Жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстары
Кіріспе
I. Қылмыстың процестегі дәлелдеу затының түсінігі, мазмұны
1.1. Дәлелдеу затының түсінігі.
1.2. Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу шегі.
1.3. Қылмыстық іс бойынша дәлелденуге тиіс мән.жайлардың сипаттамасы
II.тарау. Жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша дәлелдеу заты.
2.1. Жасөспірімдер құқық бұзуының себептері және оған әсер ететін жағдайлар.
2.2. Кәмелеттік жасқя толмағандар қылмысына әсер ететін әлеуметтік факторлар.
2.3. Кәмелетке толмяғяндардың қылмыстяры турялы істер бойынша анықтауға жататын мән.жайлар.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
II Арнайы әдебиеттер:
I. Қылмыстың процестегі дәлелдеу затының түсінігі, мазмұны
1.1. Дәлелдеу затының түсінігі.
1.2. Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу шегі.
1.3. Қылмыстық іс бойынша дәлелденуге тиіс мән.жайлардың сипаттамасы
II.тарау. Жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша дәлелдеу заты.
2.1. Жасөспірімдер құқық бұзуының себептері және оған әсер ететін жағдайлар.
2.2. Кәмелеттік жасқя толмағандар қылмысына әсер ететін әлеуметтік факторлар.
2.3. Кәмелетке толмяғяндардың қылмыстяры турялы істер бойынша анықтауға жататын мән.жайлар.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
II Арнайы әдебиеттер:
Қоғамда болып жатқан процестер экономикаға да, саясатқа да өзінің кері әсерін тигізіп, оның өмірде белең алуы жиі кездесіп жатады. Нарықтық қатынасқа көшу, шаруашылықтың жаңа нысандарын пайдалану, қоғамдық сананың бірден өзгеруі - қазіргі идеологияның, құқық жүйесі, моральдық нормалардың тоқырауға ұшырауына әсер етіп, қылмыстың белсенді бағыт алуына алып келді.
Егер 1996 жылы Қазақстанда 183977 мың қылмыс тіркелсе, 2002 жыл жоғарыдағы көрсеткіш 219901-ге өскенін көрсетті. Қылмыс әлемінде Қазақстан «қайта құрудан» өскенін дәлелдесе, ол қылмыстың ауыр түрлерінің өскенінен көрініп отыр. Мәселен, 2002 жылы 2625 қасақана адам өлтіру тіркелсе, бұл 2001 жылға қарағанда 7 %-ке өскенін көрсетіп, он жыл бұрынғымен салыстырғанда екі есе көп екенін дәлелдеп берді.
Жалпы қылмыстылықтың жас жеткіншектерге әсерін тигізбей қоймайтынын олардың қолымен іске асқан қылмысынан көріп, жасы толмағандар арасындағы қылмыстылықтың өсіп отырғанын байқауға болады. 1996 жылы Қазақстан бойынша кәмелетке жасы толмағандар қылмысы 13724 санын көрсете, 2001 жылы 16244-ке жеткендігімен ерекшеленеді.
Кәмелетке жасы толмағандар қылмысының сан-салалығы олардың күнделікті қылмысынан өз көрінісін табуда.78,2% қылмыс олардың мүліктік қылмысқа барғанын көрсетсе, 49,4% қылмыстың жеке адам мүлкін урлауға бағыт алғанын, ал,17%-тің мемлекет және қоғам мүлкін тонауға, 11,2% қылмыстың тонау мен шабуыл жасап тонауды құрағанына куәгер боламыз.
Қылмыстық процесс ғылымында шешуін таппаған күрделі проблемалардың бірі ретінде қоғамға жат әрекеттерімен көрінген кәмелетке жасы толмағандарды ерте бастан тауып, алдын алу жолдарын қарастыру мәселесі болып қалып отыр. Ал, бақылаусыз қалған жасөспірімдердің неліктен ондай халге жеткендігінің себеп-салдарын анықтау жеке тұрақты зерттеуді қажет етері сөзсіз.
Егер 1996 жылы Қазақстанда 183977 мың қылмыс тіркелсе, 2002 жыл жоғарыдағы көрсеткіш 219901-ге өскенін көрсетті. Қылмыс әлемінде Қазақстан «қайта құрудан» өскенін дәлелдесе, ол қылмыстың ауыр түрлерінің өскенінен көрініп отыр. Мәселен, 2002 жылы 2625 қасақана адам өлтіру тіркелсе, бұл 2001 жылға қарағанда 7 %-ке өскенін көрсетіп, он жыл бұрынғымен салыстырғанда екі есе көп екенін дәлелдеп берді.
Жалпы қылмыстылықтың жас жеткіншектерге әсерін тигізбей қоймайтынын олардың қолымен іске асқан қылмысынан көріп, жасы толмағандар арасындағы қылмыстылықтың өсіп отырғанын байқауға болады. 1996 жылы Қазақстан бойынша кәмелетке жасы толмағандар қылмысы 13724 санын көрсете, 2001 жылы 16244-ке жеткендігімен ерекшеленеді.
Кәмелетке жасы толмағандар қылмысының сан-салалығы олардың күнделікті қылмысынан өз көрінісін табуда.78,2% қылмыс олардың мүліктік қылмысқа барғанын көрсетсе, 49,4% қылмыстың жеке адам мүлкін урлауға бағыт алғанын, ал,17%-тің мемлекет және қоғам мүлкін тонауға, 11,2% қылмыстың тонау мен шабуыл жасап тонауды құрағанына куәгер боламыз.
Қылмыстық процесс ғылымында шешуін таппаған күрделі проблемалардың бірі ретінде қоғамға жат әрекеттерімен көрінген кәмелетке жасы толмағандарды ерте бастан тауып, алдын алу жолдарын қарастыру мәселесі болып қалып отыр. Ал, бақылаусыз қалған жасөспірімдердің неліктен ондай халге жеткендігінің себеп-салдарын анықтау жеке тұрақты зерттеуді қажет етері сөзсіз.
1. Арсеньев В.Д. вопросы общей теории доказательств. Москва, 1967
2. Словарь основных уголовно-процессуальньіх понятии и терминов. Караганда,1992
3. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Москва, 1968. т.1
4. Карнеева Л.М. Доказательства и доказывания при производстве расследования. Горький, 1977
5. Теория доказательств в советском уголовном процессе. Москва, 1973
6. Кобликов А.САктуальные проблемы доказывания в советском уголовном процессе. Москва, 1981
7. Банин В.А. Предмет доказывания в советском угодовном процессе. Саратов, 1981
8. Михеенко М.М. Доказывания в советском уголовном судопроизводстве. Киев, 1984
9. Дубинский А.Я. Обстоятельства, подлежащие установления в советском уголовном процессе. Москва, 1981
10. Тетенькин Б.А. О содержании уголовно-процессуального понятия и предмет доказывания// научная информация по вопросам борьбы с преступностью. Вып. 66 Москва, 1981
11. Уголовно-процессуальное законодательство Союза ССР и РСФСР. Теоретическая модель. Москва. 1990
12. Уголовный процесс. /Под. Редакцией Н.С.Алексеева., В.З.Лукашевича., П.С.Элькинд. Москва, 1981
13. Пяяс Н.В., Солодкин И.А. Особенности имущественных преступлении несовершеннолетних. - Вопросы изучения и предупреждения правонарушений несовершеннолетних. Сб. чП. Москва. 1970
14. Корюкаев В.П. Пределы доказывания при отказе в возбуждении уголовного дела.// Актуальные проблемы доказывания в советском уголовном процессе. Москва, 1981
15. Фаткуллин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания. Казань, 1973
16. Теоретические основы квалификации преступлений. Москва,1963
17. Алимов СБ. Ситуация совершения престушгения и ее криминологическое значение. Автореферат кандидатской диссертации. Москва,1971
18. Агыбаев А.Н. Қылмыстық құқықтың. Жалпы бөлім.-Алматы: Жеи Жаргы, 1999
19. Волков В.Н, Некоторые вопросы состояния исследований воспитания.- Педагогика.1961 №2
20. Сухомлинский В.А. Таңдамалы шығармалары 2 том. Москва, 1971
21. Преступление и ответственность. Алма-Ата, 1979
22. Платонов К.М. Цена ошибки. Минск, 1990
23. Миньковский Г.М. Некоторые причины преступности несовершеннолетних в СССР и меры ее предупреждения. –Советское государство и право. 1965, №5
24. Якобсон Г.М. Эмоциональная жизнь школьника.Москва,1966
25 . Личная преступность. Москва, 1974
26. Пяяс Н.В., Солодкин И.А. Особенности имущественных преступлении несовершеннолетних. – Выпросы изуче
27. Дао Үи Ук. Борьба с преступностью несовершеннолетних в
СРВ. Москва, 1986.
28. Парнищев А. Ф. О характере групповых преступлений совершаемых несовершеннолетними и вопросы уголовной ответственности соучастников преступления. -Преступление и атветственность. Алма-Ата, 1971.
29. Решетина А.М. Адамды әлеуметтендірудің, қоғамдық әлеуметтендірудің заңдылықтары. Омск, 1974
30. Макаренко А.С. Шығармалар. 4-5том.
31. Миньковский Г.М. Криминологическач характеристика преступлении несовершеннолетних. //Под общей редакцией Панкратова А.С. — Москва: Юридическая литература, 1971
32. Бегалиев К.А. Меры борьбы с преступностью несовершеннолетних. Алма-Ата.Казахстан, 1975
33. Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушении несовершеннолетних. -Алма-Ата: Казахстан, 1980
34. Бегалиев К.А. Прокурорский надзор за расследованием дел о преступлениях несовершеннолетних./Под общей редакцией Панкратова А.С. - Москва: Юридическая литература, 1971
35. Бегалиев К.А. Предупреждение правонарушении среди несовершеннолетних. Алма-Ата. Казахстан, 1974
2. Словарь основных уголовно-процессуальньіх понятии и терминов. Караганда,1992
3. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Москва, 1968. т.1
4. Карнеева Л.М. Доказательства и доказывания при производстве расследования. Горький, 1977
5. Теория доказательств в советском уголовном процессе. Москва, 1973
6. Кобликов А.САктуальные проблемы доказывания в советском уголовном процессе. Москва, 1981
7. Банин В.А. Предмет доказывания в советском угодовном процессе. Саратов, 1981
8. Михеенко М.М. Доказывания в советском уголовном судопроизводстве. Киев, 1984
9. Дубинский А.Я. Обстоятельства, подлежащие установления в советском уголовном процессе. Москва, 1981
10. Тетенькин Б.А. О содержании уголовно-процессуального понятия и предмет доказывания// научная информация по вопросам борьбы с преступностью. Вып. 66 Москва, 1981
11. Уголовно-процессуальное законодательство Союза ССР и РСФСР. Теоретическая модель. Москва. 1990
12. Уголовный процесс. /Под. Редакцией Н.С.Алексеева., В.З.Лукашевича., П.С.Элькинд. Москва, 1981
13. Пяяс Н.В., Солодкин И.А. Особенности имущественных преступлении несовершеннолетних. - Вопросы изучения и предупреждения правонарушений несовершеннолетних. Сб. чП. Москва. 1970
14. Корюкаев В.П. Пределы доказывания при отказе в возбуждении уголовного дела.// Актуальные проблемы доказывания в советском уголовном процессе. Москва, 1981
15. Фаткуллин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания. Казань, 1973
16. Теоретические основы квалификации преступлений. Москва,1963
17. Алимов СБ. Ситуация совершения престушгения и ее криминологическое значение. Автореферат кандидатской диссертации. Москва,1971
18. Агыбаев А.Н. Қылмыстық құқықтың. Жалпы бөлім.-Алматы: Жеи Жаргы, 1999
19. Волков В.Н, Некоторые вопросы состояния исследований воспитания.- Педагогика.1961 №2
20. Сухомлинский В.А. Таңдамалы шығармалары 2 том. Москва, 1971
21. Преступление и ответственность. Алма-Ата, 1979
22. Платонов К.М. Цена ошибки. Минск, 1990
23. Миньковский Г.М. Некоторые причины преступности несовершеннолетних в СССР и меры ее предупреждения. –Советское государство и право. 1965, №5
24. Якобсон Г.М. Эмоциональная жизнь школьника.Москва,1966
25 . Личная преступность. Москва, 1974
26. Пяяс Н.В., Солодкин И.А. Особенности имущественных преступлении несовершеннолетних. – Выпросы изуче
27. Дао Үи Ук. Борьба с преступностью несовершеннолетних в
СРВ. Москва, 1986.
28. Парнищев А. Ф. О характере групповых преступлений совершаемых несовершеннолетними и вопросы уголовной ответственности соучастников преступления. -Преступление и атветственность. Алма-Ата, 1971.
29. Решетина А.М. Адамды әлеуметтендірудің, қоғамдық әлеуметтендірудің заңдылықтары. Омск, 1974
30. Макаренко А.С. Шығармалар. 4-5том.
31. Миньковский Г.М. Криминологическач характеристика преступлении несовершеннолетних. //Под общей редакцией Панкратова А.С. — Москва: Юридическая литература, 1971
32. Бегалиев К.А. Меры борьбы с преступностью несовершеннолетних. Алма-Ата.Казахстан, 1975
33. Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушении несовершеннолетних. -Алма-Ата: Казахстан, 1980
34. Бегалиев К.А. Прокурорский надзор за расследованием дел о преступлениях несовершеннолетних./Под общей редакцией Панкратова А.С. - Москва: Юридическая литература, 1971
35. Бегалиев К.А. Предупреждение правонарушении среди несовершеннолетних. Алма-Ата. Казахстан, 1974
Кіріспе
Қоғамда болып жатқан процестер экономикаға да, саясатқа да өзінің кері
әсерін тигізіп, оның өмірде белең алуы жиі кездесіп жатады. Нарықтық
қатынасқа көшу, шаруашылықтың жаңа нысандарын пайдалану, қоғамдық сананың
бірден өзгеруі - қазіргі идеологияның, құқық жүйесі, моральдық нормалардың
тоқырауға ұшырауына әсер етіп, қылмыстың белсенді бағыт алуына алып келді.
Егер 1996 жылы Қазақстанда 183977 мың қылмыс тіркелсе, 2002 жыл
жоғарыдағы көрсеткіш 219901-ге өскенін көрсетті. Қылмыс әлемінде Қазақстан
қайта құрудан өскенін дәлелдесе, ол қылмыстың ауыр түрлерінің өскенінен
көрініп отыр. Мәселен, 2002 жылы 2625 қасақана адам өлтіру тіркелсе, бұл
2001 жылға қарағанда 7 %-ке өскенін көрсетіп, он жыл бұрынғымен
салыстырғанда екі есе көп екенін дәлелдеп берді.
Жалпы қылмыстылықтың жас жеткіншектерге әсерін тигізбей қоймайтынын
олардың қолымен іске асқан қылмысынан көріп, жасы толмағандар арасындағы
қылмыстылықтың өсіп отырғанын байқауға болады. 1996 жылы Қазақстан бойынша
кәмелетке жасы толмағандар қылмысы 13724 санын көрсете, 2001 жылы 16244-ке
жеткендігімен ерекшеленеді.
Кәмелетке жасы толмағандар қылмысының сан-салалығы олардың күнделікті
қылмысынан өз көрінісін табуда.78,2% қылмыс олардың мүліктік қылмысқа
барғанын көрсетсе, 49,4% қылмыстың жеке адам мүлкін урлауға бағыт алғанын,
ал,17%-тің мемлекет және қоғам мүлкін тонауға, 11,2% қылмыстың тонау мен
шабуыл жасап тонауды құрағанына куәгер боламыз.
Қылмыстық процесс ғылымында шешуін таппаған күрделі проблемалардың
бірі ретінде қоғамға жат әрекеттерімен көрінген кәмелетке жасы
толмағандарды ерте бастан тауып, алдын алу жолдарын қарастыру мәселесі
болып қалып отыр. Ал, бақылаусыз қалған жасөспірімдердің неліктен ондай
халге жеткендігінің себеп-салдарын анықтау жеке тұрақты зерттеуді қажет
етері сөзсіз.
Жоғарыда келтірген көрсеткіштердің барлығы нарықтық қатынасқа өткен
кезеңде заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуды жүктеп, қылмыспен, соның
ішінде кәмелеттік жасқа толмағандар арасындағы қылмыспен күресті күшейтүге
шешүші негіз бола алады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың республика құқық қорғау органдарының басшылары мен облысы
әкімдерінің қатысуымен өткізген кеңесінде: ... әрбір екінші қылмысты жасы
толмаған балалар топ болып жасаса, әрбір үшінші қылмысты ересектер
ықпалымен жүзеге асырған - деуі ойландырарлық мәселе.
Президенттің жасөспірімдер құқық бұзушылығы мен жасы толмағандар
қылмысы үшін мектептің, олардың ата-анасы істейтін мекемені жауапкершілікке
тарту мәселесін көтеру - құқық қорғау органдарының жұмысына тағы бір
жауапкершілікті жүктесе керек.
Кәмелетке жасы толмағандар арасында қылмыстың саласына бастауы, оның
тамырын кеңге жая түсуі құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен
криминалист ғалымдардың алдына қылмыстың алдын алудағы нақты шараларға
қоса, құқық қорғау органдары мен кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі
комиссияның істеген келелі істерінің тиімділігіне баға беру міндетін де
жүктейтінін айтпасқа болмайды.
Кәмелеттік жасқа толмағандар қылмысын зерттеген әлеуметтік -құқықтық
тұрғыдағы арнаулы еңбектер көрсеткендей, ұрлық, тонау, шабуыл жасап тотнау,
бұзақылық және меншікке зиян келтіргені үшін бас бостандығынан
айырылғандардың 23-сі қылмысты жасөспірім кезінен жасаған.
Бұл көрсеткіш ұры-рецидивистер арасында одан да жоғары.
Кәмелетке жасы толмағандар арасында құқық тәртібін бұзушылыққа қарсы
профилактикалық шаралар жүргізу өте қажет. Құқық бұзушылықтың алдын алу,
ескерту құқық қорғау органдарына қоса, қоғамдық ұйымдар, мектеп пен
жанұяның бірігіп істер жүргізуін қажет етеді.
Сот тәжірибелері көрсетіп отырғандай, кәмелеттік жасқа толмағандар
қылмысына қоса, соңғы кезде жасөспрімдер (9-13) құқық бұзушылығы да көбейіп
барады. Ол жалпы қылмыстың құрамын толықтыруда.
I. Қылмыстың процестегі дәлелдеу затының түсінігі, мазмұны
1.1. Дәлелдеу затының түсінігі.
Дәлелдеу заты ұғымының көп қырлылығы оның мәнісі мен маңызы туралы
ғылыми түсініктердің көп болуына байланысты.
Әдебиетте таным заты немесе зерттеу тақырыбы атты арнайы ұғымдарды
негіздеудің және олармен дәлелдеу заты арасындағы айырмашылықты көрсетуге
әрекеттер жасауы. Мысалы, В. Д. Арсеньев былай деп жазды: мән-жайды
дәлелдеу арқылы ғана емес, тікелей таным арқылы да анықтауға болады[1].
Егер басты фактіге енетін жағдай дәлелдеу жолымен ғана анықталатын болса,
қылмыс жасауға септігі тиген жағдайларды басқа да жолдармен анықтауға
болады. Осыдан келіп дәлелдеу заты және таным заты деп бөлу пайда болды.
Сонымен бірге дәлелдеу процесінің мәнісі-бұл қызмет таным процесінің бір
түрі екендігі туралы куәландырады. Демек, дәлелдеу заты таным затының
құрамдас бөлігі болып табылады.
Дәлелдеу заты әрбір қылмыстық іс бойынша анықталуға жататын
жағдайлардың жүйесін білдіреді. Мұндай мән-жайлардың тізбесі ҚІЖК-нің
117,481-баптарында берілген, бірақ толық қамтылмаған. Әрбір нақты мән-жайда
бұл тізбе қылмыстық кодекс баптарының диспозициясы тұрғысынан
толықтырылады, нақтыланады. Қылмыстық кодекс бойынша, сондай-ақ Қылмыстық
Кодекстің жалпы бөлімінің тиісті ережелерімен айыптауға баға беріледі[2].
М.С . Строгович дәлелдеу затын былай деп белгілейді: Істі дұрыс шешу
үшін дәлелдемелердің көмегімен анықталуға жататын қылмыстық істің
фактілері, жағдайлары дәлелдеу затын құрайды. Әрбір дәлелдеме дәлелдеу
затымен байланысты, ол дәлелдеу затына енетін қандай да бір
фактіні анықтайды[3].
Л.М. Карнеева дәлелдеу затының құқықтық табиғатына ерекше назар
аударып, былай деп жазған болатын: Заңның өзінде көрсетілген дәлелдеу заты
дәлелдеудің белгілі бір кезеңін сақтайтын, процессуалдық шешімді негіздеу
үшін қажетті іс үшін маңызы бар жағдайлардың ең төменгі деңгейін
белгілейді[4].
А.А. Эйсман дәлелдемелер мен қылмыс оқиғасы арасындағы логикалық-
гноселогиялық байланысты атап көрсетеді. Атап айтқанда, ол дәлелдеу затын -
қылмыстық істі дұрыс шешу үшін және сот ісін жүргізу міндетерін әрбір нақты
жағдайда жүзеге асыру үшін маңызы бар зерттеліп отырған оқиғаның қасиеті
мен байланысын бейнелейтін жағдайлар жүйесі ретінде белгілейді[5].
Осыған ұқсас анықтаманы А.С. Кобликов та ұстанып, дәлелдеу затын істі
дүрыс шешу үшін қылмыстық іс бойынша дәлелдеу барысында анықталуға тиісті
мән -жайлардың іс үшін маңызы бар жыйынтығы[6], - деп белгілейді.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан В.А. Баниннің көзқарасы біршама
ерекшеленеді. Ол былай деп жазады: Дәлелдеу затының заңдық кестесі
дегеніміз-нақты іс бойынша процесті жүргізуші лауазымды адамдардың және
қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешу үшін талап етілетін қылмыстық
оқиғалардағы жағдайларды табу және анықтау жөніндегі процеске
қатысушылардың қызметтерін басқаратын нормативтік тәртіп мәндері жинағынан
тұратын ақпараттық жүйе[7].
М.М.Михеенконың түжырымдаған дәлелдеу заты түсінігінің анықтамасы
теориялық-құқықтық тұрғыдан қызығушылық туғызады. Ол былай деп жазады:
"Дәлелдеу заты дегенді... қылмыстар туралы өтініштер мен хабарларды шешу
үшін, сондай-ақ іс бойынша іс жүргізудің алдын алу шараларын қабылдау үшін
қажетті қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген
мән-жағдайлардың жиынтығы деп түсінуіміз керек[8].
Келтірілген анықтамаларды талдау дәлелдеу заты үшін анағұрлым тән
сипаттарды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
дәлелдеу затының құқықтық сипаты бар, қылмыстық іс жүргізу
заңдары ұйғарымдарымен байланыста болады;
дәлелдеу заты қылмыс оқиғасымен гносеологиялық байланыста
болады және бет алды сипат алуы мүмкін емес;
дәлелдеу затының элементтері - қылмыс жасаудың жағдайларын
қорытындылап түсінік беретін оңтайлы ақпарат жүйесі;
қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешу дәлелдеу затын
анықтамайынша мүмкін емес;
дәлелдеу затына енетін мән-жайлар тізбесі ең төменгі деңгейде
болады;
бұл тізбе әрбір іс бойынша анықтау үшін міндетті болып табылады;
дәлелдеу затының ең болмаса бір элементін анықтамау іс бойынша
дәлелдемелердің толық көлемде жиналмағандығын білдіреді;
8. дәлелдеу затының элементтері логикалық тұрғыдан өзара
байланысты және өзара себепші болады, уақыт және кеңістік, жалпы және
жеке меншік, тұтас және бөлек, алғышарт пен салдар және тағы басқа да
философиялық категориялардың мәнімен және мазмұнымен анықталады.
Дәлелдеу затының құқықтық сипаты туралы айта отырып, болашақ заңдық
тұрғыда анықталатын дәлелдеу соңғысына тән құдық нормалары элементтерінен
өзінің нормативтік бекітілуін табуға тиіс екенін есте ұстау қажет. Осы
көзқарастар тұрғысынан дәлелдеу затының құқықтық табиғатын шектеу Қылмыстық
Іс Жүргізу Кодексінің 117 және 481-баптарының мазмұндарымен
байланысты ғана біржақтылыққа және мәселенің мәнісін толық
түсінбеушілікекке әкеп соғады .
Дәлелдеу затының жорамалы бірқатар қылмыстық іс жүргізу нормаларында
көрініс тапқан және жинақтаушы сипаты бар. Жорамалдаудың мәні мынадан
көрінеді: қылмыстық іс бойынша іс жүргізген адам не орган Қылмыстық Іс
Жүргізу Кодексінің 117-бабында, кәмелетке толмағандардың істері бойынша,
сондай-ақ Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексінің 481-бабында көрсетілген мән-
жайларды анықтауға тиіс. Уәкілетті адамның (анықтаушы, тергеуші, прокурор,
судья) не уәкілетті органның (қылмыстық ізге түсу органы, сот)
процессуалдық жағдайына, сондай-ақ Іс жүргізудің кезеңіне байланысты
туындайтын құқықтық салдардың түрлі сипаты болады.
Дәлелдеу затының уақытша сипаты туралы мәселеге де мүлделік білдіріп
отыр. Мәселен, А. Я. Дубинский былай деп атап өтеді: Әдебиетте қылмыстык
сот ісін жүргізуде өткенде орын алған фактілер мен жағдайлар ғана
дәлелденуге тиіс деген пікірлер кездеседі. Мұндай қате пайымдаулардың
болуы, сірә, мынандай жағдаймен түсіндірілсе керек. Құқық қорғау органдары
жасалынып кеткен қылмыстың механизмін шынында да бірінші кезекте зерттейді.
Алайда мынаны да ұмытпау керек, жасалған қылмысқа байланысты дәлелденуге
жататын көптеген мән-жайлар осы шаққа қатысты болуы мүмкін, олардың ішінде
мыналар да бар:
қылмыстың салдары;
қылмыс жасаған тұлғаны сипаттайтын мән-жайлар;
қылмыстың себептері;
оны жасауға себепкер болып сақталып қалған жағдайла.[9]
Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексінде Дәлелдеу заты атты дербес норма
енгізу ұсынылып жүр, мұның өзі Б.А.Тетенькиннің пікірі бойынша дәлелдеу
заты бір мәнді емес деуді жоққа шығаруға мүмкіндік береді. Бұл орайда
дәлелдеу затына:
сотталушының қылмысқа қатысу деңгейі;
қылмыстық іс-әрекеттің даму кезені;
әрекеттің қоғамға қауіптілігін жоққа шағаратын жағдай;
қылмыстың нақты қүрамының белгілері;
іс бойынша іс жүргізуді жоққа шығаратын мән-жай: сотталушыға
жазаны қолдану немесе колданбау;
басқа да элементтерді енгізу ұсынылады.[10]
РСФСР ҚІЖК-нің теориялық моделін жасаушылар (1990 жыл) осы
проблемаға қатысты қызықты айқындаманы жүзеге асырды. Атап айтқанда
А.М.Ларин дәлелдеуге жататын мән-жайларға арналған дербес тарауда
негіздемелер туралы жекелеген нормалар қарастыруды ұсынады:
қылмыстық істерді шешу;
айыптау мен соттау үшін;
бірнеше қылмыстары мен бірнеше айыпталушылары бар іс бойынша
айыптау және соттау үшін;
ақтау үшін;
кінәсі туралы мәселені шешпестен істі қысқарту үшін.[11]
Сөз жоқ, мұндай көзқарас сот ісін жүргізудің кезеңіне және өзге де
нақты қалыптасқан жағдайларға қарамастан іс бойынша дәлелдеу затының
бірлігі туралы дәстүрлі түсінікті жоққа шығарады. Оның үстіне дәлелдеудің
жалпы және арнайы затының мәні өзгереді. Егер қылмыстық істерді шешудің
негіздемелері туралы норманың жалпы сипаты болса және өзіне элемент ретінде
арнайы сипаттағы дәлелдеу затын қосатын болса, өзге нормалар арнайы
тақырыпты саралау жолымен реттейді. Арнайы тақырып қолданылып жүрген
құқықта орын алғаны сияқты субъектінің (кәмелетке толмағанның) белгілері
немесе оның процессуалдық - құқықтық ерекшеліктеріне (осыған қатысты
қозғалған істің болуы) қатаң түрде бағдарланбаған. Арнайы тақырып аталған
теориялық модельде ықтимал материалдық және процессуалдық - құқықтық
салдарларына байланысты процессуалдық маңызы бар жағдайлардың барлық
жиынтығына бағдарланған. Мәселен, айыптау мен соттау сияқты процессуалдық -
құқықтық салдарлар туындауы үшін мыналарды дәлелдеу қажет:
1) қылмыс объектісі;
жәбірленушінің тұлғасын сипаттайтын жағдай;
қылмыс келтірген зиянның сипаты мен мөлшері;
уақыты, орны, тәсілі, сондай-ақ қылмыстық заңда аталған басқа
да мән-жайлар;
қылмыс жасаудың жағдайы;
әрекет пен соның нәтижесіндегі қоғамдық қауіпті салдарлардың
арасындағы себепті байланыс;
айыпталушының қылмыс жасағаны;
қылмысты тікелей немесе жанама оймен не ұқыпсыздықтан
немесе менмендікпен жасағаны;
қылмыстың себептері мен мақсаттары;
айыпталушының тұлғасын сипаттайтын жағдай;
қылмыстың себептері;
оны жасауға жәрдемдескен жағдайлар.
Бірнеше қылмыстар және бірнеше айыпталушылар туралы іс бойынша айыптау
мен соттауға арналған дәлелдеу заты айыптау мен соттау үшін дәлелдеу
затының элементтерін қамтиды, сондай-ақ қосымша элементтерді көздейді (бір
немесе бірнеше қылмысқа бірнеше адамның қатысқандығын дәлелдеу және тағы
басқа).
Біздің пікірімізше, мұндай айқындама өзінің барлық татымдылығына
қарамастан, төтенше күрделі және теориялық тұрғыдан
толық анықталмаған (алайда, дәлелдеудің жалпы және арнайы затын саралап
белгілеудегі ұтылуы бастаманы жоққа шығарала алмайсың).
1.2. Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу шегі.
Дәлелдеу заты деген ұғыммен қылмыстық істің мән-жайларын зерттеудің
жан-жақтылығын, толықтығын, объективтілігін қамтамасыз ету және бағалау
үшін құрал болып табылатын екінші бір ұғым байланысты. Мұнда әңгіме
соңғысының іс үшін маңызы болуы мүмкін барлық мән-жайларды толық және
жеткілікті анықталуын қамтамасыз ететін мүмкіндіктері жайлы болып отыр.
Басқаша айтқанда, дәлелдеу шектері - бұл дәлелдеуге тиісті мән-жайлар
кешенін анықтау жолымен істі дұрыс шешуді қамтамасыз ететін, іс бойынша
жиналған дәлелдемелердің қажетті және жеткілікті жиынтығы. Дәлелдеу заты
мен дәлелдеу шектері өзара байланысты және өзара тәуелді болып табылады:
дәлелдеу заты мақсаты, ал дәлелдеу шектері оған жетудің құралдарын
бейнелейді.[12]
Сот, прокурор, тергеуші, анықтаушы істі дұрыс шешуде қажетті
және жеткілікті мән-жайларды жан-жақты толық және объективті зерттеу
үшін заңда көрсетілген барлық шараларды қолдануға міндетті.
Қылмыстық ізге түсу органдары нақты деректерді анықтайды,
солардың негізінде іс үшін мәні бар мән-жайлар белгіленеді.
Қылмыстық істі қараушы сот объективтілік пен бейтараптылықты
сақтай отырып, айыптау жіне қорғау тараптарына олардың істің мән-
жайларын жан-жақты және толық зерттеу құқықтарын жүзеге асыру үшін
қажетті жағдай туғызады. Сот тараптардың пікірімен байланысты емес
және өз бастамашылығымен қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтау
үшін қажетті шараларды қолдануға құқылы.
4. Айыпталушыны әшкерлейтін де, ақтайтын да, сондай-ақ оның
жауаптылығы мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар іс бойынша
анықтауға жатады. Қылмыстық процесті жүргізуші орган кінәсіздігі немесе
кінәсінің аздығы туралы, сондай-ақ сезіктіні, айыпталушыны ақтайтын не
олардың жауаптылығын жеңілдететін дәлелдердің бар екендігі туралы барлық
мәлімдемелерді тексеруі тиіс (ҚР ҚІЖК-нің 24-бабы).
Дәлелдеу шектерінің ұғымына, бір жағынан, мәнді құбылыстар мен олардың
байланыстарын танудың қажетті және жеткілікті толықтығын қамтамасыз ету
талаптары, екінші жағынан тану нәтижелерінің сенімділігі талаптары кіреді.
Басқаша айтқанда, дәлелдеу шектері нақты іс бойынша оның шектерін жиналған
дәлелдемелер жиынтығы сапалы жағынан дәлелдеу затының әрбір элементін
анықтауды қамтамасыз ететіндей қылып айқындауды білдіреді. Сандық жағынан
олар дәлелдеу адресаты сот өндірісінің тәрбиелік және ескерту әрекетіне
тартылған барлық тұлғалар үшін осы мән-жайлардың дәлелді анықталғандығына
кепілдік беруі тиіс.[13] Осылайша, дәлелдеу пәні іс бойынша оны қамтуға
тиісті мән-жайларды жауаптылық, жаза және тағы басқа сұрақтарды шешу үшін
фактілік негіздеме ретінде қамтыса, дәлелдеу шектері іс бойынша анықталуға
тиісті мән-жайларға қатысты және олар туралы нанымды тұжырым жасауға
мүмкіндік беретін (дәлелдеу пәнін анықтауға қажетті фактілік негіздеме)
дәлелдеу материалын қамтиды.[14]
Дәлелдеу затының маңызы дәлелдемелерсіз белгілі болған мән-жайдың
мәнісі мен сипатын анықтамайынша толық болмайды. Қазақстан Республикасы
Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексінің 118-бабына сәйкес мыналар дәлелдемелерді
талап етпейді:
1) жалпыға белгілі фактілер;
осы заманғы ғылымда, техникада, өнерде, кәсіпте жалпы
қабылданған зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
заңды күшіне енген сот шешімімен белгіленген мән-жайлар;
адамның заңды білуі;
адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
олардың бар екендігін растайтын құжатты ұсынбаған және ол
арнаулы даярлық немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені
көрсетпеген адамда арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы дәлелсіз
анықталған болып саналады.
Аталған мән-жайлар қылмыстық процесс барысында керісінше
дәлелденбесе анықталған деп есептеледі.
Мұндай құқықтық ереженің болуының үлкен маңызы бар, ол
мынадан көрінеді:
процессуалдық әрекеттердің қылмыстық іс бойынша жүргізілетін
жұмыс көлемі елеулі түрде қысқарады (мәселен, әкімшілік-аумақтық
шекара белгіленген шектерде белгілі бір аумақтың белгілі бір ауданға,
облысқа жатқызылуы: Ақмола облысының аумағы Қазақстан аумағына
жатады; Медеу ауданының аумағы Алматы қаласының аумағына жатады);
қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің мерзімдері процессуалдық
тиімділікке қол жеткізеді;
іс жүргізуде белгілі бір орнықтылық пен тұрақтылық қамтамасыз
етіледі (мәселен, тергеушіге қылмыстық іс жүргізуді тапсыру өз өзінен ол
үшін тергеушіде қажетті білім мен дағдылар, заңды өкілеттігі бар екендігін
білдіреді);
сотқа сенім білдіру, қылмыстық процесте сот әділдігі мақсаттарына
қол жеткізу (процесс барысында сот әділдігі мақсаттарын тану, дербес
дәлелдеуді талап етпейтін, заң тәртібімен белгіленген құқықтық
факт
ретінде преюдиция процесінде тану; заңды күшіне енген соттың үкімі
немесе басқа да шешімі анықталған мән-жайларға, сондай-ақ құқықтық
бағалауға қатысты барлық мемлекеттік органдар, ұйымдар мен азаматтар үшін
міндетті болып табылады).
Дәлелдеу заты ұғымы, біріншіден, объективтік шындыққа қол жеткізу
деңгейі көзқарасы тұрғысынан дәлелдеу барысының өзің, екіншіден,
қатыстылығы және іс жарамдылығы, толықтығы, объективтілігі және жан-
жақтылығы, дұрыстығы және сенімділігі көзқарасы тұрғысынан қалыптасатын
(немесе қалыптасқан) дәлелдемелер жүйесі тұрғысынан сипатталатын дәлелдеу
шектері ұғымымен байланысты[15] екенін жоғарыда айтып өткенбіз.
Сонымен бірге әдебиетте қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу
шектерінің мәнісі мен маңыздылығы туралы әр түрлі пайымдаулар айтылып жүр.
Дәлелдемелер теориясының авторлары дәлелдеу шектерін дәлелдемелердің
қажетті және жеткілікті жиыны деп түсінеді, іс бойынша жиналған
дәлелдемелер жиыны деп түсінеді, іс бойынша жиналған дәлелдемелер жиыны
дәлелдеуге жататын мән-жайлардың, ізделенетін кешенін анықтау жолымен істі
дұрыс шешуді қамтамасыз етеді.[16] Осы көзқарасты процессуалистердің
көпшілігі қолдайды. Бірақ, В.П.Корюкаев есептейтіндей,[17] мұндай көзқарас
дәлелдеу шектерінің бір жағын ғана білдіреді, өйткені болмысты дұрыс
бейнелейтін дәлелдемелердің жиынтығы оқиғаның мән-жайы туралы сенімді
қорытындыны қалыптастыруға байланысты, қорытынды өз кезегінде
дәлелдемелерді бағалау негізінде жасалады. Дәлелдемелерді бағалау
дәлелдемелердің жалпы процесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Демек,
әңгіме дәлелдеудің шектері туралы емес, олардың алғышарттары туралы ғана
болуы мүмкін.
Дәлелдеу шектерінің мазмұны дәлелдемелер мен олардың көздерінің
көлемін қамтитын не дәлелдеудің шектері мен заты арасында шекара
қойылмайтын бірқатар пайымдаулар да бір жақты болып табылады.
М.С.Строговичке сілтеме жасайтын болсақ, ол былай деп тікелей атап
көрсетеді: ... Дәлелдеу затының анықтамасы іс бойынша зерттеудің шектері
мен бағыты анықтамасын білдіреді.[18] Бұл орайда ол дәлелдеу заты мен
дәлелдеу шектері ұғымдарының ұқсастығы туралы Г.М.Миньковскийдің пікіріне
сілтеме жасайды.
Сөз жоқ, дәлелдеу заты мен дәлелдеу шектерінің өзара байланысты
екендігіне қарамастан, бұл ұғымдар бір мәнді емес. Ф.Н.Фаткуллиннің пікірі
бойынша қылмыстық процестегі дәлелдеу шектері дегенді тексерілетін тергеу
жорамалдарының толықтығын, анықталуға тиісті фактілердің терең зерттелуін,
осы фактілердің болуын немесе нақтылығын тану үшін міндетті дәлелдемелер
мен олардың көздерінің толықтығын және іс бойынша жасалған қорытындылар
негіздемелерінің жеткіліктігін білдіретін осы қызметтің шекаралары деп
түсіну қажет.[19]
Сот ісін жүргізудің кезеңіне байланысты белгілі бір іс бойынша
дәлелдеу шектерінің сәйкес келуі туралы шешудің теориялық-практикалық
маңызы бар. Сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерінің бірлігі
жағдайында іс бойынша дәлелдеу шектері тергеу үшін де, сот үшін де
өзгеріссіз қалады деп ойлаған қисынды. Оның үстіне бұл ереженің заңдық
негізі бар, ол мынадан көрінеді, сот талқылауы тұтастай және толық алдын-
ала тергеу материалдарына негізделеді. Соныменен бірге сотың мынандай
заңдық өкілеттігі де бар, сот талқылауы кезінде алдын-ала тергеуге белгісіз
дәлелдемелер зерттелуі мүмкін. Алайда бұл мәселе дәлелдеу шектері іс
жүргізудің кезеңіне байланысты өзгеріп отырады дегенді білдірмейді. Осы
мағынада Ф.Н.Фаткуллинмен келісу қажет, ол былай деп есептейді: істің
барлық мән-жайын толық зерттеу туралы, олардың әр қайсысының бар екендігін
немесе жоқ екендігін сенімді түрде анықтауды қамтамасыз ету туралы және іс
бойынша қорытындыларды жеткілікті негіздеу туралы талаптар принципінде
дәлелдеу кезеңдерінің барлық кезеңдері үшін ортақ әрі бірыңғай болып
табылады.
Дәлелдеу шектері үшін преюдициялды жолмен анықталған және жалпыға
мәлім фактілердің болуы маңызды. Аталған фактілер дәлелдеуді талап етпейді
және сол күйінде қабылданады. Мәселен, тууы туралы куәлік адамның жасын
сенімді түрде анықтауға мүмкіндік береді және өзінің шынайлығын дәлелдеуді
талап етпейді. Сағат 23.00-де болған оқиғаны анықтау аталған оқиғаның
тәуліктің қараңғы мезгілде болғанын дәлелдеуді талап етпейді. Табиғаттың
жалпыға мәлім апатты күштерінің құбылысы да (дауыл, боран, су тасқыны және
т.б.) дербес дәлелдеуді талап етпейді.
Преюдициалды жолмен анықталған және жалпыға мәлім фактілердің болуы
олар бағалау мен іс жүргізуді бекіту процесінен тыс қалады дегенді
білдірмейді. Қылмыстық жауаптылық жүктелетін жасқа адамның толмаған фактісі
іс жүргізуде бекітілуге, бағалануға тиіс және осы қылмысы үшін Қылмыстық
кодексте көзделген жазадан кәмелетке толмағанды босату туралы шешімнің
негізіне алынуы тиіс. Тап осы айыптау бойынша қылмыстық істі қайта қозғауға
арналған процессуалдық тыйым салуды сақтау уәкілетті адамның қылмыстық істі
қозғауы туралы қаулы түріндегі дәлелдемені, сондай-ақ айып тағылған
әрекеттің сәйкес келуін талап етеді.
Сонымен, дәлелдеу шектері ұғымы үшін мынадай сипаттар тән екен:
дәлелдеу шектері дегеніміз - дәлелдеме құқығының дербес
категориясы;
дәлелдеу шектерін дұрыс түсіну мән-жайды зерттеудің дұрыс
тереңдігін анықтауға жәрдемдеседі; керісінше жағдайда оларды зерттеу
шексіз созылуы мүмкін;
дәлелдеу шектері зерттеу қызметіне дәлелдеу затының әрбір
жағдайын белгілі бір деңгейде нақтылауды енгізеді;
дәлелдеу шектерін белгілеу мынаны білдіреді: дәлелдеу затына
енетін жағдай барлық ұсақ-түйектеріне (жеке бөліктері, байланыстары)
дейін егжей-тегжейлі зерттелмейді, нақты сот ісін жүргізу міндеттерін
шешу үшін белгілі бір ұсақ детальдарды қаншалықты зерттеу қажет болса,
соншалықты деңгейде зерттеледі (мысалы, кәнігі бұзақылық
фактісі
анықталған жағдайда кінәлінің цензуралық емес сөздерін және арсыз іс-
әрекетін егжей-тегжейлі зерттеу міндетті емес; қоғамдық тәртіпті дөрекі
түрде бұзатын анағұрлым елеулі, көзге түсетін және арсыз
әрекетін
анықтаумен шектелуге болады); решил проблемы
іс бойынша талап етілетін дәлелдемелер мен олардың көздерінің
тобы, көлемі және саны сияқты факторлар дәлелдеу шектерінің құрамдас
элементтері болып табылады (мысалы, адам бұзақылық әрекетті көптеген
куәгерлердің көзінше жасаған жағдайда олардың бірін де қалдырмастан,
қылмыстық процеске тартудың қажеті жоқ қабылдау барабарлығы,
сенімділігі, шынайылығы және басқа да көзқарас түрғысынан оқтайлы
топты белгілеу орынды);
- дәлелдеу шектері зерттелетіп жорамалдардың
жеткіліктілігі
деңгейін және іс бойынша қорытындылардың толықтығын білдіреді
(мәселен, жәбірленуші шекесіне тиген соққыдан рельске құлап қайтыс
болды делік, бұл жерде қаза табу себебінің мынадай жорамалдары болуы
мүмкін: 1) шекесіне жұдырықпен ұрған соққыдан алған жарақатының
сипаты; 2) рельске құлаған кезде алған дене жарақаты);
бір істің шеңберіндегі дәлелдеу шектері сот ісін жүргізудің, әр түрлі
кезеңдері үшін бірдей (мәселен, алдын ала тергеу
кезеңіндегі
дәлелдемелердің тобы, көлемі және саны істі сотта қарау кезеңінде де
сақталады);
дәлелдеу шектері іс үшін маңызы бар мән-жайларды анықтаудың
деңгейіне байланысты саралануы мүмкін, олар жалпыға
мәлім,
преюдициалды жолмен алынған немесе заң тағайындаған фактілер ретінде
бағалануы мүмкін (мәселен, табиғи апаттың жалпыға мәлім фактісі, опиумның -
есірткілерге, арақтың - спиртті ішімдіктерге жататындығы; елді мекендер
арасындағы дәлме-дәл арақашықтық және т.т., мұның бәрінің қылмыстық іс үшін
маңызы бар, бірақ дәлелдеуді талап етпейді, яғни олар жалпыға мәлім,
сондықтан сот ісін жүргізуші адамдар белгілейді). Мұндай саралау есебі
заңды күшіне енген үкім белгілеген фактілер туралы әңгіме болғанда айрықша
маңызды (мысалы, адамды әккі қылмыскер деп тану үшін дербес дәлелдеудің
қажеті жоқ, бұл жағдай Қылмыстық кодекстің тиісті баптары бойынша жазаларды
өтегендігі туралы мәліметтер негізінде преюдициалдық жолмен анықталған деп
есептеледі).
Дәлелдеу затының өзіне тән сипаттарын түсіну практикалық көзқарас
тұрғысынан маңызды. Мысалы, мынадай бір жағдайды алайық. Адам айлар бойы
адамдар көп жүретін жерлерде "оймақпен" ойнап алаяқтықпен айналысты. Осы
уақыт ішінде мұндай ойыннан жүздеген оқиғалар және алаяқтық жолымен
азаматтардың мүлкін иемдену орын алды. Алаяқтық оқиғаларының бірінде
қалдырмастан анықтау жэне дәлелдеу талап етіле ме? Істің мән-жайын
зерттеудің толықтығы көзқарасы тұрғысынан сұрақ бекерден-бекер қойылып
отырған жоқ. Егер ҚІЖК-нің 24-бабының доктринальдық түсіндірмесіне (Істің
мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу), сондай-ақ қылмыс
келтірген шығынның орнын толтыру сияқты азаматтардың құқықтарына сүйенсек,
онда барлық оқиғаларды анықтау қажет. Сонымен бірге мұны іс жүзінде жүзеге
асыру мүмкін емес. Соңғысы дәлелдеу шектерінің мәнімен түсіндіріледі, ол
мынадан көрінеді:
қылмыстың басталу сәтін анықтау;
алаяқтың белгілері бар екендігіне ешқандай күдік тудырмайтын
оның көптеген нақты көріністерін анықтау. Сонымен, алаяқтың оқиғаларын
дәлелдеу қылмыстың мән-жайының қажетті тереңдігі мен толық зерттелуін
атқаруға қабілетті көлемде ғана талап етіледі. Анағұрлым жан-жақты
зерттеу істелген іс-әрекеттің мәнісін өзгерте алмайды.
Сонымен бірге ұқсастығы арқылы қаралған жағдайды өзгеде қылмыстарға
механикалық түрде көшіру мүмкін емес. Істің материалдық жағының ерекшелігі
дәлелдеудің шектерін белгілейді. Мысалы, адам көптеген кісі өлтірсе
дәлелдеу шекарасын ұлғайту әрекетті бағалауға ықпал етпейді деген желеумен
бірнеше кісі өлтірудің мән-жайын анықтау жеткілікті дегенді білдірмейді.
Бүл жағдайда дәлелдеу шекарасы олардың санымен емес, әрбір оқиғаның мән-
жайымен белгіленеді.
1.3. Қылмыстық іс бойынша дәлелденуге тиіс
мән-жайлардың сипаттамасы
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 117-бабында былай деп жазылған: 1.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге:
1) оқиға мен қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының
белгілері (қылмыстың жасалу уақыты, болған жері, әдісі және басқа да мән-
жайлары);
қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті кімнің жасағандығы;
адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасаудағы
кінәлілігі, оның кінәсінің нысаны, жасалған әрекеттің себеп-дәлелдері,
заңдық және іс жүзіндегі қателіктер;
айыпталушының жауаптылығының дәрежесі мен сипатына әсер
ететін мән-жайлар;
айыпталушының жеке басын сипаттайтын мән-жайлар;
жасалған қылмыстың зардаптары;
қылмыспен келтірілген зиянның сипаты мен мөлшері;
әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-жайлар;
9) қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатуға әкеп соқтыратын мән-
жайлар жатады.
2. Кәмелетке толмаған адам жасаған қылмыстар туралы іс бойынша
дәлелдеуге жататын қосымша мән-жайлар осы Кодекстің 481-бабында
көрсетілеген.
3. Қылмыс жасауға ықпал етуші мән-жайлар да қылмыстық іс
бойынша анықтауға жатады.
Бұған қоса кәмелеттік жасқа толмағандардың қылмыстары туралы істер
бойынша мыналар анықталуға жатады:
Кәмелетке толмағанның жасы (күні, айы, туған жылы);
Кәмелетке толмағанның өмірі мен тәрбиесінің жағдайы;
интеллектуалдық ерік-жігері мен психикалық дамуының
деңгейі, мінез бен темперамент ерекшелігі, қажеттіліктері мен мүдделері;
кәмелетке толмаған жасқа үлкен адамдардың және басқа да
кәмелетке толмағандардың ықпалы.
Жүйке ауруына байланысты емес, кәмелетке толмаған жастың сана-
сезімінің дамуында кейін қалғандық туралы деректер болған жағдайда оның
өзінің іс-қимылының мәнін толық көлемде пайымдай алатыны және іс-қимылын
басқара алатыны анықталуға тиіс.
Дәлелдеу заты туралы құқықтық норма диспозициясы оның жорамалына өте
жақын үйлеседі және қылмыстық іс жүргізу құқықтық қатынастардың тиісті
субьектілері ҚІЖК-нің 117 және 481 баптарында көзделген жағдайларды
дәлелдеуге міндетті екендігінен көрінеді.
Бұрын айтылған сияқты нормалар нақты қылмыстық іс жүргізу жағдайына
байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, адамның кінәлілігін анықтамау
оған қатысты қылмыстық ізге түсуді қысқартуға әкеліп соғады немесе
тергеушінің жасалған қылмыстың барлық жағдайларын анықтауы істің
материалдарын сотқа жіберуге әкеледі, сот тарапынан болған тап
осындай іс қылмыстық заң белгілеген жаза тағайындауға әкеледі.
Дәлелдеу затының элементтері жағдайлардың жалпы схемасын
білдіреді, оларды анықтау Қылмыстық кодекс нормасын дәлме-дәл
белгілеуге мүмкіндік береді, оған сәйкес мұндай іс-әрекет қылмыстық
жазалауға жатады деп белгіленеді. Тергелетін істің жалпы схемасын
жағдайлармен байытады. Бірақ бұл нақты толықтыру қылмыстық-
құқықтық схема арқылы ғана бағалап пайымдауға жатады. Сонымен, нақты
апстрактілі құбылыстың өзара байланысы жеке мен жалпының мәнінен
көрініс тапқан дәлелдеу тақырыбының философиялық негізі ретінде
көрінеді. Осы бөлікте В.А.Баниннің пікірімен келіспеу қиын, ол қылмыстық
істерді сот қарауында тергеген кезде тергеуші мен судья жеке мен жалпыны
салыстырып қарайды: нақты жағдайдан (оқиғаның) іс жүзіндегі мән-жайын
дәлелдеу затының заңдық схемасымен салыстырып, сол арқылы материалдық
қылмыс пен іс жүргізу заңдарының белгілі бір нормаларының белгілерімен
салыстырып қарайды -деп көрсеткен болатын.[20]
Көптеген жағдайларда қылмыстық істі қозғауға негіздеме болған оқиғаның
бар болуы тергеудің басында (өрт, тұлғаны күш көрсетіп өлтіру, тауардың
жоғалуы) анықталады. Сонымен қатар соның негізінде іс қозғалған оқиға
туралы мәселе тергеудің соңында ғана, аралық мән жайлар қатарын
анықтағаннан кейін шешілетін істер де бар. Мәселен, мәйіт жоқ кісі өлтіру-
деп аталатын істер бойынша берілген тұлғаның жоқ болып кеткенін
түсіндіретін барлық болжамдарды аяғына дейін тексеру талап етіледі;
парақорлық туралы істер бойынша ақшаны немесе құндылықтарды беру фактісін
анықтау тек іс бойынша жиналған мәліметтер жиынтығы бойынша анықталады.
Алайда, кез келген іс бойынша оқиғаның болуы, сондай-ақ қылмыстық істі
қозғауға негіз болып табылған оқиғаның сипаты мен салдарлары бойынша
белгілі бір құрамның обьективтік жағына сәйкес келетін ін анықтайтын
фактілер мәлімет ретінде қаралмайтынын ескеру қажет. Бұрын болып кеткен бұл
фактілер әрқашан да дәлелдеу затына енгізілуі тиіс.
Оқиғаның мазмұнын, сипатын (әрекет немесе әрекетсіздік) оның
қатысушыларын анықтау қылмыс обьектісін және қол сұғушылықтың пәнін
көрсететін мән-жайларды анықтауды білдіреді, демек, тергеліп отырған
әрекеттің нақты сипаты бұларсыз ашылмайды. Тікелей обьектіні және қол
сұғушылықтық пәнін анықтау-жасалған қылмысты дұрыс саралауға қажетті
талаптардың бірі:
Қылмыстың обьектісін анықтау дәлелдеу барысында мынадай сұрақтарға
жауап табуды білдіреді:
1) қылмыс арқылы кімге зиян келтірілді;
2) қылмыстық қол сұғушылық неге бағытталған еді.[21]
Мұның үстіне бірінші сұрақтың жауабы қылмыс оқиғасын құрайтын мән-
жайларды зерттеумен байланысты. Екінші сұрақты анықтау айыпталушының
кінәлігіне (қылмыстың субьективтік жағына) қатысты мән-жайларды анықтаумен
байланысты. Ал оқиғаның орны мен уақытын анықтауға келетін болсақ,
дараландыру және нақтыландыру функцияларын басқа, бұл мән-жайлар қылмысты
саралау үшін маңызды болып табылады. Мұндай жағдайда олар жасалған
қылмыстың құқыққа қайшылығының мәнді белгілерінің ролін атқарады.
Кейбір істер бойынша жасалған қылмыстың орны мен уақыты кінәні
ауырлататын немесе жеңілдететін жән-жайлар немесе мерзімнің өтіп
кеткендігін қолдану негіздемелер маңызын атқарады.
Оқиға уақытының сандық сипаттамасын нақтыландырудың қажетті дәрежесі
әртүрлі істер бойынша бірдей болмауы мүмкін. Мысал, бір жағдайларда
айыптаудың дәлелденгендігі қылмыс жасалған күн нақты анықталса, күмән
тудырмайды. Басқа жағдайларда-жасалған қылмыстың сағатын, ал кейде тіпті
минуттарын да анықтамаса, қылмыстың ашылуы мүмкін емес.
Жасалған қылмыстың уақытын дәлме-дәл анықтау алиби туралы, мән-
жайлардың белгілі бір анықталмаған болжамдары туралы мәселе туындаған кезде
өте маңызды болып табылады.
Ал басқа кездерде сотталушының қылмыстық іс-әрекетінің бастапқы және
соңғы сәттерінің уақытын анықтау қажет. Мұндай жағдайларда қылмыстық іс-
әрекеттің әрбір эпизодтарының жасалу уақытын нақты анықтау талап етілмейді.
Оқиғаның кеңістіктік координаттарын (қылмыс жасалған орынды)
нақтыландыру дәрежесі әртүрлі істер үшін бір келкі болмайды.
Бір жағдайларда қылмысты оның сантиметрмен өлшенетін жасалу орнын
анықтамайынша ашу мүмкін емес. Ал басқа жағдайларда-қылмыстың жасалған орны
тұрғылықты жердің атауы,темір жол станциясын көрсету және т.б. нысанда ғана
анықталуы мүмкін.
Қылмыс оқиғасы қылмыстың жасалу тәсілі анықталмаса, жеткілікті түрде
анықталған деп есептелуі мүмкін емес. Қылмыстың жасалу тәэсілі қылмыстың
нәтижеге әкеліп соғатын әрекеттердің қылмыскермен белгілі бір кезектілікпен
жүзеге асырылатын кешенін білдіреді.
Қылмыстың белгілі бір тәсілмен жасалуы қылмыс оқиғасын нақтыландыру
үшін ғана дәлелденбейді. Ол, сондай-ақ, қылмыс оқиғасының сипатын нақты
анықтау үшін маңызды болып табылады.
Тәсіл жауаптылықты ауырлататын мән-жай болуы мүмкін.
Қылмыстың жасалу тәсілімен байланысты фактілік мән-жайларды анықтау
айыпталушының кінэлігі туралы мәселені шешуге көмектеседі.
Сонымен бірге заңда қылмыс орны, уақыты, тәсілін анықтаудан басқа,
қылмыс оқиғаларын анықтау кезінде басқа да мән-жайлар анықталатыны
көрсетілген.
Осыған байланысты, қылмыс оқиғасын сипаттайтын элементтердің
көрсетілуі белгілі бір нақты жағдайда қылмыстың жүзеге асырылу кезеңіне
байланысты өзгеруі мүмкін.
Мысалы, соттың аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындауы кезінде кінәлі
нақты жасаған әрекеттердің қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі,
қылмыстың аяғына жетпеуіне себеп болған қылмыстық ниеттің іс жүзіне асырылу
дәрежесі ескеріледі. Осы мән-жайлардың барлығы іс бойынша анықталуы тиіс.
Қылмыс жасалуының басқа мән-жайларына қылмыспен келтірілген зиянның
сипаты мен мөлшерін анықтайтын мән-жайлар да жататыны даусыз.
Қылмыс оқиғаларының мән-жайларын анықтауға қылмыстың кімге қатысты
(кімге қарсы) жасалғандығы да жатады. Бұл, атап айтқанда, жәбірленушінің
әлеуметтік мәртебесінің (лауазымды тұлға, айыпталушыға тәуелді тұлға)
қылмыстық-релеванттық аспектілерін анықтау қажеттілігін білдіреді. Кейбір
жағдайларда дәлелдеу затына қылмыстық әрекеттің алдында немесе сонымен бір
уақытта жүзеге асырылған жәбірленушінің әрекеттерінің мазмұнын да қосу
қажет.
Бұл фактілер тобы, сондай-ақ, қылмыс жасалуының басқа да мән-жайлары
ұғымымен қамтылады.
Мұндай топқа қажетті қорғаныс немесе аса қажеттілік туралы болжам
туындаған кезде оқиғаның анықталуымен байланысты дәлелдеу затына қосылған
фактілер жанасады, ал кейбір кездері жауып кетеді.[22] Бұл жерде
шабуылдың болуы, шабуыл жасаушы адамның күші мен әрекеттерінің жиілігі,
олардың тоқталу сәті және т.б. фактілер маңызды болып табылады.
Оқиға сипаттамасына, сондай-ақ, жағдайдың өзгеруіне байланысты
қылмыстық әрекеттің қоғамға қауіптілік сипатының жоғалуын анықтайтын
фактілер де жатады.
Ең соңында, басқа да мән-жайлар ұғымымен қамтылатын мәнді элементтер
қатарына қылмысқа қатысудың сыртқы сипаттамасы ол орын алған жағдайларда
кіреді. Өйткені қылмысқа қатысу сәйкес тұлғалардың белгілі бір
әрекеттерінен (әрекетсіздіктерінен) көрініс табады және осы тұлғалардың
кінәсін көрсететін бұл әрекеттер-оқиғаның бөлігі, ал қатысушылар саны-оның
мәнді сипаттамасы болып табылады. Сондықтан әрекетті жасауға неше адамның
қатысқандығын анықтау, олардың әрқайсысы нақты не істегендігі қылмыс
оқиғасының сипаттамасы үшін де қажет.
ҚІЖК-нің 117-бабының 1-тармағының 2-тармақшасына сәйкес, қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекетті кімнің жасағандығын анықтау қажет.
Бұл мән-жайларды дәлелдеу келесі екі сұраққа жауап беруге мүмкіндік
береді:
тұлға қылмыстық әрекетті жасады ма;
ол бұл қылмыстың жасалуына кінәлі ме;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қоғамда болып жатқан процестер экономикаға да, саясатқа да өзінің кері
әсерін тигізіп, оның өмірде белең алуы жиі кездесіп жатады. Нарықтық
қатынасқа көшу, шаруашылықтың жаңа нысандарын пайдалану, қоғамдық сананың
бірден өзгеруі - қазіргі идеологияның, құқық жүйесі, моральдық нормалардың
тоқырауға ұшырауына әсер етіп, қылмыстың белсенді бағыт алуына алып келді.
Егер 1996 жылы Қазақстанда 183977 мың қылмыс тіркелсе, 2002 жыл
жоғарыдағы көрсеткіш 219901-ге өскенін көрсетті. Қылмыс әлемінде Қазақстан
қайта құрудан өскенін дәлелдесе, ол қылмыстың ауыр түрлерінің өскенінен
көрініп отыр. Мәселен, 2002 жылы 2625 қасақана адам өлтіру тіркелсе, бұл
2001 жылға қарағанда 7 %-ке өскенін көрсетіп, он жыл бұрынғымен
салыстырғанда екі есе көп екенін дәлелдеп берді.
Жалпы қылмыстылықтың жас жеткіншектерге әсерін тигізбей қоймайтынын
олардың қолымен іске асқан қылмысынан көріп, жасы толмағандар арасындағы
қылмыстылықтың өсіп отырғанын байқауға болады. 1996 жылы Қазақстан бойынша
кәмелетке жасы толмағандар қылмысы 13724 санын көрсете, 2001 жылы 16244-ке
жеткендігімен ерекшеленеді.
Кәмелетке жасы толмағандар қылмысының сан-салалығы олардың күнделікті
қылмысынан өз көрінісін табуда.78,2% қылмыс олардың мүліктік қылмысқа
барғанын көрсетсе, 49,4% қылмыстың жеке адам мүлкін урлауға бағыт алғанын,
ал,17%-тің мемлекет және қоғам мүлкін тонауға, 11,2% қылмыстың тонау мен
шабуыл жасап тонауды құрағанына куәгер боламыз.
Қылмыстық процесс ғылымында шешуін таппаған күрделі проблемалардың
бірі ретінде қоғамға жат әрекеттерімен көрінген кәмелетке жасы
толмағандарды ерте бастан тауып, алдын алу жолдарын қарастыру мәселесі
болып қалып отыр. Ал, бақылаусыз қалған жасөспірімдердің неліктен ондай
халге жеткендігінің себеп-салдарын анықтау жеке тұрақты зерттеуді қажет
етері сөзсіз.
Жоғарыда келтірген көрсеткіштердің барлығы нарықтық қатынасқа өткен
кезеңде заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуды жүктеп, қылмыспен, соның
ішінде кәмелеттік жасқа толмағандар арасындағы қылмыспен күресті күшейтүге
шешүші негіз бола алады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың республика құқық қорғау органдарының басшылары мен облысы
әкімдерінің қатысуымен өткізген кеңесінде: ... әрбір екінші қылмысты жасы
толмаған балалар топ болып жасаса, әрбір үшінші қылмысты ересектер
ықпалымен жүзеге асырған - деуі ойландырарлық мәселе.
Президенттің жасөспірімдер құқық бұзушылығы мен жасы толмағандар
қылмысы үшін мектептің, олардың ата-анасы істейтін мекемені жауапкершілікке
тарту мәселесін көтеру - құқық қорғау органдарының жұмысына тағы бір
жауапкершілікті жүктесе керек.
Кәмелетке жасы толмағандар арасында қылмыстың саласына бастауы, оның
тамырын кеңге жая түсуі құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен
криминалист ғалымдардың алдына қылмыстың алдын алудағы нақты шараларға
қоса, құқық қорғау органдары мен кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі
комиссияның істеген келелі істерінің тиімділігіне баға беру міндетін де
жүктейтінін айтпасқа болмайды.
Кәмелеттік жасқа толмағандар қылмысын зерттеген әлеуметтік -құқықтық
тұрғыдағы арнаулы еңбектер көрсеткендей, ұрлық, тонау, шабуыл жасап тотнау,
бұзақылық және меншікке зиян келтіргені үшін бас бостандығынан
айырылғандардың 23-сі қылмысты жасөспірім кезінен жасаған.
Бұл көрсеткіш ұры-рецидивистер арасында одан да жоғары.
Кәмелетке жасы толмағандар арасында құқық тәртібін бұзушылыққа қарсы
профилактикалық шаралар жүргізу өте қажет. Құқық бұзушылықтың алдын алу,
ескерту құқық қорғау органдарына қоса, қоғамдық ұйымдар, мектеп пен
жанұяның бірігіп істер жүргізуін қажет етеді.
Сот тәжірибелері көрсетіп отырғандай, кәмелеттік жасқа толмағандар
қылмысына қоса, соңғы кезде жасөспрімдер (9-13) құқық бұзушылығы да көбейіп
барады. Ол жалпы қылмыстың құрамын толықтыруда.
I. Қылмыстың процестегі дәлелдеу затының түсінігі, мазмұны
1.1. Дәлелдеу затының түсінігі.
Дәлелдеу заты ұғымының көп қырлылығы оның мәнісі мен маңызы туралы
ғылыми түсініктердің көп болуына байланысты.
Әдебиетте таным заты немесе зерттеу тақырыбы атты арнайы ұғымдарды
негіздеудің және олармен дәлелдеу заты арасындағы айырмашылықты көрсетуге
әрекеттер жасауы. Мысалы, В. Д. Арсеньев былай деп жазды: мән-жайды
дәлелдеу арқылы ғана емес, тікелей таным арқылы да анықтауға болады[1].
Егер басты фактіге енетін жағдай дәлелдеу жолымен ғана анықталатын болса,
қылмыс жасауға септігі тиген жағдайларды басқа да жолдармен анықтауға
болады. Осыдан келіп дәлелдеу заты және таным заты деп бөлу пайда болды.
Сонымен бірге дәлелдеу процесінің мәнісі-бұл қызмет таным процесінің бір
түрі екендігі туралы куәландырады. Демек, дәлелдеу заты таным затының
құрамдас бөлігі болып табылады.
Дәлелдеу заты әрбір қылмыстық іс бойынша анықталуға жататын
жағдайлардың жүйесін білдіреді. Мұндай мән-жайлардың тізбесі ҚІЖК-нің
117,481-баптарында берілген, бірақ толық қамтылмаған. Әрбір нақты мән-жайда
бұл тізбе қылмыстық кодекс баптарының диспозициясы тұрғысынан
толықтырылады, нақтыланады. Қылмыстық кодекс бойынша, сондай-ақ Қылмыстық
Кодекстің жалпы бөлімінің тиісті ережелерімен айыптауға баға беріледі[2].
М.С . Строгович дәлелдеу затын былай деп белгілейді: Істі дұрыс шешу
үшін дәлелдемелердің көмегімен анықталуға жататын қылмыстық істің
фактілері, жағдайлары дәлелдеу затын құрайды. Әрбір дәлелдеме дәлелдеу
затымен байланысты, ол дәлелдеу затына енетін қандай да бір
фактіні анықтайды[3].
Л.М. Карнеева дәлелдеу затының құқықтық табиғатына ерекше назар
аударып, былай деп жазған болатын: Заңның өзінде көрсетілген дәлелдеу заты
дәлелдеудің белгілі бір кезеңін сақтайтын, процессуалдық шешімді негіздеу
үшін қажетті іс үшін маңызы бар жағдайлардың ең төменгі деңгейін
белгілейді[4].
А.А. Эйсман дәлелдемелер мен қылмыс оқиғасы арасындағы логикалық-
гноселогиялық байланысты атап көрсетеді. Атап айтқанда, ол дәлелдеу затын -
қылмыстық істі дұрыс шешу үшін және сот ісін жүргізу міндетерін әрбір нақты
жағдайда жүзеге асыру үшін маңызы бар зерттеліп отырған оқиғаның қасиеті
мен байланысын бейнелейтін жағдайлар жүйесі ретінде белгілейді[5].
Осыған ұқсас анықтаманы А.С. Кобликов та ұстанып, дәлелдеу затын істі
дүрыс шешу үшін қылмыстық іс бойынша дәлелдеу барысында анықталуға тиісті
мән -жайлардың іс үшін маңызы бар жыйынтығы[6], - деп белгілейді.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан В.А. Баниннің көзқарасы біршама
ерекшеленеді. Ол былай деп жазады: Дәлелдеу затының заңдық кестесі
дегеніміз-нақты іс бойынша процесті жүргізуші лауазымды адамдардың және
қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешу үшін талап етілетін қылмыстық
оқиғалардағы жағдайларды табу және анықтау жөніндегі процеске
қатысушылардың қызметтерін басқаратын нормативтік тәртіп мәндері жинағынан
тұратын ақпараттық жүйе[7].
М.М.Михеенконың түжырымдаған дәлелдеу заты түсінігінің анықтамасы
теориялық-құқықтық тұрғыдан қызығушылық туғызады. Ол былай деп жазады:
"Дәлелдеу заты дегенді... қылмыстар туралы өтініштер мен хабарларды шешу
үшін, сондай-ақ іс бойынша іс жүргізудің алдын алу шараларын қабылдау үшін
қажетті қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген
мән-жағдайлардың жиынтығы деп түсінуіміз керек[8].
Келтірілген анықтамаларды талдау дәлелдеу заты үшін анағұрлым тән
сипаттарды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
дәлелдеу затының құқықтық сипаты бар, қылмыстық іс жүргізу
заңдары ұйғарымдарымен байланыста болады;
дәлелдеу заты қылмыс оқиғасымен гносеологиялық байланыста
болады және бет алды сипат алуы мүмкін емес;
дәлелдеу затының элементтері - қылмыс жасаудың жағдайларын
қорытындылап түсінік беретін оңтайлы ақпарат жүйесі;
қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешу дәлелдеу затын
анықтамайынша мүмкін емес;
дәлелдеу затына енетін мән-жайлар тізбесі ең төменгі деңгейде
болады;
бұл тізбе әрбір іс бойынша анықтау үшін міндетті болып табылады;
дәлелдеу затының ең болмаса бір элементін анықтамау іс бойынша
дәлелдемелердің толық көлемде жиналмағандығын білдіреді;
8. дәлелдеу затының элементтері логикалық тұрғыдан өзара
байланысты және өзара себепші болады, уақыт және кеңістік, жалпы және
жеке меншік, тұтас және бөлек, алғышарт пен салдар және тағы басқа да
философиялық категориялардың мәнімен және мазмұнымен анықталады.
Дәлелдеу затының құқықтық сипаты туралы айта отырып, болашақ заңдық
тұрғыда анықталатын дәлелдеу соңғысына тән құдық нормалары элементтерінен
өзінің нормативтік бекітілуін табуға тиіс екенін есте ұстау қажет. Осы
көзқарастар тұрғысынан дәлелдеу затының құқықтық табиғатын шектеу Қылмыстық
Іс Жүргізу Кодексінің 117 және 481-баптарының мазмұндарымен
байланысты ғана біржақтылыққа және мәселенің мәнісін толық
түсінбеушілікекке әкеп соғады .
Дәлелдеу затының жорамалы бірқатар қылмыстық іс жүргізу нормаларында
көрініс тапқан және жинақтаушы сипаты бар. Жорамалдаудың мәні мынадан
көрінеді: қылмыстық іс бойынша іс жүргізген адам не орган Қылмыстық Іс
Жүргізу Кодексінің 117-бабында, кәмелетке толмағандардың істері бойынша,
сондай-ақ Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексінің 481-бабында көрсетілген мән-
жайларды анықтауға тиіс. Уәкілетті адамның (анықтаушы, тергеуші, прокурор,
судья) не уәкілетті органның (қылмыстық ізге түсу органы, сот)
процессуалдық жағдайына, сондай-ақ Іс жүргізудің кезеңіне байланысты
туындайтын құқықтық салдардың түрлі сипаты болады.
Дәлелдеу затының уақытша сипаты туралы мәселеге де мүлделік білдіріп
отыр. Мәселен, А. Я. Дубинский былай деп атап өтеді: Әдебиетте қылмыстык
сот ісін жүргізуде өткенде орын алған фактілер мен жағдайлар ғана
дәлелденуге тиіс деген пікірлер кездеседі. Мұндай қате пайымдаулардың
болуы, сірә, мынандай жағдаймен түсіндірілсе керек. Құқық қорғау органдары
жасалынып кеткен қылмыстың механизмін шынында да бірінші кезекте зерттейді.
Алайда мынаны да ұмытпау керек, жасалған қылмысқа байланысты дәлелденуге
жататын көптеген мән-жайлар осы шаққа қатысты болуы мүмкін, олардың ішінде
мыналар да бар:
қылмыстың салдары;
қылмыс жасаған тұлғаны сипаттайтын мән-жайлар;
қылмыстың себептері;
оны жасауға себепкер болып сақталып қалған жағдайла.[9]
Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексінде Дәлелдеу заты атты дербес норма
енгізу ұсынылып жүр, мұның өзі Б.А.Тетенькиннің пікірі бойынша дәлелдеу
заты бір мәнді емес деуді жоққа шығаруға мүмкіндік береді. Бұл орайда
дәлелдеу затына:
сотталушының қылмысқа қатысу деңгейі;
қылмыстық іс-әрекеттің даму кезені;
әрекеттің қоғамға қауіптілігін жоққа шағаратын жағдай;
қылмыстың нақты қүрамының белгілері;
іс бойынша іс жүргізуді жоққа шығаратын мән-жай: сотталушыға
жазаны қолдану немесе колданбау;
басқа да элементтерді енгізу ұсынылады.[10]
РСФСР ҚІЖК-нің теориялық моделін жасаушылар (1990 жыл) осы
проблемаға қатысты қызықты айқындаманы жүзеге асырды. Атап айтқанда
А.М.Ларин дәлелдеуге жататын мән-жайларға арналған дербес тарауда
негіздемелер туралы жекелеген нормалар қарастыруды ұсынады:
қылмыстық істерді шешу;
айыптау мен соттау үшін;
бірнеше қылмыстары мен бірнеше айыпталушылары бар іс бойынша
айыптау және соттау үшін;
ақтау үшін;
кінәсі туралы мәселені шешпестен істі қысқарту үшін.[11]
Сөз жоқ, мұндай көзқарас сот ісін жүргізудің кезеңіне және өзге де
нақты қалыптасқан жағдайларға қарамастан іс бойынша дәлелдеу затының
бірлігі туралы дәстүрлі түсінікті жоққа шығарады. Оның үстіне дәлелдеудің
жалпы және арнайы затының мәні өзгереді. Егер қылмыстық істерді шешудің
негіздемелері туралы норманың жалпы сипаты болса және өзіне элемент ретінде
арнайы сипаттағы дәлелдеу затын қосатын болса, өзге нормалар арнайы
тақырыпты саралау жолымен реттейді. Арнайы тақырып қолданылып жүрген
құқықта орын алғаны сияқты субъектінің (кәмелетке толмағанның) белгілері
немесе оның процессуалдық - құқықтық ерекшеліктеріне (осыған қатысты
қозғалған істің болуы) қатаң түрде бағдарланбаған. Арнайы тақырып аталған
теориялық модельде ықтимал материалдық және процессуалдық - құқықтық
салдарларына байланысты процессуалдық маңызы бар жағдайлардың барлық
жиынтығына бағдарланған. Мәселен, айыптау мен соттау сияқты процессуалдық -
құқықтық салдарлар туындауы үшін мыналарды дәлелдеу қажет:
1) қылмыс объектісі;
жәбірленушінің тұлғасын сипаттайтын жағдай;
қылмыс келтірген зиянның сипаты мен мөлшері;
уақыты, орны, тәсілі, сондай-ақ қылмыстық заңда аталған басқа
да мән-жайлар;
қылмыс жасаудың жағдайы;
әрекет пен соның нәтижесіндегі қоғамдық қауіпті салдарлардың
арасындағы себепті байланыс;
айыпталушының қылмыс жасағаны;
қылмысты тікелей немесе жанама оймен не ұқыпсыздықтан
немесе менмендікпен жасағаны;
қылмыстың себептері мен мақсаттары;
айыпталушының тұлғасын сипаттайтын жағдай;
қылмыстың себептері;
оны жасауға жәрдемдескен жағдайлар.
Бірнеше қылмыстар және бірнеше айыпталушылар туралы іс бойынша айыптау
мен соттауға арналған дәлелдеу заты айыптау мен соттау үшін дәлелдеу
затының элементтерін қамтиды, сондай-ақ қосымша элементтерді көздейді (бір
немесе бірнеше қылмысқа бірнеше адамның қатысқандығын дәлелдеу және тағы
басқа).
Біздің пікірімізше, мұндай айқындама өзінің барлық татымдылығына
қарамастан, төтенше күрделі және теориялық тұрғыдан
толық анықталмаған (алайда, дәлелдеудің жалпы және арнайы затын саралап
белгілеудегі ұтылуы бастаманы жоққа шығарала алмайсың).
1.2. Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу шегі.
Дәлелдеу заты деген ұғыммен қылмыстық істің мән-жайларын зерттеудің
жан-жақтылығын, толықтығын, объективтілігін қамтамасыз ету және бағалау
үшін құрал болып табылатын екінші бір ұғым байланысты. Мұнда әңгіме
соңғысының іс үшін маңызы болуы мүмкін барлық мән-жайларды толық және
жеткілікті анықталуын қамтамасыз ететін мүмкіндіктері жайлы болып отыр.
Басқаша айтқанда, дәлелдеу шектері - бұл дәлелдеуге тиісті мән-жайлар
кешенін анықтау жолымен істі дұрыс шешуді қамтамасыз ететін, іс бойынша
жиналған дәлелдемелердің қажетті және жеткілікті жиынтығы. Дәлелдеу заты
мен дәлелдеу шектері өзара байланысты және өзара тәуелді болып табылады:
дәлелдеу заты мақсаты, ал дәлелдеу шектері оған жетудің құралдарын
бейнелейді.[12]
Сот, прокурор, тергеуші, анықтаушы істі дұрыс шешуде қажетті
және жеткілікті мән-жайларды жан-жақты толық және объективті зерттеу
үшін заңда көрсетілген барлық шараларды қолдануға міндетті.
Қылмыстық ізге түсу органдары нақты деректерді анықтайды,
солардың негізінде іс үшін мәні бар мән-жайлар белгіленеді.
Қылмыстық істі қараушы сот объективтілік пен бейтараптылықты
сақтай отырып, айыптау жіне қорғау тараптарына олардың істің мән-
жайларын жан-жақты және толық зерттеу құқықтарын жүзеге асыру үшін
қажетті жағдай туғызады. Сот тараптардың пікірімен байланысты емес
және өз бастамашылығымен қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтау
үшін қажетті шараларды қолдануға құқылы.
4. Айыпталушыны әшкерлейтін де, ақтайтын да, сондай-ақ оның
жауаптылығы мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар іс бойынша
анықтауға жатады. Қылмыстық процесті жүргізуші орган кінәсіздігі немесе
кінәсінің аздығы туралы, сондай-ақ сезіктіні, айыпталушыны ақтайтын не
олардың жауаптылығын жеңілдететін дәлелдердің бар екендігі туралы барлық
мәлімдемелерді тексеруі тиіс (ҚР ҚІЖК-нің 24-бабы).
Дәлелдеу шектерінің ұғымына, бір жағынан, мәнді құбылыстар мен олардың
байланыстарын танудың қажетті және жеткілікті толықтығын қамтамасыз ету
талаптары, екінші жағынан тану нәтижелерінің сенімділігі талаптары кіреді.
Басқаша айтқанда, дәлелдеу шектері нақты іс бойынша оның шектерін жиналған
дәлелдемелер жиынтығы сапалы жағынан дәлелдеу затының әрбір элементін
анықтауды қамтамасыз ететіндей қылып айқындауды білдіреді. Сандық жағынан
олар дәлелдеу адресаты сот өндірісінің тәрбиелік және ескерту әрекетіне
тартылған барлық тұлғалар үшін осы мән-жайлардың дәлелді анықталғандығына
кепілдік беруі тиіс.[13] Осылайша, дәлелдеу пәні іс бойынша оны қамтуға
тиісті мән-жайларды жауаптылық, жаза және тағы басқа сұрақтарды шешу үшін
фактілік негіздеме ретінде қамтыса, дәлелдеу шектері іс бойынша анықталуға
тиісті мән-жайларға қатысты және олар туралы нанымды тұжырым жасауға
мүмкіндік беретін (дәлелдеу пәнін анықтауға қажетті фактілік негіздеме)
дәлелдеу материалын қамтиды.[14]
Дәлелдеу затының маңызы дәлелдемелерсіз белгілі болған мән-жайдың
мәнісі мен сипатын анықтамайынша толық болмайды. Қазақстан Республикасы
Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексінің 118-бабына сәйкес мыналар дәлелдемелерді
талап етпейді:
1) жалпыға белгілі фактілер;
осы заманғы ғылымда, техникада, өнерде, кәсіпте жалпы
қабылданған зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
заңды күшіне енген сот шешімімен белгіленген мән-жайлар;
адамның заңды білуі;
адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
олардың бар екендігін растайтын құжатты ұсынбаған және ол
арнаулы даярлық немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені
көрсетпеген адамда арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы дәлелсіз
анықталған болып саналады.
Аталған мән-жайлар қылмыстық процесс барысында керісінше
дәлелденбесе анықталған деп есептеледі.
Мұндай құқықтық ереженің болуының үлкен маңызы бар, ол
мынадан көрінеді:
процессуалдық әрекеттердің қылмыстық іс бойынша жүргізілетін
жұмыс көлемі елеулі түрде қысқарады (мәселен, әкімшілік-аумақтық
шекара белгіленген шектерде белгілі бір аумақтың белгілі бір ауданға,
облысқа жатқызылуы: Ақмола облысының аумағы Қазақстан аумағына
жатады; Медеу ауданының аумағы Алматы қаласының аумағына жатады);
қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің мерзімдері процессуалдық
тиімділікке қол жеткізеді;
іс жүргізуде белгілі бір орнықтылық пен тұрақтылық қамтамасыз
етіледі (мәселен, тергеушіге қылмыстық іс жүргізуді тапсыру өз өзінен ол
үшін тергеушіде қажетті білім мен дағдылар, заңды өкілеттігі бар екендігін
білдіреді);
сотқа сенім білдіру, қылмыстық процесте сот әділдігі мақсаттарына
қол жеткізу (процесс барысында сот әділдігі мақсаттарын тану, дербес
дәлелдеуді талап етпейтін, заң тәртібімен белгіленген құқықтық
факт
ретінде преюдиция процесінде тану; заңды күшіне енген соттың үкімі
немесе басқа да шешімі анықталған мән-жайларға, сондай-ақ құқықтық
бағалауға қатысты барлық мемлекеттік органдар, ұйымдар мен азаматтар үшін
міндетті болып табылады).
Дәлелдеу заты ұғымы, біріншіден, объективтік шындыққа қол жеткізу
деңгейі көзқарасы тұрғысынан дәлелдеу барысының өзің, екіншіден,
қатыстылығы және іс жарамдылығы, толықтығы, объективтілігі және жан-
жақтылығы, дұрыстығы және сенімділігі көзқарасы тұрғысынан қалыптасатын
(немесе қалыптасқан) дәлелдемелер жүйесі тұрғысынан сипатталатын дәлелдеу
шектері ұғымымен байланысты[15] екенін жоғарыда айтып өткенбіз.
Сонымен бірге әдебиетте қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу
шектерінің мәнісі мен маңыздылығы туралы әр түрлі пайымдаулар айтылып жүр.
Дәлелдемелер теориясының авторлары дәлелдеу шектерін дәлелдемелердің
қажетті және жеткілікті жиыны деп түсінеді, іс бойынша жиналған
дәлелдемелер жиыны деп түсінеді, іс бойынша жиналған дәлелдемелер жиыны
дәлелдеуге жататын мән-жайлардың, ізделенетін кешенін анықтау жолымен істі
дұрыс шешуді қамтамасыз етеді.[16] Осы көзқарасты процессуалистердің
көпшілігі қолдайды. Бірақ, В.П.Корюкаев есептейтіндей,[17] мұндай көзқарас
дәлелдеу шектерінің бір жағын ғана білдіреді, өйткені болмысты дұрыс
бейнелейтін дәлелдемелердің жиынтығы оқиғаның мән-жайы туралы сенімді
қорытындыны қалыптастыруға байланысты, қорытынды өз кезегінде
дәлелдемелерді бағалау негізінде жасалады. Дәлелдемелерді бағалау
дәлелдемелердің жалпы процесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Демек,
әңгіме дәлелдеудің шектері туралы емес, олардың алғышарттары туралы ғана
болуы мүмкін.
Дәлелдеу шектерінің мазмұны дәлелдемелер мен олардың көздерінің
көлемін қамтитын не дәлелдеудің шектері мен заты арасында шекара
қойылмайтын бірқатар пайымдаулар да бір жақты болып табылады.
М.С.Строговичке сілтеме жасайтын болсақ, ол былай деп тікелей атап
көрсетеді: ... Дәлелдеу затының анықтамасы іс бойынша зерттеудің шектері
мен бағыты анықтамасын білдіреді.[18] Бұл орайда ол дәлелдеу заты мен
дәлелдеу шектері ұғымдарының ұқсастығы туралы Г.М.Миньковскийдің пікіріне
сілтеме жасайды.
Сөз жоқ, дәлелдеу заты мен дәлелдеу шектерінің өзара байланысты
екендігіне қарамастан, бұл ұғымдар бір мәнді емес. Ф.Н.Фаткуллиннің пікірі
бойынша қылмыстық процестегі дәлелдеу шектері дегенді тексерілетін тергеу
жорамалдарының толықтығын, анықталуға тиісті фактілердің терең зерттелуін,
осы фактілердің болуын немесе нақтылығын тану үшін міндетті дәлелдемелер
мен олардың көздерінің толықтығын және іс бойынша жасалған қорытындылар
негіздемелерінің жеткіліктігін білдіретін осы қызметтің шекаралары деп
түсіну қажет.[19]
Сот ісін жүргізудің кезеңіне байланысты белгілі бір іс бойынша
дәлелдеу шектерінің сәйкес келуі туралы шешудің теориялық-практикалық
маңызы бар. Сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерінің бірлігі
жағдайында іс бойынша дәлелдеу шектері тергеу үшін де, сот үшін де
өзгеріссіз қалады деп ойлаған қисынды. Оның үстіне бұл ереженің заңдық
негізі бар, ол мынадан көрінеді, сот талқылауы тұтастай және толық алдын-
ала тергеу материалдарына негізделеді. Соныменен бірге сотың мынандай
заңдық өкілеттігі де бар, сот талқылауы кезінде алдын-ала тергеуге белгісіз
дәлелдемелер зерттелуі мүмкін. Алайда бұл мәселе дәлелдеу шектері іс
жүргізудің кезеңіне байланысты өзгеріп отырады дегенді білдірмейді. Осы
мағынада Ф.Н.Фаткуллинмен келісу қажет, ол былай деп есептейді: істің
барлық мән-жайын толық зерттеу туралы, олардың әр қайсысының бар екендігін
немесе жоқ екендігін сенімді түрде анықтауды қамтамасыз ету туралы және іс
бойынша қорытындыларды жеткілікті негіздеу туралы талаптар принципінде
дәлелдеу кезеңдерінің барлық кезеңдері үшін ортақ әрі бірыңғай болып
табылады.
Дәлелдеу шектері үшін преюдициялды жолмен анықталған және жалпыға
мәлім фактілердің болуы маңызды. Аталған фактілер дәлелдеуді талап етпейді
және сол күйінде қабылданады. Мәселен, тууы туралы куәлік адамның жасын
сенімді түрде анықтауға мүмкіндік береді және өзінің шынайлығын дәлелдеуді
талап етпейді. Сағат 23.00-де болған оқиғаны анықтау аталған оқиғаның
тәуліктің қараңғы мезгілде болғанын дәлелдеуді талап етпейді. Табиғаттың
жалпыға мәлім апатты күштерінің құбылысы да (дауыл, боран, су тасқыны және
т.б.) дербес дәлелдеуді талап етпейді.
Преюдициалды жолмен анықталған және жалпыға мәлім фактілердің болуы
олар бағалау мен іс жүргізуді бекіту процесінен тыс қалады дегенді
білдірмейді. Қылмыстық жауаптылық жүктелетін жасқа адамның толмаған фактісі
іс жүргізуде бекітілуге, бағалануға тиіс және осы қылмысы үшін Қылмыстық
кодексте көзделген жазадан кәмелетке толмағанды босату туралы шешімнің
негізіне алынуы тиіс. Тап осы айыптау бойынша қылмыстық істі қайта қозғауға
арналған процессуалдық тыйым салуды сақтау уәкілетті адамның қылмыстық істі
қозғауы туралы қаулы түріндегі дәлелдемені, сондай-ақ айып тағылған
әрекеттің сәйкес келуін талап етеді.
Сонымен, дәлелдеу шектері ұғымы үшін мынадай сипаттар тән екен:
дәлелдеу шектері дегеніміз - дәлелдеме құқығының дербес
категориясы;
дәлелдеу шектерін дұрыс түсіну мән-жайды зерттеудің дұрыс
тереңдігін анықтауға жәрдемдеседі; керісінше жағдайда оларды зерттеу
шексіз созылуы мүмкін;
дәлелдеу шектері зерттеу қызметіне дәлелдеу затының әрбір
жағдайын белгілі бір деңгейде нақтылауды енгізеді;
дәлелдеу шектерін белгілеу мынаны білдіреді: дәлелдеу затына
енетін жағдай барлық ұсақ-түйектеріне (жеке бөліктері, байланыстары)
дейін егжей-тегжейлі зерттелмейді, нақты сот ісін жүргізу міндеттерін
шешу үшін белгілі бір ұсақ детальдарды қаншалықты зерттеу қажет болса,
соншалықты деңгейде зерттеледі (мысалы, кәнігі бұзақылық
фактісі
анықталған жағдайда кінәлінің цензуралық емес сөздерін және арсыз іс-
әрекетін егжей-тегжейлі зерттеу міндетті емес; қоғамдық тәртіпті дөрекі
түрде бұзатын анағұрлым елеулі, көзге түсетін және арсыз
әрекетін
анықтаумен шектелуге болады); решил проблемы
іс бойынша талап етілетін дәлелдемелер мен олардың көздерінің
тобы, көлемі және саны сияқты факторлар дәлелдеу шектерінің құрамдас
элементтері болып табылады (мысалы, адам бұзақылық әрекетті көптеген
куәгерлердің көзінше жасаған жағдайда олардың бірін де қалдырмастан,
қылмыстық процеске тартудың қажеті жоқ қабылдау барабарлығы,
сенімділігі, шынайылығы және басқа да көзқарас түрғысынан оқтайлы
топты белгілеу орынды);
- дәлелдеу шектері зерттелетіп жорамалдардың
жеткіліктілігі
деңгейін және іс бойынша қорытындылардың толықтығын білдіреді
(мәселен, жәбірленуші шекесіне тиген соққыдан рельске құлап қайтыс
болды делік, бұл жерде қаза табу себебінің мынадай жорамалдары болуы
мүмкін: 1) шекесіне жұдырықпен ұрған соққыдан алған жарақатының
сипаты; 2) рельске құлаған кезде алған дене жарақаты);
бір істің шеңберіндегі дәлелдеу шектері сот ісін жүргізудің, әр түрлі
кезеңдері үшін бірдей (мәселен, алдын ала тергеу
кезеңіндегі
дәлелдемелердің тобы, көлемі және саны істі сотта қарау кезеңінде де
сақталады);
дәлелдеу шектері іс үшін маңызы бар мән-жайларды анықтаудың
деңгейіне байланысты саралануы мүмкін, олар жалпыға
мәлім,
преюдициалды жолмен алынған немесе заң тағайындаған фактілер ретінде
бағалануы мүмкін (мәселен, табиғи апаттың жалпыға мәлім фактісі, опиумның -
есірткілерге, арақтың - спиртті ішімдіктерге жататындығы; елді мекендер
арасындағы дәлме-дәл арақашықтық және т.т., мұның бәрінің қылмыстық іс үшін
маңызы бар, бірақ дәлелдеуді талап етпейді, яғни олар жалпыға мәлім,
сондықтан сот ісін жүргізуші адамдар белгілейді). Мұндай саралау есебі
заңды күшіне енген үкім белгілеген фактілер туралы әңгіме болғанда айрықша
маңызды (мысалы, адамды әккі қылмыскер деп тану үшін дербес дәлелдеудің
қажеті жоқ, бұл жағдай Қылмыстық кодекстің тиісті баптары бойынша жазаларды
өтегендігі туралы мәліметтер негізінде преюдициалдық жолмен анықталған деп
есептеледі).
Дәлелдеу затының өзіне тән сипаттарын түсіну практикалық көзқарас
тұрғысынан маңызды. Мысалы, мынадай бір жағдайды алайық. Адам айлар бойы
адамдар көп жүретін жерлерде "оймақпен" ойнап алаяқтықпен айналысты. Осы
уақыт ішінде мұндай ойыннан жүздеген оқиғалар және алаяқтық жолымен
азаматтардың мүлкін иемдену орын алды. Алаяқтық оқиғаларының бірінде
қалдырмастан анықтау жэне дәлелдеу талап етіле ме? Істің мән-жайын
зерттеудің толықтығы көзқарасы тұрғысынан сұрақ бекерден-бекер қойылып
отырған жоқ. Егер ҚІЖК-нің 24-бабының доктринальдық түсіндірмесіне (Істің
мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу), сондай-ақ қылмыс
келтірген шығынның орнын толтыру сияқты азаматтардың құқықтарына сүйенсек,
онда барлық оқиғаларды анықтау қажет. Сонымен бірге мұны іс жүзінде жүзеге
асыру мүмкін емес. Соңғысы дәлелдеу шектерінің мәнімен түсіндіріледі, ол
мынадан көрінеді:
қылмыстың басталу сәтін анықтау;
алаяқтың белгілері бар екендігіне ешқандай күдік тудырмайтын
оның көптеген нақты көріністерін анықтау. Сонымен, алаяқтың оқиғаларын
дәлелдеу қылмыстың мән-жайының қажетті тереңдігі мен толық зерттелуін
атқаруға қабілетті көлемде ғана талап етіледі. Анағұрлым жан-жақты
зерттеу істелген іс-әрекеттің мәнісін өзгерте алмайды.
Сонымен бірге ұқсастығы арқылы қаралған жағдайды өзгеде қылмыстарға
механикалық түрде көшіру мүмкін емес. Істің материалдық жағының ерекшелігі
дәлелдеудің шектерін белгілейді. Мысалы, адам көптеген кісі өлтірсе
дәлелдеу шекарасын ұлғайту әрекетті бағалауға ықпал етпейді деген желеумен
бірнеше кісі өлтірудің мән-жайын анықтау жеткілікті дегенді білдірмейді.
Бүл жағдайда дәлелдеу шекарасы олардың санымен емес, әрбір оқиғаның мән-
жайымен белгіленеді.
1.3. Қылмыстық іс бойынша дәлелденуге тиіс
мән-жайлардың сипаттамасы
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 117-бабында былай деп жазылған: 1.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге:
1) оқиға мен қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының
белгілері (қылмыстың жасалу уақыты, болған жері, әдісі және басқа да мән-
жайлары);
қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті кімнің жасағандығы;
адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасаудағы
кінәлілігі, оның кінәсінің нысаны, жасалған әрекеттің себеп-дәлелдері,
заңдық және іс жүзіндегі қателіктер;
айыпталушының жауаптылығының дәрежесі мен сипатына әсер
ететін мән-жайлар;
айыпталушының жеке басын сипаттайтын мән-жайлар;
жасалған қылмыстың зардаптары;
қылмыспен келтірілген зиянның сипаты мен мөлшері;
әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-жайлар;
9) қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатуға әкеп соқтыратын мән-
жайлар жатады.
2. Кәмелетке толмаған адам жасаған қылмыстар туралы іс бойынша
дәлелдеуге жататын қосымша мән-жайлар осы Кодекстің 481-бабында
көрсетілеген.
3. Қылмыс жасауға ықпал етуші мән-жайлар да қылмыстық іс
бойынша анықтауға жатады.
Бұған қоса кәмелеттік жасқа толмағандардың қылмыстары туралы істер
бойынша мыналар анықталуға жатады:
Кәмелетке толмағанның жасы (күні, айы, туған жылы);
Кәмелетке толмағанның өмірі мен тәрбиесінің жағдайы;
интеллектуалдық ерік-жігері мен психикалық дамуының
деңгейі, мінез бен темперамент ерекшелігі, қажеттіліктері мен мүдделері;
кәмелетке толмаған жасқа үлкен адамдардың және басқа да
кәмелетке толмағандардың ықпалы.
Жүйке ауруына байланысты емес, кәмелетке толмаған жастың сана-
сезімінің дамуында кейін қалғандық туралы деректер болған жағдайда оның
өзінің іс-қимылының мәнін толық көлемде пайымдай алатыны және іс-қимылын
басқара алатыны анықталуға тиіс.
Дәлелдеу заты туралы құқықтық норма диспозициясы оның жорамалына өте
жақын үйлеседі және қылмыстық іс жүргізу құқықтық қатынастардың тиісті
субьектілері ҚІЖК-нің 117 және 481 баптарында көзделген жағдайларды
дәлелдеуге міндетті екендігінен көрінеді.
Бұрын айтылған сияқты нормалар нақты қылмыстық іс жүргізу жағдайына
байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, адамның кінәлілігін анықтамау
оған қатысты қылмыстық ізге түсуді қысқартуға әкеліп соғады немесе
тергеушінің жасалған қылмыстың барлық жағдайларын анықтауы істің
материалдарын сотқа жіберуге әкеледі, сот тарапынан болған тап
осындай іс қылмыстық заң белгілеген жаза тағайындауға әкеледі.
Дәлелдеу затының элементтері жағдайлардың жалпы схемасын
білдіреді, оларды анықтау Қылмыстық кодекс нормасын дәлме-дәл
белгілеуге мүмкіндік береді, оған сәйкес мұндай іс-әрекет қылмыстық
жазалауға жатады деп белгіленеді. Тергелетін істің жалпы схемасын
жағдайлармен байытады. Бірақ бұл нақты толықтыру қылмыстық-
құқықтық схема арқылы ғана бағалап пайымдауға жатады. Сонымен, нақты
апстрактілі құбылыстың өзара байланысы жеке мен жалпының мәнінен
көрініс тапқан дәлелдеу тақырыбының философиялық негізі ретінде
көрінеді. Осы бөлікте В.А.Баниннің пікірімен келіспеу қиын, ол қылмыстық
істерді сот қарауында тергеген кезде тергеуші мен судья жеке мен жалпыны
салыстырып қарайды: нақты жағдайдан (оқиғаның) іс жүзіндегі мән-жайын
дәлелдеу затының заңдық схемасымен салыстырып, сол арқылы материалдық
қылмыс пен іс жүргізу заңдарының белгілі бір нормаларының белгілерімен
салыстырып қарайды -деп көрсеткен болатын.[20]
Көптеген жағдайларда қылмыстық істі қозғауға негіздеме болған оқиғаның
бар болуы тергеудің басында (өрт, тұлғаны күш көрсетіп өлтіру, тауардың
жоғалуы) анықталады. Сонымен қатар соның негізінде іс қозғалған оқиға
туралы мәселе тергеудің соңында ғана, аралық мән жайлар қатарын
анықтағаннан кейін шешілетін істер де бар. Мәселен, мәйіт жоқ кісі өлтіру-
деп аталатын істер бойынша берілген тұлғаның жоқ болып кеткенін
түсіндіретін барлық болжамдарды аяғына дейін тексеру талап етіледі;
парақорлық туралы істер бойынша ақшаны немесе құндылықтарды беру фактісін
анықтау тек іс бойынша жиналған мәліметтер жиынтығы бойынша анықталады.
Алайда, кез келген іс бойынша оқиғаның болуы, сондай-ақ қылмыстық істі
қозғауға негіз болып табылған оқиғаның сипаты мен салдарлары бойынша
белгілі бір құрамның обьективтік жағына сәйкес келетін ін анықтайтын
фактілер мәлімет ретінде қаралмайтынын ескеру қажет. Бұрын болып кеткен бұл
фактілер әрқашан да дәлелдеу затына енгізілуі тиіс.
Оқиғаның мазмұнын, сипатын (әрекет немесе әрекетсіздік) оның
қатысушыларын анықтау қылмыс обьектісін және қол сұғушылықтың пәнін
көрсететін мән-жайларды анықтауды білдіреді, демек, тергеліп отырған
әрекеттің нақты сипаты бұларсыз ашылмайды. Тікелей обьектіні және қол
сұғушылықтық пәнін анықтау-жасалған қылмысты дұрыс саралауға қажетті
талаптардың бірі:
Қылмыстың обьектісін анықтау дәлелдеу барысында мынадай сұрақтарға
жауап табуды білдіреді:
1) қылмыс арқылы кімге зиян келтірілді;
2) қылмыстық қол сұғушылық неге бағытталған еді.[21]
Мұның үстіне бірінші сұрақтың жауабы қылмыс оқиғасын құрайтын мән-
жайларды зерттеумен байланысты. Екінші сұрақты анықтау айыпталушының
кінәлігіне (қылмыстың субьективтік жағына) қатысты мән-жайларды анықтаумен
байланысты. Ал оқиғаның орны мен уақытын анықтауға келетін болсақ,
дараландыру және нақтыландыру функцияларын басқа, бұл мән-жайлар қылмысты
саралау үшін маңызды болып табылады. Мұндай жағдайда олар жасалған
қылмыстың құқыққа қайшылығының мәнді белгілерінің ролін атқарады.
Кейбір істер бойынша жасалған қылмыстың орны мен уақыты кінәні
ауырлататын немесе жеңілдететін жән-жайлар немесе мерзімнің өтіп
кеткендігін қолдану негіздемелер маңызын атқарады.
Оқиға уақытының сандық сипаттамасын нақтыландырудың қажетті дәрежесі
әртүрлі істер бойынша бірдей болмауы мүмкін. Мысал, бір жағдайларда
айыптаудың дәлелденгендігі қылмыс жасалған күн нақты анықталса, күмән
тудырмайды. Басқа жағдайларда-жасалған қылмыстың сағатын, ал кейде тіпті
минуттарын да анықтамаса, қылмыстың ашылуы мүмкін емес.
Жасалған қылмыстың уақытын дәлме-дәл анықтау алиби туралы, мән-
жайлардың белгілі бір анықталмаған болжамдары туралы мәселе туындаған кезде
өте маңызды болып табылады.
Ал басқа кездерде сотталушының қылмыстық іс-әрекетінің бастапқы және
соңғы сәттерінің уақытын анықтау қажет. Мұндай жағдайларда қылмыстық іс-
әрекеттің әрбір эпизодтарының жасалу уақытын нақты анықтау талап етілмейді.
Оқиғаның кеңістіктік координаттарын (қылмыс жасалған орынды)
нақтыландыру дәрежесі әртүрлі істер үшін бір келкі болмайды.
Бір жағдайларда қылмысты оның сантиметрмен өлшенетін жасалу орнын
анықтамайынша ашу мүмкін емес. Ал басқа жағдайларда-қылмыстың жасалған орны
тұрғылықты жердің атауы,темір жол станциясын көрсету және т.б. нысанда ғана
анықталуы мүмкін.
Қылмыс оқиғасы қылмыстың жасалу тәсілі анықталмаса, жеткілікті түрде
анықталған деп есептелуі мүмкін емес. Қылмыстың жасалу тәэсілі қылмыстың
нәтижеге әкеліп соғатын әрекеттердің қылмыскермен белгілі бір кезектілікпен
жүзеге асырылатын кешенін білдіреді.
Қылмыстың белгілі бір тәсілмен жасалуы қылмыс оқиғасын нақтыландыру
үшін ғана дәлелденбейді. Ол, сондай-ақ, қылмыс оқиғасының сипатын нақты
анықтау үшін маңызды болып табылады.
Тәсіл жауаптылықты ауырлататын мән-жай болуы мүмкін.
Қылмыстың жасалу тәсілімен байланысты фактілік мән-жайларды анықтау
айыпталушының кінэлігі туралы мәселені шешуге көмектеседі.
Сонымен бірге заңда қылмыс орны, уақыты, тәсілін анықтаудан басқа,
қылмыс оқиғаларын анықтау кезінде басқа да мән-жайлар анықталатыны
көрсетілген.
Осыған байланысты, қылмыс оқиғасын сипаттайтын элементтердің
көрсетілуі белгілі бір нақты жағдайда қылмыстың жүзеге асырылу кезеңіне
байланысты өзгеруі мүмкін.
Мысалы, соттың аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындауы кезінде кінәлі
нақты жасаған әрекеттердің қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі,
қылмыстың аяғына жетпеуіне себеп болған қылмыстық ниеттің іс жүзіне асырылу
дәрежесі ескеріледі. Осы мән-жайлардың барлығы іс бойынша анықталуы тиіс.
Қылмыс жасалуының басқа мән-жайларына қылмыспен келтірілген зиянның
сипаты мен мөлшерін анықтайтын мән-жайлар да жататыны даусыз.
Қылмыс оқиғаларының мән-жайларын анықтауға қылмыстың кімге қатысты
(кімге қарсы) жасалғандығы да жатады. Бұл, атап айтқанда, жәбірленушінің
әлеуметтік мәртебесінің (лауазымды тұлға, айыпталушыға тәуелді тұлға)
қылмыстық-релеванттық аспектілерін анықтау қажеттілігін білдіреді. Кейбір
жағдайларда дәлелдеу затына қылмыстық әрекеттің алдында немесе сонымен бір
уақытта жүзеге асырылған жәбірленушінің әрекеттерінің мазмұнын да қосу
қажет.
Бұл фактілер тобы, сондай-ақ, қылмыс жасалуының басқа да мән-жайлары
ұғымымен қамтылады.
Мұндай топқа қажетті қорғаныс немесе аса қажеттілік туралы болжам
туындаған кезде оқиғаның анықталуымен байланысты дәлелдеу затына қосылған
фактілер жанасады, ал кейбір кездері жауып кетеді.[22] Бұл жерде
шабуылдың болуы, шабуыл жасаушы адамның күші мен әрекеттерінің жиілігі,
олардың тоқталу сәті және т.б. фактілер маңызды болып табылады.
Оқиға сипаттамасына, сондай-ақ, жағдайдың өзгеруіне байланысты
қылмыстық әрекеттің қоғамға қауіптілік сипатының жоғалуын анықтайтын
фактілер де жатады.
Ең соңында, басқа да мән-жайлар ұғымымен қамтылатын мәнді элементтер
қатарына қылмысқа қатысудың сыртқы сипаттамасы ол орын алған жағдайларда
кіреді. Өйткені қылмысқа қатысу сәйкес тұлғалардың белгілі бір
әрекеттерінен (әрекетсіздіктерінен) көрініс табады және осы тұлғалардың
кінәсін көрсететін бұл әрекеттер-оқиғаның бөлігі, ал қатысушылар саны-оның
мәнді сипаттамасы болып табылады. Сондықтан әрекетті жасауға неше адамның
қатысқандығын анықтау, олардың әрқайсысы нақты не істегендігі қылмыс
оқиғасының сипаттамасы үшін де қажет.
ҚІЖК-нің 117-бабының 1-тармағының 2-тармақшасына сәйкес, қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекетті кімнің жасағандығын анықтау қажет.
Бұл мән-жайларды дәлелдеу келесі екі сұраққа жауап беруге мүмкіндік
береді:
тұлға қылмыстық әрекетті жасады ма;
ол бұл қылмыстың жасалуына кінәлі ме;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz