Көптік қылмыстарды саралаудың теориялық мәселелері
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 3
КІРІСПЕ 4
1 КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР ИНСТИТУТЫНЫҢ ҰҒЫМЫ
9
1.1 Қылмыстық құқық теориясындағы көптік қылмыстардың ұғымы мен оның анықтамасы 9
1.2 Отандық қылмыстық құқық тарихындағы көптік қылмыстар ұғымына шолу 18
1.3 Көптік қылмыстардың негізгі нысандары 32
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ НЕГІЗГІ НЫСАНДАРЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ
38
2.1 Қылмыстарды бірнеше рет жасаудың ұғымы мен оның анықтамасы
38
2.2 Қылмыстардың жиынтығы және оның түрлері 46
2.3 Қылмыстың қайталануы және оның түрлері
59
2.4 Қылмыстық.құқықтық нормалардың бәсекелестігі және көптік қылмыстар 73
3 КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР БАРЫСЫНДА ЖАЗАНЫ ТАҒАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
82
3.1 Қылмыстардың жиынтығына байланысты жаза тағайындау 82
3.2 Үкімдердің жиынтығына байланысты жаза тағайындау
84
3.3 Қылмыстың қайталануының түрлеріне байланысты жаза тағайындау
92
118
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 120
КІРІСПЕ 4
1 КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР ИНСТИТУТЫНЫҢ ҰҒЫМЫ
9
1.1 Қылмыстық құқық теориясындағы көптік қылмыстардың ұғымы мен оның анықтамасы 9
1.2 Отандық қылмыстық құқық тарихындағы көптік қылмыстар ұғымына шолу 18
1.3 Көптік қылмыстардың негізгі нысандары 32
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ НЕГІЗГІ НЫСАНДАРЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ
38
2.1 Қылмыстарды бірнеше рет жасаудың ұғымы мен оның анықтамасы
38
2.2 Қылмыстардың жиынтығы және оның түрлері 46
2.3 Қылмыстың қайталануы және оның түрлері
59
2.4 Қылмыстық.құқықтық нормалардың бәсекелестігі және көптік қылмыстар 73
3 КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР БАРЫСЫНДА ЖАЗАНЫ ТАҒАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
82
3.1 Қылмыстардың жиынтығына байланысты жаза тағайындау 82
3.2 Үкімдердің жиынтығына байланысты жаза тағайындау
84
3.3 Қылмыстың қайталануының түрлеріне байланысты жаза тағайындау
92
118
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 120
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыстық құқық ғылымының ең маңызды және күрделі мәселелерінің бірі - көптік қылмыстар институты. Қылмыстық құқық теориясында және сот-тергеу тәжірибесінде бұл мәселенің түсінілуі мен шешілуі әрқилы.
Зерттеу барысында көптік қылмыстардың ұғымы айқындалып, заң нормаларын жетілдіруге байланысты ұсыныстар енгізілді. Көптік қылмыстардың нысандарын анықтауға, қылмыстарды бірнеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы және қылмыстардың қайталануын бір-бірінен, көптік қылмыстарды жеке қылмыстардан және қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігінен ажыратуға, көптік қылмыстар барысында жаза тағайындау мәселелеріне тиісті дәрежеде көңіл аударылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Диссертациялық зерттеу көптік қылмыстар инситутының қылмыстық-құқықтық мәселелеріне арналған. Көптік қылмыстар мәселелерін зерттеудің өзектілігі және маңыздылығы бірқатар себептермен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты 2009 жылдың 6 наурызындағы халыққа жолдауында «Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтықпен, заңдардың бұзылуымен табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың, бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек»,- деп баса көрсетуі кездейсоқтық емес [1]. Осыған орай, қазіргі бүкіл әлемдік экономикалық дағдарыс барысында мемлекеттің беріктігі сынаққа салынып, табанды шаралардың қылмыстылықпен күрес жүргізу үшін, терең теориялық негіздің қажеттілігі айқын болды.
Жиырмасыншы ғасырдың 90 жылдарында орын алған кеңестік жүйенің тоқырауы, жалпы әлемдік демократиялық құрылымдарға бағытталған саяси бағдардың өзгеруі, нарықтық қатынастарға көшу, ұлттық құқықтық жүйенің жүйесі мен құрылымын түбірлі түрде қайта қарау қажеттілігін туындатты. Яғни, қолданыстағы заңнама ғылым мен құқық қолдану тәжірибесінің қажетін тиісті деңгейде өтей алмағандықтан, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде 1997 жылы 16 шілдеде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қабылданды. Әрине, қабылданған қылмыстық заңда қарастырылған бірқатар институттар нормаларды түсіндіруге байланысты елеулі қиындықтарды туындатып, кей жағдайларда әртүрлі талқылауларға орын берді. Сондықтан да, социалистік даму кезеңіндегі құқықта қаланған, теориялық тұрғыдан негізделген, тәжірибелік тұрғыдан тиімді тұжырымдар сақталынып, жаңа жағдайларға сәйкес бейімделіп, жаңа мазмұнға ие болып, дамытылуы тиіс.
Зерттеу барысында көптік қылмыстардың ұғымы айқындалып, заң нормаларын жетілдіруге байланысты ұсыныстар енгізілді. Көптік қылмыстардың нысандарын анықтауға, қылмыстарды бірнеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы және қылмыстардың қайталануын бір-бірінен, көптік қылмыстарды жеке қылмыстардан және қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігінен ажыратуға, көптік қылмыстар барысында жаза тағайындау мәселелеріне тиісті дәрежеде көңіл аударылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Диссертациялық зерттеу көптік қылмыстар инситутының қылмыстық-құқықтық мәселелеріне арналған. Көптік қылмыстар мәселелерін зерттеудің өзектілігі және маңыздылығы бірқатар себептермен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты 2009 жылдың 6 наурызындағы халыққа жолдауында «Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтықпен, заңдардың бұзылуымен табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың, бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек»,- деп баса көрсетуі кездейсоқтық емес [1]. Осыған орай, қазіргі бүкіл әлемдік экономикалық дағдарыс барысында мемлекеттің беріктігі сынаққа салынып, табанды шаралардың қылмыстылықпен күрес жүргізу үшін, терең теориялық негіздің қажеттілігі айқын болды.
Жиырмасыншы ғасырдың 90 жылдарында орын алған кеңестік жүйенің тоқырауы, жалпы әлемдік демократиялық құрылымдарға бағытталған саяси бағдардың өзгеруі, нарықтық қатынастарға көшу, ұлттық құқықтық жүйенің жүйесі мен құрылымын түбірлі түрде қайта қарау қажеттілігін туындатты. Яғни, қолданыстағы заңнама ғылым мен құқық қолдану тәжірибесінің қажетін тиісті деңгейде өтей алмағандықтан, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде 1997 жылы 16 шілдеде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қабылданды. Әрине, қабылданған қылмыстық заңда қарастырылған бірқатар институттар нормаларды түсіндіруге байланысты елеулі қиындықтарды туындатып, кей жағдайларда әртүрлі талқылауларға орын берді. Сондықтан да, социалистік даму кезеңіндегі құқықта қаланған, теориялық тұрғыдан негізделген, тәжірибелік тұрғыдан тиімді тұжырымдар сақталынып, жаңа жағдайларға сәйкес бейімделіп, жаңа мазмұнға ие болып, дамытылуы тиіс.
1 «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауы // Справочная правовая система «Юрист». – 2009. - 6 наурыз
2 Яковлев А.М. Совокупность преступлений по советскому уголовному праву – М.: Гос. Юрид. Изда-во, 1960. – 120 с.
3 Ткешелиадзе Г.Т. Ответственность при совокупности преступлений по советскому уголовному праву: автореф. канд. дисс. - Тбилиси, 1961. - 25 с.
4 Криволапов Г.Г. Множественность преступлений по советскому уголовному праву – М.: Академия МВД СССР, 1974. – 32 с.
5 Уголовное право Российской Федерации. Общая часть / Под ред. Б.В. Здравомыслова. – М.: Юристъ, 1996. – 512 с.
6 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений – М.: Юристъ, 1999. – 304 с.
7 Красиков Ю.А. Множественность преступлений (понятие, виды, наказуемость) – М., 1988. – 96 с.
8 Фролов Е.А., Галиакбаров Р.Р. Множественность преступных деяний как институт советского уголовного права – Свердловск: «Уральский рабочий», 1976. – 20 с.
9 Зелинский А.Ф. Квалификация повторных преступлений – Волгоград, 1976. – 56 с.
10 Леонтьев Б.М., Тяжкова И.М. Множественность преступлений // Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлений. – М.: «Зерцало», 1999. – 497-532 с.
11 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть – М.: Издательство БЕК, 1996. – 560 с.
12 Советское уголовное право. Общая часть. - М., 1936. – 120 с.
13 Куринов Б.А. Научные основы квалификции преступлений – М.: Издательство МГУ, 1976. – 124 с.
14 Рогов И.И. Множественность преступлений // Уголовное право. Общая часть. – Алматы: «Қазақ университеті», 2005. – 146-155 с.
15 Загородников Н.И., Стручков Н.А. Направления изучения советского уголовного права // Советское государство и право – 1981. - №7. – С.10-14
16 Малков В.П. Множественность преступлений и ее формы по советскому уголовному праву. – Казань: Издательство Казанского университета, 1982. – 176 с.
17 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 352 б.
18 Каиржанов Е.И. Уголовное право. (Общая часть) – Алматы: Арда, 2006. – 248 с.
19 Уголовный кодекс КазССР с изменениями и дополнениями на 15 апреля 1996. Учебное издание. – 1996. – 140 с.
20 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. – Алматы: «Норма-К», 2008. – 172 б.
21 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть – М.: Издательство БЕК, 1996. – 560 с.
22 Уголовное право. Общая часть / Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова. – М.: ИНФРА М – НОРМА, 1998. – 516 с.
23 Чугаев А.П. Малозначительное преступление и товарищеский суд. – Казань: Изд-во Казанского государственного университета, 1966. – 56 с.
24 Ткачевский Ю.М., Крылова Н.Е. Амнистия, помилование, судимость // Курс уголовного права. Общая часть. Том 2: Учение о наказании. - М.: «Зерцало», 1999. – 400 с.
25 Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексі (өзгерістер және толықтырулармен) // Справочная правовая система «Юрист»
26 Курский Д.И. Избранные статьи и речи. – М., 1948. – 86 с.
27 Булатов С.Я. Руководящие начала по уголовному праву РСФСР // Правоведение. – 1959. - №5. – С. 10-12
28 Крылова Н.Е. // Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении. – М.: Издательство Зерцало, 1999. – С. 592
29 Сборник материалов по истории социалистического уголовного законодательства (1917-1937гг.) – М.: Юридическое издательство НКЮ СССР, 1938. – 371 с.
30 Сборник документов по истории уголовного законодательства СССР и РСФСР 1917-1952гг./Под редакцией И.И. Голякова – М.: Государственное издательство юридической литерауры, 1953. – 463 с.
31 Уголовное право. Общая часть – М.: Юридическое издательство Министерства юстиции СССР, 1948. – 575 с.
32 Уголовное законодательство СССР и союзных республик – М.: Государственное издательство юридической литературы, 1957. – 531 с.
33 Сборник действующих постановлений Пленума Верховного Суда СССР 1924 – 1957гг. – М.: 1958. – 540 с.
34 Сборник законодательства СССР. – М., 1937. - №61.
35 Советское уголовное право / Под ред. М.Д.Шаргородского, Н.А.Беляева. – Л.:Издательство Ленинградского университета, 1960. – 587 с.
36 Вроблевский А.Б., Утевский Б.С. Уголовный кодекс. Комментарий / Под ред. Е.Г. Ширвиндта. – М.: Издательство народного комиссариата внутренних дел, 1928. – 523 с.
37 Сборник документов по истории уголовного законодательства СССР и РСФСР. 1917-1952 гг. / Под ред. И.И. Голякова – М.: Юридическое издательство, 1953. – 463 с.
38 Сборник материалов по истории социалистического уголовного законодательства (1917-1937 гг.) – М.: Юридическое издательство НКЮ СССР, 1938. – 371 с.
39 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда СССР. 1924-1963гг. – М.: Издательство Известия Советов Депутатов Трудящихся СССР, 1964. – с.
40 Уголовное законодательство СССР и союзных республик. – М.: Гос.юр. издат., 1957. – 531 с.
41 Шаргородский М.Д. Преступления против жизни и здоровья – М.: Юридическое издаельство Министерства юстиции СССР, 1947. – 511с.
42 Пионтковский А.А., Меньшагин В.Д. Курс советского уголовного права. Особенная часть. Том 1. – М.: Государственное издаельство Юридической литературы, 1955. – 799 с.
43 Комментарий к Уголовному кодексу Казахской ССР / Под ред. В.Н. Маркелова, Г.Ф. Поленова. - Алма-Ата: «Казахстан», 1980. – 477 с.
44 Уголовное законодательство Союза ССР и союзных республик. В двух томах. – М.: Государсвенное издательство юридической литературы, 1963. - Т.:1. – 655 с.
45 Курс советского уголовного права. Часть Общая / Под ред. Н.А.Беляева, М.Д. Шаргородского. - Л.: – Издательство Ленинградского университета, 1970. – 671 с.
46 Свинкин А.И., Юшков Ю.Н. Особо опасный рецидив как квалифицирующий признак // Правоведение – 1975. - №5. – С. 5-8
47 // Бюллетень Верховного суда СССР. – 1976. - №4. – С.10-12
48 Юшков Ю.Н. Множественность преступных деянии (вопросы квалификации пресуплений и назначения наказания): автореф. дисс. канд. юрид. наук. – Свердловск, 1974. – 25 с.
49 Малков В.П. Совокупность преступлений. – Казань: издательство Казанского университета, 1974. – 308 с.
50 Панько К.А. Вопросы общей теории рецидива в советском уголовном праве. – Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1988. – 192 с.
51 Караев Т.Э. Поворность преступлений. – М.: Юридическая литература, 1983г. – 104 с.
52 Кафаров Т.М. Проблема рецидива в советском уголовном праве. – Баку, 1972. – 102 с.
53 Яковлев А.М. Борьба с рецидивной преступностью – М.: Государственное издательство юридической литературы, 1964. – 150 с.
54 Словарь синонимов. - Ленинград: издательство Академии наук СССР, 1976. – 250 с.
55 Алиев Н.Б. Повторность и рецидив преступлений по советскому уголовному праву. – Махачкала, 1978. – 105 с.
56 Горелик И.И. Ответственность за оставление в опасности по советскому уголовному праву. - Минск: Высшая школа, 1964. – 150 с.
57 Некипелов П.Т. Актуальные вопросы уголовно – правовой охраны природных богатств в СССР // Проблемы социалистического законодательства на совеременном этапе развитя Советского государства: Межвузовксая научная конференция . – Харьков, 1968. - С. 199.
58 Пионтковский А.А., Меньшагин В.Д., Чхиквадзе В.М. Курс советского уголовного права. Особенная часть. – М.: Госюриздат, 1959. - Т.2 - 811 с.
59 Ожегов С.И. Словарь русского языка. 4-е издание. - М., 1961. – 850 с.
60 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. – М., 1980. – 600 с.
61 Уголовное право. Общая часть – М.: Манускрипт, 1992. - 200 с.
62 Кузнецова Н.Ф. Значение преступных последствий для уголовной ответственности. – М., 1958. – 200 с.
63 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда СССР (1924-1986). – М., 1987. – 250 с.
64 Кригер Г.А. Квалификация хищения социалистического имущества. – М: Государственное юридическое издательство, 1971. – 120 с.
65 Сборник постановлений Пленумов Верховных Судов СССР и РСФСР по уголовным делам. – М., 1995. – 150 с.
66 Кругликов Л.Л., Савинов В.Н. Квалифицирующие обстоятельства: понятие, виды, влияние на квалификацию преступлений. – Ярославль, 1989. – 120 с.
67 Стручков Н.А. Назначение наказания при совокупности преступлений. – М.: Госюриздат, 1957. – 56 с.
68 Блум М.И. Понятие и признаки совокупности преступления / В сб.: Вопросы уголовного права и процесса. - Рига, 1969. – С.52-54
69 «Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын және жиынтығын саралау туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 11 Нормативтік қаулысы // Егемен Қазақстан. – 2006. – 26 желтоқсан.
70 Пионтковский А.А. Уголовное право РСФСР. Часть общая. - М., 1923. –С.624.
71 Ткачевский Ю.М. Давность в советском уголовном праве. - М., 1978. –С. 13.
72 Гернет М.Н. Избранное произведения. – М., год. - С. 610
73 Корнецкий // Еженедельник советской юстиции. – 1924. - №5
74 Уголовный Кодекс Советских Республик /Тексты и постатейный комментарий под редакцией С.Канарского. – Киев: Гос. Изд-во Украины, 1924. – С. 97
75 Рогинский Г.К. Уголовный кодекс РСФСР. - Л., 1928. - С. 86
76 Карницкий Д.А. Рогинский Г.К. Строгович М.С. Уголовный Кодекс РСФСР /Постатейной комментарий. изд. 4-е. – М.,1934. -С. 41
77 Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. - М., 1957 г. - С.190
78 Гроздинский М.М. Рецидив и привычная преступность // Право и жизнь. - М., 1923. -Кн.5,6. - С. 58
79 Утевский Б.С Вопрос о рецидивистах – профессионалах на Всесоюзном совещании пенитенциарных работников //Административный вестник. – 1974. - №1. – С.30-32.
80 Познышев В.С. Учебник уголовного права: Очерк основных начал науки уголовного права. Общая часть. - М., 1923. - Стр.26
81 Бытько Ю.И. Учение о рецидиве преступлении в Российском уголовном праве: история и современность: дисс. д-ра юрид. наук. - Саратов, 1998. – 356 с.
82 Куфаев В. Рецидивисты (повторно обвиняемые) // Преступный мир Москвы. - М., 1924. - С.102
83 Утевский Б.С. Сколько у нас преступников- профессионалов и что с ними делать // Административный вестник. – 1974. - №4. - С. 14
84 Утевский Б.С. Рецидив и профессиональная преступность в капиталистических странах // Советская юстиция. – 1937. - №2. - С.29
85 Советское уголовное право. Часть общая. - М., 1952. - С.83
86 Крылова Н.Е., Серебренникова А.В. Уголовное право современных зарубежных стран. - М., 1997. - С. 57
87 Герцензон А.А. Квалификация преступлений. – М., 1974. – С. 21
88 Маликова А.Ш. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығындағы қылмысты саралаудың жалпы түсінігі мен маңызы: заң ғыл.канд.дисс. - Алматы, 2003. – 44 б.
89 Бекбергенов Н.А. Назначение наказаний по совокупности преступлений и приговоров: дисс. канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – С.140-151.
90 Байжарасов Б.З. Назначение наказания. – Караганда, 2005. – С. 93-101.
91 Таганцев Н.С. О повторении преступлений. – М., 1952. - С. 45.
92 Карпец И.И. Об эффективности уголовного наказания // Соц. законность. - 1966. - № 5. - С. 20.
93 Аванесов Г.А. О возможностях использования методов математической статистики в исследованиях по исправительно-трудовому праву // Материалы Всесоюзного семинара преподавателей исправительно-трудового права юридических факультетов университетов, юридических институтов, высших и средних учебних заведений Министерства охраны общественного порядка СССР – 6 – 10 февраля 1967 г. - М., 1968. - С. 163.
94 Утевский Б.С. Пенитенциарные проблемы в Госудерственном институте по изучению преступности и преступника //Административный вестник. - 1927. - № 13. - С. 36.
95 Никифоров Б.С. О рецидиве и судимости // Сов.гос-во и право. - 1957. -№ 5. - С. 103-104;
96 Ной И.С. – Уголовная политика и законодательство // Конституция СССР и дальнейшее укрепление законности и правопорядка. - М., 1979. - С. 83.
97 Яковлев А.М. Рецидив как объект уголовной политики //Проблемы правосудия и уголовного права. - М., 1978. - 120 с.
98 Бытко Ю.И. Рецидив, отдаленный во времени. Уголовно-правовые и криминологические исследования. – Саратов, 1984. – С. 93-97.
99 Русское уголовное право. Пособие к лекциям Сергеевского. Часть общая. Изд.10-е. - СПб, 1913. - С. 102.
100 Таганцев Н.С. О повторении преступлений. – М., 1952. - С. 62.
101 Курс русского права / Сочинение Александра Лохвицкого. – М., 1956. - С. 176.
102 Утевский Б. Преступность и рецидив. – М., 1956. – С.56
103 Познышев С.В. Учебник уголовного права. Общая часть. Очерк основных начал науки уголовного права. - М., 1923. - С. 13-15.
104 Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права. Общая часть уголовного права. Изд-е 2-е испр. и доп. - М., 1912. С. 631.
105 Русская группа международного союза криминалистов. - М., 1984. - С. 136-139.
106 Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в советском государстве. – М.,1985. – С.105
107 Булатов С.Я. Возрождение Ломброзо в советской криминологии // Революция права: Журнал секции теории права и государства Коммунистической академии. - 1929. - № 1. - С. 47.
108 Козловский М.Ю. Пролетарская революция и уголовное право // Пролетарская революция и право. - 1918. - № 1. - С. 9.
109 Гродзинский М.М. Профессиональная преступность и Уголовный Кодекс. – М., 1985. – 124 с.
110 Особенности Уголовных кодексов союзных республик / Под ред. В.Д. Меньшагина. – М.: Юрид. литература, 1963. - 545с.
111 Карницкий Д., Рогинский Г., Строгович М. Уголовный Кодекс РСФСР. Постатейный комментарий. Изд. 4-ое. - М., 1954. - С. 40.
112 Уголовное право Российской Федерации. Общая часть: Учебник для студентов высших учебных заведений, обучающихся по специальности «Юриспруденция» /Под ред. Заслуженного деятеля науки Российской Федерации, д-ра юрид. наук, профессора Р.Р. Галиакберова. - Саратов, 1997. - С. 340.
112 Алауханов Е.О, Рахметов С.М. Жаза: Практикалық-оқу құралы. Алматы: Өркениет, 1999. – 147-148 бб.
113 Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан (общая часть). Издание 3-е, дополненное. – Алматы: Компьютерно-издательский центр «ДОИВА-Братство», 2003. – С. 232-233.
114 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. - Өңд. толықт., 4-бас. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 241-242 бб.
115 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» №1 нормативтік қаулысы // Егемен Қазақстан. - 1999. – 30 сәуір.
116 Рахметов С.М., Кулмуханбетова Б.А. Наказание: понятие, цели, виды, порядок и назначение: Учебное пособие. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – С. 86.
117 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Ответственные редакторы: проф. Рогов И.И., доц. Баймурзин Г.И. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – С. 240.
118 С.М. Рахметов., Б.А. Кулмуханбетова., А.А. Нурымбетов. НАКАЗАНИЕ: Учебное и практическое пособие. – Алматы: Данекер, 1998, - С. 101-102.
119 Е.Ә. Оңғарбаев., А.А. Смағұлов. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2005, - 184 б.
120 Ештаев Е.А. Рецидив преступлений по Уголоному кодексу Республики Казахстан: дисс. канд. юрид. наук. - Алматы, 2007. – С. 37-39.
2 Яковлев А.М. Совокупность преступлений по советскому уголовному праву – М.: Гос. Юрид. Изда-во, 1960. – 120 с.
3 Ткешелиадзе Г.Т. Ответственность при совокупности преступлений по советскому уголовному праву: автореф. канд. дисс. - Тбилиси, 1961. - 25 с.
4 Криволапов Г.Г. Множественность преступлений по советскому уголовному праву – М.: Академия МВД СССР, 1974. – 32 с.
5 Уголовное право Российской Федерации. Общая часть / Под ред. Б.В. Здравомыслова. – М.: Юристъ, 1996. – 512 с.
6 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений – М.: Юристъ, 1999. – 304 с.
7 Красиков Ю.А. Множественность преступлений (понятие, виды, наказуемость) – М., 1988. – 96 с.
8 Фролов Е.А., Галиакбаров Р.Р. Множественность преступных деяний как институт советского уголовного права – Свердловск: «Уральский рабочий», 1976. – 20 с.
9 Зелинский А.Ф. Квалификация повторных преступлений – Волгоград, 1976. – 56 с.
10 Леонтьев Б.М., Тяжкова И.М. Множественность преступлений // Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлений. – М.: «Зерцало», 1999. – 497-532 с.
11 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть – М.: Издательство БЕК, 1996. – 560 с.
12 Советское уголовное право. Общая часть. - М., 1936. – 120 с.
13 Куринов Б.А. Научные основы квалификции преступлений – М.: Издательство МГУ, 1976. – 124 с.
14 Рогов И.И. Множественность преступлений // Уголовное право. Общая часть. – Алматы: «Қазақ университеті», 2005. – 146-155 с.
15 Загородников Н.И., Стручков Н.А. Направления изучения советского уголовного права // Советское государство и право – 1981. - №7. – С.10-14
16 Малков В.П. Множественность преступлений и ее формы по советскому уголовному праву. – Казань: Издательство Казанского университета, 1982. – 176 с.
17 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 352 б.
18 Каиржанов Е.И. Уголовное право. (Общая часть) – Алматы: Арда, 2006. – 248 с.
19 Уголовный кодекс КазССР с изменениями и дополнениями на 15 апреля 1996. Учебное издание. – 1996. – 140 с.
20 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. – Алматы: «Норма-К», 2008. – 172 б.
21 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть – М.: Издательство БЕК, 1996. – 560 с.
22 Уголовное право. Общая часть / Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова. – М.: ИНФРА М – НОРМА, 1998. – 516 с.
23 Чугаев А.П. Малозначительное преступление и товарищеский суд. – Казань: Изд-во Казанского государственного университета, 1966. – 56 с.
24 Ткачевский Ю.М., Крылова Н.Е. Амнистия, помилование, судимость // Курс уголовного права. Общая часть. Том 2: Учение о наказании. - М.: «Зерцало», 1999. – 400 с.
25 Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексі (өзгерістер және толықтырулармен) // Справочная правовая система «Юрист»
26 Курский Д.И. Избранные статьи и речи. – М., 1948. – 86 с.
27 Булатов С.Я. Руководящие начала по уголовному праву РСФСР // Правоведение. – 1959. - №5. – С. 10-12
28 Крылова Н.Е. // Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении. – М.: Издательство Зерцало, 1999. – С. 592
29 Сборник материалов по истории социалистического уголовного законодательства (1917-1937гг.) – М.: Юридическое издательство НКЮ СССР, 1938. – 371 с.
30 Сборник документов по истории уголовного законодательства СССР и РСФСР 1917-1952гг./Под редакцией И.И. Голякова – М.: Государственное издательство юридической литерауры, 1953. – 463 с.
31 Уголовное право. Общая часть – М.: Юридическое издательство Министерства юстиции СССР, 1948. – 575 с.
32 Уголовное законодательство СССР и союзных республик – М.: Государственное издательство юридической литературы, 1957. – 531 с.
33 Сборник действующих постановлений Пленума Верховного Суда СССР 1924 – 1957гг. – М.: 1958. – 540 с.
34 Сборник законодательства СССР. – М., 1937. - №61.
35 Советское уголовное право / Под ред. М.Д.Шаргородского, Н.А.Беляева. – Л.:Издательство Ленинградского университета, 1960. – 587 с.
36 Вроблевский А.Б., Утевский Б.С. Уголовный кодекс. Комментарий / Под ред. Е.Г. Ширвиндта. – М.: Издательство народного комиссариата внутренних дел, 1928. – 523 с.
37 Сборник документов по истории уголовного законодательства СССР и РСФСР. 1917-1952 гг. / Под ред. И.И. Голякова – М.: Юридическое издательство, 1953. – 463 с.
38 Сборник материалов по истории социалистического уголовного законодательства (1917-1937 гг.) – М.: Юридическое издательство НКЮ СССР, 1938. – 371 с.
39 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда СССР. 1924-1963гг. – М.: Издательство Известия Советов Депутатов Трудящихся СССР, 1964. – с.
40 Уголовное законодательство СССР и союзных республик. – М.: Гос.юр. издат., 1957. – 531 с.
41 Шаргородский М.Д. Преступления против жизни и здоровья – М.: Юридическое издаельство Министерства юстиции СССР, 1947. – 511с.
42 Пионтковский А.А., Меньшагин В.Д. Курс советского уголовного права. Особенная часть. Том 1. – М.: Государственное издаельство Юридической литературы, 1955. – 799 с.
43 Комментарий к Уголовному кодексу Казахской ССР / Под ред. В.Н. Маркелова, Г.Ф. Поленова. - Алма-Ата: «Казахстан», 1980. – 477 с.
44 Уголовное законодательство Союза ССР и союзных республик. В двух томах. – М.: Государсвенное издательство юридической литературы, 1963. - Т.:1. – 655 с.
45 Курс советского уголовного права. Часть Общая / Под ред. Н.А.Беляева, М.Д. Шаргородского. - Л.: – Издательство Ленинградского университета, 1970. – 671 с.
46 Свинкин А.И., Юшков Ю.Н. Особо опасный рецидив как квалифицирующий признак // Правоведение – 1975. - №5. – С. 5-8
47 // Бюллетень Верховного суда СССР. – 1976. - №4. – С.10-12
48 Юшков Ю.Н. Множественность преступных деянии (вопросы квалификации пресуплений и назначения наказания): автореф. дисс. канд. юрид. наук. – Свердловск, 1974. – 25 с.
49 Малков В.П. Совокупность преступлений. – Казань: издательство Казанского университета, 1974. – 308 с.
50 Панько К.А. Вопросы общей теории рецидива в советском уголовном праве. – Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1988. – 192 с.
51 Караев Т.Э. Поворность преступлений. – М.: Юридическая литература, 1983г. – 104 с.
52 Кафаров Т.М. Проблема рецидива в советском уголовном праве. – Баку, 1972. – 102 с.
53 Яковлев А.М. Борьба с рецидивной преступностью – М.: Государственное издательство юридической литературы, 1964. – 150 с.
54 Словарь синонимов. - Ленинград: издательство Академии наук СССР, 1976. – 250 с.
55 Алиев Н.Б. Повторность и рецидив преступлений по советскому уголовному праву. – Махачкала, 1978. – 105 с.
56 Горелик И.И. Ответственность за оставление в опасности по советскому уголовному праву. - Минск: Высшая школа, 1964. – 150 с.
57 Некипелов П.Т. Актуальные вопросы уголовно – правовой охраны природных богатств в СССР // Проблемы социалистического законодательства на совеременном этапе развитя Советского государства: Межвузовксая научная конференция . – Харьков, 1968. - С. 199.
58 Пионтковский А.А., Меньшагин В.Д., Чхиквадзе В.М. Курс советского уголовного права. Особенная часть. – М.: Госюриздат, 1959. - Т.2 - 811 с.
59 Ожегов С.И. Словарь русского языка. 4-е издание. - М., 1961. – 850 с.
60 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. – М., 1980. – 600 с.
61 Уголовное право. Общая часть – М.: Манускрипт, 1992. - 200 с.
62 Кузнецова Н.Ф. Значение преступных последствий для уголовной ответственности. – М., 1958. – 200 с.
63 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда СССР (1924-1986). – М., 1987. – 250 с.
64 Кригер Г.А. Квалификация хищения социалистического имущества. – М: Государственное юридическое издательство, 1971. – 120 с.
65 Сборник постановлений Пленумов Верховных Судов СССР и РСФСР по уголовным делам. – М., 1995. – 150 с.
66 Кругликов Л.Л., Савинов В.Н. Квалифицирующие обстоятельства: понятие, виды, влияние на квалификацию преступлений. – Ярославль, 1989. – 120 с.
67 Стручков Н.А. Назначение наказания при совокупности преступлений. – М.: Госюриздат, 1957. – 56 с.
68 Блум М.И. Понятие и признаки совокупности преступления / В сб.: Вопросы уголовного права и процесса. - Рига, 1969. – С.52-54
69 «Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын және жиынтығын саралау туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 11 Нормативтік қаулысы // Егемен Қазақстан. – 2006. – 26 желтоқсан.
70 Пионтковский А.А. Уголовное право РСФСР. Часть общая. - М., 1923. –С.624.
71 Ткачевский Ю.М. Давность в советском уголовном праве. - М., 1978. –С. 13.
72 Гернет М.Н. Избранное произведения. – М., год. - С. 610
73 Корнецкий // Еженедельник советской юстиции. – 1924. - №5
74 Уголовный Кодекс Советских Республик /Тексты и постатейный комментарий под редакцией С.Канарского. – Киев: Гос. Изд-во Украины, 1924. – С. 97
75 Рогинский Г.К. Уголовный кодекс РСФСР. - Л., 1928. - С. 86
76 Карницкий Д.А. Рогинский Г.К. Строгович М.С. Уголовный Кодекс РСФСР /Постатейной комментарий. изд. 4-е. – М.,1934. -С. 41
77 Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. - М., 1957 г. - С.190
78 Гроздинский М.М. Рецидив и привычная преступность // Право и жизнь. - М., 1923. -Кн.5,6. - С. 58
79 Утевский Б.С Вопрос о рецидивистах – профессионалах на Всесоюзном совещании пенитенциарных работников //Административный вестник. – 1974. - №1. – С.30-32.
80 Познышев В.С. Учебник уголовного права: Очерк основных начал науки уголовного права. Общая часть. - М., 1923. - Стр.26
81 Бытько Ю.И. Учение о рецидиве преступлении в Российском уголовном праве: история и современность: дисс. д-ра юрид. наук. - Саратов, 1998. – 356 с.
82 Куфаев В. Рецидивисты (повторно обвиняемые) // Преступный мир Москвы. - М., 1924. - С.102
83 Утевский Б.С. Сколько у нас преступников- профессионалов и что с ними делать // Административный вестник. – 1974. - №4. - С. 14
84 Утевский Б.С. Рецидив и профессиональная преступность в капиталистических странах // Советская юстиция. – 1937. - №2. - С.29
85 Советское уголовное право. Часть общая. - М., 1952. - С.83
86 Крылова Н.Е., Серебренникова А.В. Уголовное право современных зарубежных стран. - М., 1997. - С. 57
87 Герцензон А.А. Квалификация преступлений. – М., 1974. – С. 21
88 Маликова А.Ш. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығындағы қылмысты саралаудың жалпы түсінігі мен маңызы: заң ғыл.канд.дисс. - Алматы, 2003. – 44 б.
89 Бекбергенов Н.А. Назначение наказаний по совокупности преступлений и приговоров: дисс. канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – С.140-151.
90 Байжарасов Б.З. Назначение наказания. – Караганда, 2005. – С. 93-101.
91 Таганцев Н.С. О повторении преступлений. – М., 1952. - С. 45.
92 Карпец И.И. Об эффективности уголовного наказания // Соц. законность. - 1966. - № 5. - С. 20.
93 Аванесов Г.А. О возможностях использования методов математической статистики в исследованиях по исправительно-трудовому праву // Материалы Всесоюзного семинара преподавателей исправительно-трудового права юридических факультетов университетов, юридических институтов, высших и средних учебних заведений Министерства охраны общественного порядка СССР – 6 – 10 февраля 1967 г. - М., 1968. - С. 163.
94 Утевский Б.С. Пенитенциарные проблемы в Госудерственном институте по изучению преступности и преступника //Административный вестник. - 1927. - № 13. - С. 36.
95 Никифоров Б.С. О рецидиве и судимости // Сов.гос-во и право. - 1957. -№ 5. - С. 103-104;
96 Ной И.С. – Уголовная политика и законодательство // Конституция СССР и дальнейшее укрепление законности и правопорядка. - М., 1979. - С. 83.
97 Яковлев А.М. Рецидив как объект уголовной политики //Проблемы правосудия и уголовного права. - М., 1978. - 120 с.
98 Бытко Ю.И. Рецидив, отдаленный во времени. Уголовно-правовые и криминологические исследования. – Саратов, 1984. – С. 93-97.
99 Русское уголовное право. Пособие к лекциям Сергеевского. Часть общая. Изд.10-е. - СПб, 1913. - С. 102.
100 Таганцев Н.С. О повторении преступлений. – М., 1952. - С. 62.
101 Курс русского права / Сочинение Александра Лохвицкого. – М., 1956. - С. 176.
102 Утевский Б. Преступность и рецидив. – М., 1956. – С.56
103 Познышев С.В. Учебник уголовного права. Общая часть. Очерк основных начал науки уголовного права. - М., 1923. - С. 13-15.
104 Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права. Общая часть уголовного права. Изд-е 2-е испр. и доп. - М., 1912. С. 631.
105 Русская группа международного союза криминалистов. - М., 1984. - С. 136-139.
106 Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в советском государстве. – М.,1985. – С.105
107 Булатов С.Я. Возрождение Ломброзо в советской криминологии // Революция права: Журнал секции теории права и государства Коммунистической академии. - 1929. - № 1. - С. 47.
108 Козловский М.Ю. Пролетарская революция и уголовное право // Пролетарская революция и право. - 1918. - № 1. - С. 9.
109 Гродзинский М.М. Профессиональная преступность и Уголовный Кодекс. – М., 1985. – 124 с.
110 Особенности Уголовных кодексов союзных республик / Под ред. В.Д. Меньшагина. – М.: Юрид. литература, 1963. - 545с.
111 Карницкий Д., Рогинский Г., Строгович М. Уголовный Кодекс РСФСР. Постатейный комментарий. Изд. 4-ое. - М., 1954. - С. 40.
112 Уголовное право Российской Федерации. Общая часть: Учебник для студентов высших учебных заведений, обучающихся по специальности «Юриспруденция» /Под ред. Заслуженного деятеля науки Российской Федерации, д-ра юрид. наук, профессора Р.Р. Галиакберова. - Саратов, 1997. - С. 340.
112 Алауханов Е.О, Рахметов С.М. Жаза: Практикалық-оқу құралы. Алматы: Өркениет, 1999. – 147-148 бб.
113 Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан (общая часть). Издание 3-е, дополненное. – Алматы: Компьютерно-издательский центр «ДОИВА-Братство», 2003. – С. 232-233.
114 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. - Өңд. толықт., 4-бас. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 241-242 бб.
115 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» №1 нормативтік қаулысы // Егемен Қазақстан. - 1999. – 30 сәуір.
116 Рахметов С.М., Кулмуханбетова Б.А. Наказание: понятие, цели, виды, порядок и назначение: Учебное пособие. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – С. 86.
117 Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Ответственные редакторы: проф. Рогов И.И., доц. Баймурзин Г.И. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – С. 240.
118 С.М. Рахметов., Б.А. Кулмуханбетова., А.А. Нурымбетов. НАКАЗАНИЕ: Учебное и практическое пособие. – Алматы: Данекер, 1998, - С. 101-102.
119 Е.Ә. Оңғарбаев., А.А. Смағұлов. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2005, - 184 б.
120 Ештаев Е.А. Рецидив преступлений по Уголоному кодексу Республики Казахстан: дисс. канд. юрид. наук. - Алматы, 2007. – С. 37-39.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 147 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 147 бет
Таңдаулыға:
І. ЖАНСҮГІРОВ АТЫНДАҒЫ ЖЕТІСУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 343.2 (574)
Қолжазба құқында
МҰХАМЕТЖАНОВ СЕРЖАН ШАЙМҰРАТҰЛЫ
Көптік қылмыстарды саралаудың теориялық мәселелері
Ғылыми жетекші:
Таймерденов М.Т
Қазақстан Республикасы
Талдықорған 2015ж
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 3
КІРІСПЕ 4
1 КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР ИНСТИТУТЫНЫҢ ҰҒЫМЫ 9
1.1Қылмыстық құқық теориясындағы көптік қылмыстардың ұғымы мен оның9
анықтамасы
1.2Отандық қылмыстық құқық тарихындағы көптік қылмыстар ұғымына 18
шолу
1.3Көптік қылмыстардың негізгі нысандары 32
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ КӨПТІК
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ НЕГІЗГІ НЫСАНДАРЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ
38
2.1Қылмыстарды бірнеше рет жасаудың ұғымы мен оның анықтамасы 38
2.2Қылмыстардың жиынтығы және оның түрлері 46
2.3Қылмыстың қайталануы және оның түрлері 59
2.4Қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігі және көптік 73
қылмыстар
3 КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР БАРЫСЫНДА ЖАЗАНЫ ТАҒАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 82
3.1Қылмыстардың жиынтығына байланысты жаза тағайындау 82
3.2Үкімдердің жиынтығына байланысты жаза тағайындау 84
3.3Қылмыстың қайталануының түрлеріне байланысты жаза тағайындау 92
118
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 120
Қысқартулар мен белгілеулер
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚК – Қылмыстық кодекс
ҚІЖК – Қылмыстық істер жүргізу кодексі
РФ – Ресей Федерациясы
БОАК (ВЦИК) – Бүкілроссиялық орталық атқару комитеті (Всероссийский
центральный исполнительный комитет)
ХКК (СНК) – Халық комиссарлар кеңесі (Совет народных комиссаров)
КСРО – Кеңестік социалистік республикалар одағы
РСФСР –
УКСР – Украин кеңестік социалистік республикасы
ҚазКСР – Қазақ кеңестік социалистік республикасы
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
б – бап
т.б. – тағы басқа
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыстық құқық ғылымының ең маңызды және
күрделі мәселелерінің бірі - көптік қылмыстар институты. Қылмыстық құқық
теориясында және сот-тергеу тәжірибесінде бұл мәселенің түсінілуі мен
шешілуі әрқилы.
Зерттеу барысында көптік қылмыстардың ұғымы айқындалып, заң нормаларын
жетілдіруге байланысты ұсыныстар енгізілді. Көптік қылмыстардың нысандарын
анықтауға, қылмыстарды бірнеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы және
қылмыстардың қайталануын бір-бірінен, көптік қылмыстарды жеке қылмыстардан
және қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігінен ажыратуға, көптік
қылмыстар барысында жаза тағайындау мәселелеріне тиісті дәрежеде көңіл
аударылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Диссертациялық зерттеу көптік қылмыстар
инситутының қылмыстық-құқықтық мәселелеріне арналған. Көптік қылмыстар
мәселелерін зерттеудің өзектілігі және маңыздылығы бірқатар себептермен
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Дағдарыстан
жаңару мен дамуға атты 2009 жылдың 6 наурызындағы халыққа жолдауында
Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтықпен, заңдардың бұзылуымен
табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың,
бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек,-
деп баса көрсетуі кездейсоқтық емес [1]. Осыған орай, қазіргі бүкіл әлемдік
экономикалық дағдарыс барысында мемлекеттің беріктігі сынаққа салынып,
табанды шаралардың қылмыстылықпен күрес жүргізу үшін, терең теориялық
негіздің қажеттілігі айқын болды.
Жиырмасыншы ғасырдың 90 жылдарында орын алған кеңестік жүйенің
тоқырауы, жалпы әлемдік демократиялық құрылымдарға бағытталған саяси
бағдардың өзгеруі, нарықтық қатынастарға көшу, ұлттық құқықтық жүйенің
жүйесі мен құрылымын түбірлі түрде қайта қарау қажеттілігін туындатты.
Яғни, қолданыстағы заңнама ғылым мен құқық қолдану тәжірибесінің қажетін
тиісті деңгейде өтей алмағандықтан, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясы негізінде 1997 жылы 16 шілдеде Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі қабылданды. Әрине, қабылданған қылмыстық заңда
қарастырылған бірқатар институттар нормаларды түсіндіруге байланысты елеулі
қиындықтарды туындатып, кей жағдайларда әртүрлі талқылауларға орын берді.
Сондықтан да, социалистік даму кезеңіндегі құқықта қаланған, теориялық
тұрғыдан негізделген, тәжірибелік тұрғыдан тиімді тұжырымдар сақталынып,
жаңа жағдайларға сәйкес бейімделіп, жаңа мазмұнға ие болып, дамытылуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің қабылдануы осы құқық
саласының реформаланып біткендігін білдірмейді. Қылмыстық құқықтың
қалыптастырылуы және оның ары қарай дамуы адам құқықтарын қорғауға
бағытталған біркелкі, тұтас демократиялық қылмыстық-құқықтық саясатты өңдеп
шығару, ұсынылатын өзгерістер мен толықтырулардың ғылыми негізделуі, құқық
қолдану тәжірибесін толық көлемде ескеру сияқты талаптарға сәйкес келуі
керек.
Қолданыстағы қылмыстық заңнамаға енгізілген толықтырулар мен
өзгерістерге қарамастан, қылмыстық құқық ғылымында, қылмыстық құқықтың
көптеген проблемаларына қатысты шешімін тапқан біркелкі пікір жоқ. Сондай
проблемалардың бірі - көптік қылмыстар институты.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде ресми түрде көптік
қылмыстардың анықтамасына арналған бап қарастырылмаған. Көптік қылмыстар
термині мен оның ұғымы қылмыстық құқық теориясымен қарастырылып, осыған
байланысты әртүрлі көзқарастар орын алған. Қолданыстағы қылмыстық заңнамада
көптік қылмыстар институтының дамуында, көптік қылмыстар институты жаза
туралы бөлімде ғана емес, қылмыс бөлімінде де қарастырылған. Заң шығарушы
қылмыстық заңның 11 бабында қылмыстарды бірнеше рет жасау, 12 бабында
қылмыстардың жиынтығын, 13 бабында қылмыстардың қайталануын субъективті
категориядан объективті категорияға ауыстыра отырып, заңда бекіткен.
Көптік қылмыстарды құрайтын қылмыстарды дұрыс саралау аса маңызды,
осыған байланысты қандай жағдайда қылмыстарды бірнеше рет жасау немесе
қылмыстардың жиынтығы; не болмаса қылмыстардың жиынтығы немесе жеке күрделі
қылмыс; яки қылмыстарды бірнеше рет жасау немесе қылмыстардың қайталануы
екендігін анықтау туралы қажеттілік туындайды.
Көптік қылмыстардың нысандарға бөлінуі, олардың арасындағы кереғарлық
қылмыстық заңның Жалпы және Ерекше бөлімдерін сот-тергеу тәжірибесінде
қолдануды қиындатып, қылмыстық жауаптылықты дараландыру барысында
шиеленістерді туындатады. Сондықтан да, осы мәселелерді шешу қылмыстық-
құқықтық терминологияны, қолданыстағы ұғымдық аппараттарды жетілдіруге
көмектесіп, көптік қылмыстар институтын қазіргі заман талаптарына
сәйкестендіріп, терең зерттеуді және негіздеуді талап етіп, аталған ғылыми
тақырыптың өзектілігін және оның арнайы зерттеу объектісіне айналу
қажеттілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көптік қылмыстар институтына байланысты
белгілі бір тәжірибе мен ғылыми білім жинақталған. Диссертациялық
зерттеудің әртүрлі аспектілері жанама түрде келесі отандық авторлардың:
А.Н. Ағыбаевтың, Е.О. Алаухановтың, Ғ.И. Баймурзиннің, Н.А.
Бекбергеновтың, Е.А. Ештаевтың, Е.И. Қаиыржановтың,
Д.С. Чукмаитовтың еңбектерінде көрініс тапқан. Сонымен қатар,
ресейлік ғалымдардың зерттеулерінде, атап айтсақ Н.Б. Алиев, И.Б. Агаев,
О.И. Бажанов, Е.А. Борисенко, Б.В. Волженкин, Р.Р.
Галиакбаров, А.С. Горелик, П.Ф. Гришанин, П.С.
Дагель, А.Ф. Зелинский, В.А. Иванов, Н.А. Стручков және т. б.
бейнеленген.
Көптік қылмыстар институтын кешенді, негізді түрде кеңес дәуірінде
Ю.И. Бытко, Т.Э. Караев, Ю.А. Красиков, Г.Г. Криволапов, В.Н. Кудрявцев,
Б.А. Куринов, К.А. Панько, В.П. Малков, Л.С. Тосакова, Ю.Н. Юшков,
А.М. Яковлев сияқты т.б. авторлардың еңбектерінде зерттелген.
Зерттеудің теориялық базасын көптік қылмыстар аясындағы аталған
мамандардың еңбектерінен басқа жалпы теориялық: Н.А. Беляев,
А.А. Герцензон, И.И. Карпец, Г.А. Кригер, Н.Ф. Кузнецова, И.С.
Ной, Н.Д. Сергеевский, Ю.И. Скуратов, Э.С. Тенчов,
Ю.М. Ткачевский, А.А. Пионтковский, М.Д. Шаргородский
және тағы басқалардың еңбектері құрайды. Аталған авторлардың еңбектерінде
зерттелінген тақырыптың әртүрлі жақтары осы аяда қалыптасқан қоғамдық
қатынастар мен заңдылықтар сипатталған.
Зерттеу жұмысының мақсаты және міндеттері. Диссертациялық зерттеудің
мақсаты – қылмыстық құқықтағы көптік қылмыстар институтының концепциясын
жасау. Көптік қылмыстардың нысандарын құқықтық реттеудің теориялық және
тәжірибелік аспектілерін зерделеу. Осы мақсатқа сәйкес, келесі міндеттерді
шешу көзделеді:
- көптік қылмыстардың ұғымын, белгілерін және әлеуметтік мәнін
анықтауға байланысты мәселелерді кешенді зерттеу;
- көптік қылмыстардың нысандарын және түрлерін жүйелі түрде зерттеу,
көптік қылмыстардың нысандарын бөліп қарастыруға қатысты негізгі ғылыми
көзқарастарды айқындау;
- көптік қылмыстардың нысаны ретінде қылмыстарды бірнеше рет жасаудың
ерекшеліктерін анықтау;
- қолданыстағы қылмыстық заңнаманың нормаларын жетілдіру үшін ұсыныстар
жасау.
Зерттеу объектісі. Қылмыстарды бірнеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы
және қылмыстардың қайталануына қатысты, қылмыстық-құқықтық нормаларды
қолдану аясында қалыптасқан қоғамдық қатынастар зерттеу объектісі болып
табылады.
Зерттеу пәнін – ұлттық және шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамаларының
нормалары, көптік қылмыстар туралы әртүрлі теориялық көзқарастар және сот-
тергеу тәжірибесінің материалдары құрайды.
Зерттеудің әдістемелік негіздері.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізін әлеуметтік және құқықтық
құбылыстарды ғылыми танудың диалектикалық әдісі және одан туындайтын жалпы
ғылыми және арнайы-ғылыми әдістер құрайды. Диссертациялық зерттеу
барысында тарихи, салыстырмалы-құқықтық, формалды-қисындық, жүйелік, нақты-
әлеуметтік әдістер пайдаланылды.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі ретінде көптік қылмыстар
институтына тікелей қатысты қылмыстық саясат, қылмыстық құқық, криминология
және қылмыстық құқық тарихынан жазылған теориялық еңбектерде бейнеленген
ережелер де қолданылды.
Диссертациялық зерттеудің (эмпирикалық) деректік негізіне көптік
қылмыстар туралы қылмыстық заңнаманы қолдануға байланысты сот-тергеу
тәжірибесінің мәліметтері қаланып, Қазақстан Республикасының әртүрлі
аймақтарында 2000-2008 жылдар аралығында қаралған 250 қылмыстық істер
материалдары пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыстың нормативтік құқықтық негізін Қазақстан
Республикасының Конституциясының, ҚР Қылмыстық кодексінің, ҚР Қылмыстық
істер жүргізу кодексінің ережелері құрайды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасындағы өзгерістерді ескере отырып, алғаш рет кешенді түрде ғылыми-
құқықтық зерттеудің объектісі ретінде көптік қылмыстар институты
қарастырылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы келесі нәтижелерден көрініс табады:
- қылмыстық құқық ғылымындағы көптік қылмыстар институты ұғымын,
белгілерін және әлеуметтік мәнін анықтауға байланысты тың
көзқарастың қажеттілігі көрсетілді;
- көптік қылмыстардың жүйеленуі қарастырылып, оның нысандарын бөлу
критерийлері анықталды;
- қылмыстарды бірнеше рет жасаудың ерекшеліктері айқындалып, көптік
қылмыстардың нысаны ретінде бірнеше рет жасаудың заңи анықтамасын
нақтылауға байланысты ұсыныстар жасалды;
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің нормаларына
өзгерістер енгізуге байланысты ұсыныстар берілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Көптік қылмыстар бір адамның қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға
дейін немесе алдыңғы қылмысы үшін соттылығы жойылмаған, қылмыстық заңмен
қарастырылған дербес қылмыс құрамдарының белгілерін құрайтын, екі немесе
одан да көп қылмыстарды жасауы.
2. Қылмыстардың қайталануы және қылмыстардың идеалды жиынтығы көптік
қылмыстардың нысаны болып табылады. Қылмыстарды бірнеше рет жасау,
қылмыстардың нақты жиынтығы және қылмыстардың рецидивін қылмыстардың
қайталануының түрлері ретінде тану қажет.
3. Қылмыстарды бірнеше рет жасаудың анықтамасы заңнамалық тұрғыдан
нақтылауды қажет етеді: қолданыстағы қылмыстық заңнаманың түрлі баптарында
көзделген екі немесе одан да көп қылмыс жасауы заңда арнайы көрсетілген
жағдайларда ғана бірнеше рет жасалған деп танылу мүмкіндігі белгісі алынып
тасталынуы керек.
4. Ұқсас және біртектес қылмыстарды жасауды қамтитын, бірнеше рет жасау
ұғымын талдаудың нәтижесінде нормалардың бәсекелестігі болмаған
жағдайларда, біртектес қылмыстарды жасауды нақты жиынтық ретінде саралау
қажет.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық зерттеудің
теориялық және тәжірибелік маңызы құқық қорғау органдарының алдында тұрған
өзекті міндеттерді шешуге бағытталғандығымен анықталынады. Зерттеу
нәтижесінің негізінде қылмыстық заңнаманы жетілдіруге, оның нормативтік-
құқықтық реттелуін жақсартуға бағытталған нақты ұсыныстар жасалынды.
Диссертациялық жұмыста жасалынған ғылыми тұжырымдар көптік қылмыстарды
саралауға байланысты құқық қорғау органдарының қалыпты қызметін қамтамасыз
ететін құқық нормаларын қабылдауға бағдарлайды.
Диссертациялық зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу орындарының заң
факультеттерінің, заң институттарының оқу процесінде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі. Ғылыми зерттеудің негізгі мазмұны –
ғылыми мақалалар ретінде Заң және заман, ҚазҰУ Хабаршысы (заң сериясы)
басылымдарында жарық көрді. Сонымен қатар, Ұйымдасқан қылмыспен күресудің
өзекті мәселелері, Реализация уголовной ответственности: история,
современность и перспективы, Проблемы развития криминалистики и судебной
экспертологии (Джакишевские криминалистические чтения) атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларында және басқа да халықаралық
конференцияларда талданып, олардың жинақтарында жарыққа шықты.
Зерттеу тақырыбы бойынша жеті ғылыми мақала жарияланды, оның үшеуі ҚР
БҒМ ғылым және білім саласындағы бақылау Комитетімен ұсынылған басылымдарда
жарияланған.
Жұмыстың құрылымы және көлемі зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай
келеді. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, он бөлімшеден, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР ИНСТИТУТЫНЫҢ ҰҒЫМЫ
1. Қылмыстық құқық теориясындағы көптік қылмыстардың анықтамасы
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауының қоғамға
қауіптілігі жоғары. Себебі, біріншіден, объективті түрде қылмыстық заңмен
қорғалынатын қоғамдық қатынастарға үлкен зиян келтіріледі. Екіншіден, бір
адаммен жасалынған қылмыс әртүрлі объектілерге қол сұққан жағдайларда зиян
келтірілетін қоғамдық қатынастардың аясы да кеңейеді. Яғни, бір емес
бірнеше қылмыстарды жасау фактісі қылмыскерде тұрақты қоғамға жат
ұстанымдардың болуын білдіріп, оларға қылмыстық-құқықтық шаралардың
пәрменді түрде қолданылуы қажеттілігін көрсетеді. Сондықтан да, көптік
қылмыстардың ұғымын ғылыми тұрғыдан зерделеу, оның мазмұны мен көлемін
анықтау өзекті мәселелердің бірі болып саналады, себебі қолданыстағы
қылмыстық заңнамаға өзгерістер енгізу үшін, теория арқылы аталған
институттың мәнді белгілері мен мазмұнының көлемін нақты айқындап беру
қажет.
Құқықтық заңнамада бекітілген құқықтық ұғымдар мен құқықтық ғылым
пайдаланатын ұғымдар әртүрлі. Дегенмен де, заңнамада бекітілген ұғымдар
ғылыми зерттеулер мен құқық қолдану тәжірибесінде заң шығарушы берген
мағынада қолданылуы қажет. Құқықтық ғылыми зерттеу өте күрделі проблема,
осыған байланысты, ерте дүниедегі атақты заңгер, ұлы оратор Марк Тулий
Цицеронның айтып кеткен кемеңгер мәтелін естен шығармау керек: Non scripto
sed magis natura lex (писаные законы суть закона природы). Яғни, заң
шығарушының еркін терең зерттеп, заңның табиғатын ашу құқықтағы ұғымдарды
ғылыми құқықтық тұрғыдан зерттеуге тікелей байланысты, себебі бұл ұғымдар,
заңшығарушы заңға өзгерістер енгізгенге дейін өзгеріссіз болып табылады.
Осыған орай, құқықтағы ұғымдардың нақты анықталғандығы және тұрақтылығы
құқық қолдану тәжірибесіндегі заңдылықтың сақталуының, заңның беделдігінің
маңызды алғышарты.
Ғылыми құқықтық ұғымдарға нақты анықталғандық тән емес. Ғылыми ізденіс
барысында кез-келген автор зерттелінетін құбылыстар мен объектілерге
қатысты өз ұғымын беруі мүмкін. Ғылыми құқықтық ұғымдардың мазмұны мен
көлемі ғылым арқылы зерттелінген соң, қажеттілік туындаған кезде заңнамада
бекітілуі мүмкін. Сондықтан да, қылмыстардың көптігінің ұғымын, оның
мазмұны мен көлемін ғылым деңгейінде зерттеу өзекті мәселелердің
қатарында.
Қылмыстардың көптігінің ұғымы қылмыстық құқық теориясымен
қарастырылғанда, қылмыстық заңнамада берілмеген. Қылмыстардың көптігінің
ұғымының анықтамасын беруге оқталу жасалған ғылыми еңбектерден, осы
қылмыстық-құқықтық институтқа қатысты көзқарастардың әртүрлі екендігін
байқауымызға болады.
Қылмыстардың көптігі ұғымы кеңестік қылмыстық құқық теориясында өткен
ғасырдың алпысыншы жылдары шамасында айтыла басталды. Ал, жетпісінші
жылдардың аяғына таман жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда, сонымен
қатар оқу бағдарламаларында тұрақты түрде орын тепті.
А.М. Яковлевтің пікірі бойынша, қылмыстық іс-әрекеттердің көптігінің
ұғымы қылмыстарды қайталау, қылмыстардың рецидиві және жиынтығы
түсініктерінен нақты көрініс табады [2, 5 б.]. Біздің көзқарасымыз
бойынша, аталмыш пікірде, тек қылмыстардың көптігінің нысандары сипатталған
да, нақты қылмыстардың көптігінің ұғымы, оның белгілері ашылмаған.
Г.Т. Ткешелиадзе қылмыстардың көптігін бір адамның екі немесе одан да
көп қылмыстарды жасауы ретінде сипаттайды [3, 10 б.].
Г.Г. Криволапов қылмыстардың көптігінің ұғымын, оның белгілерін көрсету
арқылы, яғни, қылмыстардың көптігі әрқайсысы дербес қылмыс құрамдарының
белгілерін құрайтын, бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстық
жазаланатын іс-әрекеттерді жасауы деп берген [4, 6 б.].
В.И. Ткаченко көптік қылмыстар ретінде, алдыңғы сотталғандығына
қарамастан, адамның сот үкімі арқылы белгіленген, екі немесе одан да көп
қылмыстарды жасауын түсінеді [5, 285 б.]. Берілген анықтамалар
қарастырылатын ұғымға тән басты белгі - бір адамның екі немесе одан да көп
қылмыстарды жасауын ғана көрсетеді. Бұл белгі қылмыстардың көптігінің
барлық жағдайларына ортақ болып табылады. Бірақ та, біздің ойымызша, тек
бұл белгіні көрсету жеткіліксіз, себебі біріншіден, адамның бірнеше
қылмыстарды жасауы барлық жағдайда бірдей қылмыстардың көптігін құра
бермейді, екіншіден, бұл ұғымға бір емес, бірнеше белгілер тән.
В.Н. Кудрявцев бойынша көптік қылмыстар барлық жасалынған іс-
әрекеттердің жеке қылмыстарды көздейтін Ерекше бөлімнің бір нормасымен
қамтылмайтындығымен сипатталынады [6, 242 б.]. Бірақ та, көптік
қылмыстардың Ерекше бөлімнің бір нормасымен қамтылмайтындығы белгісі көптік
қылмыстардың барлық нысандарына емес, тек қылмыстық заңның әртүрлі баптары
немесе баптардың бөліктерімен қамтылатын қылмыстардың жиынтығына ғана тән.
Сондықтан да, жасалынған іс-әрекеттердің барлығы Ерекше бөлімнің бір
нормасымен қамтылмайды деген белгіні зерттелінетін ұғымның анықтамасында
қолдану қажет емес деп ойлаймыз.
Ю.А. Красиков көптік қылмыстарды кінәлі адамның кезектілікпен
орындаған бір немесе бірнеше іс-әрекеттер арқылы бірнеше қылмыс құрамдарын
жасауы,- деп анықтаған [7, 6 б.]. Көптік қылмыстардың бұл анықтамасы
көптік қылмыстардың нысандары мен түрлеріне кіретін іс-әрекеттердің
шеңберін тарылтады, атап айтқанда қылмыстардың идеалды жиынтығын көптік
қылмыстардың қатарынан шығарып тастайды.
Е.А. Фролов және Р.Р. Галиакбаров бойынша, қылмыстардың көптігі -
қылмыстық заңмен қарастырылған бір адамның мінез-құлқындағы бірнеше құқық
бұзушылықтардың үйлесуі. Субъектінің қоғамға қауіпті мінез-құлқының әрбір
актісі дербес қылмыс құрамын білдіруі қажет [8, 8 б.]. Аталған пікірді
А.Ф. Зелинский де қолдайды [9, 8 б.]. Көптік қылмыстардың ұғымының берілген
анықтамасы аса ұтымды емес. Себебі, қылмыстардың үйлесуі ұғымымен алынбаған
не болмаса жойылмаған соттылығы бар, алдыңғы үкім бойынша жазаны толық өтеп
болғаннан кейінгі адамның жаңа қылмыстарды жасау жағдайлары қамтылмайды.
Б.М. Леонтьев, И.М. Тяжковалардың пікірі бойынша көптік қылмыстар
ретінде бір адамның қылмыстық жауаптылықты туындататын, екі немесе одан да
көп қылмыстарды жасауы түсіндіріледі [10, 498 б.]. Аталған авторлардың
анықтамасы зерттелінетін ұғымның мазмұнын дұрыс ашқанымен де, көптік
қылмыстарды басқа ұқсас ұғымдардан ажыратуға мүмкіндік беретін мәнді
белгілерді бейнелемей, жалпылама түрде береді.
А.В. Наумов көптік қылмыстарды бір адам арқылы қылмыстық-құқықтық
зардаптарды туындататын екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауы,- деп
анықтайды [11, 319 б.]. Көптік қылмыстардың бұл анықтамасы да зерттелінетін
ұғымды нақты сипаттамай, жалпылама түрде қарастырып кеткен.
Жоғарыда көрсетілген анықтамалардың әрқайсысы қылмыстардың көптігінің
ұғымын жалпы алғанда дұрыс ашатын сияқты. Дегенмен де, қылмыстардың көптігі
ұғымының анықтамасы бір адамның қылмыстық жауаптылыққа тартылатын бірнеше
қылмыстарды жасауын ғана емес, оның алдыңғы іс-әрекеті үшін сотталғаннан
кейін жаңа қылмыс жасауын да қамтуы қажет деп есептеу жөн.
Осыған байланысты, И.М. Гальпериннің берген анықтамасы назар аудартады.
Қылмыстардың көптігі - кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға
дейінгі әртүрлі қылмыс құрамдарының белгілері бар, бірнеше қылмыстық іс-
әрекеттерді, немесе өзара ішкі байланыста емес, бір қылмыс құрамының
белгілерін құрайтын бірнеше қылмыстық іс-әрекеттерді, немесе алдыңғы
қылмысы үшін сотталғаннан кейін кез келген басқа қылмысты жасауы [12, 249-
250 б.б.]. Берілген анықтамада қылмыстардың көптігін әртектес және
біртектес қылмыстардың құрайтындығы, сондай-ақ қылмыстардың қылмыстық
жауаптылыққа тартылғанға дейін және алдыңғы іс-әрекеті үшін сотталғаннан
кейін де жасалатындығы айтылған. Біздің ойымыз бойынша, бұл анықтаманы
қылмыстардың көптігін болдырмайтын белгілерді көрсету арқылы толықтыру
қажет.
Қылмыстардың көптігін болдырмайтын кейбір белгілер Б.А. Куриновтың
анықтамасында көрініс тапқан, яғни, қылмыстардың көптігі - адамның соттылық
жойылмаған және қылмыстық қудалаудың мерзімдері өтпеген, екі немесе одан да
көп қылмыстарды жасауын қамтиды [13, 159 б.]. Берілген көзқарасты И.И.
Рогов да қолдайды [14, 146 б.].
Н.И. Загородников пен Н.А. Стручков қылмыстардың көптігінің ұғымын
анықтай отырып, оны дербес элементтерден - қылмыстардан тұратын, күрделі
құрылым ретінде сипаттайды. Көптік қылмыстар бір уақытта немесе
кезектілікпен бірнеше қылмыстарды жасаудан көрінеді. Бірінші жағдайда
қылмыстардың идеалды жиынтығы, екіншісінде – қылмыстарды бірнеше рет жасау
және қылмыстардың нақты жинтығы түріндегі қылмыстардың қайталануы орын
алады. Аталған авторлардың пікірі бойынша, соттылық фактісімен
күрделенілген қылмыстарды бірнеше рет жасау арнайы қайталану, ал
қылмыстардың жиынтығы жалпы қайталану ретінде қарастырылған [15, 54 б.].
Келтірілген көзқараста іс-әрекеттің көптігін құрайтын қылмыстарды тұлғаның
бір уақытта немесе кезектілікпен жасау кезеңдері көрсетілген. Бірақ та,
көптік қылмыстардың анықтамасын беруде олардың нысандары мен түрлерін
көрсету артық деп есептейміз.
В.П. Малков қылмыстардың көптігінің біздіңше кең анықтамасын беретін
сияқты: Қылмыстардың көптігіне - егер де жасалынған қылмыстардың кемінде
екеуі үшін қылмыстық-құқықтық нәтижелер жойылмаған және қылмыстық істі
қозғау үшін процессуалдық кедергілер жоқ жағдайларда адамның бір мезгілде
немесе кезектілікпен қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға дейін, немесе
алдыңғы қылмысы үшін сотталғаннан кейін, қайта қылмыс жасауын жатқызамыз
[16, 12 б.]. Берілген анықтама ауқымды, бірақ та көптік қылмыстарды
болдырмайтын белгілер дербес талқылауды қажет етеді деп ойлаймыз.
А.Н. Ағыбаев көптік қылмыстар деп қылмыстық жауапқа тартудың мерзімі
ескірмеген немесе сотталғандықтан арылмаған немесе сотталғандығы жойылмаған
жағдайда бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды істеуін,
түсіндіреді [17, 175 б.].
Е.И. Қаиржанов көптік қылмыстарды аталған институтқа тән белгілерді
сипаттау арқылы береді [18, 141 б.].
Жоғарыда берілген анықтамаларды талдап жалпылай келе, қылмыстардың
көптігіне келесідей сипаттама беруімізге болады: Қылмыстардың көптігі деп
бір адамның қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға дейін немесе алдыңғы қылмысы
үшін соттылығы алынып тасталмаған не болмаса жойылмаған, қылмыстық заңмен
қарастырылған дербес қылмыс құрамдарының белгілерін құрайтын, екі немесе
одан да көп қылмыстарды жасауы.
Көптік қылмыстарды қылмыстық-құқықтық ұғым ретінде талқылай келе,
оларға тән келесі белгілерді бөліп көрсетуімізге болады.
Көптік қылмыстардың міндетті белгісі ретінде бір адамның екі немесе
одан да көп қылмыстарды жасауы қарастырылады. Егер де, кінәлімен жасалынған
екі іс-әрекеттің біреуі қылмыстық іс-әрекеттің белгілері жоқ деликт (құқық
бұзушылық), яғни әкімшілік немесе тәртіптік қылық, маңызы шамалы іс-әрекет
(ҚР ҚК 9б. 2б.) болса қылмыстардың көптігі болмайды. 1959 жылғы 22
шілдедегі ҚазКСР қылмыстық кодексінің 77 бабында [19, 58 б.], 1997 жылғы
16 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175 бабының
Ескертуінің 5 тармақшасында көрсетілген бөтеннің мүлкін ұсақ түрде ұрлау
көптік қылмыстарды құрамайды [20, 64 б.].
Қылмыстардың көптігі әрқайсысы, дербес қылмыс құрамдарының белгілерін
құрайтын, қылмыстық іс-әрекеттерден тұрады. Қылмыстық іс-әрекеттің
дербестігі оның объективтік және субъективтік белгілерінің бірлігімен
анықталынады. Бұл дегеніміз - жеке алынған әрбір іс-әрекетте белгілі бір
қылмыс құрамының болуын бідіреді (ҚК 3 бабы). Бұл қылмыстардың құрамдары
өзінің заңи белгілері бойынша бір-біріне сәйкес келсе де, объективтік
немесе субъективтік қасиеттеріне байланысты бір-бірінен ажыратылады.
ҚР ҚК 9 бабы қылмыстың ұғымын бере отырып, аяқталған, сондай-ақ
аяқталмаған іс-әрекетті де (дайындалу және оқталу) ескереді. Сондықтан да,
қылмыстардың көптігі бірқатар жағдайларда аяқталған қылмыстар арқылы да,
сондай-ақ қылмысты жасауға дайындалу немесе оқталу арқылы да түзіледі. Бұл
жерде қылмыстардың көптігі ретінде тану үшін бірінші аяқталған қылмыс, одан
кейін қылмысқа дайындалу немесе оқталу жасалуының немесе керісінше
болуының, яғни қылмыстық іс-әрекеттерді жасау кезектілігінің маңызы жоқ.
ҚР ҚК 28 бабына сәйкес, қылмыс ретінде қоғамға қауіпті іс-әрекетті
тікелей орындау ғана емес, сондай-ақ ұйымдастырушының, айдап салушының,
көмектесушінің әрекеттері де танылады. Сол себепті де, көптік қылмыстарға
келесі жағдайларды, айталық, егер ұрлықтың бір эпизодында кінәлі тікелей
орындаушы, ал келесісінде - көмектесуші болуын да жатқызамыз.
Қылмыстардың көптігіне енетін әрбір қылмыстың қылмыстық- құқықтық
салдары болуы керек, яғни кінәліні қылмыстық жауаптылыққа тарту
мүмкіндіктерінің болуы немесе заңмен бекітілген тәртіпте соттылық
алынбағандығы немесе жойылмағандығы қажет. Бұл дегеніміз, жасалынған екі
қылмыстық іс- әрекеттің біреуі бойынша, қылмыстық жауаптылыққа тартудың
ескіру мерзімі өтсе, немесе айыптау үкімін орындаудың ескіру мерзімі өтсе,
немесе соттылық алынып тасталса әлде жойылса, құқықтық салдарларды жоятын
рақымшылық немесе кешірім беру актісі болса, сондай-ақ заңға сәйкес
қылмыстық жауаптылықтан босату орын алса немесе қылмыстық қудалауды
туындатуға процессуалдық кедергілер болған жағдайларда қылмыстардың көптігі
туындамайды. Басқаша айтқанда, қылмыстық жауаптылыққа тартудың айыптау
үкімін орындаудың ескіру мерзімінің өтуі, бұрын жасалынған қылмысы үшін
соттылықтың жойылуы және алынып тасталуы көптік қылмыстарды жоятын мән-
жайлар болып табылады.
Қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстардың және қылмыскердің қоғамға
қауіптілігінің жоғары екендігінің белгісі, кінәлінің бойына сіңіп қалған
қоғамға жат көзқарастардың, әдеттің, белгілі бір өмірлік ұстанымдардың заңи
көрінісі болып табылғандықтан, аталынған белгілер болмаған жағдайда,
жағымсыз салдарларды туындататын ұғым ретінде қылмыстардың көптігінің де
болмауын білдіреді. Сондықтан да, қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстық
іс-әрекеттердің біреуіне байланысты қылмыстық-құқықтық нәтижелерді жоятын
мән-жайлар болған жағдайда туындамайды.
Қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіруі деп адамды қылмыстық
жауаптылыққа тарту мүмкіндігін жоятын, заңмен белгілінген мерзімнің өтуін
түсінеміз [21, 456 б.].
Егер адам, қылмыс жасағаннан кейін, ұзақ уақыт аралығында жаңа қылмыс
жасамаса, заң талаптарын сақтаса, мінез-құлқы арқылы түзелгенін көрсетсе,
оған бұрын жасаған қылмысы үшін жаза тағайындау тиімсіз. Себебі, заңға
сәйкес, қылмыстық жазаның мақсаты ретінде әлеуметтік әділеттілікті
қалыптастыру, сотталғандарды түзеу, сондай-ақ сотталғандар және басқа
адамдар арқылы жаңа қылмыстарды жасаудың алдын алу қарастырылады (ҚР ҚК 38
б.).
Қылмыс жасағаннан кейін ұзақ уақыт аралығының өтуіне байланысты
қылмыстық жауаптылыққа тартудың тиімсіздігі, сонымен бірге уақыт өте
қылмыстық істі тергеу және сотта қарау барысында дәлелдеу - процессуалдық
сипаттағы қиыншылық түріндегі кедергілердің болуын да ескерген жөн.
Қылмыстық құқықтағы ескірудің негізі қылмыскердің тұлғасының қоғамға
қауіптілігінің жойылуы болып табылады. Ескіру мерзімінің өтуі жасалынған
қылмыстың нәтижесінің жойылуын, заң тұрғысынан іс-әрекеттің жоқ екендігін
білдіреді. Сондықтан да, алдыңғы қылмысы үшін ескіру мерзімі өтіп кеткеннен
кейін қылмыс жасаған адам, тек соңғы қылмысы үшін ғана қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Қылмыстардың көптігі екі немесе одан да көп
қылмыстардың болуы талабына сай екі іс-әрекеттің біреуіне байланысты ескіру
мерзімі өтсе, қылмыстардың көптігі де жоққа шығады.
Қылмыстардың көптігі адамның бір уақытта немесе әр уақытта жасаған
бірнеше дербес қылмыстары немесе алдыңғы қылмысы үшін соттылығы жойылғанға
не алынғанға дейінгі жасаған жаңа қылмысы үшін қатаң қылмыстық жауаптылыққа
тартылуын білдіреді. Яғни, алдында жасалған қылмыс үшін үкім шығарылмаса,
ал ескіру мерзімі өтіп кетсе, адам заңи тұрғыдан бұрын қылмыс жасамаған деп
танылады.
ҚР ҚК 69 бабына сәйкес, қылмыс жасаған адам келесі үш шарт болған
негізде қылмыстық жауаптылықтан босатылады: а) заңмен белгіленген ескіру
мерзімінің өтуі; ә) белгіленген уақыт аралығында басқа қылмыс жасамауы; б)
тергеуден немесе соттан бұлтармау. Осы шарттардың орындалуы қылмыс жасаған
адамның тұлғасының қоғамға қауіптілігінің жойылғанының куәсі және оның
қылмыстық жауаптылықтан босатылуының негізі болып табылады.
Қылмыстық заң жасалынған қылмыстың ауырлығына байланысты әртүрлі ескіру
мерзімін көрсеткен. Қылмыс неғұрлым қауіпті болған сайын, заңда ол үшін
көрсетілген жаза да қатаң, сәйкесінше, қылмыстық жауаптылықты болдыртпайтын
ескіру мерзімі де ұзақ болады.
Қылмыстардың көптігін жоятын мән-жай ретінде айыптау үкімін орындаудың
ескіру мерзімінің өтуі де қарастырылады. Қылмыстық құқық теориясында
айыптау үкімін орындаудың ескіруі деп сотпен тағайындалған жазаны орындау
(үкімді орындау) жойылатын қылмыстық заңда көрсетілген мерзімнің өтуі
түсіндіріледі [22, 441 б.]. Жаза тікелей тағайындалғаннан кейін орындалатын
болса ғана, елеулі сақтандыратын және тәрбиелейтін күшке ие болады.
Жоғарыда айтылған жағдайда, жазаны орындау аса қажетті, себебі жазаны
тағайындау барысында кінәлінің қоғамға қауіпті екендігі, түзеуге мұқтаждығы
анықталынады.
Егер, сотталған адам үкім заңды күшіне енгеннен кейін ұзақ уақыт
аралығында мінез-құлқына тәуелсіз мән-жайларға байланысты жазаның әсеріне
ұшырамаса, адал өмір сүрсе, жаңа қылмыс жасаудан бой тартса, жазаны өтеуден
бұлтаруға күш-жігерін жұмсамаса, үкімді орындау үшін негіз де жойылады.
Айыптау үкімін орындаудың ескіру мерзімінің өтуі тұлғаның санасында
орын алған өзгерістердің куәсі, оның түзелгендігінің көрсеткіші болып
табылады, сотталған тұлғаның қоғамға қауіптілігінің жойылғандығын немесе
төмендегенін білдіреді. Осы айтылғандардың барлығы алдында жасалынған
қылмысы заңи түрде жойылған деп есептеуге негіз береді. Яғни, осы
жағдайларда жаңа қылмыс жасаған адамның қоғамға қауіптілігі осындай
қылмысты алғаш жасаған адамның қоғамға қауіптілігіне тепе-тең.
Сондықтан да, егер адам алдыңғы қылмысы бойынша айыптау үкімінің ескіру
мерзімі өткеннен кейін жаңа қылмыс жасаса, көптік қылмыстар орын алмайды.
Қылмыстардың көптігін жоятын мән-жай ретінде алдыңғы жасалған қылмысы
үшін соттылықтың жойылуы немесе алынып тасталуы қарастырылады.
Жойылмаған немесе алынып тасталмаған соттылығы бар тұлғаның жаңа қылмыс
жасауының неліктен көптік қылмыстарды құрайтындығын, ал соттылық жойылып
немесе алынып тасталған соң жасалған қылмыстардың көптік қылмыстарды
түзбейтіндігін түсіну үшін соттылықтың мәнін, оны жою және алып тастау
негіздерін алдын ала талдау қажет.
Қылмыстық құқықтық әдебиеттерде соттылықтың түсінігі және мәніне
байланысты бірнеше пікірлер айтылған.
Жекелеген авторлар соттылықты адамның соттың айыптау үкімінде қандай
да бір қылмыс үшін тағайындалған, белгілі бір қылмыстық жазаның түріне
масқаралайтын сотталу фактісі деп анықтайды [23, 214 б.]. Біздің
ойымызша, бұл институттың мақсаты сотталғанның тұлғасының беделіне
келірілген нұқсанның куәсі емес, сондықтан да бұндай түсінік соттылықтың
мәнін және функционалдық тағайындалуын ашып бере алмайды.
Көптеген авторлар соттылықты адамның белгілі бір құқықтық жағдайы
ретінде қарастырады. Соттылық - қылмыс жасағандығы үшін қандай да болмасын
жазаға соттау фактісімен пайда болған және сотталған адам үшін белгілі бір
жағымсыз құқықтық салдарлардың туындауымен байланысты адамның құқықтық
жағдайы, - деп жазады Ю.М. Ткачевский, Н.Е. Крылова [24, 279 б.]. Бұндай
анықтама соттылықтың маңызының қылмыстық - құқықтық және жалпы құқықтық
аспектісін нақтылайды.
Соттылық берілген адамды мемлекет атынан соттың бір немесе бірнеше
қылмыс жасауда кінәлі деп ресми тануының орын алғандығын көрсетеді.
Соттылықтың болуы адамның алдында бір немесе бірнеше қылмыстарды
жасағандығын, оның қоғамға қауіпті екендігін көрсетеді, жағымсыз қылмыстық-
құқықтық салдарлардың туындауы қатерімен жаңа қылмыстарды жасауға
болмайтындығы туралы ескертілгендігімен де, жаңа қылмыс жасауға бел
буғандығын білдіреді. Бұл салдарлар ҚР ҚК 77 б. 1 б. сәйкес, келесі
қылмыстық-құқықтық сипатқа ие: олар қылмыстарды бірнеше рет жасау,
қылмыстың қайталануы және жаза тағайындау барысында ескеріледі. Сонымен,
көптік қылмыстар адамда алдыңғы қылмысы үшін соттылықтың болуымен
байланысты және кінәліге қатаң жаза қолдануға негіз береді.
Ізгілік және әділдік қағидалары соттылықтың жойылуы және алынып
тасталуы туралы нормалардың болуын негіздейді.
Соттылықтың жойылуы жазаны өтеп болған соң, заңмен қарастырылған
мерзімнің өтуімен байланысты туындайды. Соттылықтың жойылуы адамның жазаны
өтеп болған соң, белгілі бір уақыт аралығында, жаңа қылмысты жасамауын, осы
арқылы, оның қоғамға қауіпті емес екендігін білдіреді.
Соттылықтың алынып тасталуы заңда көрсетілген шарттар болған жағдайда
сот қаулысы арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, соттылық рақымшылық
және кешірім беру актілері арқылы да алынып тасталынады.
Соттылық жойылған немесе алынып тасталған соң қылмыс жасаған адам
қоғамға жоғары деңгейде қауіпті емес, сондықтан да жазаны қатаңдатуға да
негіз болмайды.
Сонымен, соттылықтың жойылуы немесе алынып тасталуы қылмыстардың
көптігін жоятын мән-жай ретінде танылады.
Қолданыстағы қылмыстық заңнама бойынша қылмыс жасаған адам рақымшылық
немесе кешірім беру актілерімен қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатыла алады. Бұндай жағдайларда жасалынған қылмыстың заңи салдарлары
қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімі өткенге дейін жойылады. Сол
себепті де, құқықтық салдарлары рақымшылық немесе кешірім беру актілерімен
жойылған қылмыс, көптік қылмыстардың құрамдас бөлігі ретінде есептеліне
алмайды. Сәйкесінше, жасалынған қылмыстардың біреуімен адамды рақымшылық
немесе кешірім беру актілерінің негізінде қылмыстық жауаптылықтын босату
қылмыстардың көптігін жоятын мән-жай ретінді қарастырылады.
Егер, қылмысты ҚР ҚК 68 бабына сәйкес, қылмыстық жауаптылықтан
босатылған адам жасаған болса, көптік қылмыстар орын алмайды. ҚР ҚК 68
бабының негізінде тұлға қылмыстық жауаптылықтан босатылады, себебі,
жағдайдың өзгеруіне байланысты жасалынған қылмыс қоғамға қауіпті сипатын
жоғалтады, немесе тұлғаның өзі істің сотта қаралуына дейінгі аралықтағы
кіршіксіз мінез-құлқы арқылы қоғамға қауіпті емес екендігін көрсетеді.
Сонымен, жоғарыда қарастырылған мән-жай негізінде қылмыстық
жауаптылықтан босатылған адамның жасаған жаңа қылмысы да көптік қылмыстарды
түзбейді.
Көптік қылмыстарды жоятын мән-жай ретінде ҚР ҚІЖК 33, 34 баптарымен
[25, 14 б.] қарастырылған жағдайлардан басқа реттерде, егер іс тек арыз
бойынша қозғалынуы қажет болса, жәбірленушінің арызының болмауы
қарастырылады.
Егер тұлға екі зорлау жасаса, олардың әрқайсысы ҚР ҚК 120 б. 1 б.
белгілеріне сәйкес келсе, ал жәбірленушілер арыз бермесе, қылмыстық іс
қозғалына алмайды. Тұлға екі рет зорлау жасаса, біріншісі бойынша
жәбірленуші арыз берсе, екінші зорлауға қатысты қылмыстық қудалауды қозғау
үшін жәбірленушінің арызы талап етілмейді, себебі ол ҚР ҚК 120 б. 2 б. г
тармақшасына сәйкес, бірнеше рет жасалынған деп танылады. Бұл жағдайда
қылмыстардың көптігінің орын алғандығын көреміз. Егер, ҚР ҚК 120 б. 1 б.
белгілеріне сәйкес келетін екі зорлау жасалынса, бірінші зорлау бойынша
жәбірленушіден арыз түспесе, екінші жәбірленушінің арызы негізінде ҚР ҚК
120 б. 1 б. белгілері бойынша ғана қылмыстық іс қозғалынады.
Қылмыстардың көптігі бірқатар заңи салдарларды тудырады:
1. Заңи біртектес және әртектес қылмыстарды жасау кейбір жағдайларда
ауырлататын (ҚР ҚК 175, 176, 177 бб.) немесе аса ауырлататын (ҚР ҚК
175, 177, 179 баптарының 3 бөлімдері) қылмыс құрамдарының белгілері
болып табылады. Қылмыстық кодексте қылмыстардың көптігіне қатысты
қылмыс құрамының аса ауырлататын белгісі ретінде кейде бұрынғы
соттылық қана танылған. Бірақ та, соттылық өз бетінше қылмыстың
қоғамға қауіптілік дәрежесін жоғарылатпайды, кінәлінің тұлғасын
сипаттайды. Ал жаза болса, адамның қасиетіне байланысты емес, нақты
қылмыс үшін тағайындалады.
Қылмыстардың көптігі келесі модификациядағы қылмыс құрамдарының
ауырлататын белгілері ретінде қарастырылады:
а) тек ұқсас қылмыстарды жасау барысында: ҚР ҚК 103 б. 3 б. к
тармақшасы, 120 б. 2 б. г тармақшасы, 121 б. 2 б. г тармақшасы;
ә) заңи ұқсас, сондай-ақ бір объектілі және әртүрлі объектілі
қылмыстарды жасау барысында – ҚК 175 б. 3 Ескертуі.
Кінәліні соттаумен байланысты қылмыстардың көптігі қылмыс құрамының
ауырлататын белгісі ретінде көрінеді:
а) тек заңи ұқсас қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК 117 б. екінші
бөлімі;
ә) заңи әртүрлі объектілік қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК 103 б. 2
б. к тармақшасы, 104 б. 2 б. ж тармақшасы;
2. Қылмысты саралауды өзгертеді. Мысалы, қызғаныштан бір адамды өлтіру
ҚР ҚК 96 б. 1 б. сараланса, осы ниет арқылы екі адамды өлтіру ҚР ҚК
96 б. 2 б. а тармақшасымен сараланады.
3. Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде келесі топтамадан
көрінеді:
а) ҚР ҚК-нің 52, 54, 59 баптарының негізінде қылмыстарды бірнеше рет
жасау және қылмыстың қайталануы барысында, кінәліге қылмысты алғаш рет
жасаған адамға қарағанда, қатаң немесе ұзақ мерзімдегі жаза тағайындалуы
қажет;
ә) ҚР ҚК-нің 58 б. негізінде қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау барысында жазаны толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана
қолданыла алады;
б) ҚР ҚК-нің 60 б. сәйкес, жазаны өтеу барысында, сондай-ақ шартты
түрде соттау кезіндегі сынақ мерзімі кезеңінде, жазадан мерзімінен бұрын
шартты түрде босату және жазаны орындауды кейінге қалдыру кезінде
жасалынған қылмысы үшін жаза тағайындауда жазаның берілген түрінің шегінде
толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана қолданылады;
4. Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындау барысында түзеу
мекемесінің түріне әсер етеді. Бұрын, бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаны өтеген адамдарға қатаң режимдегі, кейбір
жағдайларда ерекше режимдегі түзеу колониясы тағайындалады (ҚР ҚК 48
б.);
5. Кейбір қылмыстар, бұрын қандай да болмасын қылмыстарды жасағаннан
кейін ғана жасалына алады – ҚР ҚК 358 б.
Жоғарыда баяндалғандар негізінде көптік қылмыстарға келесі анықтаманы
береміз.
Көптік қылмыстар - тұлғаның заңи салдарлары жойылмаған немесе қылмыстық
қудалауға процессуалдық кедергілері жоқ, екі немесе одан да көп қылмыстарды
жасауы.
Көптік қылмыстарға келесі белгілер тән:
1) көптік қылмыстарды біріктіретін бастау – осы қылмыстарды жасаған
адам, яғни субъект. Бір адам бір емес, бірнеше қылмыс жасайды.
Бұл қылмыстар өзара қылмыс құрамының кез-келген элементтері
бойынша субъектіден басқа, сәйкес келуі немесе айырмашылықта
болуы мүмкін;
2) Тұлға кем дегенде екі қылмыс жасауы қажет. Көптік қылмыстар,
егер екі іс-әрекеттердің біреуі әкімшілік құқық бұзушылық,
тәртіптік қылық немесе азаматтық-құқықтық деликт, маңызы шамалы
іс-әрекет болса түзілмейді;
3) әр қылмыс дербес қылмыс құрамының белгілеріне ие; әр қылмыс
аяқталған немесе аяқталмаған болуы мүмкін. Әр қылмыста тұлға ҚР
ҚК 28 бабында көрсетілген рөлдердің кез-келгенін атқара алады;
4) қылмыс қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімімен
жойылмаған болуы керек (ҚР ҚК 69 б.), алдында шығарылған үкім
оны орындаудың ескіруімен жойылмаған болуы керек (ҚР ҚК 75 б.),
тұлғадан алдында жасалынған іс-әрекеті үшін рақымшылық немесе
кешірім беру актісімен соттылық жойылмаған болуы қажет (ҚР ҚК 76
б.) немесе ҚР ҚК 77 б. негізінде соттылық жойылмауы немесе
алынып тасталмауы керек. Көптік қылмыстарға кіретін әрбір қылмыс
бойынша қылмыстық қудалауды қозғау үшін процессуалдық кедергілер
болмауы қажет.
Қылмыстардың көптігі құқықтық және әлеуметтік аспектіде қарастырыла
алады. Құқықтық мағынада: қылмыстардың көптігі, қылмыстылықтың белгілі бір
нысандарын бейнелейтін, сәйкес құқықтық салдарды туындататын қылмыстық-
құқықтық ұғым ретінде сипатталынады. Әлеуметтік мағынада: қылмыстардың
көптігі жасалынған іс-әрекеттердің объектіге үлкен зиян келтіруімен
байланысты қоғамға қауіптілік дәрежесінің жоғарылығымен сипатталынады.
Сондай-ақ, адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауы қылмыскердің
тұлғасының қоғамға қауіптілік дәрежесін де жоғарылатады. Бұл - қылмыстың
субъектісінің санасындағы қылмыс жасауға деген әдет түріндегі әлеуметке жат
психикалық ұстанымдар мен ойлау көрінісін және оларға деген ішкі
қажеттілікті құрайтын тұрақты қоғамға жат стереотипті білдіреді. Аталған
фактілердің болуы бірқатар қылмыстар үшін жауаптылықты қатаңдату
қажеттілігін көрсетеді.
1.2 Отандық қылмыстық құқық тарихындағы көптік қылмыстар ұғымына шолу
Кеңес өкіметі орнаған алғашқы айлардың өзінде мемлекет кеңестік
қылмыстық құқықты құрудың әртүрлі нысандарын іздей бастады. Кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарында белгілі бір дәрежеде сот органдары ескі
заңдарды басшылыққа алды. Бұл жағдайды халықтық әділет коммисариатының сот
құрылымы бөлімінің кезекті 1918 ж. сәуір - маусым айларындағы есебінде Д.Ю.
Курский баса көрсеткен: Петроград және Москва сынды екі ірі қаланың
жергілікті соттарының тәжірибесі алғашқы қадамнан - ақ бірінші кезекте -
жаза аясына қатысты Жаза туралы Нұсқаулық мен революциялық сана -
сезімнің арасындағы қарама - қайшылықтармен кездесті. Ереже, алдын ала сол
немесе басқа іс - қимыл үшін сазайын тарттырудың мөлшерін тыңғылықты түрде
таңдап алуға тырысты ... революциялық сана - сезім ... істің мән -
жайларына байланысты жазаны таңдауда соттың ерікті екендігін айтып тұруы
қажет [26, 30 б.].
1917 - 1918 жылдардағы заңнаманы талдай отырып, осы кезең аралығында
бірқатар институттардың негізі, атап айтқанда, алғашқы қылмыстық қызмет
сатылары, қылмысқа қатысу және т.б. қаланған деген қорытындыға келуімізге
болады. РСФРО-ның қылмыстық құқықтан басшы ережелері қабылдағанға дейін
кеңестік қылмыстық заңнамада жаза түрлерінің тізбегін және оларды қолдану
шарттарын қарастырған акт болған емес. Кеңес өкіметінің бірқатар
декреттерінде жекелеген қылмыстардың жазаланушылығына байланысты жалпы
сипаттағы нұсқаулар, мысалы, революциялық заңдардың барынша қаталдығымен
жазаланады, революциялық сотпен жазаланатын ауыр қылмыс және т.б.
беріледі.
1919 жылдың түпкілікті кезінде кеңестік қылмысық құқықтың Жалпы бөлімі
нормаларын жалпылау және жүйелеуге байланысты белгілі бір база құрылды.
Бұндай жұмыстарды жүргізу қажет еді.
1919 жылдың желтоқсанында шығарылған РСФРО-ның қылмыстық құқықтан
басшы ережелері кеңестік қылмыстық құқықтың негізгі ережелерін жалпылауға
деген алғашқы оқталу болып табылды.
Құқықтық табиғатына байланысты аталған акт заң емес, халық соттарына
арналған халықтық әділет коммисариатының нұсқауы еді. Бірақ та, өзінің
мазмұны және маңызына байланысты ол кеңестік қылмыстық құқықтың жалпы
қағидаларын және негізгі институттарын қалыптастыруда елеулі рөл атқарды
[27, 126 б.]. Олар кеңестік қылмыстық кодекстердің Жалпы бөлімдерінің
түпнұсқасы болып табылады да, кейбір ережелер қазіргі таңда да өзінің
маңызын сақтаған.
Басшы ережелер жазаның алдына қылмыскерді түзеу міндетін қойған жоқ,
себебі бұл міндет шешілмейтін болғандықтан пайдасыз деп есептеді. Бұл
концепция әлеуметтік бағыттағы қылмыстық құқықтың постулаттарына
негізделді. Осыған сәйкес, іс - әрекетке емес, оны жасаған адамға, яғни
қылмыскердің тұлғасына қойылды [28, 571-572бб.]. Көптік қылмыстар
институтына келетін болсақ, ол қылмыс жасаған адамның жауаптылығының сипаты
мен дәрежесіне әсерін тигізетін және сотпен бағалануға жататын факторлардың
тізбегінен ғана көрініс тапты. Басшы ережелерге сәйкес олардың қатарына
қылмысты кәсіби қылмыскермен (рецидивист) немесе алғашқы рет жасау
жатқызылды.
БОАК және ХКК 1921 ж. 1 маусымдағы декреті талан-таражыға салу
нысандары мен онымен ұштасқан басқа да қылмыстарды қарастырған. Талан-
таражыға салудың нысандары мен түрлерінің құрылысы, бұл қылмыстардың
лауазымды теріс пайдалану және алыпсатарлықпен байланысын көрсетіп, оларда
қылмыстардың жиынтығының және көптік қылмыстардың бар екендігін білдірді.
1922 ж. РСФСР ҚК көптік қылмыстар институтына қылмыстардың жиынтығы
және жаза тағайындау шарттары қарастырылған 29, 30 баптарды арнады. Оларға
сәйкес, жеңіл жазаны қатаң жазаның сіңіруі немесе сот әр қылмыс үшін жазаны
анықтап болған соң, жазаларды толық немесе ішінара қосу белгіленді.
Жазаларды қосу барысында түпкілікті жаза баптың санкциясында белгіленген
жоғарғы шеңберіне дейін көтеріле алды.
1919 ж. Басшы ережелеріне қарағанда, 1922 ж. ҚК енгізілген мән-
жайлардың тізбегі жетілдірілген, тізбектің мәні де, жекелеген мән -
жайлардың берілу нысандары да өзгерістерге ұшыраған. 30 баптың е
тармақшасы, ауырлататын мән-жайларға, қылмысты кәсіби қылмыскер немесе
рецидивист арқылы жасауды жатқызған.
Назар аударатын мәселе, ауырлататын мән-жайлардың басым бөлігі
қылмыскердің жасаған қылмысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 343.2 (574)
Қолжазба құқында
МҰХАМЕТЖАНОВ СЕРЖАН ШАЙМҰРАТҰЛЫ
Көптік қылмыстарды саралаудың теориялық мәселелері
Ғылыми жетекші:
Таймерденов М.Т
Қазақстан Республикасы
Талдықорған 2015ж
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 3
КІРІСПЕ 4
1 КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР ИНСТИТУТЫНЫҢ ҰҒЫМЫ 9
1.1Қылмыстық құқық теориясындағы көптік қылмыстардың ұғымы мен оның9
анықтамасы
1.2Отандық қылмыстық құқық тарихындағы көптік қылмыстар ұғымына 18
шолу
1.3Көптік қылмыстардың негізгі нысандары 32
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ КӨПТІК
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ НЕГІЗГІ НЫСАНДАРЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ
38
2.1Қылмыстарды бірнеше рет жасаудың ұғымы мен оның анықтамасы 38
2.2Қылмыстардың жиынтығы және оның түрлері 46
2.3Қылмыстың қайталануы және оның түрлері 59
2.4Қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігі және көптік 73
қылмыстар
3 КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР БАРЫСЫНДА ЖАЗАНЫ ТАҒАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 82
3.1Қылмыстардың жиынтығына байланысты жаза тағайындау 82
3.2Үкімдердің жиынтығына байланысты жаза тағайындау 84
3.3Қылмыстың қайталануының түрлеріне байланысты жаза тағайындау 92
118
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 120
Қысқартулар мен белгілеулер
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚК – Қылмыстық кодекс
ҚІЖК – Қылмыстық істер жүргізу кодексі
РФ – Ресей Федерациясы
БОАК (ВЦИК) – Бүкілроссиялық орталық атқару комитеті (Всероссийский
центральный исполнительный комитет)
ХКК (СНК) – Халық комиссарлар кеңесі (Совет народных комиссаров)
КСРО – Кеңестік социалистік республикалар одағы
РСФСР –
УКСР – Украин кеңестік социалистік республикасы
ҚазКСР – Қазақ кеңестік социалистік республикасы
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
б – бап
т.б. – тағы басқа
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыстық құқық ғылымының ең маңызды және
күрделі мәселелерінің бірі - көптік қылмыстар институты. Қылмыстық құқық
теориясында және сот-тергеу тәжірибесінде бұл мәселенің түсінілуі мен
шешілуі әрқилы.
Зерттеу барысында көптік қылмыстардың ұғымы айқындалып, заң нормаларын
жетілдіруге байланысты ұсыныстар енгізілді. Көптік қылмыстардың нысандарын
анықтауға, қылмыстарды бірнеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы және
қылмыстардың қайталануын бір-бірінен, көптік қылмыстарды жеке қылмыстардан
және қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігінен ажыратуға, көптік
қылмыстар барысында жаза тағайындау мәселелеріне тиісті дәрежеде көңіл
аударылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Диссертациялық зерттеу көптік қылмыстар
инситутының қылмыстық-құқықтық мәселелеріне арналған. Көптік қылмыстар
мәселелерін зерттеудің өзектілігі және маңыздылығы бірқатар себептермен
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Дағдарыстан
жаңару мен дамуға атты 2009 жылдың 6 наурызындағы халыққа жолдауында
Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтықпен, заңдардың бұзылуымен
табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың,
бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек,-
деп баса көрсетуі кездейсоқтық емес [1]. Осыған орай, қазіргі бүкіл әлемдік
экономикалық дағдарыс барысында мемлекеттің беріктігі сынаққа салынып,
табанды шаралардың қылмыстылықпен күрес жүргізу үшін, терең теориялық
негіздің қажеттілігі айқын болды.
Жиырмасыншы ғасырдың 90 жылдарында орын алған кеңестік жүйенің
тоқырауы, жалпы әлемдік демократиялық құрылымдарға бағытталған саяси
бағдардың өзгеруі, нарықтық қатынастарға көшу, ұлттық құқықтық жүйенің
жүйесі мен құрылымын түбірлі түрде қайта қарау қажеттілігін туындатты.
Яғни, қолданыстағы заңнама ғылым мен құқық қолдану тәжірибесінің қажетін
тиісті деңгейде өтей алмағандықтан, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясы негізінде 1997 жылы 16 шілдеде Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі қабылданды. Әрине, қабылданған қылмыстық заңда
қарастырылған бірқатар институттар нормаларды түсіндіруге байланысты елеулі
қиындықтарды туындатып, кей жағдайларда әртүрлі талқылауларға орын берді.
Сондықтан да, социалистік даму кезеңіндегі құқықта қаланған, теориялық
тұрғыдан негізделген, тәжірибелік тұрғыдан тиімді тұжырымдар сақталынып,
жаңа жағдайларға сәйкес бейімделіп, жаңа мазмұнға ие болып, дамытылуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің қабылдануы осы құқық
саласының реформаланып біткендігін білдірмейді. Қылмыстық құқықтың
қалыптастырылуы және оның ары қарай дамуы адам құқықтарын қорғауға
бағытталған біркелкі, тұтас демократиялық қылмыстық-құқықтық саясатты өңдеп
шығару, ұсынылатын өзгерістер мен толықтырулардың ғылыми негізделуі, құқық
қолдану тәжірибесін толық көлемде ескеру сияқты талаптарға сәйкес келуі
керек.
Қолданыстағы қылмыстық заңнамаға енгізілген толықтырулар мен
өзгерістерге қарамастан, қылмыстық құқық ғылымында, қылмыстық құқықтың
көптеген проблемаларына қатысты шешімін тапқан біркелкі пікір жоқ. Сондай
проблемалардың бірі - көптік қылмыстар институты.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде ресми түрде көптік
қылмыстардың анықтамасына арналған бап қарастырылмаған. Көптік қылмыстар
термині мен оның ұғымы қылмыстық құқық теориясымен қарастырылып, осыған
байланысты әртүрлі көзқарастар орын алған. Қолданыстағы қылмыстық заңнамада
көптік қылмыстар институтының дамуында, көптік қылмыстар институты жаза
туралы бөлімде ғана емес, қылмыс бөлімінде де қарастырылған. Заң шығарушы
қылмыстық заңның 11 бабында қылмыстарды бірнеше рет жасау, 12 бабында
қылмыстардың жиынтығын, 13 бабында қылмыстардың қайталануын субъективті
категориядан объективті категорияға ауыстыра отырып, заңда бекіткен.
Көптік қылмыстарды құрайтын қылмыстарды дұрыс саралау аса маңызды,
осыған байланысты қандай жағдайда қылмыстарды бірнеше рет жасау немесе
қылмыстардың жиынтығы; не болмаса қылмыстардың жиынтығы немесе жеке күрделі
қылмыс; яки қылмыстарды бірнеше рет жасау немесе қылмыстардың қайталануы
екендігін анықтау туралы қажеттілік туындайды.
Көптік қылмыстардың нысандарға бөлінуі, олардың арасындағы кереғарлық
қылмыстық заңның Жалпы және Ерекше бөлімдерін сот-тергеу тәжірибесінде
қолдануды қиындатып, қылмыстық жауаптылықты дараландыру барысында
шиеленістерді туындатады. Сондықтан да, осы мәселелерді шешу қылмыстық-
құқықтық терминологияны, қолданыстағы ұғымдық аппараттарды жетілдіруге
көмектесіп, көптік қылмыстар институтын қазіргі заман талаптарына
сәйкестендіріп, терең зерттеуді және негіздеуді талап етіп, аталған ғылыми
тақырыптың өзектілігін және оның арнайы зерттеу объектісіне айналу
қажеттілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көптік қылмыстар институтына байланысты
белгілі бір тәжірибе мен ғылыми білім жинақталған. Диссертациялық
зерттеудің әртүрлі аспектілері жанама түрде келесі отандық авторлардың:
А.Н. Ағыбаевтың, Е.О. Алаухановтың, Ғ.И. Баймурзиннің, Н.А.
Бекбергеновтың, Е.А. Ештаевтың, Е.И. Қаиыржановтың,
Д.С. Чукмаитовтың еңбектерінде көрініс тапқан. Сонымен қатар,
ресейлік ғалымдардың зерттеулерінде, атап айтсақ Н.Б. Алиев, И.Б. Агаев,
О.И. Бажанов, Е.А. Борисенко, Б.В. Волженкин, Р.Р.
Галиакбаров, А.С. Горелик, П.Ф. Гришанин, П.С.
Дагель, А.Ф. Зелинский, В.А. Иванов, Н.А. Стручков және т. б.
бейнеленген.
Көптік қылмыстар институтын кешенді, негізді түрде кеңес дәуірінде
Ю.И. Бытко, Т.Э. Караев, Ю.А. Красиков, Г.Г. Криволапов, В.Н. Кудрявцев,
Б.А. Куринов, К.А. Панько, В.П. Малков, Л.С. Тосакова, Ю.Н. Юшков,
А.М. Яковлев сияқты т.б. авторлардың еңбектерінде зерттелген.
Зерттеудің теориялық базасын көптік қылмыстар аясындағы аталған
мамандардың еңбектерінен басқа жалпы теориялық: Н.А. Беляев,
А.А. Герцензон, И.И. Карпец, Г.А. Кригер, Н.Ф. Кузнецова, И.С.
Ной, Н.Д. Сергеевский, Ю.И. Скуратов, Э.С. Тенчов,
Ю.М. Ткачевский, А.А. Пионтковский, М.Д. Шаргородский
және тағы басқалардың еңбектері құрайды. Аталған авторлардың еңбектерінде
зерттелінген тақырыптың әртүрлі жақтары осы аяда қалыптасқан қоғамдық
қатынастар мен заңдылықтар сипатталған.
Зерттеу жұмысының мақсаты және міндеттері. Диссертациялық зерттеудің
мақсаты – қылмыстық құқықтағы көптік қылмыстар институтының концепциясын
жасау. Көптік қылмыстардың нысандарын құқықтық реттеудің теориялық және
тәжірибелік аспектілерін зерделеу. Осы мақсатқа сәйкес, келесі міндеттерді
шешу көзделеді:
- көптік қылмыстардың ұғымын, белгілерін және әлеуметтік мәнін
анықтауға байланысты мәселелерді кешенді зерттеу;
- көптік қылмыстардың нысандарын және түрлерін жүйелі түрде зерттеу,
көптік қылмыстардың нысандарын бөліп қарастыруға қатысты негізгі ғылыми
көзқарастарды айқындау;
- көптік қылмыстардың нысаны ретінде қылмыстарды бірнеше рет жасаудың
ерекшеліктерін анықтау;
- қолданыстағы қылмыстық заңнаманың нормаларын жетілдіру үшін ұсыныстар
жасау.
Зерттеу объектісі. Қылмыстарды бірнеше рет жасау, қылмыстардың жиынтығы
және қылмыстардың қайталануына қатысты, қылмыстық-құқықтық нормаларды
қолдану аясында қалыптасқан қоғамдық қатынастар зерттеу объектісі болып
табылады.
Зерттеу пәнін – ұлттық және шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамаларының
нормалары, көптік қылмыстар туралы әртүрлі теориялық көзқарастар және сот-
тергеу тәжірибесінің материалдары құрайды.
Зерттеудің әдістемелік негіздері.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізін әлеуметтік және құқықтық
құбылыстарды ғылыми танудың диалектикалық әдісі және одан туындайтын жалпы
ғылыми және арнайы-ғылыми әдістер құрайды. Диссертациялық зерттеу
барысында тарихи, салыстырмалы-құқықтық, формалды-қисындық, жүйелік, нақты-
әлеуметтік әдістер пайдаланылды.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі ретінде көптік қылмыстар
институтына тікелей қатысты қылмыстық саясат, қылмыстық құқық, криминология
және қылмыстық құқық тарихынан жазылған теориялық еңбектерде бейнеленген
ережелер де қолданылды.
Диссертациялық зерттеудің (эмпирикалық) деректік негізіне көптік
қылмыстар туралы қылмыстық заңнаманы қолдануға байланысты сот-тергеу
тәжірибесінің мәліметтері қаланып, Қазақстан Республикасының әртүрлі
аймақтарында 2000-2008 жылдар аралығында қаралған 250 қылмыстық істер
материалдары пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыстың нормативтік құқықтық негізін Қазақстан
Республикасының Конституциясының, ҚР Қылмыстық кодексінің, ҚР Қылмыстық
істер жүргізу кодексінің ережелері құрайды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасындағы өзгерістерді ескере отырып, алғаш рет кешенді түрде ғылыми-
құқықтық зерттеудің объектісі ретінде көптік қылмыстар институты
қарастырылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы келесі нәтижелерден көрініс табады:
- қылмыстық құқық ғылымындағы көптік қылмыстар институты ұғымын,
белгілерін және әлеуметтік мәнін анықтауға байланысты тың
көзқарастың қажеттілігі көрсетілді;
- көптік қылмыстардың жүйеленуі қарастырылып, оның нысандарын бөлу
критерийлері анықталды;
- қылмыстарды бірнеше рет жасаудың ерекшеліктері айқындалып, көптік
қылмыстардың нысаны ретінде бірнеше рет жасаудың заңи анықтамасын
нақтылауға байланысты ұсыныстар жасалды;
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің нормаларына
өзгерістер енгізуге байланысты ұсыныстар берілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Көптік қылмыстар бір адамның қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға
дейін немесе алдыңғы қылмысы үшін соттылығы жойылмаған, қылмыстық заңмен
қарастырылған дербес қылмыс құрамдарының белгілерін құрайтын, екі немесе
одан да көп қылмыстарды жасауы.
2. Қылмыстардың қайталануы және қылмыстардың идеалды жиынтығы көптік
қылмыстардың нысаны болып табылады. Қылмыстарды бірнеше рет жасау,
қылмыстардың нақты жиынтығы және қылмыстардың рецидивін қылмыстардың
қайталануының түрлері ретінде тану қажет.
3. Қылмыстарды бірнеше рет жасаудың анықтамасы заңнамалық тұрғыдан
нақтылауды қажет етеді: қолданыстағы қылмыстық заңнаманың түрлі баптарында
көзделген екі немесе одан да көп қылмыс жасауы заңда арнайы көрсетілген
жағдайларда ғана бірнеше рет жасалған деп танылу мүмкіндігі белгісі алынып
тасталынуы керек.
4. Ұқсас және біртектес қылмыстарды жасауды қамтитын, бірнеше рет жасау
ұғымын талдаудың нәтижесінде нормалардың бәсекелестігі болмаған
жағдайларда, біртектес қылмыстарды жасауды нақты жиынтық ретінде саралау
қажет.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық зерттеудің
теориялық және тәжірибелік маңызы құқық қорғау органдарының алдында тұрған
өзекті міндеттерді шешуге бағытталғандығымен анықталынады. Зерттеу
нәтижесінің негізінде қылмыстық заңнаманы жетілдіруге, оның нормативтік-
құқықтық реттелуін жақсартуға бағытталған нақты ұсыныстар жасалынды.
Диссертациялық жұмыста жасалынған ғылыми тұжырымдар көптік қылмыстарды
саралауға байланысты құқық қорғау органдарының қалыпты қызметін қамтамасыз
ететін құқық нормаларын қабылдауға бағдарлайды.
Диссертациялық зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу орындарының заң
факультеттерінің, заң институттарының оқу процесінде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі. Ғылыми зерттеудің негізгі мазмұны –
ғылыми мақалалар ретінде Заң және заман, ҚазҰУ Хабаршысы (заң сериясы)
басылымдарында жарық көрді. Сонымен қатар, Ұйымдасқан қылмыспен күресудің
өзекті мәселелері, Реализация уголовной ответственности: история,
современность и перспективы, Проблемы развития криминалистики и судебной
экспертологии (Джакишевские криминалистические чтения) атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларында және басқа да халықаралық
конференцияларда талданып, олардың жинақтарында жарыққа шықты.
Зерттеу тақырыбы бойынша жеті ғылыми мақала жарияланды, оның үшеуі ҚР
БҒМ ғылым және білім саласындағы бақылау Комитетімен ұсынылған басылымдарда
жарияланған.
Жұмыстың құрылымы және көлемі зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай
келеді. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, он бөлімшеден, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАР ИНСТИТУТЫНЫҢ ҰҒЫМЫ
1. Қылмыстық құқық теориясындағы көптік қылмыстардың анықтамасы
Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауының қоғамға
қауіптілігі жоғары. Себебі, біріншіден, объективті түрде қылмыстық заңмен
қорғалынатын қоғамдық қатынастарға үлкен зиян келтіріледі. Екіншіден, бір
адаммен жасалынған қылмыс әртүрлі объектілерге қол сұққан жағдайларда зиян
келтірілетін қоғамдық қатынастардың аясы да кеңейеді. Яғни, бір емес
бірнеше қылмыстарды жасау фактісі қылмыскерде тұрақты қоғамға жат
ұстанымдардың болуын білдіріп, оларға қылмыстық-құқықтық шаралардың
пәрменді түрде қолданылуы қажеттілігін көрсетеді. Сондықтан да, көптік
қылмыстардың ұғымын ғылыми тұрғыдан зерделеу, оның мазмұны мен көлемін
анықтау өзекті мәселелердің бірі болып саналады, себебі қолданыстағы
қылмыстық заңнамаға өзгерістер енгізу үшін, теория арқылы аталған
институттың мәнді белгілері мен мазмұнының көлемін нақты айқындап беру
қажет.
Құқықтық заңнамада бекітілген құқықтық ұғымдар мен құқықтық ғылым
пайдаланатын ұғымдар әртүрлі. Дегенмен де, заңнамада бекітілген ұғымдар
ғылыми зерттеулер мен құқық қолдану тәжірибесінде заң шығарушы берген
мағынада қолданылуы қажет. Құқықтық ғылыми зерттеу өте күрделі проблема,
осыған байланысты, ерте дүниедегі атақты заңгер, ұлы оратор Марк Тулий
Цицеронның айтып кеткен кемеңгер мәтелін естен шығармау керек: Non scripto
sed magis natura lex (писаные законы суть закона природы). Яғни, заң
шығарушының еркін терең зерттеп, заңның табиғатын ашу құқықтағы ұғымдарды
ғылыми құқықтық тұрғыдан зерттеуге тікелей байланысты, себебі бұл ұғымдар,
заңшығарушы заңға өзгерістер енгізгенге дейін өзгеріссіз болып табылады.
Осыған орай, құқықтағы ұғымдардың нақты анықталғандығы және тұрақтылығы
құқық қолдану тәжірибесіндегі заңдылықтың сақталуының, заңның беделдігінің
маңызды алғышарты.
Ғылыми құқықтық ұғымдарға нақты анықталғандық тән емес. Ғылыми ізденіс
барысында кез-келген автор зерттелінетін құбылыстар мен объектілерге
қатысты өз ұғымын беруі мүмкін. Ғылыми құқықтық ұғымдардың мазмұны мен
көлемі ғылым арқылы зерттелінген соң, қажеттілік туындаған кезде заңнамада
бекітілуі мүмкін. Сондықтан да, қылмыстардың көптігінің ұғымын, оның
мазмұны мен көлемін ғылым деңгейінде зерттеу өзекті мәселелердің
қатарында.
Қылмыстардың көптігінің ұғымы қылмыстық құқық теориясымен
қарастырылғанда, қылмыстық заңнамада берілмеген. Қылмыстардың көптігінің
ұғымының анықтамасын беруге оқталу жасалған ғылыми еңбектерден, осы
қылмыстық-құқықтық институтқа қатысты көзқарастардың әртүрлі екендігін
байқауымызға болады.
Қылмыстардың көптігі ұғымы кеңестік қылмыстық құқық теориясында өткен
ғасырдың алпысыншы жылдары шамасында айтыла басталды. Ал, жетпісінші
жылдардың аяғына таман жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда, сонымен
қатар оқу бағдарламаларында тұрақты түрде орын тепті.
А.М. Яковлевтің пікірі бойынша, қылмыстық іс-әрекеттердің көптігінің
ұғымы қылмыстарды қайталау, қылмыстардың рецидиві және жиынтығы
түсініктерінен нақты көрініс табады [2, 5 б.]. Біздің көзқарасымыз
бойынша, аталмыш пікірде, тек қылмыстардың көптігінің нысандары сипатталған
да, нақты қылмыстардың көптігінің ұғымы, оның белгілері ашылмаған.
Г.Т. Ткешелиадзе қылмыстардың көптігін бір адамның екі немесе одан да
көп қылмыстарды жасауы ретінде сипаттайды [3, 10 б.].
Г.Г. Криволапов қылмыстардың көптігінің ұғымын, оның белгілерін көрсету
арқылы, яғни, қылмыстардың көптігі әрқайсысы дербес қылмыс құрамдарының
белгілерін құрайтын, бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстық
жазаланатын іс-әрекеттерді жасауы деп берген [4, 6 б.].
В.И. Ткаченко көптік қылмыстар ретінде, алдыңғы сотталғандығына
қарамастан, адамның сот үкімі арқылы белгіленген, екі немесе одан да көп
қылмыстарды жасауын түсінеді [5, 285 б.]. Берілген анықтамалар
қарастырылатын ұғымға тән басты белгі - бір адамның екі немесе одан да көп
қылмыстарды жасауын ғана көрсетеді. Бұл белгі қылмыстардың көптігінің
барлық жағдайларына ортақ болып табылады. Бірақ та, біздің ойымызша, тек
бұл белгіні көрсету жеткіліксіз, себебі біріншіден, адамның бірнеше
қылмыстарды жасауы барлық жағдайда бірдей қылмыстардың көптігін құра
бермейді, екіншіден, бұл ұғымға бір емес, бірнеше белгілер тән.
В.Н. Кудрявцев бойынша көптік қылмыстар барлық жасалынған іс-
әрекеттердің жеке қылмыстарды көздейтін Ерекше бөлімнің бір нормасымен
қамтылмайтындығымен сипатталынады [6, 242 б.]. Бірақ та, көптік
қылмыстардың Ерекше бөлімнің бір нормасымен қамтылмайтындығы белгісі көптік
қылмыстардың барлық нысандарына емес, тек қылмыстық заңның әртүрлі баптары
немесе баптардың бөліктерімен қамтылатын қылмыстардың жиынтығына ғана тән.
Сондықтан да, жасалынған іс-әрекеттердің барлығы Ерекше бөлімнің бір
нормасымен қамтылмайды деген белгіні зерттелінетін ұғымның анықтамасында
қолдану қажет емес деп ойлаймыз.
Ю.А. Красиков көптік қылмыстарды кінәлі адамның кезектілікпен
орындаған бір немесе бірнеше іс-әрекеттер арқылы бірнеше қылмыс құрамдарын
жасауы,- деп анықтаған [7, 6 б.]. Көптік қылмыстардың бұл анықтамасы
көптік қылмыстардың нысандары мен түрлеріне кіретін іс-әрекеттердің
шеңберін тарылтады, атап айтқанда қылмыстардың идеалды жиынтығын көптік
қылмыстардың қатарынан шығарып тастайды.
Е.А. Фролов және Р.Р. Галиакбаров бойынша, қылмыстардың көптігі -
қылмыстық заңмен қарастырылған бір адамның мінез-құлқындағы бірнеше құқық
бұзушылықтардың үйлесуі. Субъектінің қоғамға қауіпті мінез-құлқының әрбір
актісі дербес қылмыс құрамын білдіруі қажет [8, 8 б.]. Аталған пікірді
А.Ф. Зелинский де қолдайды [9, 8 б.]. Көптік қылмыстардың ұғымының берілген
анықтамасы аса ұтымды емес. Себебі, қылмыстардың үйлесуі ұғымымен алынбаған
не болмаса жойылмаған соттылығы бар, алдыңғы үкім бойынша жазаны толық өтеп
болғаннан кейінгі адамның жаңа қылмыстарды жасау жағдайлары қамтылмайды.
Б.М. Леонтьев, И.М. Тяжковалардың пікірі бойынша көптік қылмыстар
ретінде бір адамның қылмыстық жауаптылықты туындататын, екі немесе одан да
көп қылмыстарды жасауы түсіндіріледі [10, 498 б.]. Аталған авторлардың
анықтамасы зерттелінетін ұғымның мазмұнын дұрыс ашқанымен де, көптік
қылмыстарды басқа ұқсас ұғымдардан ажыратуға мүмкіндік беретін мәнді
белгілерді бейнелемей, жалпылама түрде береді.
А.В. Наумов көптік қылмыстарды бір адам арқылы қылмыстық-құқықтық
зардаптарды туындататын екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауы,- деп
анықтайды [11, 319 б.]. Көптік қылмыстардың бұл анықтамасы да зерттелінетін
ұғымды нақты сипаттамай, жалпылама түрде қарастырып кеткен.
Жоғарыда көрсетілген анықтамалардың әрқайсысы қылмыстардың көптігінің
ұғымын жалпы алғанда дұрыс ашатын сияқты. Дегенмен де, қылмыстардың көптігі
ұғымының анықтамасы бір адамның қылмыстық жауаптылыққа тартылатын бірнеше
қылмыстарды жасауын ғана емес, оның алдыңғы іс-әрекеті үшін сотталғаннан
кейін жаңа қылмыс жасауын да қамтуы қажет деп есептеу жөн.
Осыған байланысты, И.М. Гальпериннің берген анықтамасы назар аудартады.
Қылмыстардың көптігі - кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға
дейінгі әртүрлі қылмыс құрамдарының белгілері бар, бірнеше қылмыстық іс-
әрекеттерді, немесе өзара ішкі байланыста емес, бір қылмыс құрамының
белгілерін құрайтын бірнеше қылмыстық іс-әрекеттерді, немесе алдыңғы
қылмысы үшін сотталғаннан кейін кез келген басқа қылмысты жасауы [12, 249-
250 б.б.]. Берілген анықтамада қылмыстардың көптігін әртектес және
біртектес қылмыстардың құрайтындығы, сондай-ақ қылмыстардың қылмыстық
жауаптылыққа тартылғанға дейін және алдыңғы іс-әрекеті үшін сотталғаннан
кейін де жасалатындығы айтылған. Біздің ойымыз бойынша, бұл анықтаманы
қылмыстардың көптігін болдырмайтын белгілерді көрсету арқылы толықтыру
қажет.
Қылмыстардың көптігін болдырмайтын кейбір белгілер Б.А. Куриновтың
анықтамасында көрініс тапқан, яғни, қылмыстардың көптігі - адамның соттылық
жойылмаған және қылмыстық қудалаудың мерзімдері өтпеген, екі немесе одан да
көп қылмыстарды жасауын қамтиды [13, 159 б.]. Берілген көзқарасты И.И.
Рогов да қолдайды [14, 146 б.].
Н.И. Загородников пен Н.А. Стручков қылмыстардың көптігінің ұғымын
анықтай отырып, оны дербес элементтерден - қылмыстардан тұратын, күрделі
құрылым ретінде сипаттайды. Көптік қылмыстар бір уақытта немесе
кезектілікпен бірнеше қылмыстарды жасаудан көрінеді. Бірінші жағдайда
қылмыстардың идеалды жиынтығы, екіншісінде – қылмыстарды бірнеше рет жасау
және қылмыстардың нақты жинтығы түріндегі қылмыстардың қайталануы орын
алады. Аталған авторлардың пікірі бойынша, соттылық фактісімен
күрделенілген қылмыстарды бірнеше рет жасау арнайы қайталану, ал
қылмыстардың жиынтығы жалпы қайталану ретінде қарастырылған [15, 54 б.].
Келтірілген көзқараста іс-әрекеттің көптігін құрайтын қылмыстарды тұлғаның
бір уақытта немесе кезектілікпен жасау кезеңдері көрсетілген. Бірақ та,
көптік қылмыстардың анықтамасын беруде олардың нысандары мен түрлерін
көрсету артық деп есептейміз.
В.П. Малков қылмыстардың көптігінің біздіңше кең анықтамасын беретін
сияқты: Қылмыстардың көптігіне - егер де жасалынған қылмыстардың кемінде
екеуі үшін қылмыстық-құқықтық нәтижелер жойылмаған және қылмыстық істі
қозғау үшін процессуалдық кедергілер жоқ жағдайларда адамның бір мезгілде
немесе кезектілікпен қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға дейін, немесе
алдыңғы қылмысы үшін сотталғаннан кейін, қайта қылмыс жасауын жатқызамыз
[16, 12 б.]. Берілген анықтама ауқымды, бірақ та көптік қылмыстарды
болдырмайтын белгілер дербес талқылауды қажет етеді деп ойлаймыз.
А.Н. Ағыбаев көптік қылмыстар деп қылмыстық жауапқа тартудың мерзімі
ескірмеген немесе сотталғандықтан арылмаған немесе сотталғандығы жойылмаған
жағдайда бір адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды істеуін,
түсіндіреді [17, 175 б.].
Е.И. Қаиржанов көптік қылмыстарды аталған институтқа тән белгілерді
сипаттау арқылы береді [18, 141 б.].
Жоғарыда берілген анықтамаларды талдап жалпылай келе, қылмыстардың
көптігіне келесідей сипаттама беруімізге болады: Қылмыстардың көптігі деп
бір адамның қылмыстық жауаптылыққа тартылғанға дейін немесе алдыңғы қылмысы
үшін соттылығы алынып тасталмаған не болмаса жойылмаған, қылмыстық заңмен
қарастырылған дербес қылмыс құрамдарының белгілерін құрайтын, екі немесе
одан да көп қылмыстарды жасауы.
Көптік қылмыстарды қылмыстық-құқықтық ұғым ретінде талқылай келе,
оларға тән келесі белгілерді бөліп көрсетуімізге болады.
Көптік қылмыстардың міндетті белгісі ретінде бір адамның екі немесе
одан да көп қылмыстарды жасауы қарастырылады. Егер де, кінәлімен жасалынған
екі іс-әрекеттің біреуі қылмыстық іс-әрекеттің белгілері жоқ деликт (құқық
бұзушылық), яғни әкімшілік немесе тәртіптік қылық, маңызы шамалы іс-әрекет
(ҚР ҚК 9б. 2б.) болса қылмыстардың көптігі болмайды. 1959 жылғы 22
шілдедегі ҚазКСР қылмыстық кодексінің 77 бабында [19, 58 б.], 1997 жылғы
16 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175 бабының
Ескертуінің 5 тармақшасында көрсетілген бөтеннің мүлкін ұсақ түрде ұрлау
көптік қылмыстарды құрамайды [20, 64 б.].
Қылмыстардың көптігі әрқайсысы, дербес қылмыс құрамдарының белгілерін
құрайтын, қылмыстық іс-әрекеттерден тұрады. Қылмыстық іс-әрекеттің
дербестігі оның объективтік және субъективтік белгілерінің бірлігімен
анықталынады. Бұл дегеніміз - жеке алынған әрбір іс-әрекетте белгілі бір
қылмыс құрамының болуын бідіреді (ҚК 3 бабы). Бұл қылмыстардың құрамдары
өзінің заңи белгілері бойынша бір-біріне сәйкес келсе де, объективтік
немесе субъективтік қасиеттеріне байланысты бір-бірінен ажыратылады.
ҚР ҚК 9 бабы қылмыстың ұғымын бере отырып, аяқталған, сондай-ақ
аяқталмаған іс-әрекетті де (дайындалу және оқталу) ескереді. Сондықтан да,
қылмыстардың көптігі бірқатар жағдайларда аяқталған қылмыстар арқылы да,
сондай-ақ қылмысты жасауға дайындалу немесе оқталу арқылы да түзіледі. Бұл
жерде қылмыстардың көптігі ретінде тану үшін бірінші аяқталған қылмыс, одан
кейін қылмысқа дайындалу немесе оқталу жасалуының немесе керісінше
болуының, яғни қылмыстық іс-әрекеттерді жасау кезектілігінің маңызы жоқ.
ҚР ҚК 28 бабына сәйкес, қылмыс ретінде қоғамға қауіпті іс-әрекетті
тікелей орындау ғана емес, сондай-ақ ұйымдастырушының, айдап салушының,
көмектесушінің әрекеттері де танылады. Сол себепті де, көптік қылмыстарға
келесі жағдайларды, айталық, егер ұрлықтың бір эпизодында кінәлі тікелей
орындаушы, ал келесісінде - көмектесуші болуын да жатқызамыз.
Қылмыстардың көптігіне енетін әрбір қылмыстың қылмыстық- құқықтық
салдары болуы керек, яғни кінәліні қылмыстық жауаптылыққа тарту
мүмкіндіктерінің болуы немесе заңмен бекітілген тәртіпте соттылық
алынбағандығы немесе жойылмағандығы қажет. Бұл дегеніміз, жасалынған екі
қылмыстық іс- әрекеттің біреуі бойынша, қылмыстық жауаптылыққа тартудың
ескіру мерзімі өтсе, немесе айыптау үкімін орындаудың ескіру мерзімі өтсе,
немесе соттылық алынып тасталса әлде жойылса, құқықтық салдарларды жоятын
рақымшылық немесе кешірім беру актісі болса, сондай-ақ заңға сәйкес
қылмыстық жауаптылықтан босату орын алса немесе қылмыстық қудалауды
туындатуға процессуалдық кедергілер болған жағдайларда қылмыстардың көптігі
туындамайды. Басқаша айтқанда, қылмыстық жауаптылыққа тартудың айыптау
үкімін орындаудың ескіру мерзімінің өтуі, бұрын жасалынған қылмысы үшін
соттылықтың жойылуы және алынып тасталуы көптік қылмыстарды жоятын мән-
жайлар болып табылады.
Қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстардың және қылмыскердің қоғамға
қауіптілігінің жоғары екендігінің белгісі, кінәлінің бойына сіңіп қалған
қоғамға жат көзқарастардың, әдеттің, белгілі бір өмірлік ұстанымдардың заңи
көрінісі болып табылғандықтан, аталынған белгілер болмаған жағдайда,
жағымсыз салдарларды туындататын ұғым ретінде қылмыстардың көптігінің де
болмауын білдіреді. Сондықтан да, қылмыстардың көптігі жасалынған қылмыстық
іс-әрекеттердің біреуіне байланысты қылмыстық-құқықтық нәтижелерді жоятын
мән-жайлар болған жағдайда туындамайды.
Қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіруі деп адамды қылмыстық
жауаптылыққа тарту мүмкіндігін жоятын, заңмен белгілінген мерзімнің өтуін
түсінеміз [21, 456 б.].
Егер адам, қылмыс жасағаннан кейін, ұзақ уақыт аралығында жаңа қылмыс
жасамаса, заң талаптарын сақтаса, мінез-құлқы арқылы түзелгенін көрсетсе,
оған бұрын жасаған қылмысы үшін жаза тағайындау тиімсіз. Себебі, заңға
сәйкес, қылмыстық жазаның мақсаты ретінде әлеуметтік әділеттілікті
қалыптастыру, сотталғандарды түзеу, сондай-ақ сотталғандар және басқа
адамдар арқылы жаңа қылмыстарды жасаудың алдын алу қарастырылады (ҚР ҚК 38
б.).
Қылмыс жасағаннан кейін ұзақ уақыт аралығының өтуіне байланысты
қылмыстық жауаптылыққа тартудың тиімсіздігі, сонымен бірге уақыт өте
қылмыстық істі тергеу және сотта қарау барысында дәлелдеу - процессуалдық
сипаттағы қиыншылық түріндегі кедергілердің болуын да ескерген жөн.
Қылмыстық құқықтағы ескірудің негізі қылмыскердің тұлғасының қоғамға
қауіптілігінің жойылуы болып табылады. Ескіру мерзімінің өтуі жасалынған
қылмыстың нәтижесінің жойылуын, заң тұрғысынан іс-әрекеттің жоқ екендігін
білдіреді. Сондықтан да, алдыңғы қылмысы үшін ескіру мерзімі өтіп кеткеннен
кейін қылмыс жасаған адам, тек соңғы қылмысы үшін ғана қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Қылмыстардың көптігі екі немесе одан да көп
қылмыстардың болуы талабына сай екі іс-әрекеттің біреуіне байланысты ескіру
мерзімі өтсе, қылмыстардың көптігі де жоққа шығады.
Қылмыстардың көптігі адамның бір уақытта немесе әр уақытта жасаған
бірнеше дербес қылмыстары немесе алдыңғы қылмысы үшін соттылығы жойылғанға
не алынғанға дейінгі жасаған жаңа қылмысы үшін қатаң қылмыстық жауаптылыққа
тартылуын білдіреді. Яғни, алдында жасалған қылмыс үшін үкім шығарылмаса,
ал ескіру мерзімі өтіп кетсе, адам заңи тұрғыдан бұрын қылмыс жасамаған деп
танылады.
ҚР ҚК 69 бабына сәйкес, қылмыс жасаған адам келесі үш шарт болған
негізде қылмыстық жауаптылықтан босатылады: а) заңмен белгіленген ескіру
мерзімінің өтуі; ә) белгіленген уақыт аралығында басқа қылмыс жасамауы; б)
тергеуден немесе соттан бұлтармау. Осы шарттардың орындалуы қылмыс жасаған
адамның тұлғасының қоғамға қауіптілігінің жойылғанының куәсі және оның
қылмыстық жауаптылықтан босатылуының негізі болып табылады.
Қылмыстық заң жасалынған қылмыстың ауырлығына байланысты әртүрлі ескіру
мерзімін көрсеткен. Қылмыс неғұрлым қауіпті болған сайын, заңда ол үшін
көрсетілген жаза да қатаң, сәйкесінше, қылмыстық жауаптылықты болдыртпайтын
ескіру мерзімі де ұзақ болады.
Қылмыстардың көптігін жоятын мән-жай ретінде айыптау үкімін орындаудың
ескіру мерзімінің өтуі де қарастырылады. Қылмыстық құқық теориясында
айыптау үкімін орындаудың ескіруі деп сотпен тағайындалған жазаны орындау
(үкімді орындау) жойылатын қылмыстық заңда көрсетілген мерзімнің өтуі
түсіндіріледі [22, 441 б.]. Жаза тікелей тағайындалғаннан кейін орындалатын
болса ғана, елеулі сақтандыратын және тәрбиелейтін күшке ие болады.
Жоғарыда айтылған жағдайда, жазаны орындау аса қажетті, себебі жазаны
тағайындау барысында кінәлінің қоғамға қауіпті екендігі, түзеуге мұқтаждығы
анықталынады.
Егер, сотталған адам үкім заңды күшіне енгеннен кейін ұзақ уақыт
аралығында мінез-құлқына тәуелсіз мән-жайларға байланысты жазаның әсеріне
ұшырамаса, адал өмір сүрсе, жаңа қылмыс жасаудан бой тартса, жазаны өтеуден
бұлтаруға күш-жігерін жұмсамаса, үкімді орындау үшін негіз де жойылады.
Айыптау үкімін орындаудың ескіру мерзімінің өтуі тұлғаның санасында
орын алған өзгерістердің куәсі, оның түзелгендігінің көрсеткіші болып
табылады, сотталған тұлғаның қоғамға қауіптілігінің жойылғандығын немесе
төмендегенін білдіреді. Осы айтылғандардың барлығы алдында жасалынған
қылмысы заңи түрде жойылған деп есептеуге негіз береді. Яғни, осы
жағдайларда жаңа қылмыс жасаған адамның қоғамға қауіптілігі осындай
қылмысты алғаш жасаған адамның қоғамға қауіптілігіне тепе-тең.
Сондықтан да, егер адам алдыңғы қылмысы бойынша айыптау үкімінің ескіру
мерзімі өткеннен кейін жаңа қылмыс жасаса, көптік қылмыстар орын алмайды.
Қылмыстардың көптігін жоятын мән-жай ретінде алдыңғы жасалған қылмысы
үшін соттылықтың жойылуы немесе алынып тасталуы қарастырылады.
Жойылмаған немесе алынып тасталмаған соттылығы бар тұлғаның жаңа қылмыс
жасауының неліктен көптік қылмыстарды құрайтындығын, ал соттылық жойылып
немесе алынып тасталған соң жасалған қылмыстардың көптік қылмыстарды
түзбейтіндігін түсіну үшін соттылықтың мәнін, оны жою және алып тастау
негіздерін алдын ала талдау қажет.
Қылмыстық құқықтық әдебиеттерде соттылықтың түсінігі және мәніне
байланысты бірнеше пікірлер айтылған.
Жекелеген авторлар соттылықты адамның соттың айыптау үкімінде қандай
да бір қылмыс үшін тағайындалған, белгілі бір қылмыстық жазаның түріне
масқаралайтын сотталу фактісі деп анықтайды [23, 214 б.]. Біздің
ойымызша, бұл институттың мақсаты сотталғанның тұлғасының беделіне
келірілген нұқсанның куәсі емес, сондықтан да бұндай түсінік соттылықтың
мәнін және функционалдық тағайындалуын ашып бере алмайды.
Көптеген авторлар соттылықты адамның белгілі бір құқықтық жағдайы
ретінде қарастырады. Соттылық - қылмыс жасағандығы үшін қандай да болмасын
жазаға соттау фактісімен пайда болған және сотталған адам үшін белгілі бір
жағымсыз құқықтық салдарлардың туындауымен байланысты адамның құқықтық
жағдайы, - деп жазады Ю.М. Ткачевский, Н.Е. Крылова [24, 279 б.]. Бұндай
анықтама соттылықтың маңызының қылмыстық - құқықтық және жалпы құқықтық
аспектісін нақтылайды.
Соттылық берілген адамды мемлекет атынан соттың бір немесе бірнеше
қылмыс жасауда кінәлі деп ресми тануының орын алғандығын көрсетеді.
Соттылықтың болуы адамның алдында бір немесе бірнеше қылмыстарды
жасағандығын, оның қоғамға қауіпті екендігін көрсетеді, жағымсыз қылмыстық-
құқықтық салдарлардың туындауы қатерімен жаңа қылмыстарды жасауға
болмайтындығы туралы ескертілгендігімен де, жаңа қылмыс жасауға бел
буғандығын білдіреді. Бұл салдарлар ҚР ҚК 77 б. 1 б. сәйкес, келесі
қылмыстық-құқықтық сипатқа ие: олар қылмыстарды бірнеше рет жасау,
қылмыстың қайталануы және жаза тағайындау барысында ескеріледі. Сонымен,
көптік қылмыстар адамда алдыңғы қылмысы үшін соттылықтың болуымен
байланысты және кінәліге қатаң жаза қолдануға негіз береді.
Ізгілік және әділдік қағидалары соттылықтың жойылуы және алынып
тасталуы туралы нормалардың болуын негіздейді.
Соттылықтың жойылуы жазаны өтеп болған соң, заңмен қарастырылған
мерзімнің өтуімен байланысты туындайды. Соттылықтың жойылуы адамның жазаны
өтеп болған соң, белгілі бір уақыт аралығында, жаңа қылмысты жасамауын, осы
арқылы, оның қоғамға қауіпті емес екендігін білдіреді.
Соттылықтың алынып тасталуы заңда көрсетілген шарттар болған жағдайда
сот қаулысы арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, соттылық рақымшылық
және кешірім беру актілері арқылы да алынып тасталынады.
Соттылық жойылған немесе алынып тасталған соң қылмыс жасаған адам
қоғамға жоғары деңгейде қауіпті емес, сондықтан да жазаны қатаңдатуға да
негіз болмайды.
Сонымен, соттылықтың жойылуы немесе алынып тасталуы қылмыстардың
көптігін жоятын мән-жай ретінде танылады.
Қолданыстағы қылмыстық заңнама бойынша қылмыс жасаған адам рақымшылық
немесе кешірім беру актілерімен қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатыла алады. Бұндай жағдайларда жасалынған қылмыстың заңи салдарлары
қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімі өткенге дейін жойылады. Сол
себепті де, құқықтық салдарлары рақымшылық немесе кешірім беру актілерімен
жойылған қылмыс, көптік қылмыстардың құрамдас бөлігі ретінде есептеліне
алмайды. Сәйкесінше, жасалынған қылмыстардың біреуімен адамды рақымшылық
немесе кешірім беру актілерінің негізінде қылмыстық жауаптылықтын босату
қылмыстардың көптігін жоятын мән-жай ретінді қарастырылады.
Егер, қылмысты ҚР ҚК 68 бабына сәйкес, қылмыстық жауаптылықтан
босатылған адам жасаған болса, көптік қылмыстар орын алмайды. ҚР ҚК 68
бабының негізінде тұлға қылмыстық жауаптылықтан босатылады, себебі,
жағдайдың өзгеруіне байланысты жасалынған қылмыс қоғамға қауіпті сипатын
жоғалтады, немесе тұлғаның өзі істің сотта қаралуына дейінгі аралықтағы
кіршіксіз мінез-құлқы арқылы қоғамға қауіпті емес екендігін көрсетеді.
Сонымен, жоғарыда қарастырылған мән-жай негізінде қылмыстық
жауаптылықтан босатылған адамның жасаған жаңа қылмысы да көптік қылмыстарды
түзбейді.
Көптік қылмыстарды жоятын мән-жай ретінде ҚР ҚІЖК 33, 34 баптарымен
[25, 14 б.] қарастырылған жағдайлардан басқа реттерде, егер іс тек арыз
бойынша қозғалынуы қажет болса, жәбірленушінің арызының болмауы
қарастырылады.
Егер тұлға екі зорлау жасаса, олардың әрқайсысы ҚР ҚК 120 б. 1 б.
белгілеріне сәйкес келсе, ал жәбірленушілер арыз бермесе, қылмыстық іс
қозғалына алмайды. Тұлға екі рет зорлау жасаса, біріншісі бойынша
жәбірленуші арыз берсе, екінші зорлауға қатысты қылмыстық қудалауды қозғау
үшін жәбірленушінің арызы талап етілмейді, себебі ол ҚР ҚК 120 б. 2 б. г
тармақшасына сәйкес, бірнеше рет жасалынған деп танылады. Бұл жағдайда
қылмыстардың көптігінің орын алғандығын көреміз. Егер, ҚР ҚК 120 б. 1 б.
белгілеріне сәйкес келетін екі зорлау жасалынса, бірінші зорлау бойынша
жәбірленушіден арыз түспесе, екінші жәбірленушінің арызы негізінде ҚР ҚК
120 б. 1 б. белгілері бойынша ғана қылмыстық іс қозғалынады.
Қылмыстардың көптігі бірқатар заңи салдарларды тудырады:
1. Заңи біртектес және әртектес қылмыстарды жасау кейбір жағдайларда
ауырлататын (ҚР ҚК 175, 176, 177 бб.) немесе аса ауырлататын (ҚР ҚК
175, 177, 179 баптарының 3 бөлімдері) қылмыс құрамдарының белгілері
болып табылады. Қылмыстық кодексте қылмыстардың көптігіне қатысты
қылмыс құрамының аса ауырлататын белгісі ретінде кейде бұрынғы
соттылық қана танылған. Бірақ та, соттылық өз бетінше қылмыстың
қоғамға қауіптілік дәрежесін жоғарылатпайды, кінәлінің тұлғасын
сипаттайды. Ал жаза болса, адамның қасиетіне байланысты емес, нақты
қылмыс үшін тағайындалады.
Қылмыстардың көптігі келесі модификациядағы қылмыс құрамдарының
ауырлататын белгілері ретінде қарастырылады:
а) тек ұқсас қылмыстарды жасау барысында: ҚР ҚК 103 б. 3 б. к
тармақшасы, 120 б. 2 б. г тармақшасы, 121 б. 2 б. г тармақшасы;
ә) заңи ұқсас, сондай-ақ бір объектілі және әртүрлі объектілі
қылмыстарды жасау барысында – ҚК 175 б. 3 Ескертуі.
Кінәліні соттаумен байланысты қылмыстардың көптігі қылмыс құрамының
ауырлататын белгісі ретінде көрінеді:
а) тек заңи ұқсас қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК 117 б. екінші
бөлімі;
ә) заңи әртүрлі объектілік қылмыстарды жасау барысында – ҚР ҚК 103 б. 2
б. к тармақшасы, 104 б. 2 б. ж тармақшасы;
2. Қылмысты саралауды өзгертеді. Мысалы, қызғаныштан бір адамды өлтіру
ҚР ҚК 96 б. 1 б. сараланса, осы ниет арқылы екі адамды өлтіру ҚР ҚК
96 б. 2 б. а тармақшасымен сараланады.
3. Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде келесі топтамадан
көрінеді:
а) ҚР ҚК-нің 52, 54, 59 баптарының негізінде қылмыстарды бірнеше рет
жасау және қылмыстың қайталануы барысында, кінәліге қылмысты алғаш рет
жасаған адамға қарағанда, қатаң немесе ұзақ мерзімдегі жаза тағайындалуы
қажет;
ә) ҚР ҚК-нің 58 б. негізінде қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау барысында жазаны толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана
қолданыла алады;
б) ҚР ҚК-нің 60 б. сәйкес, жазаны өтеу барысында, сондай-ақ шартты
түрде соттау кезіндегі сынақ мерзімі кезеңінде, жазадан мерзімінен бұрын
шартты түрде босату және жазаны орындауды кейінге қалдыру кезінде
жасалынған қылмысы үшін жаза тағайындауда жазаның берілген түрінің шегінде
толығымен немесе ішінара қосу қағидасы ғана қолданылады;
4. Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындау барысында түзеу
мекемесінің түріне әсер етеді. Бұрын, бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаны өтеген адамдарға қатаң режимдегі, кейбір
жағдайларда ерекше режимдегі түзеу колониясы тағайындалады (ҚР ҚК 48
б.);
5. Кейбір қылмыстар, бұрын қандай да болмасын қылмыстарды жасағаннан
кейін ғана жасалына алады – ҚР ҚК 358 б.
Жоғарыда баяндалғандар негізінде көптік қылмыстарға келесі анықтаманы
береміз.
Көптік қылмыстар - тұлғаның заңи салдарлары жойылмаған немесе қылмыстық
қудалауға процессуалдық кедергілері жоқ, екі немесе одан да көп қылмыстарды
жасауы.
Көптік қылмыстарға келесі белгілер тән:
1) көптік қылмыстарды біріктіретін бастау – осы қылмыстарды жасаған
адам, яғни субъект. Бір адам бір емес, бірнеше қылмыс жасайды.
Бұл қылмыстар өзара қылмыс құрамының кез-келген элементтері
бойынша субъектіден басқа, сәйкес келуі немесе айырмашылықта
болуы мүмкін;
2) Тұлға кем дегенде екі қылмыс жасауы қажет. Көптік қылмыстар,
егер екі іс-әрекеттердің біреуі әкімшілік құқық бұзушылық,
тәртіптік қылық немесе азаматтық-құқықтық деликт, маңызы шамалы
іс-әрекет болса түзілмейді;
3) әр қылмыс дербес қылмыс құрамының белгілеріне ие; әр қылмыс
аяқталған немесе аяқталмаған болуы мүмкін. Әр қылмыста тұлға ҚР
ҚК 28 бабында көрсетілген рөлдердің кез-келгенін атқара алады;
4) қылмыс қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімімен
жойылмаған болуы керек (ҚР ҚК 69 б.), алдында шығарылған үкім
оны орындаудың ескіруімен жойылмаған болуы керек (ҚР ҚК 75 б.),
тұлғадан алдында жасалынған іс-әрекеті үшін рақымшылық немесе
кешірім беру актісімен соттылық жойылмаған болуы қажет (ҚР ҚК 76
б.) немесе ҚР ҚК 77 б. негізінде соттылық жойылмауы немесе
алынып тасталмауы керек. Көптік қылмыстарға кіретін әрбір қылмыс
бойынша қылмыстық қудалауды қозғау үшін процессуалдық кедергілер
болмауы қажет.
Қылмыстардың көптігі құқықтық және әлеуметтік аспектіде қарастырыла
алады. Құқықтық мағынада: қылмыстардың көптігі, қылмыстылықтың белгілі бір
нысандарын бейнелейтін, сәйкес құқықтық салдарды туындататын қылмыстық-
құқықтық ұғым ретінде сипатталынады. Әлеуметтік мағынада: қылмыстардың
көптігі жасалынған іс-әрекеттердің объектіге үлкен зиян келтіруімен
байланысты қоғамға қауіптілік дәрежесінің жоғарылығымен сипатталынады.
Сондай-ақ, адамның екі немесе одан да көп қылмыстарды жасауы қылмыскердің
тұлғасының қоғамға қауіптілік дәрежесін де жоғарылатады. Бұл - қылмыстың
субъектісінің санасындағы қылмыс жасауға деген әдет түріндегі әлеуметке жат
психикалық ұстанымдар мен ойлау көрінісін және оларға деген ішкі
қажеттілікті құрайтын тұрақты қоғамға жат стереотипті білдіреді. Аталған
фактілердің болуы бірқатар қылмыстар үшін жауаптылықты қатаңдату
қажеттілігін көрсетеді.
1.2 Отандық қылмыстық құқық тарихындағы көптік қылмыстар ұғымына шолу
Кеңес өкіметі орнаған алғашқы айлардың өзінде мемлекет кеңестік
қылмыстық құқықты құрудың әртүрлі нысандарын іздей бастады. Кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарында белгілі бір дәрежеде сот органдары ескі
заңдарды басшылыққа алды. Бұл жағдайды халықтық әділет коммисариатының сот
құрылымы бөлімінің кезекті 1918 ж. сәуір - маусым айларындағы есебінде Д.Ю.
Курский баса көрсеткен: Петроград және Москва сынды екі ірі қаланың
жергілікті соттарының тәжірибесі алғашқы қадамнан - ақ бірінші кезекте -
жаза аясына қатысты Жаза туралы Нұсқаулық мен революциялық сана -
сезімнің арасындағы қарама - қайшылықтармен кездесті. Ереже, алдын ала сол
немесе басқа іс - қимыл үшін сазайын тарттырудың мөлшерін тыңғылықты түрде
таңдап алуға тырысты ... революциялық сана - сезім ... істің мән -
жайларына байланысты жазаны таңдауда соттың ерікті екендігін айтып тұруы
қажет [26, 30 б.].
1917 - 1918 жылдардағы заңнаманы талдай отырып, осы кезең аралығында
бірқатар институттардың негізі, атап айтқанда, алғашқы қылмыстық қызмет
сатылары, қылмысқа қатысу және т.б. қаланған деген қорытындыға келуімізге
болады. РСФРО-ның қылмыстық құқықтан басшы ережелері қабылдағанға дейін
кеңестік қылмыстық заңнамада жаза түрлерінің тізбегін және оларды қолдану
шарттарын қарастырған акт болған емес. Кеңес өкіметінің бірқатар
декреттерінде жекелеген қылмыстардың жазаланушылығына байланысты жалпы
сипаттағы нұсқаулар, мысалы, революциялық заңдардың барынша қаталдығымен
жазаланады, революциялық сотпен жазаланатын ауыр қылмыс және т.б.
беріледі.
1919 жылдың түпкілікті кезінде кеңестік қылмысық құқықтың Жалпы бөлімі
нормаларын жалпылау және жүйелеуге байланысты белгілі бір база құрылды.
Бұндай жұмыстарды жүргізу қажет еді.
1919 жылдың желтоқсанында шығарылған РСФРО-ның қылмыстық құқықтан
басшы ережелері кеңестік қылмыстық құқықтың негізгі ережелерін жалпылауға
деген алғашқы оқталу болып табылды.
Құқықтық табиғатына байланысты аталған акт заң емес, халық соттарына
арналған халықтық әділет коммисариатының нұсқауы еді. Бірақ та, өзінің
мазмұны және маңызына байланысты ол кеңестік қылмыстық құқықтың жалпы
қағидаларын және негізгі институттарын қалыптастыруда елеулі рөл атқарды
[27, 126 б.]. Олар кеңестік қылмыстық кодекстердің Жалпы бөлімдерінің
түпнұсқасы болып табылады да, кейбір ережелер қазіргі таңда да өзінің
маңызын сақтаған.
Басшы ережелер жазаның алдына қылмыскерді түзеу міндетін қойған жоқ,
себебі бұл міндет шешілмейтін болғандықтан пайдасыз деп есептеді. Бұл
концепция әлеуметтік бағыттағы қылмыстық құқықтың постулаттарына
негізделді. Осыған сәйкес, іс - әрекетке емес, оны жасаған адамға, яғни
қылмыскердің тұлғасына қойылды [28, 571-572бб.]. Көптік қылмыстар
институтына келетін болсақ, ол қылмыс жасаған адамның жауаптылығының сипаты
мен дәрежесіне әсерін тигізетін және сотпен бағалануға жататын факторлардың
тізбегінен ғана көрініс тапты. Басшы ережелерге сәйкес олардың қатарына
қылмысты кәсіби қылмыскермен (рецидивист) немесе алғашқы рет жасау
жатқызылды.
БОАК және ХКК 1921 ж. 1 маусымдағы декреті талан-таражыға салу
нысандары мен онымен ұштасқан басқа да қылмыстарды қарастырған. Талан-
таражыға салудың нысандары мен түрлерінің құрылысы, бұл қылмыстардың
лауазымды теріс пайдалану және алыпсатарлықпен байланысын көрсетіп, оларда
қылмыстардың жиынтығының және көптік қылмыстардың бар екендігін білдірді.
1922 ж. РСФСР ҚК көптік қылмыстар институтына қылмыстардың жиынтығы
және жаза тағайындау шарттары қарастырылған 29, 30 баптарды арнады. Оларға
сәйкес, жеңіл жазаны қатаң жазаның сіңіруі немесе сот әр қылмыс үшін жазаны
анықтап болған соң, жазаларды толық немесе ішінара қосу белгіленді.
Жазаларды қосу барысында түпкілікті жаза баптың санкциясында белгіленген
жоғарғы шеңберіне дейін көтеріле алды.
1919 ж. Басшы ережелеріне қарағанда, 1922 ж. ҚК енгізілген мән-
жайлардың тізбегі жетілдірілген, тізбектің мәні де, жекелеген мән -
жайлардың берілу нысандары да өзгерістерге ұшыраған. 30 баптың е
тармақшасы, ауырлататын мән-жайларға, қылмысты кәсіби қылмыскер немесе
рецидивист арқылы жасауды жатқызған.
Назар аударатын мәселе, ауырлататын мән-жайлардың басым бөлігі
қылмыскердің жасаған қылмысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz