Орта ғасырда Орталық Азиядағы тәрбие туралы ой-пiкiрлердiң қалыптасуының теориялық негіздері

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 . 11

1. Орта ғасырда Орталық Азиядағы тәрбие туралы
ой.пiкiрлердiң қалыптасуының теориялық негіздері

1.1 Қазақ даласындағы халық тәлімінің тарихи кезеңдері
мен Орта ғасырдағы даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 12.24

1.2 Халық тәлiм.тәрбиесi мен түркі жазбалар
арасындағы сабақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.42

1.3 Ойшыл.ғұлама Жүсіп Баласағұн шығармашылығының
тәлім.тәрбиелік мәні мен халықтық педагогика
тұрғысынан зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.56

2. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанындағы халық
педагогикасының құрылымдық жүйесі мен мазмұны

2.1 Халықтық педагогика . «Құтты білік» дастанындағы
төрт діңгектің негізгі бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57.83

2.2. Салт.дәстүрлердің халықтық педагогикада алатын
орны мен «Құтты біліктегі» көрiнiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84.103

2.3. Жүсіп Баласағұнның тәлімдік ой.пікірлерін халықтық
педагогика тұрғысынан оқу.тәрбие үрдісінде пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104.114

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .115.117

Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118.124

Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .125.133

Зерттеудiң көкейкестiлiгi: Бүгiнгi күнi жеке тұлғаны Қазақстандық патриотизм мен отансүйгiштiк рухта тәрбиелеу барысында Елбасымыз: “Қазақстанның отаншылдық сезiмiн тәрбиелеу бiлiм берудiң мектепке дейiнгi жүйесiнен жоғары оқу орындарына дейiнгi орталықтарда, барлық ұйымдарда көкейкестi болып табылады. Балаларды Отанды, туған жердi, өзiнiң халқын сүюге тәрбиелеу – аса маңызды, аса жауапты да қадiрмендi парыз” – деген сөзiне үңiлсек, онда Қазақстан мемлекетiнiң егемен ел болып қалыптасып, дербес мемлекет болуы және өркендеп гүлденуi ұлттық бiртектiлiктi сақтаудан басталады. Оның басты құндылықтары – ана тiлi, ұлттық рух, дiни наным-сенiмдермен тығыз байланысты. Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагерi. [1,29].
Елiмiз егемендiк алғалы берi халқымыздың ғасырлар бойы бiртiндеп қорланып қалыптасқан рухани қазынасы қайта жаңғыра түстi. Жас ұрпақтың ата-баба мұраларынан қол үзiп қалмауы, жалпы адамзаттық құндылыққа, әсiресе, ғылыми дүниетанымға жаңаша көзқараспен қарау қазiргi педагогика iлiмiнiң назар аударып отырған мәселелерiнiң бiрi.
Жастарға рухани тәрбие берудiң бағдарлы идеялары мемлекетіміздің басты «Қазақстан-2030» тұжырымдамасында: «...бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз… бабаларының игi дәстүрiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады. Олар бейбiт, абат, жылдам өркендеу үстiндегi күллi әлемге әйгiлi әрi сыйлы өз елiнiң патриоттары болады», - деп көрсетілген [2, 12].
2004-2006 жж. мәдени-тарихи мұраларды сақтау, жинау, қорландыру жылдары деп аталып, зиялы қауымға мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойдың мәдениет пен әділеттің үздік жетістіктері негізінде гуманитарлық білім берудің толымды қорын жасау міндеттелді.
«Мәдени мұра» бағдарламасы бізде ғана емес, ЮНЕСКО тарапынан да бұл – дүниеде сирек кездесетін жоба, басқа елдерге де өнеге болатын құжат.
Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгі – мәдениеті. Мәдениет – ұлттың бет-бейнесі, рухани болмысы, жаны, ақыл-ойы, парасаты. Өркениетті ұлт, ең алдымен, тарихымен, мәдениетімен, ұлтын ұлықтаған ұлы тұлғалармен, әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан үлкенді-кішілі үлесімен мақтанады. Сөйтіп тек өзінің ұлттық төл мәдениеті арқылы ғана басқаға танылады [3].
Бүгінгі күні ұлттың рухани түлеуіне негіз салып отырған «Мәдени мұра» бағдарламасы ресми түрде аяқталғанымен, оның жұмысы жалғасын тауып отыр. Осыған Елордадағы Бейбітшілік және келісім сарайында үш жылға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі қоғамдық кеңестің өткен қорытынды отырысы дәлел. Мұнда мемлекет басшысының баяндамасы еліміздің мәдени, рухани дамуының әрі қарай бағыт-бағдарын айқындап берді [4]. Ежелден келе жатқан ата-бабалардың өлшеусіз, рухани құндылығы артқан шығармашылығын тереңдете зерттеу соның бірі болып табылады.
Ұлттық тәлім-тәрбиелік ұғым-түсініктерінің, ілім-білімдерінің даму тарихы он төрт ғасыр бойы ұрпақтан-ұрпаққа ұласып, мирас болып келе жатыр. Мұның өте әрідегі ілкі бастаулары, түп-төркіндері б.з.б. бір мың жылдықта Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістан жерін мекендеген, тарих тұрғысынан «Азиялық скифтер» атанған сақтар тағлымы мен тәрбие тәлімі, ғұндар наным-сенімдері мен ғұрыптарынан бастау алып, кейін Орхон-Енисей ежелгі жазба түркі ескерткіштері, Қорқыт ата тағлымдарымен жалғасып, сол орта ғасырларда Шығыс Аристотелі атанған қазақ жерінің ұлы ғалымы Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінде, сондай-ақ ХІ-ХІҮ ғасырларда өмір сүрген белгілі ойшыл-ғұламалар Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ахмет Иүгінеки, Реванди Хорезми, Қадырғали Жалайыри, Мұхаммед Хайдар Дулати ілімдерімен сәтті жалғасып, қазақ хандығы құрылған кезден былай қарай қазіргі заманымызға дейін бір-біріне сабақтасып, дамып, енді ғана болса да қолымызға тиіп отырғаны – аса қуантарлық жағдай. Сан ғасырлар бойы жас ұрпақты ізгілікке, имандылыққа, әділдікке, мейірбандылыққа, ақылдылыққа шақырған ғұлама тұлғалардың болғаны тарихта белгілі. Ғұлама-ойшылдардың мұрасы ғасырлар бойы атадан балаға айна қатесіз жетіп отыр.

1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында Алматы, 1999. - 296 б.
2. Қазақстан 2030. Барлық Қазақстандықтардың өркендеуі, әл-ауқатының жақсаруы мен қауіпсіздігі. Елбасының халқына жолдаған Жолдауынан // Егемен Қазақстан, 11 қазан, 1997. С. -32
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы-Қазақстан, 1995 ж.
4. «Мәдени мұра бағдарламасы». Егемен Қазақстан, 29 қараша 2003 ж.\
5. 2005-2010 жылдарға Қазақстан Республикасы білім беруін дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2004
6. Қазақстан Республикасы білім беру ұйымдарында тәрбие берудің кешенді бағдарламасы. Астана, 2001 ж.
7. Қазақстан Республикасының жоғары педагогикалық білім беру тұжырымдамасы. Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогика университеті, Алматы, 2004 ж.
8. Тауасарұлы Қазыбек. Түп-тұтқияннан өзіме шейін. / басп, дайындаған Б.Қыдырбекұлы. – Алматы: Жалын, 1993.-416 б.
9. Абай Құнанбаев шығармаларының бір томдық толық жинағы. – Алматы: Көркем әдебиет баспасы, 1961. – 136 б.
10. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. // Тексты и исследования. – М.; Л., 1957. – С. -282
11. Асланов В.И. Лексика «Кутадгу билиг» и азербайджанский язык // Советская тюркология, 1970, №4. – С. - 46
12. Бартольд В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Алматы; Жалын, 1993. – С. - 192
13. Радлов В. Кутадгу билиг. Факсимиле уйгурской рукописи. Императорской королевской придворной библиотеки в Вене. / Изд. Императорской Санкт-Петербургской Академии Наук, СПБ, 1890. – С. - 500
14. Валитова А.А. К вопросу о фольклорных мотивах в поэме «Кутадгу билиг» // Советское востоковедение. – 1958. - №2, С. - 88-102
15. Фомкин М.С. Благодатное знание // Звезда Востока. – 1984. - №7, С. - 182-184.
16. Бомбачи А. Тюркские литературы. Введение в историю и стиль. // в кн. Зарубежная тюркология. – С.191-293 Қалиев С.Қ. Қазақ этнопедагогикасының негіздері мен тарихы. – Алматы, 1992. – 163 б.
17. Короглы Х. Древнетюркская литература // Советская тюркология. – 1988, №5, С. - 16-21
18. Каримов К. Некоторые вопросы композиции метра и жанра «Кутадгу билиг». // Советская тюркология. №2, 1973. – С.104
19. Баласағұн Жүсіп. Құтты білік. / Көне түркі тілінен аударған және алғы сөзі мен түсініктерін жазған А.Егеубаев; Алматы: Жазушы, 1986. – 616 б.
20. Мырзахметұлы М. Болашақ кітаптың беташары. – Түркістан, 1999. – 21 б.
21. Қоңыратбаев А., Қоңыратбаев Т. – Көне мәдениет жазбалары: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 1991. – 400 б.
22. Орынбеков М. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. – Алматы: Ғылым, 1996. – 168 б.
23. Бердібаев Р. Ғасырлар толғауы. – Алматы, 1977. – 156 б.
24. Сүйінішәлиев Х.Ж. Қазақ әдебиетінің тарихи. – Алматы: Санат, 1998. – 328 б.
25. Өмірәлиев Қ. ҮІІІ-ХҮ ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. – Алматы: Мектеп, 1985. – 128 б.
26. Дербісалиев А. Қазақ даласының жұлдыздары. – Алматы: Рауан, 1995. – 283 б.
27. Әліпхан М. Жүсіп Баласағұн мен Абай арасындағы шығармашылық сабақтастығы мәселесі: филол. ғыл. канд. ...автореф.: 10.00.01. – Алматы, 1998. – 24 б.
28. Стеблева И.В. Поэтика «Кутадгу билиг» // Советская тюркология. 1970. – №4. – 85-100
29. Егеубаев А. Кісілік кітабы. – Алматы: «Ана тілі», 1998. – 34 б.
30. Сегизбаев О. Казахская философия. Алматы:
31. Байпаков К.М. По следам древних городов Казахстана. – Алматы, 1990. – С. - 208
32. Касымжанов А., Мажиденова Д. Поэт-мыслитель Юсуф Баласагуни // Простор. – 1984, №1, С.-201-203
33. Мажиденова Д.М. К вопросу об изучении мировоззренческих основ «Кутадгу билиг» Юсуфа Баласагуни // Известие Академии Наук КазССР. Серия общественных наук: Наука, Алма-Ата, 1982, №2, С. - 34-37
34. Мукасов С.М. Реализм Жусупа Баласагуни // Вестник Кыргызского государственного национального университета. Серия общественные науки, выпуск 3, Бишкек, 1997. С. – 240
35. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995. - 352 б.
36. Қалиев С. Қазақтың халық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері: пед. ғыл. док ... автореф.13.00.01. – Алматы, 2004. – 65 б.
37. Көбесов А. Әл-Фараби. - Алматы: Жазушы, 1971. - 171 б.
38. Кошербаева А.Н. Развитие идей гуманизма в педагогическом наследии Юсуфа Баласагуни: дисс. ... док. пед. наук:.13.00.01. – Алматы: 2004. С. – 45
39. Ахметов Т. Жүсіп Баласағұнидің тәлім-тәрбиелік идеялары: пед. ғыл. канд. ... автореф:.13.00.01. – Астана, 2003. – 27 б.
40. Мамбетакунов Э. Концептуальные основы гуманизации образования // Материалы международной научно-практической конференции «Самопознание – программа гармоничного развития человека». Часть 1. Алматы, 21-22 октября 2003. С. – 210
41. Тәжібаев Т.Т. Таңдамалы шығармалары // Құраст.: Қ.Б.Жарықбаев, Ж.Түрікпенұлы. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 272 б.
42. Сембаев А.И. История развития советской школы в Казахстане. - Алма-Ата, 1962. С. - 356
43. Храпченков Г.М. Проблемы содержания и методы обучения в школах Казахстана. - Алма-Ата, 1983. С.- 135
44. Құнантаева К.К. - Білім шыңына Қазақстанда әйелдерге білім берудің дамуы (1920-1977 жж.). – Алматы-Қазақстан, 1978. – 18 б.
45. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. – Алматы: Рауан, 1994. – 62 б.
46. Қалиев С.Қ. ХҮ-ХІХ ғасырлар ақын-жырауларының поэзиясындағы педагогикалық ой-пікірлер. – Алматы: Рауан, 1996. – 85 б.
47. Көбесов А. Әл-Фараби. – Алматы: Жазушы, 1971. – 171 б.
48. Құдиярова А.М. Педагогические воззрение Шакарима Кудайбердиулы: автореф. ...док. пед. наук:. 13.00.01. – Алматы, 1994. С. – 23
49. Әлсатов Т.М. Қазақ хандығы тұсындағы педагогикалық ойлардың дамуы (ХҮ-ХҮІІІ): пед. ғыл. док. ... автореф.: 13.00.01. – Алматы, 1997. – 300 с.
50. Шаймерденова К. Педагогические взгляды Абая Кунанбаева: автореф. ... канд. пед. наук:. 13.00.01. – Алматы, 1987. С. -24
51. Калмыкова З.И. Педагогика гуманизма. Москва: Знание, 1990. – С.80
52. Ильясова А.Н. Проблемы развития педагогической теории Казахстана (1960-1990 гг.); дисс. ... док. пед. наук:. 13.00.01. – Алматы, 1997. – С. -300
53. Муканова Г.И. Педагогичесий основы взаимодействия учителя и учащихся в формировании и развитии социальной активности подростков: автореф.... док. пед. наук:. 13.00.01. – Алматы, 1992. С. – 49
54. Урунбасарова Э.А. Развитие теории нравственного воспитания школьников в истории педагогики Казахстана (60-е гг. ХІХ – 90-е гг. ХХ в.): дисс. ... док. пед. наук:. 13.00.01. – Алматы, 2001. С. – 274
55. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. – Алматы: Рауан, 1998, - 128 б.
56. Хайруллин Г.Т. Традиционная культура казахского народа. – Алматы; Канагат – КС, 2000. С. – 120
57. Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтың педагогикалық озық дәстүрлерін пайдалану: пед. ғыл. канд. ... дисс.: 13.00.01. Алматы, 1994. – 170 б.
58. Сейталиев Қ.Б. Қазақстанда жоғары педагогикалық білім берудің жолдары. – Алматы, 1996. – 153 б.
59. Тұрсынова А.Б. Халел Досмұхамедұлының педагогикалық мұрасы: пед. ғыл. канд. ... автореф.: 13.00.01. – Алматы, 1999. – 21 б.
60. Бессмертная книга зороастрийцев // Учитель Узбекистана. - 2002, №41,
61. Мыңжан Н. Қазақтың көне тарихы. – Алматы: Жалын, 1994. – 400 б.
62. Қасымжанов А., Алтаев Ж. Ежелгі рухани таным және қазақ философиясы // Мұрагер. - Алматы, 1992, №1, Б. 46-55.
63. Алтаев Ж. Қазақ философиясының қалыптасуы: филос. ғыл. канд. ... автореф. 09.00.00. – Алматы, 1997. – 47 б.
64. Қалиев С.Қ. ХІ-ХІҮ ғасырлар ақын-жырауларының поэзиясындағы педагогикалық ой-пікірлер. – Алматы: Рауан, 1996. – 85 б.
65. Әбиев Ж. Педагогика тарихы. – Алматы: Дарын, 2006. – 480 б.
66. Мажиденова Д.М. Ибн Сино и Юсуф Баласагуни. Торжество разума.// Мат. Межд. Сесси, посв. 1000-летию со дня рождения Абу Али Ибн Сино. Душанбе; Дониш, 1988. С. – 393
67. Насрединов Б. В кн. Культурное наследие и история философии мысли. (Хайруллаев М.М.) Ташкент: «Узбекистон», 1985. – С.20
68. Философия: Жоғары оқу орнынынң студенттеріне арналған оқулық // Құраст. Т.Ғабитов, аудар. Сатершинов; Алматы: Қаржы-қаражат, 2002. – 352 б.
69. Боис М. Зороастризм. Верования и обычаи. – М., 1986. С. –174 с
70. Малов С. Е. Памятники рунического письма. – 1950. С.– 28
71. Турсынов Е.Д. Древнетюркский фольклор: истоки и становление. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. С.–27
72. Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник ХҮІ века «Гулистан» С.Сайфа и его язык. – Алма-Ата, 1975. С. – 85
73. Айдаров Г. И др. Древнетюркская письменность. – Алматы, 1971. С. – 56
74. Бертельс С.Е. Подготовка к изданию Наманганской рукописи «Кутадгу билиг» // Литературная газета, 10 марта, 1965.
75. Караев О. История караханидского каганата (Х-ХІІІ вв.) Фрунзе: Илим, 1983. С.– 216
76. Майоров Г.П. К вопросу об эволюции аристотелизма в средние века // «Торжество Разума». Матер. Между. Сессии, посв. 1000-летию со дня рождения Абу Али Ибн Сино. – Душанбе: Дониш, 1989. С.– 393
77. Кодаров А. Юсуф Баласагуни как представитель Восточного Ренессанса // Школьная библиотека. Урок 7. С.- 89-93
78. Баролина И. Поэма «Кутадгу билиг» // в кн.: Наука быть счастливым. 1968. – С.101-115
79. Кляшторный С.Г. Эпоха «Кутадгу билиг» // Советская тюркология, 1970, №4. С. - 82-89.
80. Кзыласов Л. Раскопки древнего Баласагуна. «Вестник Московского университета» СОН, №11. 1953.-С.160
81. Тороконов Э. Баласагын – Караганидтер мамлекетинин борбору, Фрунзе. Токмакская типография л/п объединения: «Периодика», 1990. С.– 28
82. Масон М.Е., Горячева В., Бурана: История изучения гродиша. – Фрунзе, 1985. С. –54
83. Тайчубеков Ю. Чаша Тюрбиса: Повесть // Литературный Киргизстан, 1986, №10, С. -12-68.
84. Шәлекенов У. Құм басқан қала. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 120 б.
85. Бартольд В.В. Очерк истории Семиречье. – Фрунзе, 1943. С.– 104
86. Ә.Марғұлан. Ежелгі жыр, аңыздар; ғылыми-зерттеу мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 144 б.
87. Кошербаева А. Тарихи-салыстырмалы педагогикадағы Жүсіп Баласағұнның ізгілік идеялары //Научно-пед. журнал Білім. – Алматы, 2006. – 52-54 б.
88. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. – Б. 262-263.
89. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. – Алматы, 1986. – 157.
90. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы, 1971. – Б. 154-200
91. Бартольд В.В. Книга моего Коркута. – М.-Л., 1962. С. -47
92. Сулейменов О. Эссе. Публицистика. Стихи. Поэмы. Алма-Ата: Жалын, 1989. С. - 542
93. Махмұд Қашғари. Түркі тілінің сөздігі: (Диуани лұғат-ат-түрк) - 3 томдық шығармалар жинағы / Қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А. Егеубай, Алматы, 1997, 1т. - 3 б.
94. Келімбетов Н. Ахмет Иүгінеки // Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1986. – 145 б.
95. Ахмет Иассауи. Диуани хикмет. – Қазан, 1901. – 102 б.
96. Мырзахметов М.М. Мұхтар Әуезов және Абайтану проблемалары. Алматы: Ғылым, 1982. – Б. 209-212
97. Қоңыратбаев Т. «Құтадғу» біліг және оның зерттелуі // Астана дауысы, 1993, 24 сәуір
98. Тухлиев Б. Фольклорные мотивы в «Кутадгу билиг» Юсуфа Хас-Хаджиба: дисс. ... канд. филолог. наук:. 10.00.01. – Ташкент, 1992. – 50 б.
99. Содиқов З. Юсуф Хос-Хожиб «Кутадгу билиг» асарининг олмонча илмий-адабий талкинлари: дисс. ... канд. филолог. наук:. 10.00.01. – Ташкент, 1994. – 24 б.
100. Молотова Г. Проблема нравственности – актуальная проблема всех эпох (на примере «Кутадгу билиг» Юсуфа Баласагуни) // Вестник КазГУ. – Алматы, 1999. - №9, С.35-39
101. Амребаева Ж.Т. Традиции восточной педагогики в поэме Юсуфа Баласагуни, «Кутадги билиг» // Историческая память: Алия-Маншук: конф. Молодых ученых г. Алматы, 2 марта 1998. – С. 88-89
102. Кошербаева А.Н., Мырзахметов М.М. Баласағұнидің «Құтты білік» дастанының мәні // Қазақстан мектебі. – 2004.- №7. – Б.34-36
103. Ахметов Т., Асқар Л.Ә. Жүсіп Баласағұни дүниетанымының рухани бастаулары // Қазақстан мектебі. – 2004. - №7. - Б. 23-28
104. Кононов А.Н. Поэма Юсуфа Баласагунского «Благодатное знание», в книге Ю.Баласагунский «Благодатное знание». - М., 1983. - С.
105. Крымский Е.Н. Историй персия, ее литературы и дервишской теософии. Москва: Наука, 1909. С.-64
106. Ғаббасов С. Халық педагогикасының негіздері. – Алматы: Әл-Фараби, 1995. – 152 б.
107. Мырзахметов М. Абай және Шығыс. Алматы: Қазақстан, 1994, 138 б.
108. Қайқаус. Қабуснама. – Алматы: Жазушы, 1986. – Б. 48-51.
109. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1995. – 35 б.
110. Бұқар жырау Қалқаманұлы. Шығармалары. – Алматы, 1992. – 94 б.
111. Рыскиева А. Қазақ филологиясындағы танымдық ойлар // Восток-Запад: диалог культур. Материалы ІІІ Межд. Симпозиума. Алматы, КазГУ им. Аль-Фараби, 25-27 октября, часть ІІ. Алматы, 2001. – 301 с.
112. Волоков Г.Н. Этнопедагогика. Чебоксары, 1974. С-7
113. Христова Е.Л. Об уточнения понятийного аппарата этнопедагогики. Журнал «Советская педагогика», 1989, №7
114. Виноградов Г.С. Народная педагогика. Иркутск, 1926.-С.21
115. Қалиев С. Халық педагогикасы хақында бірер сөз // Алматы: Мұрагер. 1992, №1. 62-67 б.
116. М.Әлімбаев. Халық – ғажап тәлімгер. - Алматы: Рауан, 1994. - 89 б.
117. Ай-Адам. Талас аңыздары // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2002. – 3 б.
118. Мағауин М. Қобыз сарыны жасаған ХҮ-ХҮІІ ғ. Қазақ ақын-жыраулар. 1968, 78 б.
119. Мырзахметов М. Баласағұнды салғызған түрік қағаны – Ер Тоңа –Афрасияб. Ақ жол. 2000, 15 наурыз.
120. Тамыр жайған бәйтерек. А.Қыраубаева. Егемен Қазақстан, 3 б.
121. Учебник для чтения. 5-й класс. Москва. 1985.-С.43
122. Күзекова З. Қазақ тілі. Практикалық курсы: Оқулық. Алматы: Раритет, 2002. -152 б.
123. Қазақтың мақал-мәтелдері. – Алматы, 1999. – 345 б.
124. Қоңыратбаева А. Халық педагогикасы және оны оқу-тәрбие ісіне ендіру жолдары. пед. ғыл. канд….дисс.: 13.00.01. Алматы, 1994.–200 б.
125. Зиманов С., Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариғаттың әсері. Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 158 б.
126. Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариғаттың әсері. Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 158 б.
127. Сарыбеков К.Д. Қазақтардың ежелгі әдет-ғұрып, салт-саналарының табиғат қорғаудағы маңызы // Қазақстан мектебі. – 1995 - №12. – Б.33-36
128. Жамансариева С. Идеи и традиции казахской народной педагогики в современной практике воспитания в семье и школе. – Москва, 1994. – 455 с.
129. Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 82 б.
130. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995. - 352 б.
131. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы, 1999. – 33 б.
132. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. – Алматы: Рауан, 1994. – 62 б.
133. Дербісалиев Ә. Қорқыт ата.Алматы, 1998 - 37 б.
134. Мұхаммед пайғамбар хадистері. Алматы, 1999. – 23 б.
135. Жалладин Дауани және Абай. Парасат. №3, 1994. – 6б.
136. Жұматаева Ш.Ж. Дулат Бабатайұлы мұраларының педагогикалық негіздері /Абай атындағы АлМУ. – Алматы, 2000. -86 б.
137. Абай. Алматы: Жазушы. – Т.2. өлеңдер мен аудармалар. – 1995.-336 б.
138. Қожахметова К.Ж. Теоретика методологические основы казахской этнопедагогики: пед. ғыл. докт. ... дисс.: 13.00.01. Алматы, 1998. – 300 с.
139. Дулати М.Х. Тарих-и-Рашиди. – Алматы, 1990. – 87 б.
140. Табылдиев Ә. Ұлттық тәрбие – ұлағатты іс // Қазақстан мектебі. – 1995 - №11. – Б.28-32
141. Әлиев М. Ұлт төңірегіндегі толғаныс. Ұлт тағлымы. №6, 1999.- 4-6 бб.
142. Медетбек Т. Тіл мен дәстүр. Ұлт тағлымы. №6, 1999.-11-12 бб.
143. Балғабаев С. Бірліксіз тірлік жоқ. Ұлт тағлымы. №6 1999. – 12-15 бб.
144. Каменский Я.А., Локк Д., Руссо Ж-Ж, Песталоцци И.Г. Педагогические наследие. – М, 1987
145. Константинов Н.А., Медынский К.Н., Шабаев М.Ф. История педагогики. Москва, 1974. –С.72
146. Руссо Ж-Ж. Педагогические сочинения. – М., 1981.
147. Ушинский К.Д. Педагогические сочинении. Москва. 1967-С.123
148. М.Әуезов. Абайтану дәрістері. Алматы, 1994. – 56 б.
149. Педагогика. Курс лекций. Алматы, 2003. – 299 б.
150. Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ. Мұғалім және ұлттық тәрбие. – Алматы: Нұрлы әлем, 2000. – 116 б.
151. Жүнісов А. Бабалар дәстүрі. – Алматы: Балауса, 1992. – 106 б.
152. Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтың педагогикалық озық дәстүрлерін пайдалану: пед. ғыл. канд. ... дисс.: 13.00.06. Алматы, 1994. – 170 б.
153. Уәйсова Г.И. Қазақ әдебиеті. Алматы: Атамұра, 2003.- 63 б.
154. Қазақ әдебиеті. 6 сынып оқушыларына арналған.Алматы: «Атамұра», 2006. – 319 б.
155. Қазақ әдебиетінің хрестоматиясы. 9-сынып оқушыларына арналған. Алматы: Мектеп. 2001. – 201 б.
156. Қазақ әдебиеті 8-сынып оқушыларына арналған. Алматы: Атамұра, 2004. – 270 б.
157. Муканова Г.И. Педагогичесий основы взаимодействия учителя и учащихся в формировании и развитии социальной активности подростков: автореф.... док. пед. наук:. 13.00.01. – Алматы, 1992. – С. 49
158. Әбдікерім А. Ұлттық педагогика негізінде оқу тәрбие ісін ұйымдастыру (Баянөлгий өлкесіндегі қазақ мектептері бастауыш кластарының тәжірибесінен): пед. ғыл. канд.... дисс.: 13.00.01. – Алматы, 1993. – 125 б.
159. Педагогика. Учебное пособие для студентов педагогичсеких вузов и педагогических коллелжей / Под ред. П.И. Пидкасистого. – М.: Педагогическое общество России, 2004. – С. 608
160. Наурызбай Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного образования школьников: дисс. ... док. пед. наук:. 13.00.01. – Алматы, 1997. – 300 с.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 143 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

бет

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 – 11

1. Орта ғасырда Орталық Азиядағы тәрбие туралы
ой-пiкiрлердiң қалыптасуының теориялық негіздері

1. Қазақ даласындағы халық тәлімінің тарихи кезеңдері
мен Орта ғасырдағы даму ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... 12- 24

1.2 Халық тәлiм-тәрбиесi мен түркі жазбалар
арасындағы сабақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-42

3. Ойшыл-ғұлама Жүсіп Баласағұн шығармашылығының
тәлім-тәрбиелік мәні мен халықтық педагогика
тұрғысынан
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..43-56

2. Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанындағы халық
педагогикасының құрылымдық жүйесі мен мазмұны

2.1 Халықтық педагогика - Құтты білік дастанындағы
төрт діңгектің негізгі
бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-83

2.2. Салт-дәстүрлердің халықтық педагогикада алатын
орны мен Құтты біліктегі
көрiнiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84-103

2.3. Жүсіп Баласағұнның тәлімдік ой-пікірлерін халықтық
педагогика тұрғысынан оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 104-114

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...115-117

Пайдаланылған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 118-124

Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .125-13 3

Нормативтік сілтемелер

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы-Қазақстан,
1995 ж.

2. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңы. Алматы,
1992 ж.

3. Қазақстан - 2030

4. Мәдени мұра бағдарламасы. Егемен Қазақстан, 29 қараша 2003
ж.

5. 2005-2010 жылдарға Қазақстан Республикасы білім беруін
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2004

6. Қазақстан Республикасы білім беру ұйымдарында тәрбие берудің
кешенді бағдарламасы. Астана, 2001 ж.

7. Қазақстан Республикасының жоғары педагогикалық білім беру
тұжырымдамасы. Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогика университеті, Алматы,
2004 ж.

Кiрiспе

Зерттеудiң көкейкестiлiгi: Бүгiнгi күнi жеке тұлғаны Қазақстандық
патриотизм мен отансүйгiштiк рухта тәрбиелеу барысында Елбасымыз:
“Қазақстанның отаншылдық сезiмiн тәрбиелеу бiлiм берудiң мектепке дейiнгi
жүйесiнен жоғары оқу орындарына дейiнгi орталықтарда, барлық ұйымдарда
көкейкестi болып табылады. Балаларды Отанды, туған жердi, өзiнiң халқын
сүюге тәрбиелеу – аса маңызды, аса жауапты да қадiрмендi парыз” – деген
сөзiне үңiлсек, онда Қазақстан мемлекетiнiң егемен ел болып қалыптасып,
дербес мемлекет болуы және өркендеп гүлденуi ұлттық бiртектiлiктi сақтаудан
басталады. Оның басты құндылықтары – ана тiлi, ұлттық рух, дiни наным-
сенiмдермен тығыз байланысты. Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагерi.
[1,29].
Елiмiз егемендiк алғалы берi халқымыздың ғасырлар бойы бiртiндеп
қорланып қалыптасқан рухани қазынасы қайта жаңғыра түстi. Жас ұрпақтың ата-
баба мұраларынан қол үзiп қалмауы, жалпы адамзаттық құндылыққа, әсiресе,
ғылыми дүниетанымға жаңаша көзқараспен қарау қазiргi педагогика iлiмiнiң
назар аударып отырған мәселелерiнiң бiрi.
Жастарға рухани тәрбие берудiң бағдарлы идеялары мемлекетіміздің басты
Қазақстан-2030 тұжырымдамасында: ...бiздiң балаларымыз бен
немерелерiмiз... бабаларының игi дәстүрiн сақтай отырып, қазiргi заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады. Олар бейбiт, абат,
жылдам өркендеу үстiндегi күллi әлемге әйгiлi әрi сыйлы өз елiнiң
патриоттары болады, - деп көрсетілген [2, 12].
2004-2006 жж. мәдени-тарихи мұраларды сақтау, жинау, қорландыру
жылдары деп аталып, зиялы қауымға мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойдың
мәдениет пен әділеттің үздік жетістіктері негізінде гуманитарлық білім
берудің толымды қорын жасау міндеттелді.
Мәдени мұра бағдарламасы бізде ғана емес, ЮНЕСКО тарапынан да бұл –
дүниеде сирек кездесетін жоба, басқа елдерге де өнеге болатын құжат.
Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін
даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгі – мәдениеті. Мәдениет –
ұлттың бет-бейнесі, рухани болмысы, жаны, ақыл-ойы, парасаты. Өркениетті
ұлт, ең алдымен, тарихымен, мәдениетімен, ұлтын ұлықтаған ұлы тұлғалармен,
әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан үлкенді-кішілі үлесімен мақтанады.
Сөйтіп тек өзінің ұлттық төл мәдениеті арқылы ғана басқаға танылады [3].
Бүгінгі күні ұлттың рухани түлеуіне негіз салып отырған Мәдени мұра
бағдарламасы ресми түрде аяқталғанымен, оның жұмысы жалғасын тауып отыр.
Осыған Елордадағы Бейбітшілік және келісім сарайында үш жылға арналған
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі қоғамдық
кеңестің өткен қорытынды отырысы дәлел. Мұнда мемлекет басшысының
баяндамасы еліміздің мәдени, рухани дамуының әрі қарай бағыт-бағдарын
айқындап берді [4]. Ежелден келе жатқан ата-бабалардың өлшеусіз, рухани
құндылығы артқан шығармашылығын тереңдете зерттеу соның бірі болып
табылады.
Ұлттық тәлім-тәрбиелік ұғым-түсініктерінің, ілім-білімдерінің даму
тарихы он төрт ғасыр бойы ұрпақтан-ұрпаққа ұласып, мирас болып келе жатыр.
Мұның өте әрідегі ілкі бастаулары, түп-төркіндері б.з.б. бір мың жылдықта
Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістан жерін мекендеген, тарих тұрғысынан
Азиялық скифтер атанған сақтар тағлымы мен тәрбие тәлімі, ғұндар наным-
сенімдері мен ғұрыптарынан бастау алып, кейін Орхон-Енисей ежелгі жазба
түркі ескерткіштері, Қорқыт ата тағлымдарымен жалғасып, сол орта ғасырларда
Шығыс Аристотелі атанған қазақ жерінің ұлы ғалымы Әбу Насыр әл-Фараби
еңбектерінде, сондай-ақ ХІ-ХІҮ ғасырларда өмір сүрген белгілі ойшыл-
ғұламалар Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ахмет Иүгінеки, Реванди Хорезми,
Қадырғали Жалайыри, Мұхаммед Хайдар Дулати ілімдерімен сәтті жалғасып,
қазақ хандығы құрылған кезден былай қарай қазіргі заманымызға дейін бір-
біріне сабақтасып, дамып, енді ғана болса да қолымызға тиіп отырғаны – аса
қуантарлық жағдай. Сан ғасырлар бойы жас ұрпақты ізгілікке, имандылыққа,
әділдікке, мейірбандылыққа, ақылдылыққа шақырған ғұлама тұлғалардың болғаны
тарихта белгілі. Ғұлама-ойшылдардың мұрасы ғасырлар бойы атадан балаға айна
қатесіз жетіп отыр.
Қазақ елi тәуелсiздiк алғаннан берi тарихи тұлғалардың, ғұлама-
ойшылдардың, ақын-жыраулардың, педагог-ағартушылардың қайталанбас тәлiми
мұралары туған халқына үлкен құндылық. Сондықтан оларды бүгінгі таңда
зерттеп, болашақ ұрпаққа жеткізу ұлттық тәрбие үрдісінің басты міндеті
болып отыр.
Табиғат, қоғам, адам дамуының заңдылығын, өзара байланыстылығын
өздерiнiң дүниетанымына арқау етiп, ежелден ұлы ғұламалардың ұрпақ
тәрбиесiнiң қайнар көздерiне үлкен мән бергенi анық.
Орта ғасырдағы түркі халқының ұлы ғұламалары өмір сүрген кезең (840-
1212 жж.) тарихта қарахандар дәуірі деген атпен белгілі. Осы уақыт түркі
даласындағы өркениеттің түйінді биігі іспетті, мемлекет гүлденіп, өркениет
шалқиды. Сонымен бірге ислам діні тұран жұртына дендеп ене бастаған.
Қарахан мәдениетіндегі елдік түзу, мемлекеттік, қоғамдық ойды идеология
деңгейінде өрістету секілді айқын бағыттар таланттылықпен көрінеді. Бұл
кезеңнің тарихы мен даму ерекшеліктері бүгінгі таңда көптеген зерттеулердің
және деректі құжаттардың арнайы мәселесі болып келеді [5; 6; 7; т.б.].
Көне дәуірдің бір белгісі әлемнің асыл қазыналарының қатарындағы өшпес
мұра – Жүсіп Баласағұнның Құтадғу билиг атты дастаны. ХІ ғасырда жарық
көрген энциклопедиялық шығарманың даналық сөзі, өсиет-ғибраттарының жас
ұрпақ тәрбиесіне берері мол.
Осыдан он ғасырдан астам бұрын жазылған көне мұра бiз үшiн ең алдымен,
тәлім-тәрбиелік, ақлиқаттық-этикалық, эстетикалық көзқарастарымен бағалы.
ХI ғасырдағы көне түркi поэзиясының тұңғыш кiтабының басты қасиетi, мұрат-
мақсаты – адамның бақыты, адам баласының парасатты өмір сүру жолын көрсету.

Дастан авторы – аты әлемге әйгілі ақын, философ, қоғам қайраткері
Жүсіп Хас Хаджиб Баласағұн музыкант отбасында дүниеге келген. Тарихи
деректерге сүйенсек, Баласағұн жыл қайыру дәстүрі бойынша санағанда 1021
жыл шамасында туған. Ақын туралы жазба деректер көзін ақынның өз шығармасы
Құтты біліктен ғана алуға болады. Жүсіп өз заманындағы ғылым негіздерімен
толық танысқанының арқасында, кемелденген жасында Құтты білік тәрізді
классикалық шығармасын жаза бастайды. Бұдан байқайтынымыз түркі ойшылының
тұлғалық қасиетінің ең негізгісі –араб, парсы тілдерін жақсы білуімен бірге
өз ана тілін терең меңгеріп, оның аса көркемдік қуатын әлемге таныту
бағытын ұстанғандығында. Бар байлығын бойына дарытқан Баласағұн құнды
мұрасында адамгершілікті, адалдықты, адам сүюді тебірене жырлайды. Ол үшiн
оқу-бiлiмге, инабаттылыққа, адалдыққа меңзейдi. Өзi өмiр сүрген заманның
қоғамдық, саяси-әлеуметтiк ахуалын, кемшiлігiн тамыршыдай тап басып
суреттейді.
“Құтты бiлiк” дастанында түркi ойшылдарының елдiк түзу, мемлекеттiлiк
құру, өркениеттi, дәулеттi түркi мемлекетiнiң құрылысын нығайту мақсаты
жолбасшы жұлдыздай жарқырап көрiнедi. Дегенмен ХХI ғасыр табалдырығында
жаңа бiр даму белесiне маңдайы ашылған қырықтан астам ұлттың түп нәсiлi
түркi дүниесiнiң мемлекеттiлiк құрылыс түзу тәжiрибесi мен iлiмi әлi де
толық ғылыми жүйесiн тапқан жоқ деп айтуға болады. Жүсiп Баласағұнның құнды
мұрасы, мәні мен мазмұны зор Құтты білік дастаны әуелi тарихи санамыздағы
осы ақтаңдақтардың орнын толтыратын шығарма.
Түркі дастанының әр тарауындағы тәлім-тәрбиелік, философиялық,
әлеуметтік, этикалық толғамдар бүгiн де өмiршең, бүгiн де терең мәнiн
жоғалтпаған. Оның таным-бiлiгiнiң түпкi тамырына ой жүгiртiп, тәлім-
тәрбиелік заңдылықтарын ашу - педагогика тарихын байытып, теориялық-
практикалық қуатын арттыра түспек.
Жүсіп Баласағұнның энциклопедиялық мұрасы көптеген ғалымдардың назарын
аударып, жан-жақты зерттелуде. Ең алдымен, Құтты білікті зерттеу
негізінен Қазыбек би Тауасарұлы (1692-1776) [8], Абай Құнанбаев (1845-1904)
[9], еңбектерінен басталады. Кейіннен С.Е. Малов (1880-1957) [10], В.И.
Асланов [11], т.б. ғалымдардың еңбектерiнде тереңдетіліп, оны орыс
ғалымдары В.В.Бартольд [12], В.В. Радлов [13], А.А. Валитова [14], М.Фомкин
[15], шет ел шығыс зерттеушiлерi А. Бомбачи [16] А. Көроглы [17], А.
Каримов [18], ал қазақ ғалымдарынан А. Егеубаев [19], М. Мырзахметов [20],
Ә. Қоңыратбаев [21], М. Орынбеков [22], Р. Бердiбаев [23], Х. Сүйiнiшәлиев
[24], Қ.Өмiрәлиев [25], Ә. Дербiсалиев [26], Ә. Мақсат [27] әдебиет
тұрғысынан зерттеген. Сонымен бiрге Жүсiп Баласағұнның “Құтты бiлiк”
дастанының жазылу тарихынан гөрi стилiн көбiрек зерттеген И.В. Стеблева
[28], шығармашылық мазмұнын толық зерттеген А. Егеубаев [29] болды. “Құтты
бiлiк” дастаны туралы Ө. Сегізбаев [30], К.М. Байпақов [31], т.б.
ғалымдардың еңбектерiнде де егжей-тегжейлi айтылады.
Философиялық, психологиялық, тарихи, педагогикалық әдебиеттерге
жасалған талдау көрсеткендей Жүсiп Баласағұнның шығармаларындағы тәлiм-
тәрбиелiк, iзгiлiк идеяларын А. Қасымжанов [32], Д. Мажиденова [33], С.
Мукасов [34], Қ. Жарықбаев [35], С. Қалиев [36], А. Кубесов [37], Ә.
Көшербаева [38], Т. Ахметов [39], Э. Мамбетахунов [40] т.б. арнайы
зерттеген.
Сонымен бiрге аталған зерттеулердiң бағыттарына қарамастан, бүгiнгi
таңда Жүсiп Баласағұнның шығармашылығындағы тәлiм-тәрбиеге қатысты жақтары
әлi де толық ашылмаған. Бұл жерде ерекше көңiл аударатын мәселе ғұлама
идеяларының халық педагогикасымен ұштасуы. Аталған зерттеулердiң бiразы осы
мәселенi көтерген. Мәселен, М. Мырзахметов, А. Егеубаев, А.Валитовалар өз
еңбектерiнде “Құтты бiлiктегi” мақал-мәтелдердiң тәрбиелiк мәнiн айта
отырып, олардың әдебиеттегi рөлiн ашады. Ал А.Көшербаева Жүсiп Баласағұнның
iзгiлiк тұжырымдамасына арналған зерттеуiнде халық педагогикасына тоқталып
өтедi. Т.Ахметовтың зерттеу жұмысы Жүсiп Баласағұнның тәлiм-тәрбиелiк
идеяларын ашуға бағытталған [39]. Дегенмен көздеп отырған мәселені толық
ашуда бұл зерттеулердің жеткіліксіз екендігі анық. Жүсіп Баласағұнның
мұрасындағы халықтық педагогика негіздері арнайы зерттеудің пәні
болатындығы еш күмән келтірмейді. Ғұламаның шығармашылығындағы ежелгі
рухани танымдармен астарласып жатқан халық тәлім-тәрбиесінің көріністері,
ең алдымен, бас кейіпкерлердің аттарынан, кеңінен орын алатын мақал-
мәтелдерден, аңыз-әңгімелерден, салт-дәстүрлерден басталып, жан-жақты
қарастырғанды талап етеді. Осы төңіректегі мәселелердің қай-қайсысын алсақ
та өз алдына мәні мен маңызы зор жеке ізденіс тақырыбы бола алады. Мұндай
ізденістерді ғылыми тұрғыдан пайымдауда педагогикалық ой-пікірдің даму
тарихы мен Қазақстанда білім беру ісіне арналған еңбектердің де үлесі бар.
Олар: Т.Т.Тәжібаев [41], А.И. Сембаев [42], Г.М. Храпченков [43], К.К.
Құнантаева [44], Қ.Б. Жарықбаев [45], С.К. Қалиев [46], А.К.Кубесов [47],
А.М. Құдиярова [48], Т.М. Әлсатов [49], К.Ш. Шәймерденова [50], З.
Калмыкова [51], т.б.
Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірдің дамуына
арналған А.Г. Ильясова [52], Б.И. Муканова [53], Э.А.Урунбасарова [54],
С.А.Ұзақбаева [55], Г.Т.Хайруллин [56], Р.К.Төлеубекова [57], К.Б.
Сейталиев [58], А.Б.Тұрсыновалардың [59] зерттеу еңбектерін атаған жөн.
Ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып, Жүсіп Баласағұнның Құтты
білік дастанының тәлім-тәрбиелік мұрасын халықтық педагогика аясында
жіктеп, ғылыми арнаға түсіруді басты міндет етіп отырмыз. Мұндағы құндылық
- ғұлама-ойшыл мұрасы арқылы түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқы
әдет-ғұрыптарының, салт-дәстүрлерінің шыққан түп-төркінін кеңінен, жан-
жақты зерттеу. Дастанда өсиет, нақыл сөздер, кісілік, тектік, жәуанмәртлік,
парасат ұғымдары, жас ұрпақты қалай тәрбиелеу керектігі, үлкенді сыйлау,
қоғамның заңдары мен рәсімдері туралы, жар таңдау, т.б. мәселелер толық
қамтылған.
Жүсіп Баласағұнның мұрасындағы халықтық педагогика негіздері арнайы
зерттеудің пәні болатындығы еш күмән келтірмейді. Ғұламаның
шығармашылығындағы ежелгі рухани танымдармен астарласып жатқан халық тәлім-
тәрбиесінің көріністері, ең алдымен, бас кейіпкерлердің аттарынан, кеңінен
орын алатын мақал-мәтелдерден, аңыз-әңгімелерден, салт-дәстүрлерден
басталып, жан-жақты қарастырғанды талап етеді. Осы төңіректегі мәселелердің
қай-қайсысын алсақ та өз алдына мәні мен маңызы зор жеке ізденіс тақырыбы
бола алады. Демек, осынау қайшылықты ғылыми-теориялық тұрғыдан шешу, Жүсіп
Баласағұнның Құтты білік дастанындағы халықтық педагогика негіздерін
қарастыру зерттеуіміздің көкейкестілігі деп есептейміз. Қорыта келгенде,
осының бәрі зерттеу тақырыбын Жүсіп Баласағұнның Құтты білік
дастанындағы халықтық педагогика негіздері деп алуымызға себепші боды.
Зерттеудiң нысаны: Жүсiп Баласағұнның тәлiм-тәрбиелiк мұрасы.
Зерттеудiң пәнi: Жүсiп Баласағұнның мұрасындағы халықтық педагогика
негіздері.
Зерттеудiң мақсаты: Жүсiп Баласағұнның мұрасындағы халықтық педагогика
мәселелерiн ғылыми-теориялық тұрғыдан негiздеу және олардың тәрбиелiк мәнiн
ашып, жүйелеу.
Зерттеудiң мiндеттерi:
1. Орта Азияда Х-ХII ғасырдағы тәлім-тәрбие туралы ой-пікірлердің
қалыптасуының тарихи ерекшеліктерін айқындау;
2. Жүсiп Баласағұнның “Құтты бiлiк” дастанындағы халықтық педагогиканың
алатын орны мен негiзгi бағыттарын анықтау және құрылымдық жүйесін
жасау;
3. “Құтты бiлiктегi” халықтық педагогиканың жүйесiн құрайтын ауыз
әдебиетiнiң көрiнiстерiне, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріне талдау жасап,
олардың тәлім-тәрбиелік мәнін ашу;
4. Жүсiп Баласағұнның тәлімдік ой-пікірлерін халықтық педагогика тұрғысынан
оқу-тәрбие үрдiсiнде пайдалану жолдарын анықтап, әдістемелік ұсыныстар
беру.
Жетекшi идея: Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанындағы халықтық
педагогиканың негіздерін айқындау – жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру
үрдісінде, тарихи тұлғалық санасын қалыптастыруда маңызды факторы болып
саналады.
Зерттеудiң әдiснамалық және теориялық негiздері болып тәрбиеге
тұлғалық, іс-әрекеттік көзқарас; халықтық педагогика тұжырымдамасы;
жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтардың диалектикалық өзара бірлікте
болуы туралы тарихи, философиялық, әлеуметтік, мәдени ілім, мәдени
мұраларды зерттеудегі жүйелілік, тұтастық, тарихи-салыстырмалы тұжырымдар
саналады.
Зерттеу әдiстерi: зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерге (философиялық,
фольклорлық, мәдени, тарихи-педагогикалық, этнопедагогикалық) тарихи-
салыстырмалы, жүйелі-құрылымдық, логикалық талдау; мұрағат деректерін сирек
қолжазба қорларын жүйелі талдап қорыту.
Зерттеу кезеңдерi: Зерттеу жұмысы (1999-2006 жж.) жылдар аумағында
жүргізіліп, үш кезеңді қамтыды.
Бiрiншi кезеңде – (1999-2000 жж.) белгіленген тақырып аясында
зерттеудің ғылыми негіздемесі анықталып, ғылыми-педагогикалық және арнаулы
тарихи, философиялық, психологиялық әдебиеттердегі бұл проблеманың зерттелу
жолы қарастырылды. Әдебиеттерге талдау жасалынды, қажетті мұрағат
материалдары жинақталды. Өзбекстан, Қырғызстан кiтапханаларынан дерек
көздері iздестірілді. Зерттеу жұмысының объектісі, пәні, мақсаты мен
міндеттері, әдіснамалық негіздері мен әдістері нақтыланды.
Екiншi кезеңде – (2001-2004 жж.) теориялық, тарихи, әдеби,
педагогикалық материалдарға жүйелiк-құрылымдық талдау жасалынып,
жинақталған материалдар сұрыпталды. Жүсіп Баласағұнның Құтты білік
дастаны жан-жақты талданып, олардың мазмұны ашылды.
Үшiншi кезеңде – (2004-2006 жж.) жүргізілген тарихи-педагогикалық
зерттеу жұмысының нәтижелері бір жүйеге келтіріліп, қорытындыланды және
нақты тұжырымдар мен ұсыныстар әзірленді. Сонымен қатар Жүсіп Баласағұнның
Құтты білік дастанындағы тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері атты арнайы дәріс
бағдарламасы жасалынып, әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеудiң жаңалығы:
- Орта ғасырда Орталық Азиядағы тәрбие туралы ой-пікірлердің
қалыптасуының теориялық негіздері айқындалды.
- Жүсiп Баласағұнның “Құтты бiлiк” дастанындағы халықтық
педагогиканың алатын орны, теориялық негіздері, тәрбие бағыттары
анықталды.
- Құтты білік дастанындағы халық педагогикасының құрылымдық жүйесі
жасалынып, тәлім-тәрбиелік мәні мен мазмұны ашылды.
- Жүсiп Баласағұн мұрасының бүгінгі таңда ұлттық тәрбиедегі алатын
орны мен оқу-тәрбие үрдiсiнде пайдаланудың жолдары анықталып,
әдiстемелiк ұсыныстар берiлді.
Зерттеудiң практикалық мәнi:
- зерттеу материалдары бойынша Жүсіп Баласағұнның Құтты біліктегі
төрт діңгек және оның көріністері атты жүйені қолданудың
педагогикалық-әдістемелік ұсыныстары әзірленді;
- Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанындағы тәлім-тәрбиелік ой-
пікірлері атты арнайы курс бағдарламасы дайындалды.
Зерттеу нәтижелерін жоғары және орта педагогикалық оқу орындарында,
оқушылар мен мұғалімдердің ұлттық рухани мәдениетін көтеру мақсатында
пайдалануға болады.
Зерттеудiң нәтижелерiн сынақтан өткізу және іс-тәжірибеге енгізу:
Зерттеудiң нәтижелерi баяндама түрiнде Алматы облысының “Ұлттық тәлiм-
тәрбие ассоциациясы” мен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Т.Тәжiбаев атындағы
этнопсихология және этнопедагогика Орталығының бiрiккен отырыстарында (1996-
2000 жж.); Тараз қаласының М.Х.Дулати атындағы ТарМУ-iнде өткен халықаралық
ғылыми-практикалық конференциясында; Тараз қаласы Педагогикалық
Институтының “Орталық Азия және Қазақстан – түркi өркениетiнiң бастауы”
атты ғылыми-практикалық конференциясында; М.Х.Дулати атындағы Тараз
мемлекеттiк университетiнiң жалпы педагогика кафедрасының отырысында,
Республикалық ғылыми Ұлт тағлымы, Ізденіс журналдарында жарияланды.
Сонымен қатар Тараз қаласындағы қазақ орта мектептерiнiң тәрбие
жұмыстарында пайдаланылды.
Диссертацияның негiзгi мазмұны Республикалық ғылыми баспасөзде
жарияланған бiрнеше мақалаларда жарық көрдi (Iзденiс (2003), “Ұлт тағлымы”
(2004), Вестник КазНПУ (2006).
Зерттеу жұмысының нәтижелері халықаралық, республикалық ғылыми-
теориялық, практикалық конференцияларда (Алматы 2001, Тараз 2001, 2006,
Шымкент 2001, 2003), М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің
жалпы педагогика кафедрасының семинарлары мен конференцияларында және
педагогика факультетінің және Тараз қаласындағы орта мектептердің оқу-
тәрбие процесінде жүзеге асырылды.
Қорғауға ұсынылатын негiзгi жағдайлар:
- Қарахандар дәуiрi – түркі халықтарының тарихында оқу-бiлiмнiң,
тәлiм-тәрбиенiң жаңа сапада дамыған, өркендеген кезеңi;
- Жүсiп Баласағұнның Құтты бiлiк дастанындағы халық педагогикасының
негіздері, олардың құрылымдық жүйесі, тәрбиелік бағыттары мен
мазмұны;
- Жүсіп Баласағұн мұрасының ұлттық тәрбиедегі алатын орны, Құтты
білік дастанындағы халық педагогикасының негіздерін тәжірибе
жүзінде пайдалану жөніндегі әдістемелік ұсыныстар.
Диссертация құрылымы:
Диссертация кiрiспеден, екi тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі; ғылыми аппараттары:
нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық-теориялық
негіздері, зерттеу көздері мен әдістері, негізгі кезеңдері мен базасы,
қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары, ғылыми жаңалығы мен теориялық және
практикалық мәні, нәтижелердің дәлелдігі мен негізділігі ашып көрсетіледі.
“Орта ғасырда Орталық Азиядағы тәрбие туралы ой-пiкiрлердiң
қалыптасуының теориялық негіздері” атты бiрiншi тарауда тарихи-әлеуметтiк,
мәдени және тәрбие ой-пiкiрлерiнiң дамуына талдау жасалынып, халық
педагогикасының негіздері айқындалып, оларға сипаттама беріледі. Тарихи
кезеңдердегі халықтың тәлім-тәрбиесі мен түркі жазбалар арасындағы
сабақтастықтың, Жүсіп Баласағұнның мұрасының тәлім-тәрбиелік мәні ашып
көрсетіледі.
Жүсiп Баласағұнның Құтты білік дастанындағы халықтық педагогика
негіздерінің құрылымдық жүйесі мен мазмұны атты екiншi тарауда аңыз-
әңгімелерге, мақал-мәтелдерге, әдет-ғұрыптарға сипаттама берiлiп, олардың
бағыттары, мазмұны, тәрбиелік мәні анықталады. Халықтық педагогиканың
Құтты білік дастанындағы төрт діңгектің негізгі бастауы екендігі
айқындалады. Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанындағы тәлім-тәрбиелік
ой-пікірлері атты арнайы курс бағдарламасы дайындалып, халық
педагогикасының құрылымдық жүйесін мектептің оқу-тәрбие үрдісіне қолданудың
әдістемелік ұсыныстары беріледі. Әр тараудың соңында зерттеу мәселелері
дәлелденіп, ғылыми-педагогикалық тұрғыдан айқындалған. Сонымен қатар Жүсіп
Баласағұнның тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері тұжырым ретінде баяндалған.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижесiне негiзделген тұжырымдар мен
Жүсiп Баласағұнның халықтық педагогика тұрғысындағы мұраларын пайдалануға
байланысты ұсыныстар берiлдi.
Қосымшада зерттеу жұмысы барысында қолданылған материалдар, тақырыпқа
байланысты қосымша ақпараттар, Құтты білік дастанындағы тәрбие
ұғымдарының сөздігі берілген.

1 Орта ғасырда Орталық Азиядағы тәрбие туралы ой-пікірлердің
қалыптасуының теориялық негіздері

1.1 Қазақ даласындағы халық тәлімінің тарихи кезеңдері мен Орта
ғасырдағы даму ерекшеліктері

Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне қарай зерттеп отырған
мәселенің теориялық негіздерінің мәнін ашып көрсетуде ең алдымен, қазақ
даласындағы тарихи кезеңдерге басты назар аударылды. Әрбір кезең өзіндік
даму ерекшеліктерімен сипатталады. Сонымен қатар сол кезеңдерде халықтық
педагогиканың қалыптасуы мен дамуына себеп болған тарихи жағдайлар, тәрбие
үрдісіне үлес қосқан ғұламалардың еңбектері мен көзқарастарының маңызы
ерекше болды. Сондықтан зерттеу жұмысымызда М. Қашқари, Ж. Баласағұн, А.
Иүгінеки, А. Иассауи еңбектеріне жан-жақты талдау жасалады.
Кешегі өткен тарих беттері – Шығыс мәдениетінің қайнар көзі болып
саналатын Ұлы даланы мекендеген түркі тілдес халықтардың, одан әрі ғұндар
мен сақтардың бір елді, бір жерді мекендеп, оны сыртқы жаулардан қорғап,
бір тілде сөйлеп, бір дінге сеніп, әлем мәдениетінің қалыптасуына теңдесі
жоқ үлес қосқаны, бүгінгі ұрпақтың өмір тәжірибелерінен көрініп отыр.
Айтылған ойға көптеген ғылыми тұжырымдар, пікірлер дәлел болады. Бұл
мәселені зерттеген ғалымдар (А. Қасымжанов [60], Ж. Алтаев [61], С. Қалиев
[62], Ж. Әбиев [63], т.б.) халық тәлім-тәрбиесін адамзат дамуының қоғамдық
құрылыс кезеңдеріне сай бірнеше сатыға бөліп қарастырады:

а) алғашқы қауымдық құрылыс кезеңдегі тәрбие;

ә) сақтар мен ғұндардың мәдени-жауынгерлік тәрбие дәстүрлері;

б) ұлы түркі қағанатының тәлімдік мұрагерлері (ҮІ-ІХ ғғ.);

в) Шығыс мәдениетінің тәлімгерлік мұрагерлері (ХІ-ХҮ ғғ.)

г) Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлім-тәрбие (ХҮ-ХҮІІІ ғғ.)

ғ) ХҮІІІ –ХХ ғғ. аралығындағы тәлім-тәрбие;

д) кеңестік дәуірдегі ғылыми-педагогиканың қалыптасуы (1910-
1990 жж.);

е) Тәуелсіз Қазақстандағы ұлттық тәлім-тәрбиенің дамуы
Аталған халық тәлімінің тарихи кезеңдері тек өздеріне тән
ерекшеліктерімен сипатталады. Мысалы, алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде
қыз балалар үй жұмыстарына араласып, киім пішті, тұрмыстық салт-дәстүрлер
рәсімдеріне қатысты, ұл балалар садақ тарта білді, аң аулауға көмектесті.
Сақтар мен ғұндар империясы мәдени-жауынгерлік тәрбие дәстүрлерін дамытып
отырды. Сөйтіп өз ұрпақтарын дене, еңбек және эстетикалық тәрбие
принциптері негізінде тәрбиелеп өсірді.
Сақтар мен ғұндар империясы ҮІІ-ІІІ ғасырлар аралығында қазіргі Орта
Азиямен Қазақстан территориясын мекендеді. Сақтар империясының құрамына
көптеген тайпалар кірген. Массагет, Исседон, Савромат, Ариилер және
басқалар. Сақтардың көсемдері Афрасияб, Томирис сол кездегі ірі мемлекет
Парсы империясының патшалары Каирге, Дайриге, Александр Македонскийге қарсы
күрес жүргізу барысында әскери көшпелі тұрмысты қалыптастырған. Олар металл
өңдеп, әлемдік маңы зор Скифтік жануарлар стилі атты зергерлік бұйымдар,
қару-жарақтар мен киімдер жасай білген. Жылқы жануарларын өте қатты
қадірлеп, мал бағумен айналысқан. Осы тұрмыстық тіршіліктерге байланысты
сақтар өз ұрпақтарын дене, еңбек және эстетикалық тәрбие принциптері
негізінде тәрбиелеп өсірген. Адамгершілік тәрбиесіне көп мән берген.
Сонымен қатар халық тәлім-тәрбиесін балаларды дамыту үрдісінде кеңінен
пайдаланған.
Сол замандарда өмір сүрген, тәңір дінінің негізін салған данышпан
Заратуштра сақтар мен ғұн, парсыларға ортақ әлемдегі тұңғыш Авеста кітабын
жазған. Сақтардың қайратты, жауынгер халық екенін атақты тарихшы Ксенофонт
(б.д.д. 434-355 жж.) былай деп суреттейді: Парсы патшасы әр түрлі халықтан
тұратын шабандоздар үшін ат жарысын ұйымдастырады. Ат жарысы басталғанда
жас Сақ алға шығып, мәреге бірінші болып жетеді. Парсы патшасы Сақтың
тұлпарын патшалыққа айырбастауын сұраған еді, ал ол ержүрек адамның
алғысына ғана айырбастайтынын айтып, бас тартқан екен [60, 7]. Осындай
жауаптан тұлпарды жоғары бағалап, бір хандыққа айырбастауға келіспегені,
сақтардың дүниеге ерекше көзқарасын, тек осы ұлтқа тән дүниетанымын, мінез-
құлқын байқауға болады. Сақтар үшін атты игеру үлкен өнер болып табылған.
Баланың ширақ етті, зерек болып өсетіндігі осыған байланысты болған. Сондай-
ақ бұл халық тәлім-тәрбиесімен ұштасып жатыр.
Ғұндар б.д.д. үшінші ғасыр мен біздің дәуіріміздің І-ІІ ғасырлары
аралығында сақ тайпалары мекендеген территорияның мұрагерлері болды. Сол
кезеңдердегі үйсін, қаңлы тайпалары ғұн империясының құрамына кірді. Ғұндар
металл игерді, мал шаруашылығымен айналысты. Бірақ олардың ең негізгі
кәсібі әскери жауынгерлік өнер еді. Олар өздерінің ұрпақтарын ержүрек,
алғыр, епті болуға және зергерлік бұйымдар жасауға тәрбиеледі.
Ғылымда сақтар мен ғұндардың тұрмыс-салты мен тұрғын жайы туралы
деректер көп емес. Көшіп-қонымы көп тұрмыс салтына лайықты. Тұрғын жайдың
тігіліп-жағылатын үлгісі киіз үй сол кезде-ақ шыққан болуы ықтимал. Аңызға
айналған Геродот былай деп жазды: Олардың әрқайсысы ағаштың астында өмір
сүреді. Қыста ағаш кез-келген сәтте тығыз киізбен жабылады, ал жазда
жабусыз қалдырылады. Көшпелі тұрғын-жайдың бұдан кейінгі эволюциясы
барысында киіз үйдің құрылымы кемелдене түсті, бірақ оны жасаудың принципі
б.з.д І мыңжылдықтың өзінде-ақ белгілі болды [61, 33].
Кейінгі уақытта, яғни біз зерттеп отырған Түркі қағанаты, Қарахандар
дәуіріндегі халық тәлім-тәрбиесі ежелгі формаларға – миф, шаманизм,
зороастризм, суфизм, діни наным-сенімдерге негізделген. Түркі тілдес
халықтардың дүниетанымы осы ежелгі формалардан басталғаны халық тәлім-
тәрбиесінің ерекшелігін айқындайды. Бірқатар философ – ғалымдардың
(А.Қасымжанов [62], Д.Мажиденова [63], т.б.) еңбектеріне сүйенсек,
төмендегідей тарихи кезеңдер өмірде орын алғандығын көрсетеді:
1. Мифология. Бұл – барлық халықта өткен адамдық сана-сезімнің алғашқы
тарихи формасы.
2. Ренессанс. Сөзбе-сөз бұл – қайта туу, қалпына келтіру, мәдениеттің
қайсыбір классикалық жағдайына қайта оралу деген сөз.
3. Ағартушылық – қазақ халқының ХІХ ғасырдағы рухани мәдениетінің
маңызды бөлігі болып табылады.
Бұл аталған кезеңдер бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Халқымыздың
ұлттық болмысындағы ескерілмей, еленбей келген қасиеттердің қаншалықты көп
екеніне біз қазір көз жеткізіп отырмыз.
Тұрпайы көзқарас ықпалынан өту кезеңінде ғылым адамзат дүниесіне
мифология аталатын ауқымды әрі жан-жақты құбылысты алып келді. Бұл әлем
халықтарына түгел қатысты адамзат санасының өте ерекше қабаты. Бұл қабат
қазақ халқының рухани мұрасында да ерекше байқалады, оның іздері
фольклорда, ескі аңыз-әңгімелерде, тілінде сақталған. Ол - шаманизм деп
аталады. Шаманизмді бақсылық-тәуіптік бейнесінде көрсететін ескі нанымдар
мен аңыздар өте көп. Шындығында, шаманизм – бірқатар халықтардың тарихи
даму дәуіріндегі дүниетанымы. Бұл дүниетанымның жекелеген элементтері
А.Қасымжановтың пікірінше, көркем әдебиетте көрініс береді. Ш.Айтматовтың
Ақ кеме және Ю.Рытхэудің Киттер теңізге кеткенде атты шығармаларында өз
халықтарының (кит және Бұғы ана) ескі тотемдерін көркем бейнелейді. Біздің
заманымызға дейін жеткен шаман бейнесі мен нанымы көрінбейтін ерекше
құдіретті күшке, ата-баба әруағына қатыстылығы Рытхэудің Сиқырлы сандар
атты еңбегінде бейнеленген. Шаманизм жүйесі әлем халықтарының мифологиялық
ұғымдарымен бір қатарға қойылуы тиіс деп есептелінеді [62, 48 ].
Шынында да, миф алғашқы қауым адамына тән ойлаудың бірінші бөлінбеген
формасы. Мұнда поэзия мен қазіргі ғалымның, дін мен моральдық, рационалды
әсердің элементтері бар. Мифтерде нақты жағдайда бағдар және жеке адамның
тәжірибесі мен коллективтік тәжірибені үйлестіретін практикада бірінші
сыналған тәртіп үлгілері көрініс тапқан. Мұнда құдайлар мен жын-перілер
қазіргі көзқараспен қарағанда оған талаптар мен пайымдар бар. Бірақ ол
(миф) біздің қазіргі ойлауымыздың алғы шарты рөлін атқарды. Ал табиғаттың
күштеріне сақтықпен қараудың іс-әрекетпен үйлестірілуі мағынасында
қайталанбайтын маңызға ие. Шаманизм туралы біз жабайы, өте ертедегі
ырымшылдықтың түрі есебінде ұяла айтамыз. Шаманизм терминінің өзі
терістік халықтарының өмірін бақылаудан алынған, ал қазақтар арасында
ешуақытта айтылмаған. Бақсы емдеушілер болған. Егер бағыт анықтау керек
болатын болса, онда қазақтардың ертедегі аталарының дүниетанымын ең жоғарғы
Құдай тәңірдің атымен тәңірлік деп атау қарапайым да, дұрысырақ болар
еді, - дейді А.Қасымжанов [сонда, 62, 48]. Шын мәнінде түркілердің ертедегі
дүниетанымы зороастралық болған және оның іздері отқа табынудан, емдеу мен
тазару әдет-ғұрыптарында сумен, жермен байланысты болғаны анық байқалады.
Тәңір діни наным-сенімінің негізін салған әлемдегі тұңғыш Авеста
кітабын жазған ұлы Заратуштра сол уақыттың өзінде-ақ рухани-танымдық, тәлім-
тәрбиелік ойлар айтқан. Зароастризмнің дүниетанымы өзінің құрамында бүкіл
адамзатқа ортақ қайталанбас байлықтарды жинақтаған. Зароастризмді
дүниежүзілік ұлы діндердің бірі екендігіне күмән жоқ. Дін деген сөз
дүниені зароастралық түсінуді кейбір дүниежүзілік діндерге иудаизмнің,
христиандықтың, исламның кейбір жалпы белгілерімен ұқсастығына әкеліп
соқтырады. Ондағы әдет-ғұрыптың ежелгі белгілерін ғылыми және осы күнгі
тұрғыдан сынау жеңіл. Волга жағалауларынан Алтайға дейінгі біздің
аталарымыз мекендеген жерлер зароастризмнің нағыз Отаны болды. Бұл орайда
өзбек ғалымдарының пікірлеріне назар аударсақ, Бахридин Насрединовтың
ғылыми іздену нәтижесінде мынандай фактілер келтірілген: Нами установлено,
что на равнинах, окруженных седыми горами древнего Чачистана, имелась
красивая, ухоженная местность Чачия с плодородными землями, чистыми водами.
Она располагалась вблизи священного озера, названного зароастрийцами еще
три тысяча лет назад Чайчистон. Зардушт являлся сюда весной, в период
ритуального Гулисурх - праздника Красного цветка (имеется в виду время
цветения тюльпанов) со своим большим белым верблюдом. Люди устанавливали
здесь многочисленные юрты, палатки кала, совершали жертвоприношение, пили
святую воду из Ахуру Мазду, резали баранов, быков, пели гимн Солнцу [67,
25]. Осы мирастық байлықтардан біз халықтың өміршеңдігінің түбірін,
өмірге деген ынтызарлығын, ашықтығын, кеңпейілділігін, өзіне деген сенімі
мен мақтанышын көреміз.
Ғылыми деректерге сүйенсек, бұған көптеген жағдайлардың, оның ішінде
исламның әсері болғаны сөзсіз. Ислам діні туралы жоғарыда аталған ғалымдар
кеңінен зерттеген. Исламды қуғындау саясаты – басқа діндер сияқты ондағы
мәдени-ағартушылық элементтерді теріске шығару саясаты келмеске кетті.
Ислам араб тілімен бірге тарихта үйлестіруші (интеграциялық) рөл атқарды.
Қазір де ол дінге сенушілердің сезімдері мен ойларын біріктіруге қабілетті.
Бірақ қазақтарға оны өзіндік халық, этнос есебінде қалыптастырған оның тілі
алғашқы рухани ежелгі белгілері екендігін ұмытпаған жөн.
Алайда ислам дінінің қазақ даласына келуі адам болмысының ерекшелік
деңгейін анықтауға үлкен септігін тигізді. Шаманизм негізінде қалыптасып,
бытыраңқы жатқан халық ислам дінін қабылдау негізінде белгілі бір
тұтастыққа қол жеткізді. Осыған байланысты неліктен қазақ жерінде біртұтас
ислам мемлекеті орныққан жоқ? – деген сұрақтың туындауы да ерекше. Мұндай
үдеріс көшпенді халықтың болмысына қарама-қайшы. Себебі, мұсылман дінінің
моральдық-этикалық жүйесінің бүкіл іргетасы бағыныштылық талаптармен
құрылғаны белгілі. Ендеше кең байтақ далада еркін өскен өзін-өзі белгілі
бір діни талаптарға бағындыру оның болмысына, рухына қарсы көрініс.
Дегенмен, қазақ жеріне ислам дінінің енгенінен бастап адамдар
арасындағы өзара қарым-қатынастар да күрт өзгеріске ұшырады. Тарихи
қалыптасқан дәстүрлі мәдениеттің орнын басқан жаңашыл адамдар санасына
үлкен әсерін тигізді. Осы кезеңнен бастап адам табиғаттың бір бөлшегі емес,
ол өз бойына біткен қасиеттер арқылы анықталатын ерекшелік. Ислам діні
бойынша адам өз бойындағы жақсылық қасиеттерді қаншалықты аша алса, ол
соншалықты алдын-ала Алланың алдында құрметке ие болады. [ 68, 352 ].
Зароастризмнің негізгі тілектерін төмендегіше түсіндіруге болады.
Зароастризм өз уақытында иудаизмге, христиандыққа, ислам мен буддизмге әсер
етті. Қазір қауым есебінде өз маңызын жойғанымен оның жұмақ пен тозақ
туралы, әр адамды өз жанының тағдыры жөнінде жауап беруге міндеттейтін,
дүние тағдыры туралы барлығымызға ортақ жауапкершілікті бөліп көтеру
жөніндегі, әр адамды болашақта сот күтіп тұрғаны жөніндегі наным-сенімдерін
дүние жүзіндегі барлық адамдар мойындайды. Табынудың негізгі объектілері –
су мен от. Зароастризмге адам мен жануарлардың қандас туыстығын мойындау
тән. Сондықтан құрбан шалуға немесе ет дайындау кезінде жануарларға дұға
жасап отырған. Олар көптеген құдайларға: оттың, судың, аспанның, жердің,
күннің, айдың, желдің құдайларына табынған. Бүкіл өмірдің реттілігі туралы
аша заңы маңызды рөл атқарған. Ол табиғат жөнінде заттардың табиғи
тәртібін және шындықты, әділдікті, адалдықты бейнеледі. Барлық
адамдар адалдарға ашаван және жауыздықтың жақтаушыларына (другванд)
бөлінеді. Зароастралықтар адамның берген уәдесін (сөзін) бұзуға болмайтын
қасиетті деп бағалады. М. Боистың айтуынша: Зароастризмнің негізі –
дуалистік, ол алғашқы екі рухтың біріншілігін танумен – жақсылықтың
барлығын білетін ақылды (Ахура - Мазда) және ешнәрсе білмейтін түгелдей
кесір (Анграт Майнйу) құдайларымен байланысты. (Ахура – Мазда қасиетті
рухтың көмегімен барлық жандыларға жарық төгетін алты құдайды жасаған. Олар
Ахура – Мазданың барлық қасиетін бойына жинаған). Адам саналы түрде бір
нәрсеге – жауыздықты жеңуге ұмтылуы керек, ал ол үшін ол игілік мақсатқа
сәйкес игілік сөзбен және ісімен өмір сүруге тиіс. Сыйынудағы қайталанатын
Шындық – ең жақсы игілік деген принцип – ұлы принцип. Қазір елімізді
қайтадан қалпына келтірілген Наурыз мерекесі сөзбе-сөз Жаңа күн деп
аталады.
Зароастралықтар бұл күні жаңа жылдың басы, ең қасиетті күн деп
есептеген.
Зароастризм ғылыми тәртіп ережелерін ғана емес сонымен бірге тәртіп
талаптарының қаталдығын жұмсартатын көптеген көңілді әдет-ғұрыптарды
қамтитын толыққанды рухани өмірді ұсынды. Бұл дүниеден безуге шақыратын дін
емес, қайта өмірге құштарлыққа шақыратын сенім болды [69, 174].
Ислам іс-қимылы әділ және түсінікті, ақылды жан иесінің орнына
талаптары адам түсінігінен жоғары құдіретті құдайға бағынуды талап еткен
сеніммен алмастырды. Осы мұсылман және зароастра діндерінің арасындағы
түбірлі айырмашылық құлшылық ету мәнерінен де көрінеді: егер зароастралық
мейірімді құдай алдында тіке тұратын болса, ал мұсылмандар алланың алдында
отырып маңдайын жерге соғады. [сонда, 180].
Тәңірлік зароастралық ұғымдар С. Маловтың еңбектерінде де
қарастырылады [70, 36]. Олар біздің дәстүрлерімізде, әдет-ғұрыптарымызда,
сенімдерімізде, түсті жоруларымызда сақталған, тәрбиелік мәні өте жоғары
болып келеді. Қазақтарда Ислам діні мен шамандықтың араласып кетуі Тәңірін
Алламен, жер рухын шайтан, әруақ, әулиелермен, Әзірейіл, Жебірейілдерді
шамандық өліммен ұқсастыруынан көрініс тапқан.
Белгілі ғалым-фольклорист Е.Тұрсыновтың айтуынша: ...Даже при учете
процессов проникновения Ислама в степь оно (шаманизм – У.Ж) остается
ведущим в системе моделирования мира кочевыми тюрками последревнетюркского
времени, сохраняя свое знание вплоть до ХҮІІІ – начала ХІХ столетия [71,
31]. Е.Тұрсынов тәлімдік идеясы бар түркі халықтарының ауыз әдебиетінен
мынадай мысалдар келтіреді:
Бау-бау бәлекейін, Буын-буын аралап-
Тиген жерің сілекейің, Сирағыңнан домалап,
Өкпе менен бауырдан Тас төбеңнен таймай шық!
Шеке менен тамырдан Өз зәріңді жаймай шық!
Бұл адамды аурудан сақтайтын сиқырлы сөздер. Көш уақытысында халық аузымен
құрастырған мынадай шумақтар айтылады:
Жау Құләп шаңырақтан қарап отыр,
Құлаштап қара шашын тарап отыр.
Көшеріне келгенде жау Құләпсән
Шешесіне көрісіп жылап отыр
Ғалымның зерттеулерінде тағы да бір көңіл аударатын жағдай – түркі халық
тәліміндегі айтыстың және жыраулардың толғауына ұқсайтын жырлар. Айтыс
мысалдары Махмұд Қашқаридің Диуани лұғатында берілген. Ал толғаулардың
ішінде мынадай үзінділер келтіруге болады:
Біліг білің, я бегім
Біліг саңа еш болур.
Біліг білген ол эрке.
Бір күн деулет тұш болұр [сонда, 34].
Сонымен түркі халықтары тәлім-тәрбиесінің ілкі бастаулары – ежелгі діни
наным-сенімдер формалары. Соның ішінде біз атаған миф, зороастризм,
шаманизм т.б. Кейінгі кезеңдерде бұл формалар ауыз әдебиетімен араласып,
дамып мұсылмандық ренессанс прогрессивті дәуірінде толық көрінеді.
Қайта өрлеу уақытының асыл маржандары болып саналатын Махмұд
Қашқаридің, Жүсіп Баласағұнның, Ахмет Иүгінекидің, Ахмет Иассауидің
еңбектерінде дамиды. Сонымен бірге біздің зерттеуіміз дәлелдегендей, халық
педагогикасы жазба тарихи ескерткіштерінің пайда болуына да үлкен ықпал
еткен. Өйткені біз жоғарыда қарастырып отырған ежелгі дүниетаным
формалары, ең алдымен, тәлім – тәрбиелік мақсатын көздеген, жас ұрпақты
дамытуға бағытталған. Сондықтан халық тәрбиесі мен жазба әдебиеттерінің
сабақтастығы зерттеу жұмысымызда арнайы қарастырылады.
Біздің міндетіміз - халық педагогикасының орта ғасырдағы даму
ерекшеліктерін айқындау болып табылады. Бұл мәселені жете түсіну үшін
алдымен, қарахандар дәуірі жайындағы ғылыми деректерге назар аударылады.
Ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттелген тарихи деректер біздің қарастырып
отырған мәселемізге, яғни Орта ғасырдағы түркі халықтарының тәлімдік
ойларын тереңдетіп, тарихи әлеуметтік тұрғыда кеңірек қарастыруымызға кең
мүмкіндік туғызады. Әсіресе, осы кезеңнің негізі болып табылатын - ұлы
түркі қағанаты.
ҮІ-ІХ ғғ. аралығында дамыған ұлы түркі қағанаты адамзат өркениетінің
қалыптасуына зор үлес қосқаны анық, қағанат сол кездегі өркениетті
Византия, Араб Халифаты және Қытай империяларымен дипломатиялық қарым-
қатынас жасап отырды. Бұл жөнінде көптеген ғалымдардың зерттеулері белгілі
(Э. Наджип [72], Г.И. Айдаров [73], С. Бертельс [74], О. Караев [75], М.
Фомкин [15], Г. Майоров [76], А. Кодаров [77], т.б.
ІХ-ХІІІ ғасырлар, дәлірек айтсақ, 840-1212 жылдар арасы түркі әлемі
тарихындағы өзгеше бір дамыған уақыт. Бұл ғалым В. Григорьевтің анықтамасы
бойынша қарахандар дәуірі деп аталады [78, 45].
Қарахандар мемлекетінің тарихын жан-жақты зерттеу біздің қарастырып
отырған мәселенің күрделі түйіндерін шешуге мүмкіндік береді. Себебі,
зерттеу негізіне алынған тақырыбымыз тарихи педагогикалық проблемаларға
арналғанымен, бұл мәселе жөнінде бұған дейін арнайы педагогикалық
зерттеулер санаулы. Сол сияқты, қай заманда болмасын өз уақытының дара
тұлғаларының өмірлік және шығармашылық жолын, дүниетанымын, ой-пікірлерін
сол кездегі қоғам дамуынан, тарихи оқиғалар мен әлеуметтік-саяси
жағдайлардан бөлек алып қарауға болмайтыны даусыз. Халқының болашағы үшін
күй кешкен озық ойлы ірі тұлғалар сол кездегі білім, қоғам өмірінен тысқары
бола алмайды. Қарахан әулетінің дәуірі деген атпен белгілі кезеңнің түрік
әлемі тарихында алар орны зор.
Қарахан әулетінің атасы Сатуқ Боғрахан (915-955 жж.) Саманилердің
қолдауына сүйеніп, Қашғар мен Таразды өзіне қаратқан ірі тұлға. Ал 942 жылы
Баласағұн билеушісін құлатып, Сатуқ өзін жоғары қағанмын деп жариялайды.
Міне, осы кезден бастап Қарахандар мемлекетінің тарихы басталады.
Мемлекеттің құрылуы мен оның тарихында басты рөлді Қарлұқ
конфедерациясының тайпалары атқарған. Ғалым С.Г. Кляшторный: Возникновение
Караханидского каганата было естественным следствием развития
древнетюркской государственности, носителями которой стали карлуки. Они
унаследовали западно-тюркский каганат и восстановили ту систему, которая
сложилась, в основных чертах, еще в VІ в., - деген пікір білдірді [79,
56]. Қарахан мемлекетінің негізі қарлұқтар екеніне байланысты пайымдауын
В.В.Григорьев былай атап өтеді: Отнявшие Мавераннахр у Саманидов и
водворившие там Караханидскую династию, были собственно хаканы харлукские
[79, 82-89].
Қарахандар Хоқан мен Бұқарды жаулап алумен қатар, кейін 999 жылы
Ғазнауилер әулетімен бірлесіп, Орта Азиядағы Саманилер мемлекетін қиратқан.
Қарахан мемлекетінің иелігі Батыста Әмудария мен Сырдария арасындағы
Мауараннахрдан бастап, Шығыста Жетісу мен Қашғарға дейін созылып жатты.
Мемлекеттің шекаралары тұрақты болды. Еншілік иелері өз атымен теңгелер
шығарып, кейде өз лауазымдарын өзгертуге де барған. Қарахандар дәуірі түрік
даласындағы өркениеттің биігі іспеттес болды.
ХІ ғ. 30-жылдарының аяғында мемлекет екіге бөлінеді. Бұған талас-
тартыс, ішкі өзара қырқыс негіз болды. Біріншісі, орталығы Бұқарда, яғни
Батыс хандығы, екіншісі, Шығыс хандығы, астанасы Баласағұн қаласы болған.
Бұл Шығыс хандығына Тараз, Исфиджаб, Шаш, Ферғана, Жетісу, Қашғар қалалары
кірген. Сөйтіп, жоғарғы хан өкіметінің қоластында болған Қарахан мемлекеті
ыдырайды.
Қарахан әулетінің саяси құлдырау белгісі біліне бастаған кезде ХІІ
ғасырдың екінші ширегінде қарақытай (қидандар) халқы Жетісу мен
Баласағұнды, Шығыс Қарахан иеліктерін түгелдей басып алады. 1141 жылы
Қарахандар мемлекетінің екі хандық билігі қарақытайлардың қолына көшеді.
Міне, осылай құдіретті Қарахан әулеті мемлекетінің тарихы аяқталады.
Қарахан мемлекетінің мемлекеттік құрылымының Қазақстан жеріндегі
көшпелі қоғамдардың саяси құрылымдарынан айырмашылығы әскери басқарудың
әкімшілік басқарудан бөлінгенімен сипатталған. Мемлекеттік-әкімшілік
құрылыс иерархиялық принципке негізделген. Хандар өздерінің туыс-
жақындарына белгілі бір ауданның, қаланың халқынан осы уақытқа дейін
мемлекет пайдасына жиналып келген салықты өзіне жинап алу құқын береді. Бұл
салық икта деп аталса, ал берушіні мукта немесе иктадар деп атаған.
Мұндай Икта институты Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-шығысының шаруашылық
және саясат өмірінде үлкен рөл атқарған.
Ең жоғары, мәртебелі қаған (шігілдер) орталығы Баласағұнда (Құзорда)
орналасады да, кіші қаған (йағмалар) орталығы әуелі Таразада болып, кейін
Қашқарға (Ордакент) ойысады. Осы кездерде, кейін ХІІ ғасырда қарақытайлар
жаулап алған уақыттарда да Баласағұн тарихы оқиғалардың нақ ортасында
тұрды. Ескі екі керуен жолының біреуі Самарқанд – (Ташкент) – Тараз –
Баласағұн арқылы Қытайға ұштасып жатты. Шу өзенін бойлап, Іле Алатауының
бауырына қарай тартқан жол Шелекті басып Шығыс Түркістанға, бір тармағы
Іледен асып, Қойлық, Қапал, Алакөл арқылы Монғолияға бастайтын жаңа керуен
жолы да Батыс пен Шығыс жалғастыратын күретамырлардың бірінен саналған.
Осының өзі-ақ түркі халықтарының білімі мен тәлім-тәрбиесінің дамуына қызу
әсер еткені мәлім.
Түркі халқының ғұламасы Жүсіптің Баласағұн қаласында туып-өскенін
ескере отырып, қала туралы біршама дерек келтіруді дұрыс көрдік. Өйткені
қоршаған орта, ежелгі ғасырдағы атақты Баласағұн қаласының мәдениеті,
өркениеті ғұламаның кемелденуіне әсер еткені анық.
Баласағұн қаласының орны жөнiнде болжам да, экспедициялық iздеулер де
баршылық.
Шу бойындағы қазба жұмыстарын жүргiзген экспедициялардың бiрiнiң
жазбасынан Баласағұн жөнiнде нақты, назар аударарлық мағлұматтар бар. Онда
Баласағұн қаласының қазбалары бойынша Шу даласында IХ-ХI ғасырлардың өзiнде-
ақ суландыру жүйелерi бар жер өңдеу, егiн өсiру шаруашылығы, ұн дайындау
өндiрiсi жақсы дамығаны дәлелденедi. Мысалы, көне қала орнын қазғанда бiр
үйдiң бұрышынан VIII ғасырда жасалған ағаш соқа, енi бiр жарым метрлiк
диiрмен тасы табылған. Қазба жұмыстары кезiнде табылған өрiк сүйектерi мен
қауын-қарбыз ұрықтары да бау-бақша шаруашылығының өркендегенiн бiлдiредi.
Тастан жасалған қол диiрмен, темiр орақтың табылуы, үйлердiң құрылысы бұл
қалада отырықшылық тұрмысқа ауысқан, түркiлердiң қарапайым халқының
қыстаулары екендiгiнiң дәлелi. Құм басқан қала орнындағы Баласағұн сарайы
да сәулеткерлiк бiтiмi жағынан Орта Азия сәулет өнерiнiң қолтаңбасы анық
танылады. Мынадай бiр қызық деректерге назар аударайық: В архитектурных
формах храма наглядно проявляется синкретизм, в самой же планировке здания
наблюдается два начала. Зал, святилище и обходная галерея имеют прямые
аналогии в планах наземных храмов Восточного Туркестана. Весьма вероятно,
что строители храма были согдийцы, побывавшие в Восточном Туркестане.
Второе начало в планировке Баласагунского храма (восточный двор с
айванами), очевидно, имеет среднеазиатские происхождение. Бұл 1953 жылғы
археологиялық жұмыс қорытысындағы болжам. “Тауарих хамсадан” (“Бес тарих”)
осы ойларды нақтылай түсетiн деректер кездеседi. Түркi әкiмдерiнiң iшiнде
алғаш мұсылман дiнiн қабылдап, оны саяси билiгi үшiн қолданған Сұлтан Садық
Бұғрахан екенi белгiлi. Оның өз аты Дарун болған. Мұсылмандар керуенiне
кездесiп, солардан дiн үйренiп, олар атын Садық (орысша зерттеулерде Садук,
Садык) деп өзгерткен. Керуен кетерде олардан дiн үйрететiн екi кiсiнi
жасырып алып қалады. Өзi де жасырын айлап жүрiп дiн үйренiп, бiр күнi
апасын, анасын исләм дiнiне кiруге шақырғанда, анасы оны ерiне айтып
қойған. Ерi Садықты өлтiрем деп, бiрақ уәзiрлерi бұл iстiң анығын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.