Екінші деңгейлі банктерде есеп айырысу кассалық қызметі
Кіріспе 5
1 ТАРАУ. Екінші деңгейлі банктерде есеп айырысу кассалық қызметі дамуының теориялық аспектілері 7
1.1 Екінші деңгейлі банктерде жасалатын есептік және кассалық операциялардың негізгі түсінігі 7
1.2 Екінші деңгейлі банктерде клиенттерге банктік қызмет көрсетудің жалпы көрінісі 9
1.3 Екінші деңгейлі банк клиенттерінің есеп айырысу кассалық қызметін бағдарламамен қамтамасыз ету 16
2 ТАРАУ. АҚ «Қазақстан Халық банкі»мысалында қолданылатын клиенттердің есеп айырылысу кассалық қызметінің тәжірбиесі 26
2. 1 Клиенттерге есеп қызметін жүргізудің жалпы қағидалары 26
2.2. АҚ “Қазақстан Халық Банк” заңды тұлғаларға есеп айырысу кассалық қызметінің негізгі түрлеріне талдау 37
2.3 АҚ “Қазақстан Халық банктің” жеке тұлғаларға есеп айырысу қызметін жүргізудің негізгі түрлерін талдау 54
3 ТАРАУ. Клиенттерге есеп айырысу кассалық қызметін көрсету болашағы: жаңа құжаттар мен жаңа шешімдер 64
Қорытынды 78
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 81
Қосымша 84
1 ТАРАУ. Екінші деңгейлі банктерде есеп айырысу кассалық қызметі дамуының теориялық аспектілері 7
1.1 Екінші деңгейлі банктерде жасалатын есептік және кассалық операциялардың негізгі түсінігі 7
1.2 Екінші деңгейлі банктерде клиенттерге банктік қызмет көрсетудің жалпы көрінісі 9
1.3 Екінші деңгейлі банк клиенттерінің есеп айырысу кассалық қызметін бағдарламамен қамтамасыз ету 16
2 ТАРАУ. АҚ «Қазақстан Халық банкі»мысалында қолданылатын клиенттердің есеп айырылысу кассалық қызметінің тәжірбиесі 26
2. 1 Клиенттерге есеп қызметін жүргізудің жалпы қағидалары 26
2.2. АҚ “Қазақстан Халық Банк” заңды тұлғаларға есеп айырысу кассалық қызметінің негізгі түрлеріне талдау 37
2.3 АҚ “Қазақстан Халық банктің” жеке тұлғаларға есеп айырысу қызметін жүргізудің негізгі түрлерін талдау 54
3 ТАРАУ. Клиенттерге есеп айырысу кассалық қызметін көрсету болашағы: жаңа құжаттар мен жаңа шешімдер 64
Қорытынды 78
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 81
Қосымша 84
Қазіргі кезде банк клиенттеріне есеп айырысу кассалық қызметі бір қаржылық-несие мекемесінде барлық қаржылық қызметті: банктік есеп айырысу, жылжымайтын мүлікке қатысты және трасттық операцияларды, бағалы қағаздарды сату/сатып алу немесе сақтандыруды жүзеге асыруға болады. Жаңа технологиялардың көмегімен жеке клиенттер мен шағын кәсіпорындар барлық деңгейдегі төлем құралдарына қолы жетіп, банктің бас мекемесіне халықтың сирек қатынауға мүмкіндік беретін банктік қызметтерді жүзеге асырып, банкомат арқылы есеп айырысу жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Қазақстан банктері өзінің қызметінде соңғы он жыл ішінде банктің компьютер орталығында орналасқан ұдайы электронды байланысқа сүйенеді.
Сонымен қатар банктер жүздеген шетел банктерімен кореспонденттік қатынаста түсіп, көптеген шет елдерде өзінің бөлімшелер мен филиалдары бар.
Коммерциялық банктер мен клиенттер арасындағы қатынастың жалпы бағыты банктік қызмет кестесін күрделендіру болып табылады. Алғашқыда клиент банктің қай қызмет болсын: шағын кәсіпорындармен жұмыс жасайтын форфейтинг секторы, валюталық дилер, факторингтік компаниясы немесе басқармасын өзі таңдап қызметін жүзеге асыратын. Соңғы жылдары көптеген ірі банктер қызмет көрсету басқармаларын түбегейлі өзгертіп, клиенттердің банктік қызметтің орталықтандырылған кеңес беруіне ыңғайландырды.
Бұл банктік қызмет пакетіне есеп айырысу кассалық қызметі (келесіде ЕАКҚ) бойынша кез келген қызмет комбинациясы кіреді.
Сонымен қатар, банктер әр клиентке қызмет көрсету барысында тауар экспортшылары мен импортшыларымен жасалған келісім-шарттары тәжірибесі секілді олармен тығыз қатынаста болып, жеке қызмет көрсетуге тырысады.
Қазақстан банктері өзінің қызметінде соңғы он жыл ішінде банктің компьютер орталығында орналасқан ұдайы электронды байланысқа сүйенеді.
Сонымен қатар банктер жүздеген шетел банктерімен кореспонденттік қатынаста түсіп, көптеген шет елдерде өзінің бөлімшелер мен филиалдары бар.
Коммерциялық банктер мен клиенттер арасындағы қатынастың жалпы бағыты банктік қызмет кестесін күрделендіру болып табылады. Алғашқыда клиент банктің қай қызмет болсын: шағын кәсіпорындармен жұмыс жасайтын форфейтинг секторы, валюталық дилер, факторингтік компаниясы немесе басқармасын өзі таңдап қызметін жүзеге асыратын. Соңғы жылдары көптеген ірі банктер қызмет көрсету басқармаларын түбегейлі өзгертіп, клиенттердің банктік қызметтің орталықтандырылған кеңес беруіне ыңғайландырды.
Бұл банктік қызмет пакетіне есеп айырысу кассалық қызметі (келесіде ЕАКҚ) бойынша кез келген қызмет комбинациясы кіреді.
Сонымен қатар, банктер әр клиентке қызмет көрсету барысында тауар экспортшылары мен импортшыларымен жасалған келісім-шарттары тәжірибесі секілді олармен тығыз қатынаста болып, жеке қызмет көрсетуге тырысады.
1. «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызметтер жайлы” Заң 2003 г. № 2443.
2. Указ Президента Казахстана «Капиталдарды легализациялау жайлы» Қазақстан Президентінің жарлығы , 2001 жыл 14 маусым.
3. 2000 жылдың 2 маусымында №266 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бекіткен Қазақстандағы банктерде клиенттердің банк шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі жайында Ереже
4. Абдулина Н.К. Десятилетие банковской системы Казахстана. А., 2001.
5. Айманова Л. Б., Айтекенова Р. К. Основы анализа и оценка бизнеса. - Алматы: АГУим.Абая, 2001.
6. Алабаева Л.А. Платежные карточки - надежный инструмент банковской политики//Аль-Пари № 4, 1999. - с. 3.
7. Алабаева Л.А. Платежные карточки - надежный инструмент банковской политики//Аль-Пари № 4, 1999. - с. 3.
8. Асанова М.Г. Сберегательные операции //Банки Казахстана № 4 , 2003.
9. Байдукова Н.В., Геюшев Г.Г. Корреспондентское банковское дело: Учеб. пособие. - СПб., 2002. - Ч. 1. - 41 с.: ил.: прил. - В надзаг.: СПбУЭФ. - М/55744 № 1.
10. Гейдаров М.М. «Финансирование и кредитование инвестиций» А., Издательство «Стекка» 2003
11. Жолдасбеков М., Степанов С. История сберегательного дела в Казахстане. А., 2003.
12. Лаврушин О.И. Организация и планирование кредита. Москва, Финансы и статистика, 2003.
13. Малашенко Н.П. Паркетинговая стратегия освоения потребительского рынка жилья / Н.П. Малашенко // Теория и практика рыночных отношений в современных условиях: Сб. ст. / Новосиб. гос. акад. экономики и упр. — Новосибирск, 2000. — С. 78—83.
14. Масляков М.Д. Финансовый менеджмент в Народном банке. //Банки Казахстана № 5 , 2003.
15. Наургазина А. «Возможности платежной системы РК» // Материалы Международной конференции «Проблемы развития бухгалтерского учета и аудита в условиях адаптации к международным стандартам» А., 2003. С. 209 - 214.
16. Қазақтан Республиксына Ұлттық банктің есеп беруі / ҚР Ұлттық банк ресми сайты 2005.
17. ҚР Ұлттық банкрРесми сайты 2006.//Алматы 2006.
18. АҚ “Халық банкі” ресми сайты //2006.
19. Парамонов В. "Развитие кредитно-банковской системы Казахстана" // интернет-газета "Навигатор", 6 июля 2005.
20. Питер С. Роуз. Банковский менеджмент. Перевод с английского. М., «Дело Лтд». 1999. - с. 249.
21. Раева Р. "О банковской системе Казахстана" // журнал "Банки Казахстана", №6 2003
22. Развитие банковской системы Республики Казахстан за 13 лет независимости". Отчет Национального банка Республики Казахстан. А., 2005.
23. Халық банк сайты //hsbk@hsbk.kz 2006
24. Сакенов Л.Д. Доходность банков //Фемида № 2, февраль 2003.
25. Саниев В. Деньги, кредит, банки. А., 2003.
26. Бухгалтерлік есеп жинағы . Алматы: «Асико», 2005..
27. Сеиткасимов Г. С. Бухгалтерский учет и отчетность в банке А., 2000.
28. Сеиткасимов М.И. Деньги, Кредит Банки А., 2001.
29. АҚ Қазақстан Халық Банкі, ЖАҚ Фондалық қызмет, Қазақстан қор биржасы және ИРБИС агенттігінің материалдары бойынша арнайы шығарылым, 2006
30. Травкин А.А. Способы обеспечения исполнения кредитных обязательств / А.А. Травкин, Н.Н. Арефьева, К.И. Карабанова; Волгогр. гос. ун-т. — Волгоград, 2003. — с. 56.
2. Указ Президента Казахстана «Капиталдарды легализациялау жайлы» Қазақстан Президентінің жарлығы , 2001 жыл 14 маусым.
3. 2000 жылдың 2 маусымында №266 Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бекіткен Қазақстандағы банктерде клиенттердің банк шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі жайында Ереже
4. Абдулина Н.К. Десятилетие банковской системы Казахстана. А., 2001.
5. Айманова Л. Б., Айтекенова Р. К. Основы анализа и оценка бизнеса. - Алматы: АГУим.Абая, 2001.
6. Алабаева Л.А. Платежные карточки - надежный инструмент банковской политики//Аль-Пари № 4, 1999. - с. 3.
7. Алабаева Л.А. Платежные карточки - надежный инструмент банковской политики//Аль-Пари № 4, 1999. - с. 3.
8. Асанова М.Г. Сберегательные операции //Банки Казахстана № 4 , 2003.
9. Байдукова Н.В., Геюшев Г.Г. Корреспондентское банковское дело: Учеб. пособие. - СПб., 2002. - Ч. 1. - 41 с.: ил.: прил. - В надзаг.: СПбУЭФ. - М/55744 № 1.
10. Гейдаров М.М. «Финансирование и кредитование инвестиций» А., Издательство «Стекка» 2003
11. Жолдасбеков М., Степанов С. История сберегательного дела в Казахстане. А., 2003.
12. Лаврушин О.И. Организация и планирование кредита. Москва, Финансы и статистика, 2003.
13. Малашенко Н.П. Паркетинговая стратегия освоения потребительского рынка жилья / Н.П. Малашенко // Теория и практика рыночных отношений в современных условиях: Сб. ст. / Новосиб. гос. акад. экономики и упр. — Новосибирск, 2000. — С. 78—83.
14. Масляков М.Д. Финансовый менеджмент в Народном банке. //Банки Казахстана № 5 , 2003.
15. Наургазина А. «Возможности платежной системы РК» // Материалы Международной конференции «Проблемы развития бухгалтерского учета и аудита в условиях адаптации к международным стандартам» А., 2003. С. 209 - 214.
16. Қазақтан Республиксына Ұлттық банктің есеп беруі / ҚР Ұлттық банк ресми сайты 2005.
17. ҚР Ұлттық банкрРесми сайты 2006.//Алматы 2006.
18. АҚ “Халық банкі” ресми сайты //2006.
19. Парамонов В. "Развитие кредитно-банковской системы Казахстана" // интернет-газета "Навигатор", 6 июля 2005.
20. Питер С. Роуз. Банковский менеджмент. Перевод с английского. М., «Дело Лтд». 1999. - с. 249.
21. Раева Р. "О банковской системе Казахстана" // журнал "Банки Казахстана", №6 2003
22. Развитие банковской системы Республики Казахстан за 13 лет независимости". Отчет Национального банка Республики Казахстан. А., 2005.
23. Халық банк сайты //hsbk@hsbk.kz 2006
24. Сакенов Л.Д. Доходность банков //Фемида № 2, февраль 2003.
25. Саниев В. Деньги, кредит, банки. А., 2003.
26. Бухгалтерлік есеп жинағы . Алматы: «Асико», 2005..
27. Сеиткасимов Г. С. Бухгалтерский учет и отчетность в банке А., 2000.
28. Сеиткасимов М.И. Деньги, Кредит Банки А., 2001.
29. АҚ Қазақстан Халық Банкі, ЖАҚ Фондалық қызмет, Қазақстан қор биржасы және ИРБИС агенттігінің материалдары бойынша арнайы шығарылым, 2006
30. Травкин А.А. Способы обеспечения исполнения кредитных обязательств / А.А. Травкин, Н.Н. Арефьева, К.И. Карабанова; Волгогр. гос. ун-т. — Волгоград, 2003. — с. 56.
Мазмұны
Кіріспе 5
1 ТАРАУ. Екінші деңгейлі банктерде есеп айырысу кассалық қызметі дамуының
теориялық аспектілері 7
1.1 Екінші деңгейлі банктерде жасалатын есептік және кассалық
операциялардың негізгі түсінігі 7
1.2 Екінші деңгейлі банктерде клиенттерге банктік қызмет көрсетудің жалпы
көрінісі 9
1.3 Екінші деңгейлі банк клиенттерінің есеп айырысу кассалық қызметін
бағдарламамен қамтамасыз ету 16
2 ТАРАУ. АҚ Қазақстан Халық банкімысалында қолданылатын клиенттердің есеп
айырылысу кассалық қызметінің тәжірбиесі 26
2. 1 Клиенттерге есеп қызметін жүргізудің жалпы қағидалары 26
2.2. АҚ “Қазақстан Халық Банк” заңды тұлғаларға есеп айырысу кассалық
қызметінің негізгі түрлеріне талдау 37
2.3 АҚ “Қазақстан Халық банктің” жеке тұлғаларға есеп айырысу қызметін
жүргізудің негізгі түрлерін талдау 54
3 ТАРАУ. Клиенттерге есеп айырысу кассалық қызметін көрсету болашағы: жаңа
құжаттар мен жаңа шешімдер 64
Қорытынды 78
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 81
Қосымша 84
Кіріспе
Қазіргі кезде банк клиенттеріне есеп айырысу кассалық қызметі бір
қаржылық-несие мекемесінде барлық қаржылық қызметті: банктік есеп айырысу,
жылжымайтын мүлікке қатысты және трасттық операцияларды, бағалы қағаздарды
сатусатып алу немесе сақтандыруды жүзеге асыруға болады. Жаңа
технологиялардың көмегімен жеке клиенттер мен шағын кәсіпорындар барлық
деңгейдегі төлем құралдарына қолы жетіп, банктің бас мекемесіне халықтың
сирек қатынауға мүмкіндік беретін банктік қызметтерді жүзеге асырып,
банкомат арқылы есеп айырысу жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Қазақстан банктері өзінің қызметінде соңғы он жыл ішінде банктің
компьютер орталығында орналасқан ұдайы электронды байланысқа сүйенеді.
Сонымен қатар банктер жүздеген шетел банктерімен кореспонденттік
қатынаста түсіп, көптеген шет елдерде өзінің бөлімшелер мен филиалдары бар.
Коммерциялық банктер мен клиенттер арасындағы қатынастың жалпы бағыты
банктік қызмет кестесін күрделендіру болып табылады. Алғашқыда клиент
банктің қай қызмет болсын: шағын кәсіпорындармен жұмыс жасайтын форфейтинг
секторы, валюталық дилер, факторингтік компаниясы немесе басқармасын өзі
таңдап қызметін жүзеге асыратын. Соңғы жылдары көптеген ірі банктер қызмет
көрсету басқармаларын түбегейлі өзгертіп, клиенттердің банктік қызметтің
орталықтандырылған кеңес беруіне ыңғайландырды.
Бұл банктік қызмет пакетіне есеп айырысу кассалық қызметі (келесіде
ЕАКҚ) бойынша кез келген қызмет комбинациясы кіреді.
Сонымен қатар, банктер әр клиентке қызмет көрсету барысында тауар
экспортшылары мен импортшыларымен жасалған келісім-шарттары тәжірибесі
секілді олармен тығыз қатынаста болып, жеке қызмет көрсетуге тырысады.
Сонымен, соңғы кезде шетел тәжірибесі біздің халқымызға қазақстандық есеп
айырысу кассалық қызметін дамытуына өз әсерін тигізіп жатыр. Осыған орай,
банк клиенттеріне қызмет көрсетудің барлық күрделі банк операциялары екінші
деңгейлі банк есеп айырысу бөлімдері (келесіде ЕАБ) құзырына жүктелген.
Есеп айырысу кассалық қызметінің барлық операцияларын ескеріп, оны дұрыс
ұйымдастыру банк үшін өзекті мәселе болып табылады.
Осыған орай қарастырылатын тақырып, отандық тәжірибеде өзекті және
қызықты болып отыр.
Тақырыптың мақсаты халыққа есеп-айырысу қызметін көрсету аясында
қолма-қол және нақты ақшасыз есеп айырысу жүйесіне талдау жасау. Жоғарыда
айтылғанды ескере отырып, жұмыстың міндеттерін анықтауға болады:
- банктің есеп-айырысу қызметінің негізіне сипаттама беріп, оның
ақша айналымындағы ролін анықтау;
- банк клиенттеріне есеп айырысу кассалық қызметінің негізгі
қағидаларын қарастырып, негізгі төлемдер жіктемесін көрсету;
- банк клиенттеріне есеп айырысу кассалық қызметін ұйымдастырудың
негізгі проблемаларына тоқталып, кейбір банк операцияларының
дүниежүзілік желі Интернет арқылы дамуына шолу жасау.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы АҚ Қазақстан халық банкі
мысалында алынған (Алматы облысы Талғар ауданы ).
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 ТАРАУ. Екінші деңгейлі банктерде есеп айырысу кассалық қызметі дамуының
теориялық аспектілері
1.1 Екінші деңгейлі банктерде жасалатын есептік және кассалық
операциялардың негізгі түсінігі
Банк қызметі дамуында банктің негізгі қызметі ақша эмиссиясына сәйкес
ақша айналымы мен несие қатынастарын жүзеге асыру болып табылады.
Қазақстан коммерциялық банктері кәсіпорындар мен мекемелерге және
халыққа қызмет көрсетеді. Банктік қызмет аясында коммерциялық банктер
құралдарды депозитке аккумуляциялап, оларды орналастырады және есеп
айырысу кассалық қызметін жүзеге асырады. Банктік қызмет - клиенттің
таңдауы бойынша белгілі бір ақыға банктік операцияны жүзеге асыру деп
түсінеміз. Банктік қызмет көрсету банк клиенттерінің есеп айырысу кассалық
қызметімен, банктік шот ашу мен Қазақстан Республикасында нақты ақшасыз
есеп айырысумен байланысты.
Осы қызмет Қазақстан Республикасының 1995 ж 31 тамызда шыққан № 2444
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңы
(27.01.1996 ж ҚР Президентінің жарлығымен №2830 өзгертулер енгізілген және
10.02.2003 ж №483-11 ҚР Заңдарымен) және басқа нормативті актілермен
реттеледі.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы
Заңының 30 бабында “Банктік қызмет деп - банктік операцияларды жүзеге
асыру”, - деп түсіндіріледі.
Банк өзінің респонденттер шотын жүргізіп, есеп айырысу кассалық
қызметінің кешенді қызмет көрсету және клиенттің ұсынысы бойынша басқа
операцияларды жүзеге асырып, респодент және оның клиентурасына қатысты
қажетті ақша қаражаттарын корреспонденттік шоттан алады және оны кез
келген банктегі шотқа аударады, заңдарға сәйкес қолма-қол ақшаны береді,
корреспонденттік шотқа қолма-қол және нақты ақшасыз төлемдерін қабылдайды,
заңға сәйкес басқа операцияларды жүзеге асырады.
Респонденттің және оның клиентурасының есеп айырысу кассалық
қызметтіне қатысты емес банктік банк операциялары жеке шарттар негізінде
жасалады. Банк респондент қызметін келісім-шартқа сай компьютер-модемдік
жүйені қолданып, есеп айырысу операцияларын сол күні (24 сағат ішінде)
жүзеге асырады. Егер банк компьютер-модемдік байланысты қолдана алмайтын
жағдайда, келісім шартта белгіленген басқа құралдармен жүзеге асыруға
міндеттеледі. Банк респонденттің кореспонденттік шотына қаражаттарды бір
тәулік ішінде қабылдап, келісім шартта белгіленген басқа құралдармен арқылы
хабардар ету қажет.
Қазіргі кездегі қолданылатын Телекс, терминал бағдарламалары телефон
желісі арқылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен электрондық
байланысқа түсе алады.
Банктік қызмет жүйесіне сонымен қатар ҚР Банктік шотты ашу да кіреді.
Банктік шот - бұл банкі мен шот иесінің депозиттермен банктік операцияларды
келісімдік қатынас тәсілі. Олар шот иесінің қаражаттарын банк өз
құзырында пайдаланады және шот иесі өзінің қаражатымен кедергісіз
пайдалануға құқылы болу.
Банктік шотты ашу банкі мен шот иесінің арасындағы банктік шот келісім-
шарт арқылы жасалады. Осы келісім-шарт бойынша банк шот иесінен түскен
қаражатты қабылдауға, оны аударуға және үшінші жаққа беруге, шартқа сәйкес
басқа да қызметтерді жүзеге асыруға міндеттеледі. Келісім-шартқа екі жақтың
реквизиттері, келісім-шарт нысаны, банктің шот иесіне берген жеке
идентификациондық коды, салықтық қызмет органы берген шот иесінің салық
төлеу жөнінде тіркеу номері, банк қызмет көрсету шарттары мен оларды төлеу
тәртібі көрсетіледі.
Келісім-шартта сонымен қатар екі жақ келісілген басқа да жағдайлар
көрсетіле алады.
Заңды тұлғаның банктік шотты бірнеше банктерде міндетті түрде жазбаша
ескертумен ашып, он күн ішінде басқа банктерге өзінің жаңа банктік шот
ашылғандағы жөнінде мәлімдеу қажет. Банк мекемелері салымшылардың
салымдарын толық немесе бөліп басқа бөлімшелерге, филиалдарға,
агенсттіктерге аудара алады. Салым - салымшының атына және басқа адам
атына да аударыла алады. Аударымға қолма-қол ақшалар қабылданып, басқа
бөлімшедегі салымшы шотына аударыла алады. Бұл операцияларды қазіргі кезде
барлық банк мекемелері жүзеге асыра алады. Сонымен қатар банк бөлімшелері
мен филиалдары азаматтардан басқа бөлімшелер мен филиалдардан аударма
жайында талап тапсырмаларды қабылдайды.
Бүгінгі күні осындай көлемді және дәл банктік операцияларды жүзеге
асыру дамыған информациялық технологиясыз мүмкін емес. Сондықтан екінші
деңгейлі банктер есеп айырысу кассалық қызметтін жүргізуде өзінің есеп
айрысу кассалық бөлімдерін ақпараттандыру мен компьютерлендіруге үлкен
ерекше көңіл бөлу керек.
1.2 Екінші деңгейлі банктерде клиенттерге банктік қызмет көрсетудің жалпы
көрінісі
Банк атқаратын есеп айырысу операциялары нақты ақшасыз және қолма-қол
түрінде іске аса алады. Банк клиенттерінің тапсырмасы бойынша түрлі
шоттарды ашып, сол арқылы төлемдерді: тауарлы-материалды құндылықтарды
сатусатып алу, жалақы беру, салық және басқа төлемдерді төлеу үшін қаражат
аударуды жүргізе алады Есеп айырысу кезінде банк сатушы мен сатып алушы,
кәсіпорындар, салық органдары, халық, бюджет арасында дәнекер ролін
орындайды. Есеп айырысу кезінде банктер түрлі жетілген құралдарды
пайдаланып, байланыс пен банкке түсетін құжаттарды техникалық өңдеуден
өткізеді. Қарастырылған банктік операциялардың үш түрін - дәстүрлі банк
операциялары деп атайды. Дәстүрлік ұғымы бұл жерде тарихи тұрғыда көп уақыт
бойы бір банктен екінші банкке ауысуымен түсіндіріледі. Осы операцияларды
ең көне, яғни оны кезінде ескі банк үйі жүзеге асырып, қазірде кіші және
ірі банктер қолданады. Осы операциялардың дәстүрлілігі банктің статусын
сақтайды. Банктер деп кез келген мекеме, не кәсіпорынның салымдарды
қабылдап, несие беру немесе заңды және жеке тұлғалар арасында төлем
жүргізетін мекеме, не кәсіпорын деп түсіну керек.
Қазіргі кезде салымдарды белгілі бір уақытқа және пайызға қабылдайтын
қорларды жиі кездестіруге болады, алайда олар банк статусына ие бола
алмайды. Несиелерді бос ақша қаражаттары бар кез келген сауда мекемелері
жүргізе алады, алайда олар да банкке айналмай, өзінің бастапқы статусында
қала береді. Пошталар клиентерінің төлем тапсырмалары бойынша қызмет
көрсеткенімен пошта күйінде қала береді.
Осы операциялар бірігіп келіп банкті құрайды. Заңды банк –осы үш
операцияларды бір уақытта жүзеге асыратын кәсіпорын десе де болады.
Егерде осы үш банк операциясын мекеме жүзеге асырмаса, онда заң
бойынша ол банк деп есептелмей, басқа қаржы институттар қатарына қосылады
(Банк және банктік қызмет туралы заңында олар “басқа несиелік мекемелер”
деген атауға ие болған).
Дәстүрлі банк операциялар қатарларына кассалық операцияларды да қосуға
болады. Қазіргі заңдарда олар базалық операциялар құрамына енбеген, алайда
өзінің қызметі жағынан банктік қызметтің негізі болып табылады.
Банктің депозиттерімен, несиелеу мен төлем айырысумен айналысып
кассалық операцияларды жасамауын көз алдымызға елестету мүмкін емес.
Банкте барлық мемлекеттік, коммерциялық және қоғамдық кәсіпорындар,
мекемелер қолма-қол ақшасын өткізіп, олардың ақша қаражаттары банкте
орталықтандырылады.
Банктен кәсіпорындар мен мекемелер өзінің шоттарынан жалақыға,
зейнетақыға қосымша ақылар мен басқа да шығындарды өтеуге қолма-қол
ақшаларын алады.
Банктегі барлық ақша қаражаттары мен құндылықтар қозғалысы оның
кассасы арқылы өтеді. Қолма-қол ақшалар операциялары Ұлттық Банктің
нормативтік құжаттарына сай жүргізіледі.
Әр банктің құрылымында ақша және басқа құндылықтарды қабылдау және
қайтару үшін әдетте басшы қарамағында (касса меңгерушісі, аға кассир)
кассалық операция бөлімі болады. Бөлім басшысы банк клиенттеріне дұрыс
қызмет көрсетуге қадағалау жасайды.
Кассалық операциялар бөлімінде кіріс, шығыс , кіріс-шығыс кассалары,
кешкі, операционды кассалар ұйымдастырылуы мүмкін. Операциялық кассалардың
саны банк қызметінің көлемі мен түріне байланысты.Ақша мен басқа
құндылықтарды сақтау үшін банк мекемелерінде арнайы жабдықталған ақша
сақтау бөлмесі жоспарланады.
Операционды күннің басында шығыс операцияларын жүзеге асыру үшін
кассир касса меңгерушісінен тиісті ақша сомасын кітапшаға қолхат қойып
алады.
Кассирдің қолма-қол ақшаны беру есеп-операциялық жұмысшының рұқсатымен
жүзеге асырылады. Есеп-операциялық жұмысшының рұқсаты – шығыс құжаттарын
тиісті түрде толтыру болып табылады. Осы құжаттар негізінде клиенттер -
заңды тұлғалар белгіленген түрдегі ақша чектерін қолданады. Осы шоттар
бойынша ақшаны алу клиенттің ағымды және депозитті шоттардың
корреспондениясымен жүзеге асады.
Операциялық жұмысшы операциялардың заңды болуы, оны жүзеге асыру
мүмкіншілігі, клиент шотында қаражаттың болуына қадағалау жүргізіп,
берілген шығыс құшаттарына қол қояды, кассалық журналда операцияны
белгілейді, ақша алатын тұлғаға шығыс-кассалық ордердің үзбелі талонын
беріп, шығыс құжатын бақылаушыға ұсынады. Бақылаушы шығыс кассалық
операцияның дұрыс рәсімделуін тексеріп, операцияларды шығыс касса
журналына белгілейді және клиенттің шығыс кассалық құжатын каасирге
береді. Кассир ұсынылған чекті алып банктің тиісті қызметкерлерінің қол
қойғанын, олардың сәйкестігін тексереді, сандық көрсеткіштер мен жазбалы
сомма көрсеткіштеріің сәйкестігін, ақша алушы жөнінде мәлімет беру
құжаттарының толық болуын, кассаға ұсынылған бақылау маркі мен талонның
номерін ақша чегінің номеріне сәйкестігін тексеріп барып құжатқа қол қойып,
ақшаны береді. Ақша түбіртекте көрсетілген толық пашкеде, ал толық емес
пашкеде парақтық төлеммен жүзеге асады. Металл ақшалар қаппен беріліп
кассир ақша алушының көзінше қаптан пломбаны жұлып тастайды.
Операциялық күннің соңында кассир қабылданған ақшаны шығыс құжаттары
мен қалған ақша соммасымен тексеріп есептік анықтама жасайды. Анықтама
мәліметтері операциялық жұмысшы қолындағы касса журналының мәліметтерімен
сәйкестендіріліп, кассир касса журналына, ал есеп-операциялық жұмысшы
анықтамаға қол қояды.
Касса меңгерушісі операциялық касса кассирлерінен алған алғашқы
құжаттыр мен бірге ұсынылған анықтамаларды алып, бір тәуліктегі кассалық
айналым туралы анықтама құрайды. Ақша түсу уақытына қарай банкке қолма-қол
ақшаларды кіріс кассалары- бүкіл операциялық күн ішінде, оның аяқталуына-
кешкі кассалар атқарады. Қолма-қол ақшаларды қабылдау бойынша барлық
операцияларды банктің есеп-операциялық жұмысшының бекітуімен (бақылаушы)
тек кассир жүргізе алады. Клиенттің қолма-қол ақшаны салуы үш бөліктен
тұрады: хабарлама, ордер және квитанция. Менеджер құжаттарды қабылдап
операциялардың заңды екендігін тексеріп, құжаттар кешенінің дұрыс
толтырылуын қадағалап, оларға қол қояды және операцияны касса журналына
енгізіп, құжаттарды кассирге ұсынады.
Кассир банктің тиісті қызметкерлерінің қол қоюын тексеріп олардың
сәйкестігін тексереді, сандық көрсеткіштер мен жазбалы сомма
көрсеткіштерінің сәйкестігін тексеріп ақшаның полисті есеп бойынша
қабылдайды. Егер салымшы банк кассасына ақшаны бірнеше кіріс құжаттарымен
түрлі шоттарға енгізгісі келсе, кассир ақшаны әрбір құжат бойынша жеке
қабылдайды. Кассир ақшаны қабылдап квитанцияны, хабарлама мен ордерге қол
қойып квитанцияға мөр басып салымшыға ұсынады. Хабарламаға ұсынылатын
ордерді кассир операциялық жұмысшыға ұсынып , ал хабарламаны өзіне
қалдырады.
Ақша қаражаттары мен монеталардың түпнұсқалығымен төлем
қабілеттілігін кассир мұқият қадағалау керек. Операция күннің аяғында
қабылданған қолма-қол ақшалар операциялық кассаға енгізіліп сол күні
салымшылардың тиісті шотына аударылуы қажет. Кешкі кассалар кәсіпорындар,
бірлестіктер, ұйымдардан ақшаны операциялық күннің аяқталуынан кейін
қабылдайды.
Олар қабылдаған ақшалар келесі жұмыс күнінің аяғына дейін тиісті
шоттарға аударылуы қажет. Кешкі кассалар қолма-қол ақшаларды берудің
белгілі бір операцияларды жүзеге асырмайды. Ақшаны қабылдау кассир мен
бухгалтер бақылаушы құзырында болып банк атынан бақылау қолына ие болады.
Қабылданған ақшалар кіріс кассалық құжаттар касса журналы мен мөр кешкі
касса операциясы аяқталғаннан кейін жеке сейфте екі құлыпқа жабылып күзетке
өткізіледі. Келесі күннің басында кешкі касса жұмысшылары күзетшілерден
сейфті қабылдап, ақша мен кіріс құжаттарын касса меңгерушісіне тапсырып
кешкі касса журналына қол қояды. Банктер заңды тұлғаларға қызмет көрсету
барысында нақты ақшасыз есеп айырысу түрлерін қолданылады және олар келесі
қағидалармен белгіленеді.
Бірінші қағида бойынша клиенттердің қаражаттарды сақтау мен аударуға
арналған банктік шоттармен ерекшелінеді.Нарықтық жағдайда төлемдерді банк
арқылы жүргізу экономикалық қажеттілік пен нарық субъектісінің экономикалық
даралығымен белгіленіп және өзінің әрекеті үшін материалдық
жауапкершілікке тартылады.
Нақты ақшасыз есеп айырылысудың бірінші қағидасы нарық жағдайында
заңды және жеке тұлғаларға қатысты болуы, ал бұрынғы кезде тек бұл қызмет
заңды тұлғаларға ғана ұсынылған.
Нақты ақшасыз есеп айырылысудың екінші қағидасы бойынша банктер
клиенттердің шотындағы төлемдерді өздерінің қалауы бойынша жұмсауы. Бұл
қағидада нарық субъектілерінің өз шотындағы төлемдерді өз қалауы бойынша
кезекпен төлеу құқығы бекітілген. Бұл қағидада төлемнің қай мақсатқа
жұмсалатындығы көрсетілмейді, бұның өзі алымшыны экономикалық дербестігін
күшейтеді. Мұндағы басты талап шоттағы қалған ақша мөлшеріне қарай
төлемдерді жүргізе алады.
Үшінші қағида нарық субъектілерінің есеп айырылысу түрлерін таңдау
қағидасы және банктің келісім-шарттық қатынасқа араласпауы. Бұл қағида да
барлық нарық субъектілерінің экономикалық дербестігін күшейтіп, қатынастағы
материалдық жауапкершілікті өзіне жүктейді. Банк тек төлем арасындағы
дәнекер қызметін атқарады. Төлемді жылдам түрде жүргізу қағидасын енгізу
маңызды орынға ие. Кәсіпорын және басқа нарық қатынас субъектілері төлемнің
жылдамдық деңгейі жайында ақпаратқа ие болып, өзінің ақша айналымын дұрыс
пайдалануға және өзінің балансын өтімділігін басқара алады.
Жылдам төлеу мына жағдайда жүзеге асады:
-сауда операциясының басталуына дейін, яғни аванстық төлем;
-сауда операциясының жасалғаннан кейін, мәселен төлеушінің төлем
тапсырмасы бойынша;
-сауда операциясы жасалғаннан кейін белгілі бір уақыт ішінде.
Тәжірбиеде уақыттан бұрын және уақыты өзгертілген, уақыты өткен
төлемдер кездеседі.
Уақыттан бұрын төлем - бұл келісілген уақытқа дейін ақша
міндеттемелерін орындау.
Уақыты өзгертілген төлем - белгіленген уақытта ақша міндеттемелерін
өтеу алмағандықтан, осы төлем бойынша жаңа мерзімді белгілеу яғни алғашқы
бекітілген төлем уақытысын создыру.
Уақыты өткен төлемдер-төлеушінің ақша қаражаттары болмауынан және
банктік немесе коммерциялық несиені алу мүмкіншілігі жоқ кезде пайда
болады.
Өтімді қаражаттардың түріне қарай оперативті және төлемнің
перспективалық қамтамасыздығы деп екіге бөлуге болады.
Оперативті қамтамасыздандыру - төлеуші мен оның гарантының төлеуге
қажетті бірінші класстағы қаражаттың жеткілікті болуы, міндеттемелерді
уақытылы төлеуге кепілдеме береді.
Төлемнің перспективалық қамтамасыздандырылуы - шаруашылық байланыс
жасау барысында төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін анықтауда
белгіленеді.
Төленің қамтамасыздандыру қағидасы төлем жүргізу кепілін беріп,
төлем тәртібін күшейтеді. Есеп айырысу қатысушыларының барлығының төлем
қабілеттілігі мен нисие қабілеттілігін анықтайды.
Есеп айрысудың барлық қағидалары бірі бірімен тығыз байлыныста болады.
Біреуінің бұзылуы басқа қағидалардың бұзылуына алып келеді.
Нақты ақшасыз есеп айырысу операциялары клиенттердің тиісті құжаттарды
тапсырғаннан кейін банктің ашқан ағымды және басқа шоттар бойынша белгілі
болады. Есеп айырысу құжаттары стандартталған талаптарға сай орындалып,
онда келесі мәліметтер болуы шарт:
- есеп айырысу құжаттың атауы;
- есеп айырысу құжатының нөмірі;
- оның жазылған күні, айы, жылы;
- төлем түрі;
- РНН және төлеушінің атауы;
- банкттегі оның шоты;
- РНН, БИК банк төлеушісі және оның корреспонденттік шоты;
- РНН, қаражаттарды алушының атауы, оның банктегі шоты;
- РНН, БИК банк атауы, корреспонденттік шоты, төлемнің
қажеттілігі (чекте көрсетілмейді);
- төлем соммасы (санды және жазбалы түрде).
Есеп айрысу құжатының бірініші данасы міндетті түрде банкттегі шотпен
пайдалану құқығы бар тиісті жұмысшы қолы мен мөрі қажет. Төлеушінің шотынан
қаражаттарды алу тек есеп айырысу құжатының бірінші данасы негізінде жүзеге
асады.
Есеп айырысу құжаттары (чектерден бөлек) әдетте бір реттен көшірме
арқылы техникалық құралдарды пайдаланып беріледі. Чектер қолмен жазылып
беріле береді.
Есеп айырысу құжаттары банктің операциялық күн ішінде қабылданып
орындалуға алынады. Көптегент бенктерде операциялық күн тәртібі сағат 9:00
ден 18:00 бекітілген. Операциялық күн ішінде банк қабылдаған құжаттар сол
күні баланс бойынша есепке алынады.
1.3 Екінші деңгейлі банк клиенттерінің есеп айырысу кассалық қызметін
бағдарламамен қамтамасыз ету
Барлық ақпараттық банк жүйесі Банктің операциялық күнінен бастау
алады. Осы жүйені дамытушы және кеңейтуші басқа модельдер осыдан негіз
алып, қарқынды дамып кетті. Ал операциялық күн жайында көбісі ұмытып тек
анда-санда еске алынатын болды. Бірнеше жыл өткен соң оның басқа
модельдерден тыс қалыс қалғандығы байқалады. Есеп айырысу кассалық қызметі
сонымен қатар банктің негізгі қызметі төлемдерді жүзеге асырса, екінші
жағынан тегін ресурстар көзі болып табылады. Әрине заманға сай операциялық
дүние қазір жаңа талаптар қоюда. Қазір оны жаңашыл талаптар деп білсек,
кейбір уақыттан кейін оларды қайта қарастыру қажет. Бүгінгі күнгі бір
бағытты қарастырып көрейік.
Банктің есеп айырылысу кассалық қызметіне екі тұрғыдан қарауға
болады: бірінші жағынан белгілі банк ретінде және екінші жағынан түрлі
банкке бағытталған автоматтандырылған банк жүйесі ретінде. АБЖ белгілі
бір банк үшін бұл өзінің шарттары, жасалатын операциялары, қолданылатын
құжаттары тағы басқа пайдаланатын жұмыс технологиясы. АБЖ жағынан бұл да
солай бірақ ол тек бір банкті емес барлық банктердің талаптарына жауап
беруі қажет.
Ескере кететін жайт банк жұмысы мен банк технологияларын зерттеу
барысында дәстүрлі операциялық күнді Қазақстан Республикасының Банктері
толығымен қарастырмайды, көбісі шет қалып жатады. “Нені автоматтандыру
керек?” деген сұрақ туындайды.
Әдетте, банк клиентпен жұмысы есеп айырысу кассалық қызметіне келісім
шартты рәсімдеуден басталады. Бұл үрдіс көптеген параметрлерді анықтауды
талап етеді. Әрине барлығын тізбектеудің қажеті жоқ, негізгісін атап
өтейік. Шарттың барлық өлшемдері динамикалық түрде уақыт өте өзгереді,
сондықтан уақытқа қарай шарт түрін (Ұлттық валюталық, Моновалюталық,
мултивалюталық) ажыратып, клиенттің өкілділігімен шарттың типологиялық
макеті жасалады. Мултивалюталық шотта төрт түрлі валюталық операциялар
қолданылады. Олар: Қазақстан теңге, АҚШ доллары, евро, Ресей рублі.
Типологиялық макет рұқсат берілетін валюталық тізімін, дербес шот
түрін, дербес шоттармен жасалатын операциялар, дербес шоттармен операциялар
бойынша конверция өлшемдерін анықтайды. Клиенттің дербес шоты келісім шарт
бойынша ашылып қызмет көрсетіледі.
Клиентпен жұмыс жүргізу барысында қызмет көрсетудің толық циклы жүзеге
асады.
-клиентті таңдау;
-оның шоттын тексеру;
- клиент атынан операция жүргізетін өкілді таңдау;
-клиенттің дербес шоты бойынша есеп айырылысу кассалық операцияларын
рәсімдеу кейін қолма-қол төлем құжаты кассирдің жұмыс орнына беріледі.
Сыртқы төлем құжаты корроспонденттік шот бөлімінің менеджеріне толықтай
рәсімделуге жіберіліп жүзеге асырылады. Рәсімделу сатыларынан кейін
жоспарлы мемоордерлер құрылып, шоттағы жоспарлы қалдықтар өзгереді, жүзеге
асырылу сатысынан кейін шынайы қалдықтар өзгереді. Операцияны жүргізу
барысында шектеулер тексеріліп, операция үшін комиссиялар алынады.
Операциялар бір валюта түрінде және стандартты немесе арнайы конверция
кестесі бойынша рәсімделеді;
- клиенттің шотымен операцияларына есеп беруге дайындық.
Жүйелер клиентке мултивалюталық қызмет көрсету және Ұлттық валютадағы
эквиваленттік есеп жүргізу қарастырылған. Операция түріне қарай конверция
үшін өзінің валюта бағамының түрі қолданылады (биржалық, валюталарды сату
және сатып алу). Дербес шотының Ұлттық валютадағы эквивалентін есептеу түрі
бойынша екі топқа бөлінеді: операция бойынша есептер және валюталық қалдық
есебі. Операция бойынша есептер шоты (кіріс, шығыс материалды актив т.б.)
реестр шот ретінде беріліп, әр операцияға бағам (стандартты немесе оператор
белгілеген) қойылады. Ал реестрде есептен шығару бойынша операциялар үшін
бағам осы құжаттан алынады.
Жүйенің барлық модульдері бастапқы да мултивалюталық болады. Келісім-
шарттар мына түрде: ұлттық валюталық, моновалюталық, мултивалюталық;
мултивалюталық үшін барлық валюталарда шоттардың номері резервіленеді,
басқа клиенттерге оларды ашуға рұқсат берілмейді.
Клиенттердің есеп айырылысу кассалық қызметіне келісім-шарт түрлерін
құрау. Бұл типтік макетте дербес шоттармен рұқсат етілген валюта түрлері
қызмет көрсету түрі көрсетіледі. Сонымен қатар рұқсат етілген әр
операцияларға конверция кестесі құрылады. Бұл клиентпен есеп айырысу
кассалық қызметі шартын ұсынған кезде, қызмет көрсетудің барлық
жағдайларымен дербес шоттар, операциялар бойынша конверция өлшемдерін
бірден таңдауға мүмкіндік береді.
Технология. 1. Талап қойылған жағдайлар мен қажетті құжаттармен,
мәліметтерді тексеруге арналған процедураларды құру және сипаттау. Талап
етілген құжат түрін талапкерлік жағдайға процедуралар шақырылады.
Арасындағы қатынас “құжат айналымын, жұмыс орнымен ену құқығы реттеу”
модульінде жүзеге асады.
2. Дербес шоттармен банкі құжаттар номерін енгізу үшін шаблондар
анықтамасын жүргізу. Бұл шаблондар, дербес шоттар, құжаттарды автоматты
түрде номерлеуге арналып, келесіде оны пайдаланбай сандарды қолма-қол
енгізбеуге мүмкіндік береді. Дербес шоттың номерін енгізу үшін валюта,
баланс шот номері мен жұмыс орны номеріне байланысты шаблондар ретке
келтіріледі. Құжат номерін енгізу үшін құжат түрімен жұмыс орны номеріне
байланысты шаблондар реттеледі.
3. Құжаттың сипаттама бөлігі (қысқаша мазмұны, номері) құжаттың
мазмұны (валюта, сомма, дербес шот номері т.б) бойынша автоматты түрде
толтыру процедураларын құру және сипатттау.
4. Ашық шоттар бойынша артық қаражатты автоматты түрде алуды
ұйымдастыру. Мұнда ақша аударым соммасы, кезеңдігі, банк іші, банк сырты
адресаты көрсетіледі. Сонымен бірге шоттың автоматты түрде қосылуын беруге
болады.
5. Дербес шоттар бойынша қаражаттарды алу және беруді жоспарлау.
Кассалық жоспарлау мен тапсырыстарды ұйымдастыру.
6. Шоттарды жабу және қайта ашу. Қаражаттардың түріне, символы,
операция типіне байланысты енгізу мен алуға тиым салу немесе шектеулер
енгізу.
7. Қорытынды есеп пен алуды енгізіп, дербес шоттарды жабу.
Клиент өкіліне оның типі (жауапты өкіл немесе жай өкіл) мен құқығы:
стандартты және стандартты емес деп бөлу қалыптасқан. Келісім шарттармен
есеп операцияларын жеткізу – құжаттық және қаржылық инкассо, ақша
аударымдары, аккредитивпен есеп айырысу. Түрлі көлік жүйелердегі төлемдер
мен ақпараттар.Вексель оны енгізу шарттары. Бухгалтерлік реттеу: шектеулер,
комиссиялар, овердравтар, қызмет көрсетуге алынатын ақы, пайыздар, дербес
шоттар бойынша операциялар конверциялары. Қызмет көрсету оптимизациясы.
Есеп, қызмет көрсетуге алынатын ақы, комиссиямен шектеулер оптимизациясы.
Транзитті есеп айырысу, өзге клиенттерге қызмет көрсету. Шынайы уақыт.
Банкі күні мен күнтізбелік күнді қосу. Шоттар бойынша кем дегенде екі
қалдық –ағымды және жоспарлы есептеледі. Жоспарлы жүйеге жаңа құжат
енгізгенде өзгереді, ағымды қалдық осы құжатты орындағанда өзгереді.
Клиринг жүйелік топтамасы мен корреспонденттік шот қызметі: лоро-
корреспонденттерге клирингтік қызмет көрсету; Есеп айырылысу жүйесін
таңдау (свифт, телекс, МФО, модем макеттері т.б); Нострошоттар енгізу;
түрлі есеп түрлерінен түскен құжаттарды қабылдау мен енгізу. Транзитті
төлемдерді жүргізу. Лорокорреспонденттер үшін корреспонденттік шоттар есеп
алмасу мен қалыптастыру.
Жүйе топтамасын қамтамасыздандырушылар: Халықаралық есеп жүйелері мен
(Свифт, телекс.б) қатынас жасау;і шкі төлем жүйелерімен (модем арқылы т.б)
қатынас жасау; халықаралық ақпарат жүйесімен (Реелтр); арнайы құралдардан
түскен ақпаратты енгізу (сканер, факс т.б) ; арнайы құралдарға ақапаратты
енгізу (жинақ кітапшасы, факс, модем); отандық орындаушылар мен клинеттерді
авторизациялау және олардың енуін тексеру (саусақ ізі бойынша, магнитті
карточка бойынша, электронды мөр бойынша т.б).
Есеп айырысу кассалық қызметі үрдісінде құжат айналымының қатынасы
жүйені енгізу барысында реттеліп пайдалану кезінде өзгерістер енуі мүмкін.
Сонымен қатар отандық және шетел банк жүйесінің кемшіліктері мен
артықшылықтарын салыстыру барысында дұрыс есеп тек бір жақты есеп
жүргізуде дұрыс болмақ.
Іс процедурасының екінші қабаты ол құжаттың “өмірлік циклы”
сипаттамасы . Құжаттардың бір түрі белгілі бір мінездемесі бар басқа құжат
түрін тудыра алады. Жүйе бұл құжаттардың пайда болуына мұқият қадағалау
жасайды.
Төлем қызметінің жаңа құралы ретінде пластикалық карточкаларды
көрсетуге болады. Олардың айналымы да автоматтандырылған. Төлем жүйесіндегі
ақпараттар мен төлемнің қаржылық тіркелу шынайылығына механизмдер негізінде
жүзеге асады: картаның аппараттық мүмкіншілігі, микропроцессорлық
карталарды қолдан жасау; картаның иегерге меншікті екендігін тексеру;
картаның жүйеге меншікті екенін тексеру, қолданысқа тиым салынған яғни
картаны “қара тізім” бойынша тексеру. Бұл қорғаныс механизмі жүйені
ұрланған немесе жоғалған карталардан, жүйеден алынып тасталған банк
карталарынан, шығын лимитін тексеру жүйе қатысушыларының қаржылық тәуекелін
сақтандырудан қорғайды.
Жоғарғы аталған механизмдердің қауіпсіздігі жүйенің мықты
қауіпсіздіккте болуын және пластикалық картамен заңсыз операцияларды жүзеге
асыруға мүмкіндік бермеуіне кепілдеме береді.
Жүйенің операциондық ортасы негізінде ең басында Қазақстанның Ұлттық
Банкі қолданатын COLVIR операциялық жүйесін таңдады. Бұл таңдауға негіздеме
бар. Компьютерлік жүйені шығарушыларды осы COLVIR жүйесін пайдаланып,
өзінің қызметтерін жүзеге асырады. Бұл жүйенің бірнеше артықшылықтары бар:
процессор аралық қатынастар механизмі; шынайы уақыт ішінде жұмыс істеу
тиімділігі; желілік қолдаудың дамуы; гетерогендік орталарда бейімделуі;
жүйе масштабының тікелей және көлденең қолдауымен ақпараттарды өңдеу;
тексерілген қауіпсіздік жүйесі; дамыған бағдарламамен қамтамасыз етуші
шығарушылармен қолдау табуы. COLVIR жүйесінің көп жылдар бойы дүние жүзі
бойынша қолданыс табуымен тәжірбиесі. Кең қолданатын COLVIR жүйесі
қауіпсіздіктің халық аралық сертификаттарына ие.Сонымен қатар барлық COLVIR
жүйесі бизнес қосымша үшін жоғарғы деңгейдегі қауіпсіздік версиясына ие,
Халықаралық стандарттарға сай және кез келген тұтынушыны қанағаттандырады.
Жүйенің қауіпсіздігі бір ғана жүйемен шектелмейді. Ол кешенді техникалық
бағдарламалық және ұйымдастырушылық шаралардың арқасында жүзеге асады.
Қазіргі кезде бұл жүйенің ерекшелігі Бас банкіде операциялық күн ашылып
жабылады. Жұмыс уақытысында ЕАКҚ барлық ақпараттарды орталық компьютерге
жібереді.
Төлем жүйесіндегі әрбір қатысушының ролін жекелей алып көрелік.
Орталық –жүйенің барлық қатысушыларын ортақ ақпараттық желіге
біріктіретін карточка бойынша төлемдердің аймақаралық орталық. Орталық
жүйенің көп қызметті бірлігі бола отырып, жүйедегі ақпараттарды жинау мен
өңдеу қызметін атқарады. Сауда нүкте терминалындағы аймақаралық
транзакциялар ұдайы орталыққа жіберіледі.
Орталықтың негізгі қызметтері:
1. Барлық қатысушылар мен жүйенің құрымдық бірліктерін тіркеу;
2. Терминалдардан транзакцияларды өңдеу және эмитенттер үшін төлем
құжаттарын қалыптастыру;
3. Жаңа эмитенттер, байламдар, мекемелер, терминалдар, жүйе
сатушыларын тіркеу және есеп жүргізу;
4. Эмитенттердің “қара тізімін” (қолданыстан алынған карточка
тізімдерін) жүргізу;
5. Байламдар үшін, процессинг байламдар және жүйенің эмитенттері үшін
коммисионды құру;
6. Жүйеде транзакцияларды авторизациялау;
7. Байламдар және Жүйе Эмитенттері үшін қызметтік карточкаларды беру;
8. Жүйе қатысушыларына карталарды алдын-ала дайындау;
9. Жүйе тұтастығына қадағалау жүргізу
Эмитенттер. Клиенттердің пластикалық карточкаларын эмиссиялайтын және
Жүйе инфрақұрылымында жүргізілетін төлемдер бойынша жауап беретін мекеме.
Эмитенттің негізгі қызметі:
1. Клиенттерге карталарды беру;
2. Клиенттердің карталық шоттарын жүргізу;
3. Сауда инфрақұрылымында эмитент клиентінің карточка бойынша төлем
жүргізуінде Эквайерге ақша қаражаттарын қайтару.
Эквайер. Карточкамен сауда орталығында есеп айырысатын мекеме.
Эквайердің негізгі қызметтері:
1. Карталарды қызмет көрсетуге қабылдау;
2. Сауда орталықтарымен карта арқылы есеп айырысуға келісім-шарт жасау;
3. Карточка бойынша есеп айырысатын сауда нүктелеріне ақша қаражатын
қайтару.
Сауда нүктелері Кассалық терминалдар.Карталармен есеп айырысуды
қабылдайтын және төлем терминалдарымен жабдықталған сауда және қызмет
көрсету, қолма-қол ақша беру мекемелері. Сауда нүктелері валюта түрлерімен
карта типтерін өзі анықтайды. Сауда нүктелері клиенттерге қызмет көрсету
үшін төлем жабдығын жалгерлікке алып немесе банктен сатып ала алады.
Сауда нүктесінің негізгі қызметі:
1. Тауар мен қызметтерге есеп айырылысуға карталарды қабылдау;
2. Клиентке ең аз қызмет мүмкіншілігін ұсыну (карта қалдығын қарау,
лимиттерді көрсету);
Клиент-сатып алушы және сатушы қызметін атқаратын жеке және заңды
тұлғалар. Барлық клинеттер ЭмитентЭквайерда пластикалық карточка бойынша
төлем жүйесінің шоттарына ие болады. Заңды тұлғалар Жүйеге кірмейтін басқа
Банктерде ағымды шоттарға ие бола алады.
Байлам-аймақтық деңгейде жеке ақпараттық желіге Эмитенттерді,
Эквайерлерді және сауда нүктелерін біріктіретін жүйенің аймақтық орталығы.
Сауда нүктелерінде қалыптасқан танзакциялардың аймақтық концентраторы
қызметін атқаратын және Эмитент, Эквайер және Орталық арасындағы почталық
ақпараттар алмасу концентраторы болып табылады.
Байламның негізгі қызметтері:
1. Төлемдік (ТОЖ) кассалық (АТМ) терминалдардан,
банкоматтардан транзакцияларды қабылдау және Орталыққа
“қара тізім” ақпаратын жіберу;
2. ТОЖ және АТМ терминалдарын тіркеу;
3. Орталық арасында және осы байламға қосылған Эмитенттермен
Эквайерлер транзиттік ақпаратын алмасу;
4. Авторизация кезінде карточкаларды “қара тізімнен” тексеру;
5. On line режимінде транзакция жүргізуде авторизацияға
тапсырыстарды жіберу.
Процессинг-Байлам (транзакция -өңдеуші байлам). Осы Байламда қызмет
жүргізетін Эмитенттер мен Эквайерлер клиенттері жүргізетін транзакцияларды
өңдейтін Байлам. Егер осы Байламда тіркелмеген Эмитент транзакция
жүргізгенде оны өңдеу қалыпты тәртіппен Орталық арқылы жасалады. Бұл
байламның түрі жүйенің жабық құрылымы аймақтарында өте ыңғайлы. Бұл
аймақтардағы төлемдердің көбісі бір Байламда жасалады.
Сауда нүктесінде жасалатын бір күндік транзакциялар терминалдар
жинақталады.Ұдайы әдетте жұмыс күнінің соңында сауда нүктесі тіркелген
Байламға немесе Процессинг байламға төлемдер жайлы ақпараттар түсіп
отырады.
Байлам транзакцияны алғашқы өңдеуден өткізіп кейінен өңдеуге
Орталыққа жібереді.Егер транзакция Процессинг байламға түссе онда оның
кейінгі жолы қалыптасуға негіз болған банктердің қатысуына байланысты
болады. Егер транзакция “жергілікті болса” яғни карточканы шығарған Эмитент
және төлемді қабылдаған Эквайер осы Процессинг байламда тіркелсе онда бұл
транзакция осы Процессинг байламда өңделеді. Егер транзакция аймақаралық
болса, онда ол Орталыққа өңдеуге жіберіледі. Транзакцияны өңдеу арнайы
үрдістен тұрады, соның нәтижесінде транзакция реестрлері қалыптасады:
ЭмитентЭквайер реестрінде транзакция толық тізімі болады. Мұнда төлеуші
ретінде Эмитент клиенттері, ал қабылдаушы Эквайер клиенттері болып
табылады.
Off line жүйесінде жасалатын төлем транзакциялары Эмитентке төлем
лимиттерін берілген және Эквайерге гарант лиситтерін ұсынған гаранттар
арқылы жүзеге асады. Сонымен төлемдердің дұрыс және уақытылы жүргізілуіне
Эквайер сеніммен қарайтын гарант жауап береді.
Қазіргі уақытта банктер пластикалық карточкалармен жұмыс жасау
барысында әдетте банкомат арқылы ақша ұсынады.Тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді терминалдар арқылы жүргізу өте сирек кездеседі. Банк үшін карталық
бизнес жалпылай алғанда шығынды бизнес болып табылады. Табыс тек карта
шотындағы ақша қалдығынан түсіп отырады. Карта шоттарындағы ақша
қалдықтарын көбейту үшін пластикалық карта иегерлері банкомат арқылы
ақшалай алмау мақсатында тауар мен қызметтерге төлем жүргізу үшін сауда
ортасында терминалдар желілерін көбейту қажет.
Сонымен, тұрақты және күшті төлем жүйесін қызмет жүргізуіне
біріншіден процессинг орталықтарында дамыған есептеу құралдары болуы,
екіншіден жүйенің процессинг орталығы бір уақытта алыс орналасқан
нүктелерге қызмет көрсету үшін дамыған байланыс инфрақұрылымы қажет.
Сонымен қатар тапсырыстарды жолдау байланыс жүйесіне деген талаптарды
қатайтады. Қорытындыға тағы да бір ақпарат көзін ұсынуға болады. Бұл-
электронды құжаттар, олардың қызметі банк қатысушылары мен төлем банктері
арасында, немесе өзара есеп айырысу үшін қажет. Қарастырылған мәселелерді
тиімді шешу үшін ақпараттарды жіберетін мықты желілер қажет. Құрамдық
жағынан ақпараттар алмасу желісі төлем жүйесінің және клиенттердің есеп
айырысу қызметінің негізгі элементі болып табылады.
2 ТАРАУ. АҚ Қазақстан халық банкімысалында қолданылатын клиенттердің есеп
айырысу кассалық қызметінің тәжірбиесі
2. 1 Клиенттерге есеп қызметін жүргізудің жалпы қағидалары
АҚ “Қазақстан Халық Банкі” (ҚЖХБ). Қазақстан Республикасының ірі
банктерінің бірі, ұлттық және шетел валюталарында банктік операцияларды
жүргізуге Ұлттық Банктің бас лицензиясына ие және қолданыстағы заңға сай
банкісінің халықаралық стандарт негізінде өзінің қызметін жүргізеді.
ҚЖХБ –Қазақстан бойынша 3 деңгейдегі банк; 2006 жылдың аяғында банк
активі 194,4 млрд Қазақстан теңгесін (1,25млрд АҚШ долл.,134,06 теңге-1 АҚШ
долл бағамы бойынша) құрады. Банктің активтер сапасы проблемалық судаларда
жекешелендіру мен несиелерді қайта беру сапасының жоғарылауы арқылы
жақсарды. 2006 жылы банк өзіне ссудалық қоржынын тура несиелеумен шағын
және орта кәсіпорындарды дамыту бағдарламасын жүзеге асыру арқылы 58,2 %
өсті.
2006 жылдың соңында ссудалар бойынша сыйақы төлемі тоқтатылып 0,5 %
құрады. Алайда Standart & Poor’s бұл тенденцияның шынайылығына күмәнмен
қарайды: банк қоржыны концентрация деңгейінің, экономикалық ортаның
тәуекелі АҚШ долларындағы кредиттер банк қоржынында жоғарғы деңгейді алып
отыр. Банктің экономикалық климатпен бірге өсуі жайында куәліктері бола
тұра, банк берілген проблемалық ссудалар бойынша шығын болу мүмкіншілігіне
біршама қор жинайды. Халық Банктің банк қызметін жинақтаудағы көп жылғы
мамандануы оның өтімділігін жоғарылатып отыр. Филиалдар желілерінің кеңдігі
мен клиенттік базаның көптігі халықтың салымдар ағымын тұрақты дамытып
отыр. Алайда бәсекелестіктің ұлғаюына байланысты соңғы жылдары Халық Банк
клиенттер депозиттері нарығында үлесі әлсіреді. Халық Банк өкіметтің
тұңғыш диллері болып табылып, сауда бағалы қағаздарының қоржын иегері. Оның
көпшілігін жоғары өтімділігі үкіметтік еврооблигациялар, Халық Банктің
қысқа мерзімді бағалы қағаздары мен мемлекеттік қағаздар құрайды.
АҚ Қазақстан халық банкі Қазақстан бухгалтерлік есеп стандарттарына
(ҚБЕС) және банк заңдары жағдайлары мен ережелеріне сай қаржылық есепті
құрайды.
Кесте 2.1
АҚ Қазақстан халық банктің” қаржылық есеп мәліметтері мен осы негізде
есептелген CASE көрсеткіштері (мың теңге)
Көрсеткіштер атауы 01.01.05 01.01.06 01.01.07
Жарғылық капитал 3615077 5 422 600 5 422 600
Меншікті капитал 5 755 792 7 838 894 8 063 648
Барлық активтер 57 160 094 103288865 129989745
Өтімді активтер* 24281 645 41 525894 34 113 721
Берілгени несиелер (нетто) 20 577 670 50 305 407 84 820 090
Барлық міндеттемелер 51405302 95449971 121936097
Займдар мен депозиттер 47 993 148 90528012 115766933
Жалпы табыстар 13770107 14814023 19245433
Жалпы шығындар 13 139724 14 583 707 19011 779
Таза табыс 630 382 230317 233 654
Активтер табысы (ROA), % 1,10 0,22 0,18
Капитал табысы (ROE), % 10,95 2,94 2,90
1 акциясының баланстық бағасы,159,22 144,56 152,61
тенге
1 қарапайым акцияға таза табыс17,44 4,25 4,31
(EPS), тенге
Бағаның табысқа үлесі (РЕ) 15,46 28,17 41,66
Қайнар көзі: АҚ Қазақстан халық банкі, ЖАҚ Фондалық қызмет,
Қазақстан қор биржасы және ИРБИС агенттігінің материалдары бойынша арнайы
шығарылым, 2006.
*- өтімді активтер соммасы Халық Банк әдістемесіне сай анықталған.
Банктің қаржы есебінің халықаралық аудиті бухгалтерлік есептің
халықаралық стандартқа сай және аудиттің халықаралық стандарттарға сәйкес
2001-2003 жылдары “Артур Андерсен” фирмасы.(Алматы, Қазақстан), 2005
“Делойте Тоуч” (Алматы, Қазақстан ) фирмасы әзірледі.
Кесте 2.2
АҚ Қазақстан халық банктің” аудиторлық есеп мәліметтері мен осы
негізде есептелген CASE көрсеткіштері (мың теңге)
Көрсеткіштер атауы 01.01.05 01.01.06 01.01.07
Жарғылық капитал (төленген) 3615077 5 422 600 5 422 600
Меншікті капитал 5 260 338 6 889 122 6 903 023
Барлық активтер 55 946 565 102 185545 127 123908
Өтімді активтер 24 595 006 41 170278 35814646
Клиенттерге ссудалар 20159709 49 373 253 77 228 923
Ссудалар және банктерге 4298 118 4 406 696 12 923 364
салымдары
Банктер және басқа несие 2 396 079 10 166514 13836517
мекемелері алдындағы берешектер
Клиенттер алдындағы берешектер 47 173977 81 260372 97 875 976
Субординарландырылған қарыз - 2 257 298 2356254
Таза табыс (шығын) 472 823 (223471) 31072
Активтер табысы (ROA), % 0,85 - 0,02
Капиталдар табысы (ROE), % 8,99 - 0,45
1 акциясының баланстық бағасы, 169,01 179,36 127,30
тенге
1 қарапайым акцияға таза табыс 15,19 - 0,57
(EPS), тенге
Бағаның табысқа үлесі (РЕ) 17,75 - 313,39
Қайнар көзі: АҚ Қазақстан халық банкі, ЖАҚ Фондалық қызмет,
Қазақстан қор биржасы және ИРБИС агенттігінің материалдары бойынша арнайы
шығарылым, 2006.
Банктің қаржы есебінің аудиторлық қорытындысы бойынша АҚ Қазақстан
халық банктің” қаржылық жағдайы және ақша қаражаттар қозғалысы мен
операциялары халықаралық қаржылық есеп стандарттарына сәйкес орындалғанын
растайды.
Қазақстан халық банктің” активтері 2001-2005 жылдары 90,3 млрд теңге
немесе 3,3 есе көбейген.(2002 жылдың 2001 салыстырғанда 17,4 млрд теңге
немесе 43,9 % , 2003 жылдың 2002 жылмен салыстырғанда 46,1 млрд теңге
немесе 80,7 %,2005 жылдың 2003 жылға қарағанда 26,7 млрд теңге немесе 25,9
%). 2001 жылғы банктердің активтері Қзаақстандағы барлық банктердің үлесі
ішінен 19,6 % құраса, ал 2005 жылдың аяғында ол көрсеткіш 15,9 % -ке
азайды (010306-164%) . Активтердің негізгі өсуі судалық қоржын арқылы
жүзеге асады. 2001 жылғы бұл үлес 36,0% құраса, 2002 жылғы –48,7%,2005
жылғы-65,3%, және бағалы қағаздар қоржыны (2001 жылы-29,3%,2002 жылы-
29,4%,2005 жылы-11,9%). Басқа банктерде орналасқан депозиттер үлесі
(корреспонденттік шоттарды қосқанда) 2005 жылдың аяғында 9,4%-ке дейін
өсті, 2001 жылы бұл көрсеткіш 5,1% болған.
Соңғы үш жылдағы ссудалық қоржынның нетто –көлемі 66,9 млрд теңгеге
немесе 4,8 есе (2001 жылдың 2000 жылға қарағанда-2,7млрд теңгеге, 2002
жылдың 2001 жылға қарағанда-29,7 млрд теңгеге, 2003 жылдың 2002 жылға
қарағанда-34,5 млрд теңге) көбейіп, 2005 жылғы 84,8 млрд теңге немесе
Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің берген нетто несиелерін 7,8%
құрады. 2006 жылдың аяғында несиелеудің негізгі үлесі экономиканың мынандай
салаларына бөлінді: көтерме саудасына-20,4 %, өндіріс салаларына-14,0%,
ауылшаруашылығына-13,6%, мұнай-газ саласына-13,4%, және құрылысқа-6,2%.
Жеке тұлғаларға несие беру көлемі 2001 жылы 2 млрд теңгеге немесе 3,2есеге
көбейіп,2005 жылы 4,5 млрд теңге немесе 2001 жылмен салыстарғанда 2,5 есе
көбейіп, 2006 жылғы көрсеткіш 7,4 млрд теңге немесе жалпы ссудалық қоржын
көлемінен 8,8% ұлғайды (2001-5,8%). 2005 жылдың аяғында банктің ссудалық
қоржын құрылымында қысқа мерзімді (49,9%) және орта мерзімде (39,8%)
несиелер үлесін алып отырды.
Кесте 2.3
АҚ Қазақстан халық банктің” ссудалық қоржын
сапасы жайында мәліметтер
Ссудалар түрі 01.01.05 01.01.06 01.01.07
млн тенге% млн % млн тенге %
тенге
Стандартты 16 892,8 82,6 45 782,788,9 72 274,4 75,3
Субстандартты 3 472,5 13,9 2941,5 5,7 12 180,7 15,5
Қанағаттандырылмаған 17,2 1,4 2 220,9 4,3 1 222,0 0,1
Күмәнді 707,4 0,5 38,8 0,1 440,6 3,4
Шығынды 1 276,2 1,5 509,3 1,0 1 344,9 5,7
Барлығы 22 422,1 100,051 493,3100,087 462,6 100,0
Қайнар көзі: АҚ Қазақстан халық банкі, ЖАҚ Фондалық қызмет,
Қазақстан қор биржасы және ИРБИС агенттігінің материалдары бойынша арнайы
шығарылым, 2006.
Кесте 2.4
АҚ Қазақстан халық банкісудалар бойынша провизиялар жайында
мәліметтер
Ссудалар түрі 01.01.05 01.01.06 01.01.07
млн тенге% ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1 ТАРАУ. Екінші деңгейлі банктерде есеп айырысу кассалық қызметі дамуының
теориялық аспектілері 7
1.1 Екінші деңгейлі банктерде жасалатын есептік және кассалық
операциялардың негізгі түсінігі 7
1.2 Екінші деңгейлі банктерде клиенттерге банктік қызмет көрсетудің жалпы
көрінісі 9
1.3 Екінші деңгейлі банк клиенттерінің есеп айырысу кассалық қызметін
бағдарламамен қамтамасыз ету 16
2 ТАРАУ. АҚ Қазақстан Халық банкімысалында қолданылатын клиенттердің есеп
айырылысу кассалық қызметінің тәжірбиесі 26
2. 1 Клиенттерге есеп қызметін жүргізудің жалпы қағидалары 26
2.2. АҚ “Қазақстан Халық Банк” заңды тұлғаларға есеп айырысу кассалық
қызметінің негізгі түрлеріне талдау 37
2.3 АҚ “Қазақстан Халық банктің” жеке тұлғаларға есеп айырысу қызметін
жүргізудің негізгі түрлерін талдау 54
3 ТАРАУ. Клиенттерге есеп айырысу кассалық қызметін көрсету болашағы: жаңа
құжаттар мен жаңа шешімдер 64
Қорытынды 78
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 81
Қосымша 84
Кіріспе
Қазіргі кезде банк клиенттеріне есеп айырысу кассалық қызметі бір
қаржылық-несие мекемесінде барлық қаржылық қызметті: банктік есеп айырысу,
жылжымайтын мүлікке қатысты және трасттық операцияларды, бағалы қағаздарды
сатусатып алу немесе сақтандыруды жүзеге асыруға болады. Жаңа
технологиялардың көмегімен жеке клиенттер мен шағын кәсіпорындар барлық
деңгейдегі төлем құралдарына қолы жетіп, банктің бас мекемесіне халықтың
сирек қатынауға мүмкіндік беретін банктік қызметтерді жүзеге асырып,
банкомат арқылы есеп айырысу жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Қазақстан банктері өзінің қызметінде соңғы он жыл ішінде банктің
компьютер орталығында орналасқан ұдайы электронды байланысқа сүйенеді.
Сонымен қатар банктер жүздеген шетел банктерімен кореспонденттік
қатынаста түсіп, көптеген шет елдерде өзінің бөлімшелер мен филиалдары бар.
Коммерциялық банктер мен клиенттер арасындағы қатынастың жалпы бағыты
банктік қызмет кестесін күрделендіру болып табылады. Алғашқыда клиент
банктің қай қызмет болсын: шағын кәсіпорындармен жұмыс жасайтын форфейтинг
секторы, валюталық дилер, факторингтік компаниясы немесе басқармасын өзі
таңдап қызметін жүзеге асыратын. Соңғы жылдары көптеген ірі банктер қызмет
көрсету басқармаларын түбегейлі өзгертіп, клиенттердің банктік қызметтің
орталықтандырылған кеңес беруіне ыңғайландырды.
Бұл банктік қызмет пакетіне есеп айырысу кассалық қызметі (келесіде
ЕАКҚ) бойынша кез келген қызмет комбинациясы кіреді.
Сонымен қатар, банктер әр клиентке қызмет көрсету барысында тауар
экспортшылары мен импортшыларымен жасалған келісім-шарттары тәжірибесі
секілді олармен тығыз қатынаста болып, жеке қызмет көрсетуге тырысады.
Сонымен, соңғы кезде шетел тәжірибесі біздің халқымызға қазақстандық есеп
айырысу кассалық қызметін дамытуына өз әсерін тигізіп жатыр. Осыған орай,
банк клиенттеріне қызмет көрсетудің барлық күрделі банк операциялары екінші
деңгейлі банк есеп айырысу бөлімдері (келесіде ЕАБ) құзырына жүктелген.
Есеп айырысу кассалық қызметінің барлық операцияларын ескеріп, оны дұрыс
ұйымдастыру банк үшін өзекті мәселе болып табылады.
Осыған орай қарастырылатын тақырып, отандық тәжірибеде өзекті және
қызықты болып отыр.
Тақырыптың мақсаты халыққа есеп-айырысу қызметін көрсету аясында
қолма-қол және нақты ақшасыз есеп айырысу жүйесіне талдау жасау. Жоғарыда
айтылғанды ескере отырып, жұмыстың міндеттерін анықтауға болады:
- банктің есеп-айырысу қызметінің негізіне сипаттама беріп, оның
ақша айналымындағы ролін анықтау;
- банк клиенттеріне есеп айырысу кассалық қызметінің негізгі
қағидаларын қарастырып, негізгі төлемдер жіктемесін көрсету;
- банк клиенттеріне есеп айырысу кассалық қызметін ұйымдастырудың
негізгі проблемаларына тоқталып, кейбір банк операцияларының
дүниежүзілік желі Интернет арқылы дамуына шолу жасау.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы АҚ Қазақстан халық банкі
мысалында алынған (Алматы облысы Талғар ауданы ).
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 ТАРАУ. Екінші деңгейлі банктерде есеп айырысу кассалық қызметі дамуының
теориялық аспектілері
1.1 Екінші деңгейлі банктерде жасалатын есептік және кассалық
операциялардың негізгі түсінігі
Банк қызметі дамуында банктің негізгі қызметі ақша эмиссиясына сәйкес
ақша айналымы мен несие қатынастарын жүзеге асыру болып табылады.
Қазақстан коммерциялық банктері кәсіпорындар мен мекемелерге және
халыққа қызмет көрсетеді. Банктік қызмет аясында коммерциялық банктер
құралдарды депозитке аккумуляциялап, оларды орналастырады және есеп
айырысу кассалық қызметін жүзеге асырады. Банктік қызмет - клиенттің
таңдауы бойынша белгілі бір ақыға банктік операцияны жүзеге асыру деп
түсінеміз. Банктік қызмет көрсету банк клиенттерінің есеп айырысу кассалық
қызметімен, банктік шот ашу мен Қазақстан Республикасында нақты ақшасыз
есеп айырысумен байланысты.
Осы қызмет Қазақстан Республикасының 1995 ж 31 тамызда шыққан № 2444
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңы
(27.01.1996 ж ҚР Президентінің жарлығымен №2830 өзгертулер енгізілген және
10.02.2003 ж №483-11 ҚР Заңдарымен) және басқа нормативті актілермен
реттеледі.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы
Заңының 30 бабында “Банктік қызмет деп - банктік операцияларды жүзеге
асыру”, - деп түсіндіріледі.
Банк өзінің респонденттер шотын жүргізіп, есеп айырысу кассалық
қызметінің кешенді қызмет көрсету және клиенттің ұсынысы бойынша басқа
операцияларды жүзеге асырып, респодент және оның клиентурасына қатысты
қажетті ақша қаражаттарын корреспонденттік шоттан алады және оны кез
келген банктегі шотқа аударады, заңдарға сәйкес қолма-қол ақшаны береді,
корреспонденттік шотқа қолма-қол және нақты ақшасыз төлемдерін қабылдайды,
заңға сәйкес басқа операцияларды жүзеге асырады.
Респонденттің және оның клиентурасының есеп айырысу кассалық
қызметтіне қатысты емес банктік банк операциялары жеке шарттар негізінде
жасалады. Банк респондент қызметін келісім-шартқа сай компьютер-модемдік
жүйені қолданып, есеп айырысу операцияларын сол күні (24 сағат ішінде)
жүзеге асырады. Егер банк компьютер-модемдік байланысты қолдана алмайтын
жағдайда, келісім шартта белгіленген басқа құралдармен жүзеге асыруға
міндеттеледі. Банк респонденттің кореспонденттік шотына қаражаттарды бір
тәулік ішінде қабылдап, келісім шартта белгіленген басқа құралдармен арқылы
хабардар ету қажет.
Қазіргі кездегі қолданылатын Телекс, терминал бағдарламалары телефон
желісі арқылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен электрондық
байланысқа түсе алады.
Банктік қызмет жүйесіне сонымен қатар ҚР Банктік шотты ашу да кіреді.
Банктік шот - бұл банкі мен шот иесінің депозиттермен банктік операцияларды
келісімдік қатынас тәсілі. Олар шот иесінің қаражаттарын банк өз
құзырында пайдаланады және шот иесі өзінің қаражатымен кедергісіз
пайдалануға құқылы болу.
Банктік шотты ашу банкі мен шот иесінің арасындағы банктік шот келісім-
шарт арқылы жасалады. Осы келісім-шарт бойынша банк шот иесінен түскен
қаражатты қабылдауға, оны аударуға және үшінші жаққа беруге, шартқа сәйкес
басқа да қызметтерді жүзеге асыруға міндеттеледі. Келісім-шартқа екі жақтың
реквизиттері, келісім-шарт нысаны, банктің шот иесіне берген жеке
идентификациондық коды, салықтық қызмет органы берген шот иесінің салық
төлеу жөнінде тіркеу номері, банк қызмет көрсету шарттары мен оларды төлеу
тәртібі көрсетіледі.
Келісім-шартта сонымен қатар екі жақ келісілген басқа да жағдайлар
көрсетіле алады.
Заңды тұлғаның банктік шотты бірнеше банктерде міндетті түрде жазбаша
ескертумен ашып, он күн ішінде басқа банктерге өзінің жаңа банктік шот
ашылғандағы жөнінде мәлімдеу қажет. Банк мекемелері салымшылардың
салымдарын толық немесе бөліп басқа бөлімшелерге, филиалдарға,
агенсттіктерге аудара алады. Салым - салымшының атына және басқа адам
атына да аударыла алады. Аударымға қолма-қол ақшалар қабылданып, басқа
бөлімшедегі салымшы шотына аударыла алады. Бұл операцияларды қазіргі кезде
барлық банк мекемелері жүзеге асыра алады. Сонымен қатар банк бөлімшелері
мен филиалдары азаматтардан басқа бөлімшелер мен филиалдардан аударма
жайында талап тапсырмаларды қабылдайды.
Бүгінгі күні осындай көлемді және дәл банктік операцияларды жүзеге
асыру дамыған информациялық технологиясыз мүмкін емес. Сондықтан екінші
деңгейлі банктер есеп айырысу кассалық қызметтін жүргізуде өзінің есеп
айрысу кассалық бөлімдерін ақпараттандыру мен компьютерлендіруге үлкен
ерекше көңіл бөлу керек.
1.2 Екінші деңгейлі банктерде клиенттерге банктік қызмет көрсетудің жалпы
көрінісі
Банк атқаратын есеп айырысу операциялары нақты ақшасыз және қолма-қол
түрінде іске аса алады. Банк клиенттерінің тапсырмасы бойынша түрлі
шоттарды ашып, сол арқылы төлемдерді: тауарлы-материалды құндылықтарды
сатусатып алу, жалақы беру, салық және басқа төлемдерді төлеу үшін қаражат
аударуды жүргізе алады Есеп айырысу кезінде банк сатушы мен сатып алушы,
кәсіпорындар, салық органдары, халық, бюджет арасында дәнекер ролін
орындайды. Есеп айырысу кезінде банктер түрлі жетілген құралдарды
пайдаланып, байланыс пен банкке түсетін құжаттарды техникалық өңдеуден
өткізеді. Қарастырылған банктік операциялардың үш түрін - дәстүрлі банк
операциялары деп атайды. Дәстүрлік ұғымы бұл жерде тарихи тұрғыда көп уақыт
бойы бір банктен екінші банкке ауысуымен түсіндіріледі. Осы операцияларды
ең көне, яғни оны кезінде ескі банк үйі жүзеге асырып, қазірде кіші және
ірі банктер қолданады. Осы операциялардың дәстүрлілігі банктің статусын
сақтайды. Банктер деп кез келген мекеме, не кәсіпорынның салымдарды
қабылдап, несие беру немесе заңды және жеке тұлғалар арасында төлем
жүргізетін мекеме, не кәсіпорын деп түсіну керек.
Қазіргі кезде салымдарды белгілі бір уақытқа және пайызға қабылдайтын
қорларды жиі кездестіруге болады, алайда олар банк статусына ие бола
алмайды. Несиелерді бос ақша қаражаттары бар кез келген сауда мекемелері
жүргізе алады, алайда олар да банкке айналмай, өзінің бастапқы статусында
қала береді. Пошталар клиентерінің төлем тапсырмалары бойынша қызмет
көрсеткенімен пошта күйінде қала береді.
Осы операциялар бірігіп келіп банкті құрайды. Заңды банк –осы үш
операцияларды бір уақытта жүзеге асыратын кәсіпорын десе де болады.
Егерде осы үш банк операциясын мекеме жүзеге асырмаса, онда заң
бойынша ол банк деп есептелмей, басқа қаржы институттар қатарына қосылады
(Банк және банктік қызмет туралы заңында олар “басқа несиелік мекемелер”
деген атауға ие болған).
Дәстүрлі банк операциялар қатарларына кассалық операцияларды да қосуға
болады. Қазіргі заңдарда олар базалық операциялар құрамына енбеген, алайда
өзінің қызметі жағынан банктік қызметтің негізі болып табылады.
Банктің депозиттерімен, несиелеу мен төлем айырысумен айналысып
кассалық операцияларды жасамауын көз алдымызға елестету мүмкін емес.
Банкте барлық мемлекеттік, коммерциялық және қоғамдық кәсіпорындар,
мекемелер қолма-қол ақшасын өткізіп, олардың ақша қаражаттары банкте
орталықтандырылады.
Банктен кәсіпорындар мен мекемелер өзінің шоттарынан жалақыға,
зейнетақыға қосымша ақылар мен басқа да шығындарды өтеуге қолма-қол
ақшаларын алады.
Банктегі барлық ақша қаражаттары мен құндылықтар қозғалысы оның
кассасы арқылы өтеді. Қолма-қол ақшалар операциялары Ұлттық Банктің
нормативтік құжаттарына сай жүргізіледі.
Әр банктің құрылымында ақша және басқа құндылықтарды қабылдау және
қайтару үшін әдетте басшы қарамағында (касса меңгерушісі, аға кассир)
кассалық операция бөлімі болады. Бөлім басшысы банк клиенттеріне дұрыс
қызмет көрсетуге қадағалау жасайды.
Кассалық операциялар бөлімінде кіріс, шығыс , кіріс-шығыс кассалары,
кешкі, операционды кассалар ұйымдастырылуы мүмкін. Операциялық кассалардың
саны банк қызметінің көлемі мен түріне байланысты.Ақша мен басқа
құндылықтарды сақтау үшін банк мекемелерінде арнайы жабдықталған ақша
сақтау бөлмесі жоспарланады.
Операционды күннің басында шығыс операцияларын жүзеге асыру үшін
кассир касса меңгерушісінен тиісті ақша сомасын кітапшаға қолхат қойып
алады.
Кассирдің қолма-қол ақшаны беру есеп-операциялық жұмысшының рұқсатымен
жүзеге асырылады. Есеп-операциялық жұмысшының рұқсаты – шығыс құжаттарын
тиісті түрде толтыру болып табылады. Осы құжаттар негізінде клиенттер -
заңды тұлғалар белгіленген түрдегі ақша чектерін қолданады. Осы шоттар
бойынша ақшаны алу клиенттің ағымды және депозитті шоттардың
корреспондениясымен жүзеге асады.
Операциялық жұмысшы операциялардың заңды болуы, оны жүзеге асыру
мүмкіншілігі, клиент шотында қаражаттың болуына қадағалау жүргізіп,
берілген шығыс құшаттарына қол қояды, кассалық журналда операцияны
белгілейді, ақша алатын тұлғаға шығыс-кассалық ордердің үзбелі талонын
беріп, шығыс құжатын бақылаушыға ұсынады. Бақылаушы шығыс кассалық
операцияның дұрыс рәсімделуін тексеріп, операцияларды шығыс касса
журналына белгілейді және клиенттің шығыс кассалық құжатын каасирге
береді. Кассир ұсынылған чекті алып банктің тиісті қызметкерлерінің қол
қойғанын, олардың сәйкестігін тексереді, сандық көрсеткіштер мен жазбалы
сомма көрсеткіштеріің сәйкестігін, ақша алушы жөнінде мәлімет беру
құжаттарының толық болуын, кассаға ұсынылған бақылау маркі мен талонның
номерін ақша чегінің номеріне сәйкестігін тексеріп барып құжатқа қол қойып,
ақшаны береді. Ақша түбіртекте көрсетілген толық пашкеде, ал толық емес
пашкеде парақтық төлеммен жүзеге асады. Металл ақшалар қаппен беріліп
кассир ақша алушының көзінше қаптан пломбаны жұлып тастайды.
Операциялық күннің соңында кассир қабылданған ақшаны шығыс құжаттары
мен қалған ақша соммасымен тексеріп есептік анықтама жасайды. Анықтама
мәліметтері операциялық жұмысшы қолындағы касса журналының мәліметтерімен
сәйкестендіріліп, кассир касса журналына, ал есеп-операциялық жұмысшы
анықтамаға қол қояды.
Касса меңгерушісі операциялық касса кассирлерінен алған алғашқы
құжаттыр мен бірге ұсынылған анықтамаларды алып, бір тәуліктегі кассалық
айналым туралы анықтама құрайды. Ақша түсу уақытына қарай банкке қолма-қол
ақшаларды кіріс кассалары- бүкіл операциялық күн ішінде, оның аяқталуына-
кешкі кассалар атқарады. Қолма-қол ақшаларды қабылдау бойынша барлық
операцияларды банктің есеп-операциялық жұмысшының бекітуімен (бақылаушы)
тек кассир жүргізе алады. Клиенттің қолма-қол ақшаны салуы үш бөліктен
тұрады: хабарлама, ордер және квитанция. Менеджер құжаттарды қабылдап
операциялардың заңды екендігін тексеріп, құжаттар кешенінің дұрыс
толтырылуын қадағалап, оларға қол қояды және операцияны касса журналына
енгізіп, құжаттарды кассирге ұсынады.
Кассир банктің тиісті қызметкерлерінің қол қоюын тексеріп олардың
сәйкестігін тексереді, сандық көрсеткіштер мен жазбалы сомма
көрсеткіштерінің сәйкестігін тексеріп ақшаның полисті есеп бойынша
қабылдайды. Егер салымшы банк кассасына ақшаны бірнеше кіріс құжаттарымен
түрлі шоттарға енгізгісі келсе, кассир ақшаны әрбір құжат бойынша жеке
қабылдайды. Кассир ақшаны қабылдап квитанцияны, хабарлама мен ордерге қол
қойып квитанцияға мөр басып салымшыға ұсынады. Хабарламаға ұсынылатын
ордерді кассир операциялық жұмысшыға ұсынып , ал хабарламаны өзіне
қалдырады.
Ақша қаражаттары мен монеталардың түпнұсқалығымен төлем
қабілеттілігін кассир мұқият қадағалау керек. Операция күннің аяғында
қабылданған қолма-қол ақшалар операциялық кассаға енгізіліп сол күні
салымшылардың тиісті шотына аударылуы қажет. Кешкі кассалар кәсіпорындар,
бірлестіктер, ұйымдардан ақшаны операциялық күннің аяқталуынан кейін
қабылдайды.
Олар қабылдаған ақшалар келесі жұмыс күнінің аяғына дейін тиісті
шоттарға аударылуы қажет. Кешкі кассалар қолма-қол ақшаларды берудің
белгілі бір операцияларды жүзеге асырмайды. Ақшаны қабылдау кассир мен
бухгалтер бақылаушы құзырында болып банк атынан бақылау қолына ие болады.
Қабылданған ақшалар кіріс кассалық құжаттар касса журналы мен мөр кешкі
касса операциясы аяқталғаннан кейін жеке сейфте екі құлыпқа жабылып күзетке
өткізіледі. Келесі күннің басында кешкі касса жұмысшылары күзетшілерден
сейфті қабылдап, ақша мен кіріс құжаттарын касса меңгерушісіне тапсырып
кешкі касса журналына қол қояды. Банктер заңды тұлғаларға қызмет көрсету
барысында нақты ақшасыз есеп айырысу түрлерін қолданылады және олар келесі
қағидалармен белгіленеді.
Бірінші қағида бойынша клиенттердің қаражаттарды сақтау мен аударуға
арналған банктік шоттармен ерекшелінеді.Нарықтық жағдайда төлемдерді банк
арқылы жүргізу экономикалық қажеттілік пен нарық субъектісінің экономикалық
даралығымен белгіленіп және өзінің әрекеті үшін материалдық
жауапкершілікке тартылады.
Нақты ақшасыз есеп айырылысудың бірінші қағидасы нарық жағдайында
заңды және жеке тұлғаларға қатысты болуы, ал бұрынғы кезде тек бұл қызмет
заңды тұлғаларға ғана ұсынылған.
Нақты ақшасыз есеп айырылысудың екінші қағидасы бойынша банктер
клиенттердің шотындағы төлемдерді өздерінің қалауы бойынша жұмсауы. Бұл
қағидада нарық субъектілерінің өз шотындағы төлемдерді өз қалауы бойынша
кезекпен төлеу құқығы бекітілген. Бұл қағидада төлемнің қай мақсатқа
жұмсалатындығы көрсетілмейді, бұның өзі алымшыны экономикалық дербестігін
күшейтеді. Мұндағы басты талап шоттағы қалған ақша мөлшеріне қарай
төлемдерді жүргізе алады.
Үшінші қағида нарық субъектілерінің есеп айырылысу түрлерін таңдау
қағидасы және банктің келісім-шарттық қатынасқа араласпауы. Бұл қағида да
барлық нарық субъектілерінің экономикалық дербестігін күшейтіп, қатынастағы
материалдық жауапкершілікті өзіне жүктейді. Банк тек төлем арасындағы
дәнекер қызметін атқарады. Төлемді жылдам түрде жүргізу қағидасын енгізу
маңызды орынға ие. Кәсіпорын және басқа нарық қатынас субъектілері төлемнің
жылдамдық деңгейі жайында ақпаратқа ие болып, өзінің ақша айналымын дұрыс
пайдалануға және өзінің балансын өтімділігін басқара алады.
Жылдам төлеу мына жағдайда жүзеге асады:
-сауда операциясының басталуына дейін, яғни аванстық төлем;
-сауда операциясының жасалғаннан кейін, мәселен төлеушінің төлем
тапсырмасы бойынша;
-сауда операциясы жасалғаннан кейін белгілі бір уақыт ішінде.
Тәжірбиеде уақыттан бұрын және уақыты өзгертілген, уақыты өткен
төлемдер кездеседі.
Уақыттан бұрын төлем - бұл келісілген уақытқа дейін ақша
міндеттемелерін орындау.
Уақыты өзгертілген төлем - белгіленген уақытта ақша міндеттемелерін
өтеу алмағандықтан, осы төлем бойынша жаңа мерзімді белгілеу яғни алғашқы
бекітілген төлем уақытысын создыру.
Уақыты өткен төлемдер-төлеушінің ақша қаражаттары болмауынан және
банктік немесе коммерциялық несиені алу мүмкіншілігі жоқ кезде пайда
болады.
Өтімді қаражаттардың түріне қарай оперативті және төлемнің
перспективалық қамтамасыздығы деп екіге бөлуге болады.
Оперативті қамтамасыздандыру - төлеуші мен оның гарантының төлеуге
қажетті бірінші класстағы қаражаттың жеткілікті болуы, міндеттемелерді
уақытылы төлеуге кепілдеме береді.
Төлемнің перспективалық қамтамасыздандырылуы - шаруашылық байланыс
жасау барысында төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін анықтауда
белгіленеді.
Төленің қамтамасыздандыру қағидасы төлем жүргізу кепілін беріп,
төлем тәртібін күшейтеді. Есеп айырысу қатысушыларының барлығының төлем
қабілеттілігі мен нисие қабілеттілігін анықтайды.
Есеп айрысудың барлық қағидалары бірі бірімен тығыз байлыныста болады.
Біреуінің бұзылуы басқа қағидалардың бұзылуына алып келеді.
Нақты ақшасыз есеп айырысу операциялары клиенттердің тиісті құжаттарды
тапсырғаннан кейін банктің ашқан ағымды және басқа шоттар бойынша белгілі
болады. Есеп айырысу құжаттары стандартталған талаптарға сай орындалып,
онда келесі мәліметтер болуы шарт:
- есеп айырысу құжаттың атауы;
- есеп айырысу құжатының нөмірі;
- оның жазылған күні, айы, жылы;
- төлем түрі;
- РНН және төлеушінің атауы;
- банкттегі оның шоты;
- РНН, БИК банк төлеушісі және оның корреспонденттік шоты;
- РНН, қаражаттарды алушының атауы, оның банктегі шоты;
- РНН, БИК банк атауы, корреспонденттік шоты, төлемнің
қажеттілігі (чекте көрсетілмейді);
- төлем соммасы (санды және жазбалы түрде).
Есеп айрысу құжатының бірініші данасы міндетті түрде банкттегі шотпен
пайдалану құқығы бар тиісті жұмысшы қолы мен мөрі қажет. Төлеушінің шотынан
қаражаттарды алу тек есеп айырысу құжатының бірінші данасы негізінде жүзеге
асады.
Есеп айырысу құжаттары (чектерден бөлек) әдетте бір реттен көшірме
арқылы техникалық құралдарды пайдаланып беріледі. Чектер қолмен жазылып
беріле береді.
Есеп айырысу құжаттары банктің операциялық күн ішінде қабылданып
орындалуға алынады. Көптегент бенктерде операциялық күн тәртібі сағат 9:00
ден 18:00 бекітілген. Операциялық күн ішінде банк қабылдаған құжаттар сол
күні баланс бойынша есепке алынады.
1.3 Екінші деңгейлі банк клиенттерінің есеп айырысу кассалық қызметін
бағдарламамен қамтамасыз ету
Барлық ақпараттық банк жүйесі Банктің операциялық күнінен бастау
алады. Осы жүйені дамытушы және кеңейтуші басқа модельдер осыдан негіз
алып, қарқынды дамып кетті. Ал операциялық күн жайында көбісі ұмытып тек
анда-санда еске алынатын болды. Бірнеше жыл өткен соң оның басқа
модельдерден тыс қалыс қалғандығы байқалады. Есеп айырысу кассалық қызметі
сонымен қатар банктің негізгі қызметі төлемдерді жүзеге асырса, екінші
жағынан тегін ресурстар көзі болып табылады. Әрине заманға сай операциялық
дүние қазір жаңа талаптар қоюда. Қазір оны жаңашыл талаптар деп білсек,
кейбір уақыттан кейін оларды қайта қарастыру қажет. Бүгінгі күнгі бір
бағытты қарастырып көрейік.
Банктің есеп айырылысу кассалық қызметіне екі тұрғыдан қарауға
болады: бірінші жағынан белгілі банк ретінде және екінші жағынан түрлі
банкке бағытталған автоматтандырылған банк жүйесі ретінде. АБЖ белгілі
бір банк үшін бұл өзінің шарттары, жасалатын операциялары, қолданылатын
құжаттары тағы басқа пайдаланатын жұмыс технологиясы. АБЖ жағынан бұл да
солай бірақ ол тек бір банкті емес барлық банктердің талаптарына жауап
беруі қажет.
Ескере кететін жайт банк жұмысы мен банк технологияларын зерттеу
барысында дәстүрлі операциялық күнді Қазақстан Республикасының Банктері
толығымен қарастырмайды, көбісі шет қалып жатады. “Нені автоматтандыру
керек?” деген сұрақ туындайды.
Әдетте, банк клиентпен жұмысы есеп айырысу кассалық қызметіне келісім
шартты рәсімдеуден басталады. Бұл үрдіс көптеген параметрлерді анықтауды
талап етеді. Әрине барлығын тізбектеудің қажеті жоқ, негізгісін атап
өтейік. Шарттың барлық өлшемдері динамикалық түрде уақыт өте өзгереді,
сондықтан уақытқа қарай шарт түрін (Ұлттық валюталық, Моновалюталық,
мултивалюталық) ажыратып, клиенттің өкілділігімен шарттың типологиялық
макеті жасалады. Мултивалюталық шотта төрт түрлі валюталық операциялар
қолданылады. Олар: Қазақстан теңге, АҚШ доллары, евро, Ресей рублі.
Типологиялық макет рұқсат берілетін валюталық тізімін, дербес шот
түрін, дербес шоттармен жасалатын операциялар, дербес шоттармен операциялар
бойынша конверция өлшемдерін анықтайды. Клиенттің дербес шоты келісім шарт
бойынша ашылып қызмет көрсетіледі.
Клиентпен жұмыс жүргізу барысында қызмет көрсетудің толық циклы жүзеге
асады.
-клиентті таңдау;
-оның шоттын тексеру;
- клиент атынан операция жүргізетін өкілді таңдау;
-клиенттің дербес шоты бойынша есеп айырылысу кассалық операцияларын
рәсімдеу кейін қолма-қол төлем құжаты кассирдің жұмыс орнына беріледі.
Сыртқы төлем құжаты корроспонденттік шот бөлімінің менеджеріне толықтай
рәсімделуге жіберіліп жүзеге асырылады. Рәсімделу сатыларынан кейін
жоспарлы мемоордерлер құрылып, шоттағы жоспарлы қалдықтар өзгереді, жүзеге
асырылу сатысынан кейін шынайы қалдықтар өзгереді. Операцияны жүргізу
барысында шектеулер тексеріліп, операция үшін комиссиялар алынады.
Операциялар бір валюта түрінде және стандартты немесе арнайы конверция
кестесі бойынша рәсімделеді;
- клиенттің шотымен операцияларына есеп беруге дайындық.
Жүйелер клиентке мултивалюталық қызмет көрсету және Ұлттық валютадағы
эквиваленттік есеп жүргізу қарастырылған. Операция түріне қарай конверция
үшін өзінің валюта бағамының түрі қолданылады (биржалық, валюталарды сату
және сатып алу). Дербес шотының Ұлттық валютадағы эквивалентін есептеу түрі
бойынша екі топқа бөлінеді: операция бойынша есептер және валюталық қалдық
есебі. Операция бойынша есептер шоты (кіріс, шығыс материалды актив т.б.)
реестр шот ретінде беріліп, әр операцияға бағам (стандартты немесе оператор
белгілеген) қойылады. Ал реестрде есептен шығару бойынша операциялар үшін
бағам осы құжаттан алынады.
Жүйенің барлық модульдері бастапқы да мултивалюталық болады. Келісім-
шарттар мына түрде: ұлттық валюталық, моновалюталық, мултивалюталық;
мултивалюталық үшін барлық валюталарда шоттардың номері резервіленеді,
басқа клиенттерге оларды ашуға рұқсат берілмейді.
Клиенттердің есеп айырылысу кассалық қызметіне келісім-шарт түрлерін
құрау. Бұл типтік макетте дербес шоттармен рұқсат етілген валюта түрлері
қызмет көрсету түрі көрсетіледі. Сонымен қатар рұқсат етілген әр
операцияларға конверция кестесі құрылады. Бұл клиентпен есеп айырысу
кассалық қызметі шартын ұсынған кезде, қызмет көрсетудің барлық
жағдайларымен дербес шоттар, операциялар бойынша конверция өлшемдерін
бірден таңдауға мүмкіндік береді.
Технология. 1. Талап қойылған жағдайлар мен қажетті құжаттармен,
мәліметтерді тексеруге арналған процедураларды құру және сипаттау. Талап
етілген құжат түрін талапкерлік жағдайға процедуралар шақырылады.
Арасындағы қатынас “құжат айналымын, жұмыс орнымен ену құқығы реттеу”
модульінде жүзеге асады.
2. Дербес шоттармен банкі құжаттар номерін енгізу үшін шаблондар
анықтамасын жүргізу. Бұл шаблондар, дербес шоттар, құжаттарды автоматты
түрде номерлеуге арналып, келесіде оны пайдаланбай сандарды қолма-қол
енгізбеуге мүмкіндік береді. Дербес шоттың номерін енгізу үшін валюта,
баланс шот номері мен жұмыс орны номеріне байланысты шаблондар ретке
келтіріледі. Құжат номерін енгізу үшін құжат түрімен жұмыс орны номеріне
байланысты шаблондар реттеледі.
3. Құжаттың сипаттама бөлігі (қысқаша мазмұны, номері) құжаттың
мазмұны (валюта, сомма, дербес шот номері т.б) бойынша автоматты түрде
толтыру процедураларын құру және сипатттау.
4. Ашық шоттар бойынша артық қаражатты автоматты түрде алуды
ұйымдастыру. Мұнда ақша аударым соммасы, кезеңдігі, банк іші, банк сырты
адресаты көрсетіледі. Сонымен бірге шоттың автоматты түрде қосылуын беруге
болады.
5. Дербес шоттар бойынша қаражаттарды алу және беруді жоспарлау.
Кассалық жоспарлау мен тапсырыстарды ұйымдастыру.
6. Шоттарды жабу және қайта ашу. Қаражаттардың түріне, символы,
операция типіне байланысты енгізу мен алуға тиым салу немесе шектеулер
енгізу.
7. Қорытынды есеп пен алуды енгізіп, дербес шоттарды жабу.
Клиент өкіліне оның типі (жауапты өкіл немесе жай өкіл) мен құқығы:
стандартты және стандартты емес деп бөлу қалыптасқан. Келісім шарттармен
есеп операцияларын жеткізу – құжаттық және қаржылық инкассо, ақша
аударымдары, аккредитивпен есеп айырысу. Түрлі көлік жүйелердегі төлемдер
мен ақпараттар.Вексель оны енгізу шарттары. Бухгалтерлік реттеу: шектеулер,
комиссиялар, овердравтар, қызмет көрсетуге алынатын ақы, пайыздар, дербес
шоттар бойынша операциялар конверциялары. Қызмет көрсету оптимизациясы.
Есеп, қызмет көрсетуге алынатын ақы, комиссиямен шектеулер оптимизациясы.
Транзитті есеп айырысу, өзге клиенттерге қызмет көрсету. Шынайы уақыт.
Банкі күні мен күнтізбелік күнді қосу. Шоттар бойынша кем дегенде екі
қалдық –ағымды және жоспарлы есептеледі. Жоспарлы жүйеге жаңа құжат
енгізгенде өзгереді, ағымды қалдық осы құжатты орындағанда өзгереді.
Клиринг жүйелік топтамасы мен корреспонденттік шот қызметі: лоро-
корреспонденттерге клирингтік қызмет көрсету; Есеп айырылысу жүйесін
таңдау (свифт, телекс, МФО, модем макеттері т.б); Нострошоттар енгізу;
түрлі есеп түрлерінен түскен құжаттарды қабылдау мен енгізу. Транзитті
төлемдерді жүргізу. Лорокорреспонденттер үшін корреспонденттік шоттар есеп
алмасу мен қалыптастыру.
Жүйе топтамасын қамтамасыздандырушылар: Халықаралық есеп жүйелері мен
(Свифт, телекс.б) қатынас жасау;і шкі төлем жүйелерімен (модем арқылы т.б)
қатынас жасау; халықаралық ақпарат жүйесімен (Реелтр); арнайы құралдардан
түскен ақпаратты енгізу (сканер, факс т.б) ; арнайы құралдарға ақапаратты
енгізу (жинақ кітапшасы, факс, модем); отандық орындаушылар мен клинеттерді
авторизациялау және олардың енуін тексеру (саусақ ізі бойынша, магнитті
карточка бойынша, электронды мөр бойынша т.б).
Есеп айырысу кассалық қызметі үрдісінде құжат айналымының қатынасы
жүйені енгізу барысында реттеліп пайдалану кезінде өзгерістер енуі мүмкін.
Сонымен қатар отандық және шетел банк жүйесінің кемшіліктері мен
артықшылықтарын салыстыру барысында дұрыс есеп тек бір жақты есеп
жүргізуде дұрыс болмақ.
Іс процедурасының екінші қабаты ол құжаттың “өмірлік циклы”
сипаттамасы . Құжаттардың бір түрі белгілі бір мінездемесі бар басқа құжат
түрін тудыра алады. Жүйе бұл құжаттардың пайда болуына мұқият қадағалау
жасайды.
Төлем қызметінің жаңа құралы ретінде пластикалық карточкаларды
көрсетуге болады. Олардың айналымы да автоматтандырылған. Төлем жүйесіндегі
ақпараттар мен төлемнің қаржылық тіркелу шынайылығына механизмдер негізінде
жүзеге асады: картаның аппараттық мүмкіншілігі, микропроцессорлық
карталарды қолдан жасау; картаның иегерге меншікті екендігін тексеру;
картаның жүйеге меншікті екенін тексеру, қолданысқа тиым салынған яғни
картаны “қара тізім” бойынша тексеру. Бұл қорғаныс механизмі жүйені
ұрланған немесе жоғалған карталардан, жүйеден алынып тасталған банк
карталарынан, шығын лимитін тексеру жүйе қатысушыларының қаржылық тәуекелін
сақтандырудан қорғайды.
Жоғарғы аталған механизмдердің қауіпсіздігі жүйенің мықты
қауіпсіздіккте болуын және пластикалық картамен заңсыз операцияларды жүзеге
асыруға мүмкіндік бермеуіне кепілдеме береді.
Жүйенің операциондық ортасы негізінде ең басында Қазақстанның Ұлттық
Банкі қолданатын COLVIR операциялық жүйесін таңдады. Бұл таңдауға негіздеме
бар. Компьютерлік жүйені шығарушыларды осы COLVIR жүйесін пайдаланып,
өзінің қызметтерін жүзеге асырады. Бұл жүйенің бірнеше артықшылықтары бар:
процессор аралық қатынастар механизмі; шынайы уақыт ішінде жұмыс істеу
тиімділігі; желілік қолдаудың дамуы; гетерогендік орталарда бейімделуі;
жүйе масштабының тікелей және көлденең қолдауымен ақпараттарды өңдеу;
тексерілген қауіпсіздік жүйесі; дамыған бағдарламамен қамтамасыз етуші
шығарушылармен қолдау табуы. COLVIR жүйесінің көп жылдар бойы дүние жүзі
бойынша қолданыс табуымен тәжірбиесі. Кең қолданатын COLVIR жүйесі
қауіпсіздіктің халық аралық сертификаттарына ие.Сонымен қатар барлық COLVIR
жүйесі бизнес қосымша үшін жоғарғы деңгейдегі қауіпсіздік версиясына ие,
Халықаралық стандарттарға сай және кез келген тұтынушыны қанағаттандырады.
Жүйенің қауіпсіздігі бір ғана жүйемен шектелмейді. Ол кешенді техникалық
бағдарламалық және ұйымдастырушылық шаралардың арқасында жүзеге асады.
Қазіргі кезде бұл жүйенің ерекшелігі Бас банкіде операциялық күн ашылып
жабылады. Жұмыс уақытысында ЕАКҚ барлық ақпараттарды орталық компьютерге
жібереді.
Төлем жүйесіндегі әрбір қатысушының ролін жекелей алып көрелік.
Орталық –жүйенің барлық қатысушыларын ортақ ақпараттық желіге
біріктіретін карточка бойынша төлемдердің аймақаралық орталық. Орталық
жүйенің көп қызметті бірлігі бола отырып, жүйедегі ақпараттарды жинау мен
өңдеу қызметін атқарады. Сауда нүкте терминалындағы аймақаралық
транзакциялар ұдайы орталыққа жіберіледі.
Орталықтың негізгі қызметтері:
1. Барлық қатысушылар мен жүйенің құрымдық бірліктерін тіркеу;
2. Терминалдардан транзакцияларды өңдеу және эмитенттер үшін төлем
құжаттарын қалыптастыру;
3. Жаңа эмитенттер, байламдар, мекемелер, терминалдар, жүйе
сатушыларын тіркеу және есеп жүргізу;
4. Эмитенттердің “қара тізімін” (қолданыстан алынған карточка
тізімдерін) жүргізу;
5. Байламдар үшін, процессинг байламдар және жүйенің эмитенттері үшін
коммисионды құру;
6. Жүйеде транзакцияларды авторизациялау;
7. Байламдар және Жүйе Эмитенттері үшін қызметтік карточкаларды беру;
8. Жүйе қатысушыларына карталарды алдын-ала дайындау;
9. Жүйе тұтастығына қадағалау жүргізу
Эмитенттер. Клиенттердің пластикалық карточкаларын эмиссиялайтын және
Жүйе инфрақұрылымында жүргізілетін төлемдер бойынша жауап беретін мекеме.
Эмитенттің негізгі қызметі:
1. Клиенттерге карталарды беру;
2. Клиенттердің карталық шоттарын жүргізу;
3. Сауда инфрақұрылымында эмитент клиентінің карточка бойынша төлем
жүргізуінде Эквайерге ақша қаражаттарын қайтару.
Эквайер. Карточкамен сауда орталығында есеп айырысатын мекеме.
Эквайердің негізгі қызметтері:
1. Карталарды қызмет көрсетуге қабылдау;
2. Сауда орталықтарымен карта арқылы есеп айырысуға келісім-шарт жасау;
3. Карточка бойынша есеп айырысатын сауда нүктелеріне ақша қаражатын
қайтару.
Сауда нүктелері Кассалық терминалдар.Карталармен есеп айырысуды
қабылдайтын және төлем терминалдарымен жабдықталған сауда және қызмет
көрсету, қолма-қол ақша беру мекемелері. Сауда нүктелері валюта түрлерімен
карта типтерін өзі анықтайды. Сауда нүктелері клиенттерге қызмет көрсету
үшін төлем жабдығын жалгерлікке алып немесе банктен сатып ала алады.
Сауда нүктесінің негізгі қызметі:
1. Тауар мен қызметтерге есеп айырылысуға карталарды қабылдау;
2. Клиентке ең аз қызмет мүмкіншілігін ұсыну (карта қалдығын қарау,
лимиттерді көрсету);
Клиент-сатып алушы және сатушы қызметін атқаратын жеке және заңды
тұлғалар. Барлық клинеттер ЭмитентЭквайерда пластикалық карточка бойынша
төлем жүйесінің шоттарына ие болады. Заңды тұлғалар Жүйеге кірмейтін басқа
Банктерде ағымды шоттарға ие бола алады.
Байлам-аймақтық деңгейде жеке ақпараттық желіге Эмитенттерді,
Эквайерлерді және сауда нүктелерін біріктіретін жүйенің аймақтық орталығы.
Сауда нүктелерінде қалыптасқан танзакциялардың аймақтық концентраторы
қызметін атқаратын және Эмитент, Эквайер және Орталық арасындағы почталық
ақпараттар алмасу концентраторы болып табылады.
Байламның негізгі қызметтері:
1. Төлемдік (ТОЖ) кассалық (АТМ) терминалдардан,
банкоматтардан транзакцияларды қабылдау және Орталыққа
“қара тізім” ақпаратын жіберу;
2. ТОЖ және АТМ терминалдарын тіркеу;
3. Орталық арасында және осы байламға қосылған Эмитенттермен
Эквайерлер транзиттік ақпаратын алмасу;
4. Авторизация кезінде карточкаларды “қара тізімнен” тексеру;
5. On line режимінде транзакция жүргізуде авторизацияға
тапсырыстарды жіберу.
Процессинг-Байлам (транзакция -өңдеуші байлам). Осы Байламда қызмет
жүргізетін Эмитенттер мен Эквайерлер клиенттері жүргізетін транзакцияларды
өңдейтін Байлам. Егер осы Байламда тіркелмеген Эмитент транзакция
жүргізгенде оны өңдеу қалыпты тәртіппен Орталық арқылы жасалады. Бұл
байламның түрі жүйенің жабық құрылымы аймақтарында өте ыңғайлы. Бұл
аймақтардағы төлемдердің көбісі бір Байламда жасалады.
Сауда нүктесінде жасалатын бір күндік транзакциялар терминалдар
жинақталады.Ұдайы әдетте жұмыс күнінің соңында сауда нүктесі тіркелген
Байламға немесе Процессинг байламға төлемдер жайлы ақпараттар түсіп
отырады.
Байлам транзакцияны алғашқы өңдеуден өткізіп кейінен өңдеуге
Орталыққа жібереді.Егер транзакция Процессинг байламға түссе онда оның
кейінгі жолы қалыптасуға негіз болған банктердің қатысуына байланысты
болады. Егер транзакция “жергілікті болса” яғни карточканы шығарған Эмитент
және төлемді қабылдаған Эквайер осы Процессинг байламда тіркелсе онда бұл
транзакция осы Процессинг байламда өңделеді. Егер транзакция аймақаралық
болса, онда ол Орталыққа өңдеуге жіберіледі. Транзакцияны өңдеу арнайы
үрдістен тұрады, соның нәтижесінде транзакция реестрлері қалыптасады:
ЭмитентЭквайер реестрінде транзакция толық тізімі болады. Мұнда төлеуші
ретінде Эмитент клиенттері, ал қабылдаушы Эквайер клиенттері болып
табылады.
Off line жүйесінде жасалатын төлем транзакциялары Эмитентке төлем
лимиттерін берілген және Эквайерге гарант лиситтерін ұсынған гаранттар
арқылы жүзеге асады. Сонымен төлемдердің дұрыс және уақытылы жүргізілуіне
Эквайер сеніммен қарайтын гарант жауап береді.
Қазіргі уақытта банктер пластикалық карточкалармен жұмыс жасау
барысында әдетте банкомат арқылы ақша ұсынады.Тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді терминалдар арқылы жүргізу өте сирек кездеседі. Банк үшін карталық
бизнес жалпылай алғанда шығынды бизнес болып табылады. Табыс тек карта
шотындағы ақша қалдығынан түсіп отырады. Карта шоттарындағы ақша
қалдықтарын көбейту үшін пластикалық карта иегерлері банкомат арқылы
ақшалай алмау мақсатында тауар мен қызметтерге төлем жүргізу үшін сауда
ортасында терминалдар желілерін көбейту қажет.
Сонымен, тұрақты және күшті төлем жүйесін қызмет жүргізуіне
біріншіден процессинг орталықтарында дамыған есептеу құралдары болуы,
екіншіден жүйенің процессинг орталығы бір уақытта алыс орналасқан
нүктелерге қызмет көрсету үшін дамыған байланыс инфрақұрылымы қажет.
Сонымен қатар тапсырыстарды жолдау байланыс жүйесіне деген талаптарды
қатайтады. Қорытындыға тағы да бір ақпарат көзін ұсынуға болады. Бұл-
электронды құжаттар, олардың қызметі банк қатысушылары мен төлем банктері
арасында, немесе өзара есеп айырысу үшін қажет. Қарастырылған мәселелерді
тиімді шешу үшін ақпараттарды жіберетін мықты желілер қажет. Құрамдық
жағынан ақпараттар алмасу желісі төлем жүйесінің және клиенттердің есеп
айырысу қызметінің негізгі элементі болып табылады.
2 ТАРАУ. АҚ Қазақстан халық банкімысалында қолданылатын клиенттердің есеп
айырысу кассалық қызметінің тәжірбиесі
2. 1 Клиенттерге есеп қызметін жүргізудің жалпы қағидалары
АҚ “Қазақстан Халық Банкі” (ҚЖХБ). Қазақстан Республикасының ірі
банктерінің бірі, ұлттық және шетел валюталарында банктік операцияларды
жүргізуге Ұлттық Банктің бас лицензиясына ие және қолданыстағы заңға сай
банкісінің халықаралық стандарт негізінде өзінің қызметін жүргізеді.
ҚЖХБ –Қазақстан бойынша 3 деңгейдегі банк; 2006 жылдың аяғында банк
активі 194,4 млрд Қазақстан теңгесін (1,25млрд АҚШ долл.,134,06 теңге-1 АҚШ
долл бағамы бойынша) құрады. Банктің активтер сапасы проблемалық судаларда
жекешелендіру мен несиелерді қайта беру сапасының жоғарылауы арқылы
жақсарды. 2006 жылы банк өзіне ссудалық қоржынын тура несиелеумен шағын
және орта кәсіпорындарды дамыту бағдарламасын жүзеге асыру арқылы 58,2 %
өсті.
2006 жылдың соңында ссудалар бойынша сыйақы төлемі тоқтатылып 0,5 %
құрады. Алайда Standart & Poor’s бұл тенденцияның шынайылығына күмәнмен
қарайды: банк қоржыны концентрация деңгейінің, экономикалық ортаның
тәуекелі АҚШ долларындағы кредиттер банк қоржынында жоғарғы деңгейді алып
отыр. Банктің экономикалық климатпен бірге өсуі жайында куәліктері бола
тұра, банк берілген проблемалық ссудалар бойынша шығын болу мүмкіншілігіне
біршама қор жинайды. Халық Банктің банк қызметін жинақтаудағы көп жылғы
мамандануы оның өтімділігін жоғарылатып отыр. Филиалдар желілерінің кеңдігі
мен клиенттік базаның көптігі халықтың салымдар ағымын тұрақты дамытып
отыр. Алайда бәсекелестіктің ұлғаюына байланысты соңғы жылдары Халық Банк
клиенттер депозиттері нарығында үлесі әлсіреді. Халық Банк өкіметтің
тұңғыш диллері болып табылып, сауда бағалы қағаздарының қоржын иегері. Оның
көпшілігін жоғары өтімділігі үкіметтік еврооблигациялар, Халық Банктің
қысқа мерзімді бағалы қағаздары мен мемлекеттік қағаздар құрайды.
АҚ Қазақстан халық банкі Қазақстан бухгалтерлік есеп стандарттарына
(ҚБЕС) және банк заңдары жағдайлары мен ережелеріне сай қаржылық есепті
құрайды.
Кесте 2.1
АҚ Қазақстан халық банктің” қаржылық есеп мәліметтері мен осы негізде
есептелген CASE көрсеткіштері (мың теңге)
Көрсеткіштер атауы 01.01.05 01.01.06 01.01.07
Жарғылық капитал 3615077 5 422 600 5 422 600
Меншікті капитал 5 755 792 7 838 894 8 063 648
Барлық активтер 57 160 094 103288865 129989745
Өтімді активтер* 24281 645 41 525894 34 113 721
Берілгени несиелер (нетто) 20 577 670 50 305 407 84 820 090
Барлық міндеттемелер 51405302 95449971 121936097
Займдар мен депозиттер 47 993 148 90528012 115766933
Жалпы табыстар 13770107 14814023 19245433
Жалпы шығындар 13 139724 14 583 707 19011 779
Таза табыс 630 382 230317 233 654
Активтер табысы (ROA), % 1,10 0,22 0,18
Капитал табысы (ROE), % 10,95 2,94 2,90
1 акциясының баланстық бағасы,159,22 144,56 152,61
тенге
1 қарапайым акцияға таза табыс17,44 4,25 4,31
(EPS), тенге
Бағаның табысқа үлесі (РЕ) 15,46 28,17 41,66
Қайнар көзі: АҚ Қазақстан халық банкі, ЖАҚ Фондалық қызмет,
Қазақстан қор биржасы және ИРБИС агенттігінің материалдары бойынша арнайы
шығарылым, 2006.
*- өтімді активтер соммасы Халық Банк әдістемесіне сай анықталған.
Банктің қаржы есебінің халықаралық аудиті бухгалтерлік есептің
халықаралық стандартқа сай және аудиттің халықаралық стандарттарға сәйкес
2001-2003 жылдары “Артур Андерсен” фирмасы.(Алматы, Қазақстан), 2005
“Делойте Тоуч” (Алматы, Қазақстан ) фирмасы әзірледі.
Кесте 2.2
АҚ Қазақстан халық банктің” аудиторлық есеп мәліметтері мен осы
негізде есептелген CASE көрсеткіштері (мың теңге)
Көрсеткіштер атауы 01.01.05 01.01.06 01.01.07
Жарғылық капитал (төленген) 3615077 5 422 600 5 422 600
Меншікті капитал 5 260 338 6 889 122 6 903 023
Барлық активтер 55 946 565 102 185545 127 123908
Өтімді активтер 24 595 006 41 170278 35814646
Клиенттерге ссудалар 20159709 49 373 253 77 228 923
Ссудалар және банктерге 4298 118 4 406 696 12 923 364
салымдары
Банктер және басқа несие 2 396 079 10 166514 13836517
мекемелері алдындағы берешектер
Клиенттер алдындағы берешектер 47 173977 81 260372 97 875 976
Субординарландырылған қарыз - 2 257 298 2356254
Таза табыс (шығын) 472 823 (223471) 31072
Активтер табысы (ROA), % 0,85 - 0,02
Капиталдар табысы (ROE), % 8,99 - 0,45
1 акциясының баланстық бағасы, 169,01 179,36 127,30
тенге
1 қарапайым акцияға таза табыс 15,19 - 0,57
(EPS), тенге
Бағаның табысқа үлесі (РЕ) 17,75 - 313,39
Қайнар көзі: АҚ Қазақстан халық банкі, ЖАҚ Фондалық қызмет,
Қазақстан қор биржасы және ИРБИС агенттігінің материалдары бойынша арнайы
шығарылым, 2006.
Банктің қаржы есебінің аудиторлық қорытындысы бойынша АҚ Қазақстан
халық банктің” қаржылық жағдайы және ақша қаражаттар қозғалысы мен
операциялары халықаралық қаржылық есеп стандарттарына сәйкес орындалғанын
растайды.
Қазақстан халық банктің” активтері 2001-2005 жылдары 90,3 млрд теңге
немесе 3,3 есе көбейген.(2002 жылдың 2001 салыстырғанда 17,4 млрд теңге
немесе 43,9 % , 2003 жылдың 2002 жылмен салыстырғанда 46,1 млрд теңге
немесе 80,7 %,2005 жылдың 2003 жылға қарағанда 26,7 млрд теңге немесе 25,9
%). 2001 жылғы банктердің активтері Қзаақстандағы барлық банктердің үлесі
ішінен 19,6 % құраса, ал 2005 жылдың аяғында ол көрсеткіш 15,9 % -ке
азайды (010306-164%) . Активтердің негізгі өсуі судалық қоржын арқылы
жүзеге асады. 2001 жылғы бұл үлес 36,0% құраса, 2002 жылғы –48,7%,2005
жылғы-65,3%, және бағалы қағаздар қоржыны (2001 жылы-29,3%,2002 жылы-
29,4%,2005 жылы-11,9%). Басқа банктерде орналасқан депозиттер үлесі
(корреспонденттік шоттарды қосқанда) 2005 жылдың аяғында 9,4%-ке дейін
өсті, 2001 жылы бұл көрсеткіш 5,1% болған.
Соңғы үш жылдағы ссудалық қоржынның нетто –көлемі 66,9 млрд теңгеге
немесе 4,8 есе (2001 жылдың 2000 жылға қарағанда-2,7млрд теңгеге, 2002
жылдың 2001 жылға қарағанда-29,7 млрд теңгеге, 2003 жылдың 2002 жылға
қарағанда-34,5 млрд теңге) көбейіп, 2005 жылғы 84,8 млрд теңге немесе
Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің берген нетто несиелерін 7,8%
құрады. 2006 жылдың аяғында несиелеудің негізгі үлесі экономиканың мынандай
салаларына бөлінді: көтерме саудасына-20,4 %, өндіріс салаларына-14,0%,
ауылшаруашылығына-13,6%, мұнай-газ саласына-13,4%, және құрылысқа-6,2%.
Жеке тұлғаларға несие беру көлемі 2001 жылы 2 млрд теңгеге немесе 3,2есеге
көбейіп,2005 жылы 4,5 млрд теңге немесе 2001 жылмен салыстарғанда 2,5 есе
көбейіп, 2006 жылғы көрсеткіш 7,4 млрд теңге немесе жалпы ссудалық қоржын
көлемінен 8,8% ұлғайды (2001-5,8%). 2005 жылдың аяғында банктің ссудалық
қоржын құрылымында қысқа мерзімді (49,9%) және орта мерзімде (39,8%)
несиелер үлесін алып отырды.
Кесте 2.3
АҚ Қазақстан халық банктің” ссудалық қоржын
сапасы жайында мәліметтер
Ссудалар түрі 01.01.05 01.01.06 01.01.07
млн тенге% млн % млн тенге %
тенге
Стандартты 16 892,8 82,6 45 782,788,9 72 274,4 75,3
Субстандартты 3 472,5 13,9 2941,5 5,7 12 180,7 15,5
Қанағаттандырылмаған 17,2 1,4 2 220,9 4,3 1 222,0 0,1
Күмәнді 707,4 0,5 38,8 0,1 440,6 3,4
Шығынды 1 276,2 1,5 509,3 1,0 1 344,9 5,7
Барлығы 22 422,1 100,051 493,3100,087 462,6 100,0
Қайнар көзі: АҚ Қазақстан халық банкі, ЖАҚ Фондалық қызмет,
Қазақстан қор биржасы және ИРБИС агенттігінің материалдары бойынша арнайы
шығарылым, 2006.
Кесте 2.4
АҚ Қазақстан халық банкісудалар бойынша провизиялар жайында
мәліметтер
Ссудалар түрі 01.01.05 01.01.06 01.01.07
млн тенге% ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz