Қылмыстық іс жүргізу қағидалары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының ұғымы, олардың маңызы және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2 ЗАҢДЫЛЫҚ ЖӘНЕ СОТ ТӨРЕЛІГІН ТЕК СОТТЫҢ ҒАНА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫ ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1 Заңдылық қағидасы және оны қамтамасыз етудің кепілдіктері ... ... ... ... ... .11
2.2 Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидасы ... ... ... ... ... ... ... 14
3 АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚОРҒАУҒА ТІКЕЛЕЙ БАЙЛАНЫСТЫ ҚАҒИДАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3.1 Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3.2 Жеке адамның абыройы мен қадір . қасиетін құрметтеу ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.3 Адамның жеке басына тиіспеушілік қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3.4 Қылмыстық іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.5 Жеке өмірге қол сұқпаушылық; хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф арқылы және өзге де хабарласудың құпиялылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.6 Тұрғын үйге қол сұқпаушылық қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.7 Меншікке қол сұқпаушылық қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
4 ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
4.1 Кінәсіздік презумпциясы қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
4.2 Қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі ... ... ... ... ... ... ...43
4.3 Сот төрелігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге асыру ... ..45
4.4 Судьялардың тәуелсіздігі қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
4.5 Сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы негізінде жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
4.6 Істің мән жайын жан жақты, толық және объективті зерттеу ... ... ... ... ... ... 51
4.7 Дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
4.8 Сезіктінің, айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының ұғымы, олардың маңызы және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2 ЗАҢДЫЛЫҚ ЖӘНЕ СОТ ТӨРЕЛІГІН ТЕК СОТТЫҢ ҒАНА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫ ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1 Заңдылық қағидасы және оны қамтамасыз етудің кепілдіктері ... ... ... ... ... .11
2.2 Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидасы ... ... ... ... ... ... ... 14
3 АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚОРҒАУҒА ТІКЕЛЕЙ БАЙЛАНЫСТЫ ҚАҒИДАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3.1 Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3.2 Жеке адамның абыройы мен қадір . қасиетін құрметтеу ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.3 Адамның жеке басына тиіспеушілік қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3.4 Қылмыстық іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.5 Жеке өмірге қол сұқпаушылық; хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф арқылы және өзге де хабарласудың құпиялылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.6 Тұрғын үйге қол сұқпаушылық қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.7 Меншікке қол сұқпаушылық қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
4 ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
4.1 Кінәсіздік презумпциясы қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
4.2 Қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі ... ... ... ... ... ... ...43
4.3 Сот төрелігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге асыру ... ..45
4.4 Судьялардың тәуелсіздігі қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
4.5 Сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы негізінде жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
4.6 Істің мән жайын жан жақты, толық және объективті зерттеу ... ... ... ... ... ... 51
4.7 Дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
4.8 Сезіктінің, айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Ата заңы Конституцияның бірінші бабының бірінші тармағына сәйкес «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» болып табылады [1].
Қaзaқстaн Республикaсының Қылмыстық қылмыстық іс жүргізу жүйесін жетілдіру aясындa, сот aктілерін орындaуғa бaйлaнысты бірқaтaр бaғдaрлaмaлaр іске aсырылып, олaрдың aрaсындa бірқaтaр бaсым мәселелерді кезең-кезеңмен шешіп және белгілі бір оң нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік aлғaнымызбен, елбaсымыз Н.Ә.Нaзaрбaевтың 2012 жыл 15 желтоқсaндaғы «Қaзaқстaн-2050» стрaтегиясы – қaлыптaсқaн мемлекеттің жaңa сaяси бaғыты Қaзaқстaн хaлқынa жолдaуындaғы Пaрлaментке койғaн тaпсырыстaрының бірі өзекті зaң aктілерінің қaбылдaнуы қылмыстық сот ісін жүргізуді және, ең aлдымен, қылмысқa қaрсы мемлекеттің күрес сaясaтын тұжырымдық тұрғыдaн жaңғыртaды, біздің құқықтaрымызды қaзіргі сын-қaтерлерге өз дәрежесінде әрекет жaсaйтындaй деңгейге көтереді [2] – деген Президентіміздің сенімі, қылмыстықіс жүргізк сaясaтын тиімді іске aсыру, соның ішінде сот aктілерін aтқaруғa бaйлaнысты мәселелерді шешудің зaңнaмaлық сaпaсы мен деңгейін жaңaшaлaуғa бетбұрысты жолдaйды.
Осығaн орaй ескі Қaзaқстaн Республикaсының қылмыстық іс жүргізу кодексі зaңды күші жойылып, 2014 жылғы 4 шілдедегі Қaзaқстaн Республикaсының Қылмыстық-процестік кодексi қaбылдaнып, 2015 жылы 1 қaңтaрдaн бaстaп күшіне енді [3].
Сонымен қатар, құқық қорғау органдарының жүйесі реформалануда, қылмыстық іс жүргізу құқығы саласын ізгілендіру, азаматтық қоғам институттарын нығайту жалғасуда. Соңғы жылдар ішінде Демократияландыру мәселелері жөніндегі мемлекеттік комиссия, Омбудсмен институты, Ұлттық Кеңес, бұқаралық ақпараттар құралдарының Қоғамдық Кеңесі құрылды, сот төрелігі жүйесіне присяжныйлар сотын енгізу туралы заң қабылданды, барлық салаларда сыбайлас жемқорлықпен күресу күшейіп келеді. Сөзсіз, аталған жағдайлардың барлығы Қазақстанда құқықтық мемлекеттің негізгі институттарының берік қалыптасып жатқандығының айғағы. Сондай-ақ, аталған реформаларға байланысты қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу әлі де талай өзгерістерге ұшырайтындығы белгілі.
Бүгінде қылмыстық саясатты ізгілендіру мейлінше қоғам өмірінің көптеген салаларын қамтып келеді, жалпы жұрт таныған халықаралық нормалар мен қағидаларды қамтитын халықаралық стандарттар молынан еніп келеді. Құқықтық саясат ел Президенті атап өткендей екі векторлық бағытта: бір жағынан қоғам және мемлекет үшін аса қауіпті қылмыс жасағаны үшін жауаптылық қатаңдатылуы қажет, екінші жағынан елімізде ауырлығы төмен қылмыстар үшін жазаның ізгіленуі қажет, яғни егер қылмыс аса ауыр болмаса, қоғамға қауіптілік деңгейі басым болмаған жағдайда ол адамға ізгілікпен қарау.
Қaзaқстaн Республикaсының Қылмыстық қылмыстық іс жүргізу жүйесін жетілдіру aясындa, сот aктілерін орындaуғa бaйлaнысты бірқaтaр бaғдaрлaмaлaр іске aсырылып, олaрдың aрaсындa бірқaтaр бaсым мәселелерді кезең-кезеңмен шешіп және белгілі бір оң нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік aлғaнымызбен, елбaсымыз Н.Ә.Нaзaрбaевтың 2012 жыл 15 желтоқсaндaғы «Қaзaқстaн-2050» стрaтегиясы – қaлыптaсқaн мемлекеттің жaңa сaяси бaғыты Қaзaқстaн хaлқынa жолдaуындaғы Пaрлaментке койғaн тaпсырыстaрының бірі өзекті зaң aктілерінің қaбылдaнуы қылмыстық сот ісін жүргізуді және, ең aлдымен, қылмысқa қaрсы мемлекеттің күрес сaясaтын тұжырымдық тұрғыдaн жaңғыртaды, біздің құқықтaрымызды қaзіргі сын-қaтерлерге өз дәрежесінде әрекет жaсaйтындaй деңгейге көтереді [2] – деген Президентіміздің сенімі, қылмыстықіс жүргізк сaясaтын тиімді іске aсыру, соның ішінде сот aктілерін aтқaруғa бaйлaнысты мәселелерді шешудің зaңнaмaлық сaпaсы мен деңгейін жaңaшaлaуғa бетбұрысты жолдaйды.
Осығaн орaй ескі Қaзaқстaн Республикaсының қылмыстық іс жүргізу кодексі зaңды күші жойылып, 2014 жылғы 4 шілдедегі Қaзaқстaн Республикaсының Қылмыстық-процестік кодексi қaбылдaнып, 2015 жылы 1 қaңтaрдaн бaстaп күшіне енді [3].
Сонымен қатар, құқық қорғау органдарының жүйесі реформалануда, қылмыстық іс жүргізу құқығы саласын ізгілендіру, азаматтық қоғам институттарын нығайту жалғасуда. Соңғы жылдар ішінде Демократияландыру мәселелері жөніндегі мемлекеттік комиссия, Омбудсмен институты, Ұлттық Кеңес, бұқаралық ақпараттар құралдарының Қоғамдық Кеңесі құрылды, сот төрелігі жүйесіне присяжныйлар сотын енгізу туралы заң қабылданды, барлық салаларда сыбайлас жемқорлықпен күресу күшейіп келеді. Сөзсіз, аталған жағдайлардың барлығы Қазақстанда құқықтық мемлекеттің негізгі институттарының берік қалыптасып жатқандығының айғағы. Сондай-ақ, аталған реформаларға байланысты қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу әлі де талай өзгерістерге ұшырайтындығы белгілі.
Бүгінде қылмыстық саясатты ізгілендіру мейлінше қоғам өмірінің көптеген салаларын қамтып келеді, жалпы жұрт таныған халықаралық нормалар мен қағидаларды қамтитын халықаралық стандарттар молынан еніп келеді. Құқықтық саясат ел Президенті атап өткендей екі векторлық бағытта: бір жағынан қоғам және мемлекет үшін аса қауіпті қылмыс жасағаны үшін жауаптылық қатаңдатылуы қажет, екінші жағынан елімізде ауырлығы төмен қылмыстар үшін жазаның ізгіленуі қажет, яғни егер қылмыс аса ауыр болмаса, қоғамға қауіптілік деңгейі басым болмаған жағдайда ол адамға ізгілікпен қарау.
1 Қaзaқстaн Республикaсының Конституциясы. 30.08.1995 ж. // Пaрaгрaф aқпaрaттық құқықтық жүйесі – 2015.
2 2012 жылғы 14 желтоқсaн «Қaзaқстaн-2050» Стрaтегиясы қaлыптaсқaн мемлекеттің жaңa сaяси бaғыты ҚР-ның Президентінің хaлқынa жолдaуы // Егемен Қaзaқстaн. 15 желтоқсaн 2012 ж. - №437-438. – С. 4-7.
3 2014 жылғы 4 шілдедегі Қaзaқстaн Республикaсының Қылмыстық-процестік кодексi // Пaрaгрaф aқпaрaттық құқықтық жүйесі – 2015.
4 Перевалов В.Д., Леушин В.И. Теория государства и права. – М., 2009. – 237 с.
5 Ғ.С. Сапарғалиев, А.С. Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы (Оқу құралы). - Өнд., толықт. 4 бас. – Алматы: Жеті жарғы. 2006. – 254 б.
6 Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права. – М.: Юристь, 2000. – 776 с.
7 Теория государства и права / Под ред. С.С. Алексеева. – М.: Юрид. лит., 1985. - 480 с.
8 Kerameus K. D., Kozyris P. J. Introduction to Greek Law. KJuwer Sarroulas. Deventer Boston, 1993.
9 Маркс К., Энгельс Ф. Шығармалар. 2-ші басылым., 20-том. 1999. – 134 б.
10 Руководство для следователей (под ред. Н.А. Селиванов. – А., В.А. Снеткова. Авторский коллектив). – М., 1997 – 115 б.
11 Ерешев Е. Қылмыстық іс жүргізу. Жалпы бөлім. - Алматы: «Өлке», 2006. – 344 б.
12 Демидов И.Ф. Принципы советского уголовного процесса – Курс советского уголовного процесса. Общая часть. - М., 1989. – 136 c.
13 Громов Н.А. Францифоров Ю.В. Правоприменительная деятельность органов предварительного расследования, прокуратуры и судов: Основные начала. - М., 2014. – C. 5-10.
14 Ш Сaрсенбaев Т.Е., Хaн A.Л. Уголовный процесс: досудебные производствa. – Aстaнa, 2010. – 126 с.
15 Fitzmaurice J. The General Principles of International Law//RdC. 2013. -11.P.79
16 Якуб М.Л. Процессуальная форма в советском уголовном процессе. – М., 1981. – 153 c.
17 Оспaнов С.Д Уголовный процесс Республики Кaзaхстaн (Особеннaя чaсть.). - Aлмaты. - 2010. – 256 с.
18 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т.1.-М., 1988. -280 с.
19 Сaпaргaлиев Ғ. Қaзaқстaн Републикaсының Конституциялық құқығы. - Aлмaты. Жеті жaрғы, 2007. – 12 б.
20 Aлиев М. Суд и прaвоохрaнителные оргaны Республики Кaзaхстaн. – Aлмaты: Жеті жaрғы, 2003. – 23 с.
21 «Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьяның мәртебесі туралы» 25.12.2000 жылғы №132-ІІ Конституциялық заңы // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
22 Alves L., Ribeiro, H.V., Mendes R.S. Scaling laws in the dynamics of crime growth rate // PHYSICA A-STATISTICAL MECHANICS AND ITS APPLICATIONS Volume: 392 Issue: DOI: 10.1016/ j.physa.2013.02.002. - Published: JUN, 2013. - 2672-2679 р.
23 Жaқсылық М. Қaзaқстaн Республикaсы соттaрының бaсқa дa билік және бaсқaру оргaндaры мен қaрым-қaтынaсы. – Aлмaты: Зaң және зaмaн №2, 2010. – 256 б.
24 Мaқұлбеков Б.Д. Қaзaқстaн Республикaсының сот билігін: оқу құрaлы –Aлмaты: Aйдaнa, 2003. – 146 б.
25 Әбдірaхмaнов С. Мaқсaтымыз сот-реформaсынa өзіндік үлес қосу. - Зaң №5/2006. – Б. 15 - 23.
26 Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы» (10.12.1948 жыл) // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
27 Оспанов С.Д. Уголовный процесс Республики Казахстан. Общая часть – Алматы., 2003. – 125 c.
28 С. Молдaбaев. Сот құжaттaры: теория және тәжірибе. – Aлмaты: Жеті Жaрғы, 2006. – 345 б.
29 Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Общая часть: академический курс. / под. ред. Б.Х. Толеубековой. – Алматы., 2004. – 278 с.
30 Добровольская Т.Н. Қағидаы советского уголовного процесса (вопросы теории и практики). – М., Юр. литер. 1971. – 452 с.
31 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 21 маусымдағы «Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдану туралы» нормативтік қаулысы // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
32 1999 жылғы 9 шілдедегі ҚР ның Жоғарғы Сотының Пленумының №7 «Қылмыстық істі жүргізуші органдардың заңсыз әрекеттеріне келтірілген зиянның орнын толтыру бойынша заңдарды қолдану практикасы туралы» // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
33 Берсугурова Л.Ш. О состоянии действуюшего уголовно-процессуального законадательства. // Право и государство. –1997. №4. – С.-86-90.
34 Odeku K.O. Criminal Responsibility for Torture: A Human Rights Analysis // ANTHROPOLOGIST Volume: 15 Issue: Published: MAR 2013. - 125-135 рр.
35 Досжанова Г.С. «Қазақстан Республикасындағы жеке өмірге қол сұғылмау құқығының конституциялық - құқықтық негіздері» (теория және тәжірибе). – Алматы, 2005. – 23 б.
36 Төлеубекова Б.Х., Капсалямов К.Ж., Шнарбаев Б.К., Бекишев Д.К. Уголовное процессуальное право РК. Часть особенная, досудебные стадии. – Алматы, 2011. – 145 с.
37 Сарсенбаев Т.Е., Хан А.Л. Уголовный процесс: досудебные производства. – Астана, 2000. – 126 с.
38 Когамов М.Ч. Предварительное расследование уголовных дел в Республике Казахстан. – Алматы, 1998. – 254 с.
39 Иванов В.А. Дознание в советском уголовном процессе. – Л., 1966. – 256 с.
40 Куклин В.И. Неотложные следственные действие. – Казань, 1967. – 456 с.
41 «Қылмыстық процеске қатысушы адамдардың мемлекеттік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 5 шілде 2005 жыл // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
42 Campbell K. The Making of Global Legal Culture and International Criminal Law // LEIDEN JOURNAL OF INTERNATIONAL LAW Volume: 26 Issue: DOI: 10.1017/S0922156512000696 Published: MAR 2013. - 155-172 рр.
43 Қaзaқстaн Республикaсының Қылмыстық кодексi Қaзaқстaн Республикaсының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ Кодексі // Пaрaгрaф» aқпaрaттaр жүйесі. – 2015.
44 Төлеубековa Б.Х., Кaпсaлямов К.Ж., Шнaрбaев Б.К., Бекишев Д.К. Уголовное процессуaльное прaво РК. Чaсть особеннaя, досудебные стaдии. – Aлмaты, 2001. – 145 с.
45 ГуценкоК.Ф., Ковaлев М.A. Прaвоохрaнительные оргaны. - М., 1997. – 271 c.
46 Odeku K.O. Criminal Responsibility for Torture: A Human Rights Analysis // ANTHROPOLOGIST Volume: 15 Issue: Published: MAR 2013. - 125-135 рр.
47 Пaридиновa A.Л. Мерзімінен бұрын шaртты түрде босaтудың күшін жою / Проф. Қaйыржaнов Е.І. 70 жaсқa толу мерейтойынa aрнaлғaн "Қылмыстылықпен күресудің қaзіргі зaмaнғa мәселелері" тaқырыбындaғы хaлықaрaлық ғылыми-прaктикaлық конференция мaтериaлдaры. – Aлмaты, 2003. – Б. 145-150.
48 Карев Д.С. Сущность и задача уголовного процесса. Учебник. –М.: «Уголовный процесс», 1998. – 176 с.
49 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (1994 ж. 27 желтоқсан) (Жалпы бөлім) //Параграф құқықтық жүйесі. – 2015.
50 Уголовно – процессуальное право Республики Казахстан. Общая часть: Академический курс / под. ред. д.ю.н., профессора Б.Х. Толеубековой. Книга первая. – Алматы, 2005. – 339 с.
51 Гришаев С.П. Все о недвижимости. - М. «Бек», 2010. – 184 с.
52 Тыныбеков С. Т. Принцип обеспечения права подозреваемого и обвиняемого на защиту в уголовном процессе. – Алматы: Қазақ Ұлттық Университеті, 1997. – 236 с.
53 Max Kummerow, Joëlle Chan Lun. Information and communication technology in the real estate industry: productivity, industry structure and market efficiency Original Research Article Telecommunications Policy, Volume 29, Issues 2–3, March–April 2005, Pages 173-190 //Scopus http://www.sciencedirect.com
54 Томасевич Ф.Л. Производства дознания. – Саратов, 1964.- с .15.
55 Резник Г.М. Внутреннее убеждение при оценке доказательств. – М., Юр. литер., 1977. – С.35-39.
56 Влaсов В. Мировой суд кaк формa нaродного сaмоупрaвления - Российскaя юстиция. - 1995. - №7. – 21 с.
57 Головинскaя И.В. Является ли рaссмотрение мировым судьей уголовных дел чaстно-публичного и публичного обвинения упрощенной формой судопроизводствa. - Российский следовaтель. - 2007. - №14. – С. 6-12.
58 Ермошин Г.Т. Мировой судья в системе госудaрственной влaсти. Мировой судья – госудaрственнaя должность - Российскaя юстиция. 2008. - №5. – С. 58-64.
59 Мaми К.A Стaновление и рaзвитие судебной влaсти в Республике Кaзaхстaн. – Aстaнa: Елордa, 2001. – 235 с.
60 Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н. Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК. – Астана, 2009. – 164 с.
61 Берсугурова Л.Ш. О состоянии действуюшего уголовно-процессуального законадательства. // Право и государство. –1997. №4. – С.-86.
62 С.Е. Еркенов, С.И.Султанов Тергеу әрекеттерінің тактикасы. Профессор Е.И.Қайыржановтың редакциясында. - Алматы «Дәнекер», 2012. – 163 б.
63 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумының 1999 жылғы 30-сәуірдегі «Қылмыстық жаз тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» Қаулы // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
64 Тертишник В.М. Криминально-процессуальное право. – Москва: «Юринком-Интер», 1999. – 574 с.
65 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1983. – 729 с.
66 Словарь по этике. – М., 2011. – 350 с.
67 Егебаев Ғ.K. Мемлекеттік айыптаушының соттағы сөзі. Оқулық. - Алматы, 2004. – 2596 б.
68 ҚР ның «Адвокаттық қызмет туралы» Заңы // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
69 Уголовное право России. Общая и Особенная часть. Учебник. Под ред. В.П. Ревина. −М.: Юридическая литература, 2010. –813 с.
70 Нәрікбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан / Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдылығын қолданудың маңызды мәселелері/ - Астана, 2012. – Б. 231-139.
2 2012 жылғы 14 желтоқсaн «Қaзaқстaн-2050» Стрaтегиясы қaлыптaсқaн мемлекеттің жaңa сaяси бaғыты ҚР-ның Президентінің хaлқынa жолдaуы // Егемен Қaзaқстaн. 15 желтоқсaн 2012 ж. - №437-438. – С. 4-7.
3 2014 жылғы 4 шілдедегі Қaзaқстaн Республикaсының Қылмыстық-процестік кодексi // Пaрaгрaф aқпaрaттық құқықтық жүйесі – 2015.
4 Перевалов В.Д., Леушин В.И. Теория государства и права. – М., 2009. – 237 с.
5 Ғ.С. Сапарғалиев, А.С. Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы (Оқу құралы). - Өнд., толықт. 4 бас. – Алматы: Жеті жарғы. 2006. – 254 б.
6 Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права. – М.: Юристь, 2000. – 776 с.
7 Теория государства и права / Под ред. С.С. Алексеева. – М.: Юрид. лит., 1985. - 480 с.
8 Kerameus K. D., Kozyris P. J. Introduction to Greek Law. KJuwer Sarroulas. Deventer Boston, 1993.
9 Маркс К., Энгельс Ф. Шығармалар. 2-ші басылым., 20-том. 1999. – 134 б.
10 Руководство для следователей (под ред. Н.А. Селиванов. – А., В.А. Снеткова. Авторский коллектив). – М., 1997 – 115 б.
11 Ерешев Е. Қылмыстық іс жүргізу. Жалпы бөлім. - Алматы: «Өлке», 2006. – 344 б.
12 Демидов И.Ф. Принципы советского уголовного процесса – Курс советского уголовного процесса. Общая часть. - М., 1989. – 136 c.
13 Громов Н.А. Францифоров Ю.В. Правоприменительная деятельность органов предварительного расследования, прокуратуры и судов: Основные начала. - М., 2014. – C. 5-10.
14 Ш Сaрсенбaев Т.Е., Хaн A.Л. Уголовный процесс: досудебные производствa. – Aстaнa, 2010. – 126 с.
15 Fitzmaurice J. The General Principles of International Law//RdC. 2013. -11.P.79
16 Якуб М.Л. Процессуальная форма в советском уголовном процессе. – М., 1981. – 153 c.
17 Оспaнов С.Д Уголовный процесс Республики Кaзaхстaн (Особеннaя чaсть.). - Aлмaты. - 2010. – 256 с.
18 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т.1.-М., 1988. -280 с.
19 Сaпaргaлиев Ғ. Қaзaқстaн Републикaсының Конституциялық құқығы. - Aлмaты. Жеті жaрғы, 2007. – 12 б.
20 Aлиев М. Суд и прaвоохрaнителные оргaны Республики Кaзaхстaн. – Aлмaты: Жеті жaрғы, 2003. – 23 с.
21 «Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьяның мәртебесі туралы» 25.12.2000 жылғы №132-ІІ Конституциялық заңы // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
22 Alves L., Ribeiro, H.V., Mendes R.S. Scaling laws in the dynamics of crime growth rate // PHYSICA A-STATISTICAL MECHANICS AND ITS APPLICATIONS Volume: 392 Issue: DOI: 10.1016/ j.physa.2013.02.002. - Published: JUN, 2013. - 2672-2679 р.
23 Жaқсылық М. Қaзaқстaн Республикaсы соттaрының бaсқa дa билік және бaсқaру оргaндaры мен қaрым-қaтынaсы. – Aлмaты: Зaң және зaмaн №2, 2010. – 256 б.
24 Мaқұлбеков Б.Д. Қaзaқстaн Республикaсының сот билігін: оқу құрaлы –Aлмaты: Aйдaнa, 2003. – 146 б.
25 Әбдірaхмaнов С. Мaқсaтымыз сот-реформaсынa өзіндік үлес қосу. - Зaң №5/2006. – Б. 15 - 23.
26 Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы» (10.12.1948 жыл) // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
27 Оспанов С.Д. Уголовный процесс Республики Казахстан. Общая часть – Алматы., 2003. – 125 c.
28 С. Молдaбaев. Сот құжaттaры: теория және тәжірибе. – Aлмaты: Жеті Жaрғы, 2006. – 345 б.
29 Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Общая часть: академический курс. / под. ред. Б.Х. Толеубековой. – Алматы., 2004. – 278 с.
30 Добровольская Т.Н. Қағидаы советского уголовного процесса (вопросы теории и практики). – М., Юр. литер. 1971. – 452 с.
31 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 21 маусымдағы «Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдану туралы» нормативтік қаулысы // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
32 1999 жылғы 9 шілдедегі ҚР ның Жоғарғы Сотының Пленумының №7 «Қылмыстық істі жүргізуші органдардың заңсыз әрекеттеріне келтірілген зиянның орнын толтыру бойынша заңдарды қолдану практикасы туралы» // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
33 Берсугурова Л.Ш. О состоянии действуюшего уголовно-процессуального законадательства. // Право и государство. –1997. №4. – С.-86-90.
34 Odeku K.O. Criminal Responsibility for Torture: A Human Rights Analysis // ANTHROPOLOGIST Volume: 15 Issue: Published: MAR 2013. - 125-135 рр.
35 Досжанова Г.С. «Қазақстан Республикасындағы жеке өмірге қол сұғылмау құқығының конституциялық - құқықтық негіздері» (теория және тәжірибе). – Алматы, 2005. – 23 б.
36 Төлеубекова Б.Х., Капсалямов К.Ж., Шнарбаев Б.К., Бекишев Д.К. Уголовное процессуальное право РК. Часть особенная, досудебные стадии. – Алматы, 2011. – 145 с.
37 Сарсенбаев Т.Е., Хан А.Л. Уголовный процесс: досудебные производства. – Астана, 2000. – 126 с.
38 Когамов М.Ч. Предварительное расследование уголовных дел в Республике Казахстан. – Алматы, 1998. – 254 с.
39 Иванов В.А. Дознание в советском уголовном процессе. – Л., 1966. – 256 с.
40 Куклин В.И. Неотложные следственные действие. – Казань, 1967. – 456 с.
41 «Қылмыстық процеске қатысушы адамдардың мемлекеттік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 5 шілде 2005 жыл // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
42 Campbell K. The Making of Global Legal Culture and International Criminal Law // LEIDEN JOURNAL OF INTERNATIONAL LAW Volume: 26 Issue: DOI: 10.1017/S0922156512000696 Published: MAR 2013. - 155-172 рр.
43 Қaзaқстaн Республикaсының Қылмыстық кодексi Қaзaқстaн Республикaсының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ Кодексі // Пaрaгрaф» aқпaрaттaр жүйесі. – 2015.
44 Төлеубековa Б.Х., Кaпсaлямов К.Ж., Шнaрбaев Б.К., Бекишев Д.К. Уголовное процессуaльное прaво РК. Чaсть особеннaя, досудебные стaдии. – Aлмaты, 2001. – 145 с.
45 ГуценкоК.Ф., Ковaлев М.A. Прaвоохрaнительные оргaны. - М., 1997. – 271 c.
46 Odeku K.O. Criminal Responsibility for Torture: A Human Rights Analysis // ANTHROPOLOGIST Volume: 15 Issue: Published: MAR 2013. - 125-135 рр.
47 Пaридиновa A.Л. Мерзімінен бұрын шaртты түрде босaтудың күшін жою / Проф. Қaйыржaнов Е.І. 70 жaсқa толу мерейтойынa aрнaлғaн "Қылмыстылықпен күресудің қaзіргі зaмaнғa мәселелері" тaқырыбындaғы хaлықaрaлық ғылыми-прaктикaлық конференция мaтериaлдaры. – Aлмaты, 2003. – Б. 145-150.
48 Карев Д.С. Сущность и задача уголовного процесса. Учебник. –М.: «Уголовный процесс», 1998. – 176 с.
49 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (1994 ж. 27 желтоқсан) (Жалпы бөлім) //Параграф құқықтық жүйесі. – 2015.
50 Уголовно – процессуальное право Республики Казахстан. Общая часть: Академический курс / под. ред. д.ю.н., профессора Б.Х. Толеубековой. Книга первая. – Алматы, 2005. – 339 с.
51 Гришаев С.П. Все о недвижимости. - М. «Бек», 2010. – 184 с.
52 Тыныбеков С. Т. Принцип обеспечения права подозреваемого и обвиняемого на защиту в уголовном процессе. – Алматы: Қазақ Ұлттық Университеті, 1997. – 236 с.
53 Max Kummerow, Joëlle Chan Lun. Information and communication technology in the real estate industry: productivity, industry structure and market efficiency Original Research Article Telecommunications Policy, Volume 29, Issues 2–3, March–April 2005, Pages 173-190 //Scopus http://www.sciencedirect.com
54 Томасевич Ф.Л. Производства дознания. – Саратов, 1964.- с .15.
55 Резник Г.М. Внутреннее убеждение при оценке доказательств. – М., Юр. литер., 1977. – С.35-39.
56 Влaсов В. Мировой суд кaк формa нaродного сaмоупрaвления - Российскaя юстиция. - 1995. - №7. – 21 с.
57 Головинскaя И.В. Является ли рaссмотрение мировым судьей уголовных дел чaстно-публичного и публичного обвинения упрощенной формой судопроизводствa. - Российский следовaтель. - 2007. - №14. – С. 6-12.
58 Ермошин Г.Т. Мировой судья в системе госудaрственной влaсти. Мировой судья – госудaрственнaя должность - Российскaя юстиция. 2008. - №5. – С. 58-64.
59 Мaми К.A Стaновление и рaзвитие судебной влaсти в Республике Кaзaхстaн. – Aстaнa: Елордa, 2001. – 235 с.
60 Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н. Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК. – Астана, 2009. – 164 с.
61 Берсугурова Л.Ш. О состоянии действуюшего уголовно-процессуального законадательства. // Право и государство. –1997. №4. – С.-86.
62 С.Е. Еркенов, С.И.Султанов Тергеу әрекеттерінің тактикасы. Профессор Е.И.Қайыржановтың редакциясында. - Алматы «Дәнекер», 2012. – 163 б.
63 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумының 1999 жылғы 30-сәуірдегі «Қылмыстық жаз тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» Қаулы // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
64 Тертишник В.М. Криминально-процессуальное право. – Москва: «Юринком-Интер», 1999. – 574 с.
65 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1983. – 729 с.
66 Словарь по этике. – М., 2011. – 350 с.
67 Егебаев Ғ.K. Мемлекеттік айыптаушының соттағы сөзі. Оқулық. - Алматы, 2004. – 2596 б.
68 ҚР ның «Адвокаттық қызмет туралы» Заңы // Параграф ақпараттық құқықтық жүйесі. – 2015.
69 Уголовное право России. Общая и Особенная часть. Учебник. Под ред. В.П. Ревина. −М.: Юридическая литература, 2010. –813 с.
70 Нәрікбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан / Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдылығын қолданудың маңызды мәселелері/ - Астана, 2012. – Б. 231-139.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының ұғымы, олардың маңызы және
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...6
1.2 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .8
2 ЗАҢДЫЛЫҚ ЖӘНЕ СОТ ТӨРЕЛІГІН ТЕК СОТТЫҢ ҒАНА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫ
ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .11
2.1 Заңдылық қағидасы және оны қамтамасыз етудің
кепілдіктері ... ... ... ... ... .11
2.2 Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... .14
3 АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚОРҒАУҒА ТІКЕЛЕЙ
БАЙЛАНЫСТЫ
ҚАҒИДАЛАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
3.1 Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...18
3.2 Жеке адамның абыройы мен қадір - қасиетін
құрметтеу ... ... ... ... ... ... .. ... ..21
3.3 Адамның жеке басына тиіспеушілік
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.4 Қылмыстық іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..28
3.5 Жеке өмірге қол сұқпаушылық; хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің,
почта, телеграф арқылы және өзге де хабарласудың
құпиялылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.6 Тұрғын үйге қол сұқпаушылық
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 35
3.7 Меншікке қол сұқпаушылық
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 38
4 ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ
ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .41
4.1 Кінәсіздік презумпциясы
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1
4.2 Қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол
берілмеуі ... ... ... ... ... ... .. .43
4.3 Сот төрелігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге
асыру ... ..45
4.4 Судьялардың тәуелсіздігі
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
7
4.5 Сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...49
4.6 Істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті
зерттеу ... ... ... ... ... ... 51
4.7 Дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
4.8 Сезіктінің, айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз
ету ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...61
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Ата заңы
Конституцияның бірінші бабының бірінші тармағына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары болып табылады [1].
Қaзaқстaн Республикaсының Қылмыстық қылмыстық іс жүргізу жүйесін
жетілдіру aясындa, сот aктілерін орындaуғa бaйлaнысты бірқaтaр
бaғдaрлaмaлaр іске aсырылып, олaрдың aрaсындa бірқaтaр бaсым мәселелерді
кезең-кезеңмен шешіп және белгілі бір оң нәтижелерге қол жеткізуге
мүмкіндік aлғaнымызбен, елбaсымыз Н.Ә.Нaзaрбaевтың 2012 жыл 15
желтоқсaндaғы Қaзaқстaн-2050 стрaтегиясы – қaлыптaсқaн мемлекеттің жaңa
сaяси бaғыты Қaзaқстaн хaлқынa жолдaуындaғы Пaрлaментке койғaн
тaпсырыстaрының бірі өзекті зaң aктілерінің қaбылдaнуы қылмыстық сот ісін
жүргізуді және, ең aлдымен, қылмысқa қaрсы мемлекеттің күрес сaясaтын
тұжырымдық тұрғыдaн жaңғыртaды, біздің құқықтaрымызды қaзіргі сын-
қaтерлерге өз дәрежесінде әрекет жaсaйтындaй деңгейге көтереді [2] – деген
Президентіміздің сенімі, қылмыстықіс жүргізк сaясaтын тиімді іске aсыру,
соның ішінде сот aктілерін aтқaруғa бaйлaнысты мәселелерді шешудің
зaңнaмaлық сaпaсы мен деңгейін жaңaшaлaуғa бетбұрысты жолдaйды.
Осығaн орaй ескі Қaзaқстaн Республикaсының қылмыстық іс жүргізу кодексі
зaңды күші жойылып, 2014 жылғы 4 шілдедегі Қaзaқстaн Республикaсының
Қылмыстық-процестік кодексi қaбылдaнып, 2015 жылы 1 қaңтaрдaн бaстaп
күшіне енді [3].
Сонымен қатар, құқық қорғау органдарының жүйесі реформалануда, қылмыстық
іс жүргізу құқығы саласын ізгілендіру, азаматтық қоғам институттарын
нығайту жалғасуда. Соңғы жылдар ішінде Демократияландыру мәселелері
жөніндегі мемлекеттік комиссия, Омбудсмен институты, Ұлттық Кеңес,
бұқаралық ақпараттар құралдарының Қоғамдық Кеңесі құрылды, сот төрелігі
жүйесіне присяжныйлар сотын енгізу туралы заң қабылданды, барлық салаларда
сыбайлас жемқорлықпен күресу күшейіп келеді. Сөзсіз, аталған жағдайлардың
барлығы Қазақстанда құқықтық мемлекеттің негізгі институттарының берік
қалыптасып жатқандығының айғағы. Сондай-ақ, аталған реформаларға байланысты
қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу әлі де талай өзгерістерге
ұшырайтындығы белгілі.
Бүгінде қылмыстық саясатты ізгілендіру мейлінше қоғам өмірінің көптеген
салаларын қамтып келеді, жалпы жұрт таныған халықаралық нормалар мен
қағидаларды қамтитын халықаралық стандарттар молынан еніп келеді. Құқықтық
саясат ел Президенті атап өткендей екі векторлық бағытта: бір жағынан қоғам
және мемлекет үшін аса қауіпті қылмыс жасағаны үшін жауаптылық қатаңдатылуы
қажет, екінші жағынан елімізде ауырлығы төмен қылмыстар үшін жазаның
ізгіленуі қажет, яғни егер қылмыс аса ауыр болмаса, қоғамға қауіптілік
деңгейі басым болмаған жағдайда ол адамға ізгілікпен қарау. Бұл орайда,
рақымшылық және кешірім жасау ізгілікке бағытталған оң қадамдардың бірі
болып отыр, ал Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінде
орын алған қылмыстық процестің қағидаларының маңызы ерекше.
Қылмыстықпен күресуде қазіргі уақытта қылмыстылықтың алдын алу алдыңғы
орынға қойылып, негізгі бастама бағытты құрайды. Осыған орай, қазіргі
уақытта қылмыстылықтың алдын алуды тиімді ұйымдастыру, оның ішінде
қылмыскерлердің кінәсін әшкерелеп, анықтау, әділетті жаза тағайындау
барысында қылмыстық іс жүргізу қағидаларын сақтауды қамтамасыз ету
мәселелері аса маңыздылыққа ие болды. Бұл жайында ҚР Президенті 20.09.2002
жылы мақұлдаған №949 Қазақстан Республикасының Құқықтық саясаты
Тұжырымдамасында: “Қылмыстық заңнамада қылмыстылықтың алдын алу және оны
болдырмау, онымен күрестегі табандылық, жедел-іздестіру қызметін жетілдіру,
нақты қалыптасқан оперативтік ахуалға тиісінше көңіл аудару, ақпараттық
қамтамасыз ету мен талдау жұмысының деңгейін көтеру басым бағыттар болуы
тиіс” деп нақты белгіленген.
Қағида қандай да бір теория, білім, ғылымның және тағы басқалардың
негізгі бастапқы жағдайы, басшылыққа алатын ережелері. Қағида бір нәрсенің
негізін, алғышартын білдірсе де, субъективтік категория, себебі адам
санасында көрініс табады.
Дипломдық жұмыстың объектісі айыпқа тартуды топтастырудың ғылыми
негіздерін белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық қағидаларды анықтау және
қылмыстық іс жүргізу қағидаларынна байланысты қатынастарды реттеу.
Дипломдық жұмыстың пәні қағида ұғымы, қылмыстық іс жүргізу қағидалары
және қылмыстық іс жүргізу саласындағы қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міңдеті. Жұмыстың басты мақсаты мен
міндеті – кінәліге әділ жаза таңдау немесе қылмыстық іс жүргізу құқығының
сипаттағы басқа да шара тағайындаумен байланысты теориялық, нормативтік
құқықтық проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау негізінде жаза
институтына қатысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп
шығару және сот практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы
қарастырылды:
- Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының түсінігі және маңызын ашу
- Заңдылық және сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидаларын
зерттеу
- Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тікелей
байланысты қағидаларын анықтау
- Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын талдау
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері,
оның ішінде жалпы және жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық,
институционалдық өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.),
арнайы да (тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің
методологиялық негізін құрады.
Диплом жұмысының әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының заңдары,
ережелері, шетелдік және отандық заңгерлердің ғылыми еңбектері, оқулықтар,
мерзімді басылымдардың мәліметтері құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу объектісін таңдауға, нысанасын
ықшамдауға, қойылған мақсаты мен міндеттеріне негізделеді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден 4 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралған.
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
1.1. Қылмыстық іс жүргізу қағидалары ұғымы, олардың маңызы
Қағида термині (латынша “principum”) түсініктемесінің үш мағынасы бар:
философиялық; затты-қолданбалы және теориялық - құқықтық. Қағида
ұғымының философиялық мағынасы мынада: жалпы таным негізіне немесе әлде-
бір білім саласы негізіне алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін
әдеттегі нәрселер теория жүзінде талдап қорытылады.
Қағида ұғымының затты-қолданбалы мағынасы–осы қызмет өзіне сай келуге
тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді. Қағидатің теориялық-құқықтық
маңызы – тиісті құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған
ақиқатты және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Кез-келген құқықтық саланың қалыптасуы мен дамуына көңіл аудармастан
бұрын, нақты құқықтық сала негізделіп негізгі бастау алып тұрған
қағидаларды арнайы зерттеп, саралау қажет. Жалпы, қағида, яғни принцип
деген термин латын сөздігінен туындаған және өз тілімізге аударғанда негіз,
бастау деген мағынаны білдіреді [4, 123] Н.И. Матузов пен А.В. Мальконың
көзқарасы бойынша, құқық қағидасы - бұл құқықтың пайда болуының, дамуының
және жұмыс істеуінің адамгершілік және ұйымдық негізін құрайтын бастапқы,
анықтаушы идеялар, ережелер, нұсқаулар [5, 349].
С.С. Алексеевтің пікірінше, құқық қағидасы – бұл қоғамдағы құқықтың
мазмұнын, оның мәнін және мағынасын сипаттайтын алға қоятын идеялар[7,
114]. Бір жағынан, олар құқықтың заңдылықтарын көрсетеді, екінші жағынан,
құқықтық реттеудің барлық аясында әрекет ететін және барлық субъектілерге
тарайтын жалпы нормаларды білдіреді. Бұл нормалар заңда тікелей
қөрсетіледі немесе заңның жалпы мағынасынан туындайды.
Құқық қағидалары заң шығарушы үшін алға қоятын идеялар ретінде бола
тұрып, құқық нормаларын жетілдіру жолдарын анықтайды. Қағидалардың
арқасында құқық жүйесі адам мен қоғамның маңызды мүдделері мен
қажеттіліктеріне бейімделеді [8].
Ф. Энгельстің мына пікіріне ден қоялық: ...Қағидалар табиғатқа және
адамзат тарихына қолданылмайды, олардан дерексіздендіріледі: табиғат пен
адамзат қағидаларға лайықталмайды, керісінше қағидалартабиғат пен тарихқа
қаншалықты сәйкес келсе, соншалықты ғана дұрыс болады [9, 78].
Сонымен, қағида термині негіз, негізгі бастама деген мағынаны қызмет
саласының негіздерін құрайтын және заңда белгіленген бастама ережелер
қарастырылады.
Профессорлар Н.А. Селиванов пен В.А. Снетковтың редакциялығындағы
еңбекте қылмыстық процесс қағидаларының мынадай анықтамасы келтіріледі:
қылмыстық процесс қағидалары – бұл қылмыстық процестің ең маңызды
қасиеттері мен заңдылықтары туралы негізгі, бастама идеялары [10]. Бұл
тұрғыдан олар орындалуы міндетті құқықтық канондар ретінде бағаланады.
Қандай да болсын ережелерді қылмыстық іс жүргізу құқығы категориясына
жатқызу үшін олар мына талаптарға сай келуі тиіс:
1. олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының
ұйымдастырылуы мен қызметінде негізгі, бастапқы сәттерді айқындап,
олардан өз кезегінде, жеке-дара сипатты ережелер туындайды;
2. қағидалардың өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс -
қимылдарының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері
(болжам, диспозиция, санкция) тұжырымдалуы тиіс емес;
3. негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені олар
қылмыстық ісжүргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі логикасымен
объективті түрде байланысты;
4. қағидаларкатегориясына жатқызылған ережелер объективті және субъективті
негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс ( мазмұн объективті, заң
сөзінің нысаны субъективті);
5. қағида ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс
(құқық нормалары өзгертіледі , заңдар ауыстырылады , ал
қағидаларсақталады);
6. өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
7. қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, Қазақстандық ғалым Е.Е. Ерешевтің ойынша, қылмыстық іс жүргізу
қағидалары – қылмыстық сот ісін жүргізудің тәртібі негізделген және оның
маңызды сипаттары мен белгілерін көрсететін заңда бекітілген бастама
ережелер болып табылады [11, 123].
Бұл қағидалардың маңызы осы аталған тұжырымның өзінен туындайды.
Біріншіден, қылмыстық іс жүргізу қызметі осы қағидаларға негізделген және
олар қылмыстық процестің ең маңызды жақтарын сипаттап көрсетеді. Екіншіден,
қылмыстық іс жүргізу органдары осы қағидаларды басшылыққа ала отырып өз
қызметін атқарады және бұл қағидаларды қатаң сақтауға міндетті. Үшіншіден,
(Жаңа Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексігыі (ҚПК-нің) 9-
бабында айтылғандай), бұл қағидаларды сақтамау, оның сипаты мен мәніне
қарай, іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға және осы кезде
жиналған істің материалдарының заңды күші жоқ деп табуға әкеліп соқтырады
[3].
Сөйтіп, қағидалармәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
1. қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде қағидалар орталық, басты орын
алады;
2. олар өзара тығыз үйлесімді байланысты бастапқы, негізгі нормалар болып
табылады;
3. қағидаларқұқықтық нұсқаулар ретінде қалыптасады және нормативті сипатта
болады;
4. олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін түсінудің
кілті болып табылады;
5. қағидаларіс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму перспективаларын
айқындайды;
6. олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты
ұсыныстардың негізділігін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып
табылады;
7. қағидаларқұқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар функциясын
атқарады;
8. қағидаларіс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне жәрдемдеседі.
Қылмыстық процестің қағидаларын бастама ережелер ретінде қарау заңи
әдебиетте қабылданған ортақ пікір болғанымен, олардың заң актілерінде
тұжырымдалып көрсетілуі жөнінде ғалымдардың арасында пікірталас жоқ емес.
Кейбір авторлардың пікірінше, заңда баян етілмеген, алайда басшылыққа
алынатын құқықтық идеялар да қылмыстық процестің қағидалары ретінде бола
алады деп санайды [12, 18]. Ал, ғалымдардың басым көпшілігі қылмыстық
процестің қағидаларыне заң актілерде белгіленген бастама ережелер ғана
жатқызылуы керек екендігін қолдайды [13, 5]. Бұл жағдайда қағидаларқұқықтық
нормаларға айналып, олардың іс жүзінде қолданылуы және қатаң сақталуы
процеске қатысушылардың барлығына бірдей талап болып табылады. Олай
болмаса, қағидалардың іс жүзінде сақталуы қылмыстық процестің субъектілері
үшін міндетті бола алмайды.
1.2 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында қағидаларды тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп, дайындауға байланысты екі
тенденция қалыптасқан. Бір жағынан – қағидаларретінде тануға ұсынылған
ережелер тым ұлғайтылуы ұсынылады. Екінші жағынан – осы ережелер шеңберін
орынсыз тарылту ұсынылады. Екі тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы
қайшылықтарды жүйе құрайтын факторлар табылған жағдайда ғана жоюға болады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары – ең алдымен өзара байланысты
элементтер жүйесі. Аталған элементтердің мәні мен орны жүйе құрайтын
факторлар негізінде елеулі ықтималдылықтармен анықталады [14, 34].
Қылмыстық іс жүргізудегі қағидаларға қатысты жүйені құрайтын факторлар
ретінде мыналар алынған:
1) қағидаларды мақсаттар мен міндеттер ортақтығының
байланыстыруы;
2) ішкі қайшылықтардың жоқтығы;
3) объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
4) өзара байланыстылық және дербес те, бір мезгілде ықпал
жасау ерекшелігі;
5) қағидаларды қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттары мен
міндеттеріне жетуге бағдарлау.
Қағидалар категориясының мәніне жасалған талдау қылмыстық іс
жүргізудің барлық қағидаларының бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы
қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясының қазіргі жетістіктеріне неғұрлым
толық сай келеді деуге мүмкіндік береді [15, 79].
Іс жүргізу нысаны жөнінде қағидаларүш топқа бөлінуі мүмкін:
1) сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды
білдіруші қағидатер;
2) сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптар мен
тікелей тергеу және сот қызметіне қатысты талаптарды ұштастыратын
қағидатер;
3) тікелей тергеу және сот қызметіне, оның мазмұнына қатысты талаптарды
білдіруші қағидатер [16, 53].
Қандай да болсын топқа қатысты екеніне қарамастан оның қылмыстық іс
жүргізу құқығының кез келген көзінде орнықтырылуы мүмкін, оның өзі олардың
ҚР-ның Конституциясы мен комституциялық заңдарына сәйкес келуі жөніндегі
талапқа қайшы келмейді.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының маңыздылығы олардың ҚР-ның
Конституциясында орнықтырылуымен айқындалады. Бірақ Конституцияда
белгіленген бастама ережелер негізінен сот төрелігін атқарудың жалпы
қағидаларыне жататын болғандықтан, олар қылмыстық іс жүргізу қағидаларын
толық қамти алмайды.
Жаңа ҚПК-нің 10-31 баптарына сәйкес, қылмыстық процестің қағидаларына
мына бастама ережелер жатады:
- заңдылық;
- сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы;
- адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау;
- жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу;
- адамның жеке басына тиіспеушілік;
- қылмыстық іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғау;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық;
- меншікке қол сұқпаушылық;
- кінәсіздік презумпциясы;
- қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі;
- сот төрелігін заң мен сот алдындағы теңдік негізінде жүзеге асыру;
- судьялардың тәуелсіздігі;
- сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге асыру;
- істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу;
- дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау;
- сезіктінің, айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету;
- куәлік айғақтар беру міндетінен босату;
- білікті заң көмегін қамтамасыз ету;
- жариялылық;
- қылмыстық сот ісін жүргізу тілі;
- іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымданудың еріктілігі[6].
Бұл аталған бастама ережелер өзара байланысты және бір-біріне қайшы
келмейтін болғандықтан, олар қылмыстық іс жүргізу тәртібін тұтас сипаттап
көрсететін процесуалдық қағидаларжүйесін құрайды.
Қылмыстық іс жүргізу әдебиеттерінде қылмыстық іс жүргізу қағидалары
әртүрлі тұрғыдан түсіндіріледі. Олардың ішіндегі ең айқын үш бағыт бар хъ:
Бірінші бағыт өкілдері (Савицкий М.Я., Томин В.Т.) прнициптер жалпы
басшылық идеялар бола отырып, идеялар күйінде қалуы тиіс деп санайды. Олар
құқықтық тұрғыдан нақтылауды қажет етпейді, себебі құқық жүйелерінің
түгелдей бәрінде кездеседі деген пайым айтады.
Екінші бағыт үшін (М.Л. Якуб., Н.Н. Полянский) қағидаларретінде тек
заңмен баянды етілген, анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының
қызметін айқындайтын жалпы және бастапқы ережелерінің танылуы тән. Мәселен,
Н.Н. Полянский былай деп ой қорытады: Кеңестік қылмыстық іс жүргізу
қағидалары деп, біз, басшылық идеяларынан туындайтын қағидаларды, қылмыстық
істерді тергеу. Қарау және шешу кезінде орындалуға тиісті талаптарды
айтамыз. Анықтауда нормативтік сәтті атап көрсету қажет.
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының қазіргі ұғымына бәрінен де жақын
тұрған үшінші бағыт (П.С. Элькинд., М.С. Строгович., М.А. Чельцов., И.В.
Тыричев) сол қағидаларға тек құқықта орнықтырылған басшылық идеяларын ғана
жатқызады [18, 125].
Яғни қылмыстық іс жүргізу құқығының түгелдей барлық көздерінде орын
алған қағидалар жүйесі жайында, сондай-ақ жалпы қылмыстық іс жүргізу
құқығының мәнімен орынды түрде туындайтын қағидалар жайында болып отыр. Бұл
бағыттардың үшіншісі қылмыстық іс жүргізу құқығы дамуының қазіргі деңгейіне
барынша толық сай келеді.
2. ЗАҢДЫЛЫҚ ЖӘНЕ СОТ ӘДІЛДІГІН ТЕК СОТТЫҢ ҒАНА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫ ҚАҒИДАЛАРЫ
2.1. Заңдылық қағидасы және оны қамтамасыз етудің кепілдіктері
Конституцияның, заңдардың және осыларға сәйкес басқа да нормативтік
құқықтық актілердің ережелерінің барлық мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдармен, мекемелермен, лауазымды адамдармен және азаматтармен мүлтіксіз
сақталуы және орындалуы заңдылықты білдіреді. Бұл жалпы құқықтық
конституциялық қағида. Конституциялық қағидалар– Конституцияда бекітілген
және конституциялық құрылысты, оның қызметін ұйымдастыру бағытын анықтайтын
құқықтық нормативтік идеялар. Сондықтан олардың мемлекет үшін, азаматтар
үшін айрықша маңызы зор. Конституцияның кіріспесінде айтылғандай,
Конституция мемлекеттің де, қоғамның да негізгі заңы болып табылады.
ҚР-сы Конституциясының жоғары заңдық күші, Қазақстан Республикасында
қабылданатын заңдар мен басқа да құқықтық актілердің Қазақстан
Конституциясына қайшы келмеуін, жоғарыдан төменге дейінгі мемлекеттік
органдар, сондай-ақ азаматтар, олардың бірлестіктері Конституцияны сақтауға
міндетті екендігін білдіреді [19, 57].
Заңдылық мынадай қағидаларға ие:
1. Заңның ерекше пұрсаттылығы. Мемлекетте Парламент қабылдаған заңның ең
жоғары күшке ие болуы. Барлық нормативтік құқықтық кесімдер заңды іс
жүзіне асыру үшін қабылданады. Оған ешқандай кесім қайшы келмеуі
керек.
2. Заңды қолданудағы бірлік және бірыңғайлық. Заңдылық әр аймақтық болып
бөлінбейді. ҚР-да Конституция бекіткен Конституциялық құрылым,
демократия, билік жүргізу, адам құқықтарын қорғау бірыңғайлы, жүйелі
мағынада іс жүзінде асырылады.
3. Заңдарды жаппай сақтау және орындау. Бұл қағида – Конституциялық
талап. Заңды орындау әрбір адамның ішкі жан дүниесінің, ой-өрісінің
қажеттілігі болуы тиіс.
4. Заңдылық пен мәдениеттіліктің тығыз байланыстылығы. Заңдылықты нығайту
репрессиялық тәсілдерге емес, мәдениеттілікті меңгеру, дамыту арқылы
іске асырылады.
5. Адам құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі. Заңдылық арқылы адам
құқықтары мен бостандықтары тиімді қорғалады және қамтамасыз етіледі.
Қағидаларқылмыстық процестің негізін құрай отырып, оның басқа барлық
қасиеттері мен қатынастарын анықтайды [20].
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық қағидасы – қылмыстық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет қағидаларының формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екенін білдіреді. Заңдылық қағидасынің мәнін
терең түсіну үшін ҚР-дағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасының
ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік органдары мен
лауазымды адамдар заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана рұқсат етілген
деген қағидаті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс. Бұл қағида қылмыстық
іс жүргізу қызметіне қатысушылардың бәріне бірдей қатысты.
Заңдылық қағидасы ҚР-сы Конституциясының бірқатар баптарында баянды
етілген. Мәселен, 34-бапта әркім ҚР-ның Конституциясын және заңдарын
сақтауға міндетті екені айтылған. Ал 78-бабында Соттардың Конституциямен
баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға
хақысы жоқ [21]. Егер сот қолдануға тиісті заң немесе өзгеде нормативтік
құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата
тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен
Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. ҚР-ның ҚПК Конституцияның
нормаларын 9, 10-баптарында бекіте отырып, сот, прокурор, тергеуші, анықтау
органы және анықтаушы қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде ҚР-сы
Конституциясының, осы Кодекстің, осы Кодексте көрсетілген өзге де
нормативтік құқықтық актілердің талаптарын сақтауға міндетті деп көрсетіп,
қылмыстық өндірісте заңдылық қағидасынің маңызын ашады. Соттың, қылмыстық
ізге түсу органдарының қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде заңды
бұзуына жол берілмейді және ол заңмен белгіленген жауаптылыққа, заңсыз
актілерді жарамсыз деп тануға жәнем олардың күшін жоюға әкеп соғады [1].
Сонымен қатар, ҚР-сы Конституциясының 83-бабында, прокуратураның
заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар
қолданатындығы айтылады. Демек, заңдардың, ҚР-ның Президентінің
жарлықтарының және басқа да нормативтік құқықтық актілерінің ҚР-сы
аумағында дәл және біркелкі қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің,
анықтау мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық өндірістің заңдылығына
жоғары қадағалауды жүзеге асыратын прокурордың қадағалауы заң ережелерінің
сақталуының негізгі кепілдігі болып табылады[1].
Конституцияда баянды етілген заңдылық қағидасы ҚПК 10-бабының
ережелерінде дамытылған.
ҚПК 10-бабының мазмұны – қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің бүкіл
жиынтығының мазмұнына, бағытына, рухына өзек болған заңдылық қағидасы
мәнінің шоғырланған көрінісі [3].
Заңдылық қағидасын қатаң сақтау ең алдымен қылмыстық іс жүргізу
органдарының тікелей міндеті екендігін ерекше айту қажет.
Қылмыстық процестегі заңдылық қағидасы мәнінің қажетті регламенті ҚР-сы
Президентінің Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы Заң
қүші бар Жарлығында берілген. Жарлықта ішкі істер органдарының қызметі
заңдылық қағидасыне негізделеді деп атап көрсетілген (3-бап), ол ішкі істер
органдары қызметкерлерінің қызметіне араласуға заң өкілеттік берген
адамдардан басқа ешкімнің құқығы жоқ екені жөніндегі кепілдікпен қамтамасыз
етіледі. Қолданылып жүрген заңдармен ішкі істер органдарының
қызметкерлеріне тікелей жүктелмеген міндеттерді орындауға оларды
мәжбүрлеуге ешкімнің хақысы жоқ. Олардың қызметіне заңға қайшы араласу
заңмен белгіленген жауаптылыққа әкеліп соғады деп аталған (23-бап).
Егер қылмыстық іс жүргізу органдары заңдылық қағидасын сақтамаған болса
онда ҚПК-нің 10-бабына сәйкес, бұл іс бойынша шығарылған процесуалдық
шешімдер заңсыз деп тануға және бұзуға жатады.
Осы айтылған шаралар заңдылық қағидасын қамтамасыз етудің маңызды
процесуалдық кепілдіктері болып табылады. Олармен қатар, заңдылық қағидасын
қамтамасыз етудің басқада мынадай кепілдіктері бар:
1. қылмыстық іс жүргізудің барлық стадияларында заңдылықтың сақталуын
прокурордың қадағалауы,
2. жоғары саты соттарының төменгі сатыға жататын соттардың шығарған
үкімдері мен қаулыларының заңдылығын тексеруі;
3. іске қатысушы мүдделі тұлғалардың, соттың, прокурордың және алдын
ала тергеу(анықтау) органдарының іс-әрекеттері мен шешімдеріне
шағымдану құқығы және ондай шағымдардың заңда көрсетілген тәртіп
бойынша уақытында қаралып шешілуге міндеттілігі.
Заңдылық қағидасыне тән бірқатар ерекшеліктер:
1. заңдылық қағидасы саяси ағымдардан, көзқарастардан, идеологиялардан,
партиялар бағыттарынан, діни қағидалардан бос; құқықтық нұсқаулар
мәнінің өзгеруіне байланысты қандай да болсын объективті және
субъективті факторларға қарамастан, сол нұсқаулар құқық қатынастарын
реттеп тұрған кезде олар (құқықтық нұсқаулар) бұлжытпай сақталуы тиіс;
2. қылмыстық процесте заңдылық қағидасынің қолданылуы қылмыстық іс жүргізу
құқығының нормаларын қолдануға өкілеттігі бар лауазымды адамдардың
қызметімен ғана шектелмейді; бұл прицип өз ықпалын биліктері бар
болғанымен құқық нормаларын қолданбайтын, тек орындайтын (сақтайтын)
қылмыстық процеске қатысушылардың іс-әрекетіне қатысты да сақтайды;
3. қылмыстық процесте заңдылық қағидасынің нақты мазмұны сан алуан
(мысалы, соттың заңсыз шешімінің күшін сотталушының тікелей өзінің;
қадағалаушы прокурордың; жоғары тұрған соттың; жәбірленушінің
талаптануы арқасында жоюға болады).
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының мәніне қарасақ, әрбір заңдардағы
сияқты азаматтардың құқықтарының және заңды мүдделерінің қамтамасыз
етілуінің кепілдіктерінің арнайы тобын қалыптастырады деген қорытынды
жасауға болады. Заңдылық қағидасы, мәні бойынша, барлық қалған қағидаларды
қамтиды және барлық қылмыстық-процессуалдық қарым-қатынастар үшін алғашқы
негізді құрайды [22].
Сонымен қатар, заңдылық қағидасының іс жүзінде сақталуы қылмыстық
процестің басқа да қағидаларының сақталуымен тығыз байланысты болып келеді.
Өйткені, қылмыстық іс жүргізу прициптерін сақтау – заңның талабы. Егер
қылмыстық іс жүргізу органы аталған қағидалардың бірін бұзған болса, ол
заңдылық қағидасынің сақталмағандығын білдіреді.
Заңдылық жалпы мемлекеттік тәртіптің негізі болып табылады.
Мемлекеттегі тәртіпті нығайту заңдылықты нығайтудың кепілі.
2.2Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидасы
Қазақстан Республикасында сот билігі мемлекеттік билік тармақтарының
бірі болып табылады және заңнаманы бұзуға байланысты қоғамда туындайтын
қағтығыстарды Конституцияны, заңдарды, басқа нормативтік кесімдерді негізге
ала отырып, шешуді мақсат тұтады.
Сот қоғамдық өмірдің құқықпен реттелетін кез келген саласында қоғамның
жекелеген мүшелерінің арасында, олар мен мемлекеттің, оның органдарының
арасында қақтығыстар туындаған жағдайда төрелік функцияны жүзеге асыруға
арналған. Осындай төреліктің негізі Конституция, заң болып табылады, оларға
сәйкес сот әрекеттердің, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзушылықтың орын алғаны жайлы кінарат-тараптардың заңдылығы немесе
заңсыздығы туралы шешім шығарады. Сот мемлекеттің атынан қылмыстық,
азаматтық, әкімшілік, шаруашылық істер мен дауларды қарасатырады.
Мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде сот билігінде біртұтас
мемлекет құрылысына тән барлық ортақ белгілер бар: 1) оның қызметі
мемлекеттің бүкіл кеңістігінде әрекет ететін ҚР-ның Конституциясына
негізделеді; 2) оның қызметі елдің бүкіл аумағына таралады; 3) сот
органдарының шешімдері тек олардың құзіреті шеңберінде қабылдануға тиіс; 4)
сот органдарының шешімдері мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар,
азаматтар үшін міндетті; 5) сот органдары заңдылық пен құқық тәртібін
нығайтуға жәрдемдеседі [21].
Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айрықшылығында, яғни ешбір
басқа билік тармағының - заң шығарушы, атқарушы, сондай-ақ ҚР-сы Президенті
де сот өкілеттіктерін иеленбейді. Тек соттар ғана әділ сотты жүзеге
асырады, бұл ҚР Конституциясында ерекше ескерілген. Конституцияның 75-
бабында: Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге
асырады деп жазылған.
Ал, Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы конституциялық заңында, сот төрелігін іске асыруда сот қызметіне
қандай да бір араласуға жол берілмейді және заң бойынша жауапкершілікке
әкеп соғады деп көрсетілген [21].
Сот төрелігі – соттардың заңдылық пен құқық тәртібін барынша нығайту
мақсатымен азаматтық және қылмыстық істерді заңдарда белгіленген тәртіппен
сот отырысында қарау мен шешу жолымен жүзеге асыратын қызметі [23, 211].
Сонымен сот билігінің мақсаты - әділ сотты жүзеге асыру, екіншіден,
адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін
қорғау.
Сот билігінің өзіндік бір нышаны оның қызметін іштен бақылаудың ерекше
жүйесі болып табылады. Әділ сотты жүзеге асыра отырып, соттар Конституция
мен заңға ғана бағынатын болғандықтан, заң шығарушы, сондай-ақ атқарушы
биліктің де олардың шешімдерінің заңдылығын бақылауды жүзеге асыруға құқығы
жоқ. Соттардың қызметін бақылау соттық қадағалау арқылы және прокурорлық
қадағалау арқылы жүзеге асырылады. Жоғарғы Сот қадағалау тәртібімен төмен
тұрған соттар қарастырған істерді қарастырады [24, 45].
ҚР-да сот жүйесін Республиканың Жоғарғы Соты мен жергілікті соттары
құрайды.
Біртұтас Қазақстан мемлекетінде сот ісін жүргізу асқан дәлдікпен, егжей-
тегжейлі реттемелейтін біртұтас азаматтық іс жүргізу, қылмыстық іс жүргізу
заңдары қабылданған және әрекет етеді.
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидасынің мәні ҚПК-нің 11-
бабында егжей-тегжейлі регламенттелген. Бұл қағида мынаны білдіреді:
- соттың үкімі бойынша болмаса, ешкім де қылмыс жасағаны үшін кінәлі
деп таныла алмайды, сондай-ақ қылмыстық жазаға тартыла алмайды;
- соттың құзіреті және өкілеттігі, қылмыстық сот ісін жүзеге асыру
тәртібі заңмен айқындалады және өз бетінше өзгертуге болмайды;
- сот төрелігін ҚР-ның Жоғарғы Соты, облыстық және басқа жергілікті
соттар жүзеге асырады, қандай да бір атаумен арнаулы және төтенше соттарды
құруға болмайды;
- соттың өкілеттігін кімнің болса да иемденуі заңда көзделген
жауаптылыққа әкеп соқтырады;
- өзінің қарауына жатпайтын іс бойынша шығарылған, сондай-ақ өзінің
өкілеттігін асыра қолданған немесе осы Кодекспен көзделген қылмыстық сот
ісін жүргізу қағидаларын өзгедей бұзған соттың үкімі мен басқа да шешімдері
заңсыз болады және олардың күші жойылуға тиіс;
- қылмыстық іс бойынша соттың үкімі мен басқа да шешімдерін осы
Кодексте көрсетілген тәртіппен ғана тиісті соттар тексеріп, қайта қарай
алады [3].
Бұл қағидатің маңыздылығын айта келіп, соттың қылмыстық істерді шешу
қызметін алдын-ала тергеу органдарының қызметіне қарсы қоймау қажет.
Тергеуші мен анықтаушы қылмыстарды тез және толық ашу міндеттерін
орындау барысында қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер жинайды және ол
дәлелдемелер сотта істі қарау кезінде тараптардың қатысуымен зерттеліп,
соның негізінде сот төрелігі жүзеге асырылады.
Қылмыстық процесті жүргізуші мемлекеттік органдардың ішінде соттың
ерекше орны – оның қылмыстық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыруы,
қылмыс жасаған адамды кінәлі деп тану және оған жаза тағайындау өкілеттігі
тек қана сотқа берілген.
Сот билігін атқаруға байланысты қылмыстық процесте соттың басқа да
өкілеттіктері бар: есі дұрыс емес адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шарасын қолдану; төмен тұрған сот қабылдаған үкімдер мен қаулыларды бұзу
немесе өзгерту; қылмыстық ізге түсу органының шешімдеріне берілген
шағымдарды шешу; сотта істің қаралуы кезінде қылмыстың жасалуына ықпал
еткен себептер мен жағдайлар, сондай-ақ алдын-ала тергеу (анықтау) жүргізу
барысында немесе істі төменгі сотта қарау кезінде жол берілген заң
бұзушылықтар анықталатын болса, тиісті ұйымдар мен лауазымды адамдардың
қажетті шараларды қолдануларын талап ететін қаулы шығару; қылмыстық іс
бойынша үкім шығарғанда анықталған әкімшілік құқық бұзушылыққа кінәлі жеке
немесе заңды тұлғаларға, айыптау үкімі бойынша қылмыстық жауапқа тартылған
адамды қоспағанда, әкімшілік жазалау шараларын қолдану (ҚПК-нің 59-бабы).
Сот өз билігін жүзеге асыра алатын болуы үшін заңды, тәуелсіз, құзіретті
және бейтарап болуы тиіс ( ҚПК-нің 57-бабының 2-бөлігі) [3].
Соттың заңды болуы сот төрелігін атқаратын судьялардың заңда орнатылған
тәртіппен сайлануларын немесе тағайындалуларын қажет етеді: Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының судьяларын Қазақстан Республикасы
Президентінің ұсынуы бойынша Сенат сайлайды; облыстық және оған
теңестірілген соттардың судьяларын Жоғарғы Сот Кеңеңесінің кепілдемесі
бойынша Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды; аудандық және
оған теңестірілген соттардың судьяларын Әділет министрінің Әділет біліктік
алқасының кепілдемесіне негізделген ұсынуы бойынша ҚР-ның Президенті
тағайындайды.
Соттың тәуелсіздігі Қазақстан Республикасы Конституциясында және оған
сәйкес басқа заңдарда жазылған ережелердің сақталуы арқылы қамтамасыз
етіледі: судьялар сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз және ҚР-ның
Конституциясы мен заңға ғана бағынады; ешкімнің сот төрелігін жүзеге асыру
ісіне араласуға және судьяларға қандай болмасын ықпал етуге құқығы жоқ;
судья қаралған немесе қаралып жатқан сот істерінің мәні жөнінде қандай бір
түсінік беруге міндетті емес.
Соттың құзіреттілігі Қазақстан Республикасы соттарының әрқайсысы өзіне
берілген өкілеттік шеңберінде және заңмен көрсетілген қылмыстық істерді
қарап шешетіндігін білдіреді.
Соттың бейтараптығы сот қылмыстық істі айыптау және қорғау тараптарының
бәсекелестігі негізінде, істің мән-жайларын жан-жақты, толық және
объективті зерттеу арқылы әділ шешуге тиіс екендігін білдіреді. Соттың
бейтараптығын қамтамасыз ету мақсатында, егер судья тікелей немесе жанама
түрде осы іске мүдделі болса, онда ол бұл істі қарауға қатыспауы тиіс [25,
15].
Сонымен қатар, сот қылмыстық істі қарау кезінде процеске қатысушы
адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін ескере отырып, олардың барлығының
да қылмыстық іс жүргізу заңының талптарын сақтауларын қамтамасыз етуге
міндетті.
Соттың процестегі құқықтық жағдайының өзіндік ерекшелігі, сот ісін
жүргізудің істі нақты шешу кезінде іс бойынша ақиқатқа жетуді көздейтін
мақсатымен айқындалады. Мақсаттың философиялық мәні мынада: ол сотты
бәсекелесуші тараптар жөнінде мүлдем бейтарап жағдайға қояды. Сот өз
шешімінде әділ болуға тиіс, бұған оның кіршіксіз әділдігімен жетуге болады.
Мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны мемлекет атынан тек
сот қана тағайындайды. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 38-
бабында жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы делінген. Заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды
жазадан босату, қылмыстық жазаны жеңілдету де сот арқылы жүзеге асырылады.
3 АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚОРҒАУҒА ТІКЕЛЕЙ
БАЙЛАНЫСТЫ ҚАҒИДАЛАР
3.1 Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын cот арқылы қорғау
Қазақстан Республикасының заңнамасында азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау мәселесіне үлкен мән берілген. Өйткені,
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған қағидаларыне сәйкес, азаматтардың
өз мүдделерін қорғау мақсатында сотқа жүгінуі – істі дұрыс шешудің ең әділ
жолы ретінде қаралады [6]. Осыған сәйкес, ҚР-сы Конституциясының 13-бабының
2-бөлігінде былай деп көрсетілген: Әркімнің өз құқықтары мен
бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар.
Заң ғылымында адам құқығы, азамат құқығы, жеке тұлға құқығы деген ұғым
бар. Оларға қысқаша түсінік берейік.
Адам құқығы – табиғи құқық, табиғи бостандықтар субъектілері оған
мемлекеттің ешқандай қатысы жоқ. Егерде ол табиғи құқықтарды мемлекет
бекітсе, онда ол адам сол мемлекеттің адамы болады.
Азамат құқығы – табиғи құқықтар жиналып, жүйеге келтіріліп мемлекеттің
заңдарында, нормативтік актілерде көрсетіліп, мемлекеттің қорғауында болып
адамдар сол қоғамның азаматы болу.
Жеке тұлғаның құқығы – жеке адамның құзіреті, іс-әрекет жасау
мүмкіншілігі. Жеке тұлғаға жататындар: адам, азамат, шет ел азаматы,
азаматығы жоқ адамдар, саяси-экономикалық, әлеуметтік тұрғыдан қашқындар.
Адам құқықтары оның әлеуметтік және азаматтық тиесілігіне байланыссыз - ҚР-
сы Конституциясымен танылатын, кепілдік берілетін және қорғалатын негізгі
категория. Оны ҚР-сы Конституциясының 1-бабында бекітілген Адам, оның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары – мемлекеттің ең басты қазынасы
ережесінен көреміз.
Халықаралық деңгейде адам мен азаматтың құқықтары алғаш рет 1948 жылы
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының бірнеше бабында көрініс
тапты Мәселен, 7- бапта былай делінген: Заң алдында жұрттың бәрі тең және
де заң арқылы алаланбай, бірдей тең қорғалуға құқылы. Барлық адам осы
Декларацияның ережелерін бұзатын кемсітуден және кемсітуге арандатушылықтың
барлық түрінен тең қорғалуға құқылы. Ал, 8-бапта: Әр адам, конституция
мен немесе заңмен берілген негізгі құқықтары бұзылған жағдайда, құқығын
құзіретті ұлттық сот арқылы тиімді түрде қалпына келтіруге құқылы - деп
баяндалады [26].
Қазіргі заманда өркениеттің басты жетістігі адам құқығы мен бостандығын
нақты қалыптастыру болып табылса, барлық мемлекет оны қорғап, оған кепіл
болуы тиіс. Осындай ізгілікті үрдістен Қазақстан да шет қалып отырған жоқ.
Оған дәлел ҚР-сы Конституциясының 1-бабы.
Конституцияның жоғарыда келтірілген ережелері ҚПК-нің 12-бабында
берілген:
1. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сотпен қорғауға құқығы
бар.
2. Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін заңмен көзделген істің
соттылығы өзгертіле алмайды.
3. Мемлекет заңда белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша
жәбірленушіге сот төрелігіне қол жеткізуін және келтірілген
залалдың өтелуін қамтамасыз етеді.
Сонымен, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы
қорғау жайында айтқан кезде олардың адам құқығы мен бостандығы ұғымымен
қабысып кететінін білу қажет. Яғни сот перспективасы Қазақстан
азаматтарының ғана құқықтары мен бостандықтары шеңберінен шығып отыр.
Қазақстан аумағында тұратын азаматтығы жоқ адамдардың, сондай-ақ басқа
елдің азаматығы бар шетелдіктердің құқықтары мен бостандықтарына Қазақстан
аумағында қысым жасалған болса, олар өз құқықтары мен бостандықтарын
қорғауды сұрай алады. Басқа мемлекет аумағында жүрген Қазақстан азаматтары
да Қазақстанның сот органдарынан қорғау сұрауға құқылы.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
қағидаларының негізгі ерекшеліктері мынада:
1) өкілетті органдар қызметінің ресми сипаты барлық институттарға өзек
болған. Бұл ерекшелік ҚПК-нің 24-бабынан тікелей туындайды, оған
сәйкес прокурор, тергеуші және анықтаушы істің мән-жайларын жан-жақты,
толық және объективті зерттеу үшін заңда көзделген барлық шараларды
қолдануға, айыпталушыны әшкерелейтін де, ақтайтын да, сондай-ақ оның
жауаптылығын жеңілдетін мән-жайларды анықтауға міндетті;
2) заң істің мән-жайын анықтау үшін қажетті барлық шараларды қолдану
жөніндегі міндеттің орындалуын қылмыстық іс жүргізу құқық
қатынастарына кез келген қатысушының жеке позициясымен
байланыстырмайды;
3) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
қағидасынің ықпалы органдар мен адамдарға байланысты емес екендігінен
байқалады;
4) осы қағидаке орай өкілетті мемлекеттік органдар функцияларды жүзеге
асырған кезінде өздері ұйытқы болуға, сырттан талап немесе өтініш
болуын күтпестен белсенді әрекет жасауға тиіс;
5) бұл прицип, сондай-ақ қандай да болсын әрекет жасау құқығының болуынан
да байқалады. Мысалы, сот алдын ала іс тыңдаудың барысында істі
қосымша тергеуге жіберуге құқылы;
6) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғау
қағидасыде мемлекет пен жеке адам мүдделері тікелей ұштасады.
Сотпен қорғау қағидасынің құрамдас бөлігі – заңда көзделген соттылықтың
өзгертілмейтіндігі. Оның кепілдіктері мыналар:
1. істі бір соттан екіншісіне берудің ерекше процедурасы;
2. істі бір соттан екіншісіне тек ол сот отырысында қаралардан бұрын беру
жоғары сатыдағы соттың қарауына жататын істі төменгі сатыдағы сот
қараған жағдайларда үкімнің күшін тиісті емес сот қараған іс ретінде
жою;
3. айыпталушыға заңмен көзделген соттылықты өзгертуге оның келісімін алу
қажеттігі( ҚР-сы Конституциясының 77-бабы) [1]. Бұл қағида қолда бар
қылмыстық-процессуалдық заңдарға өзгерту енгізеді. Қазақ КСР қылмыстық-
процессуалдық Кодексінде бірінші инстанция сотының үкімі екі мәрте
күші жойылған істі екінші инстанция соты өзінің қарастыруына қабылдай
алатын ереже болған еді. Конституция осы ережеге сотталушының
пайдасына елеулі түзету енгізді. Соттылықты өзгерту сотқа
тартылатынның тілегіне байланысты болады.
4. соттылықты тектік, аумақтық және тиістілік белгілері бойынша жіктеу;
5. соттардың заңда көзделмеген түрлерін құруға салынған тыйым (ҚР-сы
Конституциясының 75-бабы, 4-тармағы).
Сонымен бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын,
ерекшеліктерін емес, тек Конституцияны және заңды ғана басшылыққа алуы
тиіс. Азаматтар құқығы – заңдармен қорғалады, ал заңдар бұзылса әділ сот
билігімен қорғалады.
Қазақстан Республикасының заңнамасы азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау қағидасын жария етумен қатар, оны
қамтамасыз етудің кепілдіктерін де көздейді. Ол кепілдіктердің қатарына
мыналар жатады [27, 78]:
-Қазақстан Республикасының заңмен белгіленген жалпыға бірдей қылмыстық
сот ісін жүргізу жүйесінің болуы және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау – қылмыстық іс жүргізу міндеттерінің түрі ретінде
қаралуы;
- іске қатысушы азаматтардың өз мүдделерін қорғауға қажетті заңмен
белгіленген құқықтарының болуы және олардың өз құқықтарын жүзеге асыруы
үшін қылмыстық іс жүргізу органдарының жағдай жасауға міндеттілігі;
- қылмыстық сот ісін жүргізу кезінде заңда баян етілген демократиялық
бағыттағы қағидалардың басшылыққа алынатындығы және қылмыстық іс жүргізу
органдарының ол қағидаларды қатаң сақтауға міндетті болуы.
Мәселен, қылмыстан зардап шеккен әрбір адам қылмыстық іске түсу органына
арыз беру арқылы қылмыс жасаған адамның жауапқа тартылуын талап ете алады.
Егер өкілетті орган қылмыс туралы арызды қабылдаудан бас тартатын болса
немесе бұл орган басқа түрде заңның талаптарын бұзатын болса, онда
жәбірленуші ол жөнінде сотқа шағымдануға құқылы. Жәбірленуші – қылмыспен
моральдық, дене мүшелік немесе мүліктік зиян келтірілген тұлға (ҚПК-нің 75-
бабы). Жәбірленуші ретінде тану үшін зиян тікелей қылмыстық әрекетпен
келтірілген болуы тиіс. Жәбірленуші өзі немесе өкілі арқылы қылмыспен
келтірілген залалды өтеу туралы азаматтық талап қоюға құқылы.
Жәбірленушінің ондай талабы қылмыстық іспен бірге қаралып шешілуге жатады.
Осындай құқытарын қолдана отырып, жәбірленушінің сот арқылы заңды
мүдделерін қорғауы қамтамасыз етіледі. Оның қылмыстық іс жүргізуге
қатысуына байланысты шығыны да өтеледі.
3.2 Жеке адамның абыройы мен қадір- қасиетін құрметтеу
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті – ар-
намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттылығының көрінісі ретінде есептеледі. Қазақ атамыздың да Арым үшін
жан пида, малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы деген қанатты
сөздері ықылым заманнан бүгінгі күндерге жетті. Ізгілікке негізделген
қоғамда ар-намыс пен ар-ождан заңмен қорғалады [28, 145].
ҚР-сы Конституциясының 17- бабында былай деп жазылған: адамның қадір-
қасиетіне қол сұғылмайды; ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға,
басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге болмайды. Осы конституциялық ереже қылмыстық процестегі жеке
адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу қағидасынің негізін құрайды
[1].
Бұл қағида қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады. Егер кімде-кім
адамның ар-намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратса және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік
жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп
есептесе, сот арқылы беделін қалпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген
моралдық зардап үшін мүліктік құн талап етуге құқылы.
Заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының ұғымы, олардың маңызы және
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...6
1.2 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .8
2 ЗАҢДЫЛЫҚ ЖӘНЕ СОТ ТӨРЕЛІГІН ТЕК СОТТЫҢ ҒАНА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫ
ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .11
2.1 Заңдылық қағидасы және оны қамтамасыз етудің
кепілдіктері ... ... ... ... ... .11
2.2 Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... .14
3 АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚОРҒАУҒА ТІКЕЛЕЙ
БАЙЛАНЫСТЫ
ҚАҒИДАЛАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
3.1 Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...18
3.2 Жеке адамның абыройы мен қадір - қасиетін
құрметтеу ... ... ... ... ... ... .. ... ..21
3.3 Адамның жеке басына тиіспеушілік
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.4 Қылмыстық іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..28
3.5 Жеке өмірге қол сұқпаушылық; хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің,
почта, телеграф арқылы және өзге де хабарласудың
құпиялылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.6 Тұрғын үйге қол сұқпаушылық
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 35
3.7 Меншікке қол сұқпаушылық
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 38
4 ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ
ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .41
4.1 Кінәсіздік презумпциясы
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1
4.2 Қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол
берілмеуі ... ... ... ... ... ... .. .43
4.3 Сот төрелігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге
асыру ... ..45
4.4 Судьялардың тәуелсіздігі
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
7
4.5 Сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...49
4.6 Істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті
зерттеу ... ... ... ... ... ... 51
4.7 Дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
4.8 Сезіктінің, айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз
ету ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...61
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Ата заңы
Конституцияның бірінші бабының бірінші тармағына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары болып табылады [1].
Қaзaқстaн Республикaсының Қылмыстық қылмыстық іс жүргізу жүйесін
жетілдіру aясындa, сот aктілерін орындaуғa бaйлaнысты бірқaтaр
бaғдaрлaмaлaр іске aсырылып, олaрдың aрaсындa бірқaтaр бaсым мәселелерді
кезең-кезеңмен шешіп және белгілі бір оң нәтижелерге қол жеткізуге
мүмкіндік aлғaнымызбен, елбaсымыз Н.Ә.Нaзaрбaевтың 2012 жыл 15
желтоқсaндaғы Қaзaқстaн-2050 стрaтегиясы – қaлыптaсқaн мемлекеттің жaңa
сaяси бaғыты Қaзaқстaн хaлқынa жолдaуындaғы Пaрлaментке койғaн
тaпсырыстaрының бірі өзекті зaң aктілерінің қaбылдaнуы қылмыстық сот ісін
жүргізуді және, ең aлдымен, қылмысқa қaрсы мемлекеттің күрес сaясaтын
тұжырымдық тұрғыдaн жaңғыртaды, біздің құқықтaрымызды қaзіргі сын-
қaтерлерге өз дәрежесінде әрекет жaсaйтындaй деңгейге көтереді [2] – деген
Президентіміздің сенімі, қылмыстықіс жүргізк сaясaтын тиімді іске aсыру,
соның ішінде сот aктілерін aтқaруғa бaйлaнысты мәселелерді шешудің
зaңнaмaлық сaпaсы мен деңгейін жaңaшaлaуғa бетбұрысты жолдaйды.
Осығaн орaй ескі Қaзaқстaн Республикaсының қылмыстық іс жүргізу кодексі
зaңды күші жойылып, 2014 жылғы 4 шілдедегі Қaзaқстaн Республикaсының
Қылмыстық-процестік кодексi қaбылдaнып, 2015 жылы 1 қaңтaрдaн бaстaп
күшіне енді [3].
Сонымен қатар, құқық қорғау органдарының жүйесі реформалануда, қылмыстық
іс жүргізу құқығы саласын ізгілендіру, азаматтық қоғам институттарын
нығайту жалғасуда. Соңғы жылдар ішінде Демократияландыру мәселелері
жөніндегі мемлекеттік комиссия, Омбудсмен институты, Ұлттық Кеңес,
бұқаралық ақпараттар құралдарының Қоғамдық Кеңесі құрылды, сот төрелігі
жүйесіне присяжныйлар сотын енгізу туралы заң қабылданды, барлық салаларда
сыбайлас жемқорлықпен күресу күшейіп келеді. Сөзсіз, аталған жағдайлардың
барлығы Қазақстанда құқықтық мемлекеттің негізгі институттарының берік
қалыптасып жатқандығының айғағы. Сондай-ақ, аталған реформаларға байланысты
қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу әлі де талай өзгерістерге
ұшырайтындығы белгілі.
Бүгінде қылмыстық саясатты ізгілендіру мейлінше қоғам өмірінің көптеген
салаларын қамтып келеді, жалпы жұрт таныған халықаралық нормалар мен
қағидаларды қамтитын халықаралық стандарттар молынан еніп келеді. Құқықтық
саясат ел Президенті атап өткендей екі векторлық бағытта: бір жағынан қоғам
және мемлекет үшін аса қауіпті қылмыс жасағаны үшін жауаптылық қатаңдатылуы
қажет, екінші жағынан елімізде ауырлығы төмен қылмыстар үшін жазаның
ізгіленуі қажет, яғни егер қылмыс аса ауыр болмаса, қоғамға қауіптілік
деңгейі басым болмаған жағдайда ол адамға ізгілікпен қарау. Бұл орайда,
рақымшылық және кешірім жасау ізгілікке бағытталған оң қадамдардың бірі
болып отыр, ал Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінде
орын алған қылмыстық процестің қағидаларының маңызы ерекше.
Қылмыстықпен күресуде қазіргі уақытта қылмыстылықтың алдын алу алдыңғы
орынға қойылып, негізгі бастама бағытты құрайды. Осыған орай, қазіргі
уақытта қылмыстылықтың алдын алуды тиімді ұйымдастыру, оның ішінде
қылмыскерлердің кінәсін әшкерелеп, анықтау, әділетті жаза тағайындау
барысында қылмыстық іс жүргізу қағидаларын сақтауды қамтамасыз ету
мәселелері аса маңыздылыққа ие болды. Бұл жайында ҚР Президенті 20.09.2002
жылы мақұлдаған №949 Қазақстан Республикасының Құқықтық саясаты
Тұжырымдамасында: “Қылмыстық заңнамада қылмыстылықтың алдын алу және оны
болдырмау, онымен күрестегі табандылық, жедел-іздестіру қызметін жетілдіру,
нақты қалыптасқан оперативтік ахуалға тиісінше көңіл аудару, ақпараттық
қамтамасыз ету мен талдау жұмысының деңгейін көтеру басым бағыттар болуы
тиіс” деп нақты белгіленген.
Қағида қандай да бір теория, білім, ғылымның және тағы басқалардың
негізгі бастапқы жағдайы, басшылыққа алатын ережелері. Қағида бір нәрсенің
негізін, алғышартын білдірсе де, субъективтік категория, себебі адам
санасында көрініс табады.
Дипломдық жұмыстың объектісі айыпқа тартуды топтастырудың ғылыми
негіздерін белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық қағидаларды анықтау және
қылмыстық іс жүргізу қағидаларынна байланысты қатынастарды реттеу.
Дипломдық жұмыстың пәні қағида ұғымы, қылмыстық іс жүргізу қағидалары
және қылмыстық іс жүргізу саласындағы қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міңдеті. Жұмыстың басты мақсаты мен
міндеті – кінәліге әділ жаза таңдау немесе қылмыстық іс жүргізу құқығының
сипаттағы басқа да шара тағайындаумен байланысты теориялық, нормативтік
құқықтық проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау негізінде жаза
институтына қатысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп
шығару және сот практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы
қарастырылды:
- Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының түсінігі және маңызын ашу
- Заңдылық және сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидаларын
зерттеу
- Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тікелей
байланысты қағидаларын анықтау
- Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын талдау
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері,
оның ішінде жалпы және жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық,
институционалдық өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.),
арнайы да (тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің
методологиялық негізін құрады.
Диплом жұмысының әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының заңдары,
ережелері, шетелдік және отандық заңгерлердің ғылыми еңбектері, оқулықтар,
мерзімді басылымдардың мәліметтері құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу объектісін таңдауға, нысанасын
ықшамдауға, қойылған мақсаты мен міндеттеріне негізделеді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден 4 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралған.
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
1.1. Қылмыстық іс жүргізу қағидалары ұғымы, олардың маңызы
Қағида термині (латынша “principum”) түсініктемесінің үш мағынасы бар:
философиялық; затты-қолданбалы және теориялық - құқықтық. Қағида
ұғымының философиялық мағынасы мынада: жалпы таным негізіне немесе әлде-
бір білім саласы негізіне алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін
әдеттегі нәрселер теория жүзінде талдап қорытылады.
Қағида ұғымының затты-қолданбалы мағынасы–осы қызмет өзіне сай келуге
тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді. Қағидатің теориялық-құқықтық
маңызы – тиісті құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған
ақиқатты және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Кез-келген құқықтық саланың қалыптасуы мен дамуына көңіл аудармастан
бұрын, нақты құқықтық сала негізделіп негізгі бастау алып тұрған
қағидаларды арнайы зерттеп, саралау қажет. Жалпы, қағида, яғни принцип
деген термин латын сөздігінен туындаған және өз тілімізге аударғанда негіз,
бастау деген мағынаны білдіреді [4, 123] Н.И. Матузов пен А.В. Мальконың
көзқарасы бойынша, құқық қағидасы - бұл құқықтың пайда болуының, дамуының
және жұмыс істеуінің адамгершілік және ұйымдық негізін құрайтын бастапқы,
анықтаушы идеялар, ережелер, нұсқаулар [5, 349].
С.С. Алексеевтің пікірінше, құқық қағидасы – бұл қоғамдағы құқықтың
мазмұнын, оның мәнін және мағынасын сипаттайтын алға қоятын идеялар[7,
114]. Бір жағынан, олар құқықтың заңдылықтарын көрсетеді, екінші жағынан,
құқықтық реттеудің барлық аясында әрекет ететін және барлық субъектілерге
тарайтын жалпы нормаларды білдіреді. Бұл нормалар заңда тікелей
қөрсетіледі немесе заңның жалпы мағынасынан туындайды.
Құқық қағидалары заң шығарушы үшін алға қоятын идеялар ретінде бола
тұрып, құқық нормаларын жетілдіру жолдарын анықтайды. Қағидалардың
арқасында құқық жүйесі адам мен қоғамның маңызды мүдделері мен
қажеттіліктеріне бейімделеді [8].
Ф. Энгельстің мына пікіріне ден қоялық: ...Қағидалар табиғатқа және
адамзат тарихына қолданылмайды, олардан дерексіздендіріледі: табиғат пен
адамзат қағидаларға лайықталмайды, керісінше қағидалартабиғат пен тарихқа
қаншалықты сәйкес келсе, соншалықты ғана дұрыс болады [9, 78].
Сонымен, қағида термині негіз, негізгі бастама деген мағынаны қызмет
саласының негіздерін құрайтын және заңда белгіленген бастама ережелер
қарастырылады.
Профессорлар Н.А. Селиванов пен В.А. Снетковтың редакциялығындағы
еңбекте қылмыстық процесс қағидаларының мынадай анықтамасы келтіріледі:
қылмыстық процесс қағидалары – бұл қылмыстық процестің ең маңызды
қасиеттері мен заңдылықтары туралы негізгі, бастама идеялары [10]. Бұл
тұрғыдан олар орындалуы міндетті құқықтық канондар ретінде бағаланады.
Қандай да болсын ережелерді қылмыстық іс жүргізу құқығы категориясына
жатқызу үшін олар мына талаптарға сай келуі тиіс:
1. олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының
ұйымдастырылуы мен қызметінде негізгі, бастапқы сәттерді айқындап,
олардан өз кезегінде, жеке-дара сипатты ережелер туындайды;
2. қағидалардың өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс -
қимылдарының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері
(болжам, диспозиция, санкция) тұжырымдалуы тиіс емес;
3. негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені олар
қылмыстық ісжүргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі логикасымен
объективті түрде байланысты;
4. қағидаларкатегориясына жатқызылған ережелер объективті және субъективті
негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс ( мазмұн объективті, заң
сөзінің нысаны субъективті);
5. қағида ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс
(құқық нормалары өзгертіледі , заңдар ауыстырылады , ал
қағидаларсақталады);
6. өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
7. қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, Қазақстандық ғалым Е.Е. Ерешевтің ойынша, қылмыстық іс жүргізу
қағидалары – қылмыстық сот ісін жүргізудің тәртібі негізделген және оның
маңызды сипаттары мен белгілерін көрсететін заңда бекітілген бастама
ережелер болып табылады [11, 123].
Бұл қағидалардың маңызы осы аталған тұжырымның өзінен туындайды.
Біріншіден, қылмыстық іс жүргізу қызметі осы қағидаларға негізделген және
олар қылмыстық процестің ең маңызды жақтарын сипаттап көрсетеді. Екіншіден,
қылмыстық іс жүргізу органдары осы қағидаларды басшылыққа ала отырып өз
қызметін атқарады және бұл қағидаларды қатаң сақтауға міндетті. Үшіншіден,
(Жаңа Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексігыі (ҚПК-нің) 9-
бабында айтылғандай), бұл қағидаларды сақтамау, оның сипаты мен мәніне
қарай, іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға және осы кезде
жиналған істің материалдарының заңды күші жоқ деп табуға әкеліп соқтырады
[3].
Сөйтіп, қағидалармәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
1. қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде қағидалар орталық, басты орын
алады;
2. олар өзара тығыз үйлесімді байланысты бастапқы, негізгі нормалар болып
табылады;
3. қағидаларқұқықтық нұсқаулар ретінде қалыптасады және нормативті сипатта
болады;
4. олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін түсінудің
кілті болып табылады;
5. қағидаларіс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму перспективаларын
айқындайды;
6. олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты
ұсыныстардың негізділігін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып
табылады;
7. қағидаларқұқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар функциясын
атқарады;
8. қағидаларіс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне жәрдемдеседі.
Қылмыстық процестің қағидаларын бастама ережелер ретінде қарау заңи
әдебиетте қабылданған ортақ пікір болғанымен, олардың заң актілерінде
тұжырымдалып көрсетілуі жөнінде ғалымдардың арасында пікірталас жоқ емес.
Кейбір авторлардың пікірінше, заңда баян етілмеген, алайда басшылыққа
алынатын құқықтық идеялар да қылмыстық процестің қағидалары ретінде бола
алады деп санайды [12, 18]. Ал, ғалымдардың басым көпшілігі қылмыстық
процестің қағидаларыне заң актілерде белгіленген бастама ережелер ғана
жатқызылуы керек екендігін қолдайды [13, 5]. Бұл жағдайда қағидаларқұқықтық
нормаларға айналып, олардың іс жүзінде қолданылуы және қатаң сақталуы
процеске қатысушылардың барлығына бірдей талап болып табылады. Олай
болмаса, қағидалардың іс жүзінде сақталуы қылмыстық процестің субъектілері
үшін міндетті бола алмайды.
1.2 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында қағидаларды тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп, дайындауға байланысты екі
тенденция қалыптасқан. Бір жағынан – қағидаларретінде тануға ұсынылған
ережелер тым ұлғайтылуы ұсынылады. Екінші жағынан – осы ережелер шеңберін
орынсыз тарылту ұсынылады. Екі тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы
қайшылықтарды жүйе құрайтын факторлар табылған жағдайда ғана жоюға болады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары – ең алдымен өзара байланысты
элементтер жүйесі. Аталған элементтердің мәні мен орны жүйе құрайтын
факторлар негізінде елеулі ықтималдылықтармен анықталады [14, 34].
Қылмыстық іс жүргізудегі қағидаларға қатысты жүйені құрайтын факторлар
ретінде мыналар алынған:
1) қағидаларды мақсаттар мен міндеттер ортақтығының
байланыстыруы;
2) ішкі қайшылықтардың жоқтығы;
3) объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
4) өзара байланыстылық және дербес те, бір мезгілде ықпал
жасау ерекшелігі;
5) қағидаларды қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттары мен
міндеттеріне жетуге бағдарлау.
Қағидалар категориясының мәніне жасалған талдау қылмыстық іс
жүргізудің барлық қағидаларының бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы
қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясының қазіргі жетістіктеріне неғұрлым
толық сай келеді деуге мүмкіндік береді [15, 79].
Іс жүргізу нысаны жөнінде қағидаларүш топқа бөлінуі мүмкін:
1) сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды
білдіруші қағидатер;
2) сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптар мен
тікелей тергеу және сот қызметіне қатысты талаптарды ұштастыратын
қағидатер;
3) тікелей тергеу және сот қызметіне, оның мазмұнына қатысты талаптарды
білдіруші қағидатер [16, 53].
Қандай да болсын топқа қатысты екеніне қарамастан оның қылмыстық іс
жүргізу құқығының кез келген көзінде орнықтырылуы мүмкін, оның өзі олардың
ҚР-ның Конституциясы мен комституциялық заңдарына сәйкес келуі жөніндегі
талапқа қайшы келмейді.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының маңыздылығы олардың ҚР-ның
Конституциясында орнықтырылуымен айқындалады. Бірақ Конституцияда
белгіленген бастама ережелер негізінен сот төрелігін атқарудың жалпы
қағидаларыне жататын болғандықтан, олар қылмыстық іс жүргізу қағидаларын
толық қамти алмайды.
Жаңа ҚПК-нің 10-31 баптарына сәйкес, қылмыстық процестің қағидаларына
мына бастама ережелер жатады:
- заңдылық;
- сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы;
- адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау;
- жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу;
- адамның жеке басына тиіспеушілік;
- қылмыстық іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғау;
- жеке өмірге қол сұқпаушылық;
- меншікке қол сұқпаушылық;
- кінәсіздік презумпциясы;
- қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі;
- сот төрелігін заң мен сот алдындағы теңдік негізінде жүзеге асыру;
- судьялардың тәуелсіздігі;
- сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге асыру;
- істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу;
- дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау;
- сезіктінің, айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету;
- куәлік айғақтар беру міндетінен босату;
- білікті заң көмегін қамтамасыз ету;
- жариялылық;
- қылмыстық сот ісін жүргізу тілі;
- іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымданудың еріктілігі[6].
Бұл аталған бастама ережелер өзара байланысты және бір-біріне қайшы
келмейтін болғандықтан, олар қылмыстық іс жүргізу тәртібін тұтас сипаттап
көрсететін процесуалдық қағидаларжүйесін құрайды.
Қылмыстық іс жүргізу әдебиеттерінде қылмыстық іс жүргізу қағидалары
әртүрлі тұрғыдан түсіндіріледі. Олардың ішіндегі ең айқын үш бағыт бар хъ:
Бірінші бағыт өкілдері (Савицкий М.Я., Томин В.Т.) прнициптер жалпы
басшылық идеялар бола отырып, идеялар күйінде қалуы тиіс деп санайды. Олар
құқықтық тұрғыдан нақтылауды қажет етпейді, себебі құқық жүйелерінің
түгелдей бәрінде кездеседі деген пайым айтады.
Екінші бағыт үшін (М.Л. Якуб., Н.Н. Полянский) қағидаларретінде тек
заңмен баянды етілген, анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының
қызметін айқындайтын жалпы және бастапқы ережелерінің танылуы тән. Мәселен,
Н.Н. Полянский былай деп ой қорытады: Кеңестік қылмыстық іс жүргізу
қағидалары деп, біз, басшылық идеяларынан туындайтын қағидаларды, қылмыстық
істерді тергеу. Қарау және шешу кезінде орындалуға тиісті талаптарды
айтамыз. Анықтауда нормативтік сәтті атап көрсету қажет.
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының қазіргі ұғымына бәрінен де жақын
тұрған үшінші бағыт (П.С. Элькинд., М.С. Строгович., М.А. Чельцов., И.В.
Тыричев) сол қағидаларға тек құқықта орнықтырылған басшылық идеяларын ғана
жатқызады [18, 125].
Яғни қылмыстық іс жүргізу құқығының түгелдей барлық көздерінде орын
алған қағидалар жүйесі жайында, сондай-ақ жалпы қылмыстық іс жүргізу
құқығының мәнімен орынды түрде туындайтын қағидалар жайында болып отыр. Бұл
бағыттардың үшіншісі қылмыстық іс жүргізу құқығы дамуының қазіргі деңгейіне
барынша толық сай келеді.
2. ЗАҢДЫЛЫҚ ЖӘНЕ СОТ ӘДІЛДІГІН ТЕК СОТТЫҢ ҒАНА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫ ҚАҒИДАЛАРЫ
2.1. Заңдылық қағидасы және оны қамтамасыз етудің кепілдіктері
Конституцияның, заңдардың және осыларға сәйкес басқа да нормативтік
құқықтық актілердің ережелерінің барлық мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдармен, мекемелермен, лауазымды адамдармен және азаматтармен мүлтіксіз
сақталуы және орындалуы заңдылықты білдіреді. Бұл жалпы құқықтық
конституциялық қағида. Конституциялық қағидалар– Конституцияда бекітілген
және конституциялық құрылысты, оның қызметін ұйымдастыру бағытын анықтайтын
құқықтық нормативтік идеялар. Сондықтан олардың мемлекет үшін, азаматтар
үшін айрықша маңызы зор. Конституцияның кіріспесінде айтылғандай,
Конституция мемлекеттің де, қоғамның да негізгі заңы болып табылады.
ҚР-сы Конституциясының жоғары заңдық күші, Қазақстан Республикасында
қабылданатын заңдар мен басқа да құқықтық актілердің Қазақстан
Конституциясына қайшы келмеуін, жоғарыдан төменге дейінгі мемлекеттік
органдар, сондай-ақ азаматтар, олардың бірлестіктері Конституцияны сақтауға
міндетті екендігін білдіреді [19, 57].
Заңдылық мынадай қағидаларға ие:
1. Заңның ерекше пұрсаттылығы. Мемлекетте Парламент қабылдаған заңның ең
жоғары күшке ие болуы. Барлық нормативтік құқықтық кесімдер заңды іс
жүзіне асыру үшін қабылданады. Оған ешқандай кесім қайшы келмеуі
керек.
2. Заңды қолданудағы бірлік және бірыңғайлық. Заңдылық әр аймақтық болып
бөлінбейді. ҚР-да Конституция бекіткен Конституциялық құрылым,
демократия, билік жүргізу, адам құқықтарын қорғау бірыңғайлы, жүйелі
мағынада іс жүзінде асырылады.
3. Заңдарды жаппай сақтау және орындау. Бұл қағида – Конституциялық
талап. Заңды орындау әрбір адамның ішкі жан дүниесінің, ой-өрісінің
қажеттілігі болуы тиіс.
4. Заңдылық пен мәдениеттіліктің тығыз байланыстылығы. Заңдылықты нығайту
репрессиялық тәсілдерге емес, мәдениеттілікті меңгеру, дамыту арқылы
іске асырылады.
5. Адам құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі. Заңдылық арқылы адам
құқықтары мен бостандықтары тиімді қорғалады және қамтамасыз етіледі.
Қағидаларқылмыстық процестің негізін құрай отырып, оның басқа барлық
қасиеттері мен қатынастарын анықтайды [20].
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық қағидасы – қылмыстық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет қағидаларының формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екенін білдіреді. Заңдылық қағидасынің мәнін
терең түсіну үшін ҚР-дағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасының
ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік органдары мен
лауазымды адамдар заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана рұқсат етілген
деген қағидаті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс. Бұл қағида қылмыстық
іс жүргізу қызметіне қатысушылардың бәріне бірдей қатысты.
Заңдылық қағидасы ҚР-сы Конституциясының бірқатар баптарында баянды
етілген. Мәселен, 34-бапта әркім ҚР-ның Конституциясын және заңдарын
сақтауға міндетті екені айтылған. Ал 78-бабында Соттардың Конституциямен
баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға
хақысы жоқ [21]. Егер сот қолдануға тиісті заң немесе өзгеде нормативтік
құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата
тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен
Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. ҚР-ның ҚПК Конституцияның
нормаларын 9, 10-баптарында бекіте отырып, сот, прокурор, тергеуші, анықтау
органы және анықтаушы қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде ҚР-сы
Конституциясының, осы Кодекстің, осы Кодексте көрсетілген өзге де
нормативтік құқықтық актілердің талаптарын сақтауға міндетті деп көрсетіп,
қылмыстық өндірісте заңдылық қағидасынің маңызын ашады. Соттың, қылмыстық
ізге түсу органдарының қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде заңды
бұзуына жол берілмейді және ол заңмен белгіленген жауаптылыққа, заңсыз
актілерді жарамсыз деп тануға жәнем олардың күшін жоюға әкеп соғады [1].
Сонымен қатар, ҚР-сы Конституциясының 83-бабында, прокуратураның
заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар
қолданатындығы айтылады. Демек, заңдардың, ҚР-ның Президентінің
жарлықтарының және басқа да нормативтік құқықтық актілерінің ҚР-сы
аумағында дәл және біркелкі қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің,
анықтау мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық өндірістің заңдылығына
жоғары қадағалауды жүзеге асыратын прокурордың қадағалауы заң ережелерінің
сақталуының негізгі кепілдігі болып табылады[1].
Конституцияда баянды етілген заңдылық қағидасы ҚПК 10-бабының
ережелерінде дамытылған.
ҚПК 10-бабының мазмұны – қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің бүкіл
жиынтығының мазмұнына, бағытына, рухына өзек болған заңдылық қағидасы
мәнінің шоғырланған көрінісі [3].
Заңдылық қағидасын қатаң сақтау ең алдымен қылмыстық іс жүргізу
органдарының тікелей міндеті екендігін ерекше айту қажет.
Қылмыстық процестегі заңдылық қағидасы мәнінің қажетті регламенті ҚР-сы
Президентінің Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы Заң
қүші бар Жарлығында берілген. Жарлықта ішкі істер органдарының қызметі
заңдылық қағидасыне негізделеді деп атап көрсетілген (3-бап), ол ішкі істер
органдары қызметкерлерінің қызметіне араласуға заң өкілеттік берген
адамдардан басқа ешкімнің құқығы жоқ екені жөніндегі кепілдікпен қамтамасыз
етіледі. Қолданылып жүрген заңдармен ішкі істер органдарының
қызметкерлеріне тікелей жүктелмеген міндеттерді орындауға оларды
мәжбүрлеуге ешкімнің хақысы жоқ. Олардың қызметіне заңға қайшы араласу
заңмен белгіленген жауаптылыққа әкеліп соғады деп аталған (23-бап).
Егер қылмыстық іс жүргізу органдары заңдылық қағидасын сақтамаған болса
онда ҚПК-нің 10-бабына сәйкес, бұл іс бойынша шығарылған процесуалдық
шешімдер заңсыз деп тануға және бұзуға жатады.
Осы айтылған шаралар заңдылық қағидасын қамтамасыз етудің маңызды
процесуалдық кепілдіктері болып табылады. Олармен қатар, заңдылық қағидасын
қамтамасыз етудің басқада мынадай кепілдіктері бар:
1. қылмыстық іс жүргізудің барлық стадияларында заңдылықтың сақталуын
прокурордың қадағалауы,
2. жоғары саты соттарының төменгі сатыға жататын соттардың шығарған
үкімдері мен қаулыларының заңдылығын тексеруі;
3. іске қатысушы мүдделі тұлғалардың, соттың, прокурордың және алдын
ала тергеу(анықтау) органдарының іс-әрекеттері мен шешімдеріне
шағымдану құқығы және ондай шағымдардың заңда көрсетілген тәртіп
бойынша уақытында қаралып шешілуге міндеттілігі.
Заңдылық қағидасыне тән бірқатар ерекшеліктер:
1. заңдылық қағидасы саяси ағымдардан, көзқарастардан, идеологиялардан,
партиялар бағыттарынан, діни қағидалардан бос; құқықтық нұсқаулар
мәнінің өзгеруіне байланысты қандай да болсын объективті және
субъективті факторларға қарамастан, сол нұсқаулар құқық қатынастарын
реттеп тұрған кезде олар (құқықтық нұсқаулар) бұлжытпай сақталуы тиіс;
2. қылмыстық процесте заңдылық қағидасынің қолданылуы қылмыстық іс жүргізу
құқығының нормаларын қолдануға өкілеттігі бар лауазымды адамдардың
қызметімен ғана шектелмейді; бұл прицип өз ықпалын биліктері бар
болғанымен құқық нормаларын қолданбайтын, тек орындайтын (сақтайтын)
қылмыстық процеске қатысушылардың іс-әрекетіне қатысты да сақтайды;
3. қылмыстық процесте заңдылық қағидасынің нақты мазмұны сан алуан
(мысалы, соттың заңсыз шешімінің күшін сотталушының тікелей өзінің;
қадағалаушы прокурордың; жоғары тұрған соттың; жәбірленушінің
талаптануы арқасында жоюға болады).
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының мәніне қарасақ, әрбір заңдардағы
сияқты азаматтардың құқықтарының және заңды мүдделерінің қамтамасыз
етілуінің кепілдіктерінің арнайы тобын қалыптастырады деген қорытынды
жасауға болады. Заңдылық қағидасы, мәні бойынша, барлық қалған қағидаларды
қамтиды және барлық қылмыстық-процессуалдық қарым-қатынастар үшін алғашқы
негізді құрайды [22].
Сонымен қатар, заңдылық қағидасының іс жүзінде сақталуы қылмыстық
процестің басқа да қағидаларының сақталуымен тығыз байланысты болып келеді.
Өйткені, қылмыстық іс жүргізу прициптерін сақтау – заңның талабы. Егер
қылмыстық іс жүргізу органы аталған қағидалардың бірін бұзған болса, ол
заңдылық қағидасынің сақталмағандығын білдіреді.
Заңдылық жалпы мемлекеттік тәртіптің негізі болып табылады.
Мемлекеттегі тәртіпті нығайту заңдылықты нығайтудың кепілі.
2.2Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидасы
Қазақстан Республикасында сот билігі мемлекеттік билік тармақтарының
бірі болып табылады және заңнаманы бұзуға байланысты қоғамда туындайтын
қағтығыстарды Конституцияны, заңдарды, басқа нормативтік кесімдерді негізге
ала отырып, шешуді мақсат тұтады.
Сот қоғамдық өмірдің құқықпен реттелетін кез келген саласында қоғамның
жекелеген мүшелерінің арасында, олар мен мемлекеттің, оның органдарының
арасында қақтығыстар туындаған жағдайда төрелік функцияны жүзеге асыруға
арналған. Осындай төреліктің негізі Конституция, заң болып табылады, оларға
сәйкес сот әрекеттердің, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзушылықтың орын алғаны жайлы кінарат-тараптардың заңдылығы немесе
заңсыздығы туралы шешім шығарады. Сот мемлекеттің атынан қылмыстық,
азаматтық, әкімшілік, шаруашылық істер мен дауларды қарасатырады.
Мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде сот билігінде біртұтас
мемлекет құрылысына тән барлық ортақ белгілер бар: 1) оның қызметі
мемлекеттің бүкіл кеңістігінде әрекет ететін ҚР-ның Конституциясына
негізделеді; 2) оның қызметі елдің бүкіл аумағына таралады; 3) сот
органдарының шешімдері тек олардың құзіреті шеңберінде қабылдануға тиіс; 4)
сот органдарының шешімдері мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар,
азаматтар үшін міндетті; 5) сот органдары заңдылық пен құқық тәртібін
нығайтуға жәрдемдеседі [21].
Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айрықшылығында, яғни ешбір
басқа билік тармағының - заң шығарушы, атқарушы, сондай-ақ ҚР-сы Президенті
де сот өкілеттіктерін иеленбейді. Тек соттар ғана әділ сотты жүзеге
асырады, бұл ҚР Конституциясында ерекше ескерілген. Конституцияның 75-
бабында: Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге
асырады деп жазылған.
Ал, Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы конституциялық заңында, сот төрелігін іске асыруда сот қызметіне
қандай да бір араласуға жол берілмейді және заң бойынша жауапкершілікке
әкеп соғады деп көрсетілген [21].
Сот төрелігі – соттардың заңдылық пен құқық тәртібін барынша нығайту
мақсатымен азаматтық және қылмыстық істерді заңдарда белгіленген тәртіппен
сот отырысында қарау мен шешу жолымен жүзеге асыратын қызметі [23, 211].
Сонымен сот билігінің мақсаты - әділ сотты жүзеге асыру, екіншіден,
адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін
қорғау.
Сот билігінің өзіндік бір нышаны оның қызметін іштен бақылаудың ерекше
жүйесі болып табылады. Әділ сотты жүзеге асыра отырып, соттар Конституция
мен заңға ғана бағынатын болғандықтан, заң шығарушы, сондай-ақ атқарушы
биліктің де олардың шешімдерінің заңдылығын бақылауды жүзеге асыруға құқығы
жоқ. Соттардың қызметін бақылау соттық қадағалау арқылы және прокурорлық
қадағалау арқылы жүзеге асырылады. Жоғарғы Сот қадағалау тәртібімен төмен
тұрған соттар қарастырған істерді қарастырады [24, 45].
ҚР-да сот жүйесін Республиканың Жоғарғы Соты мен жергілікті соттары
құрайды.
Біртұтас Қазақстан мемлекетінде сот ісін жүргізу асқан дәлдікпен, егжей-
тегжейлі реттемелейтін біртұтас азаматтық іс жүргізу, қылмыстық іс жүргізу
заңдары қабылданған және әрекет етеді.
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидасынің мәні ҚПК-нің 11-
бабында егжей-тегжейлі регламенттелген. Бұл қағида мынаны білдіреді:
- соттың үкімі бойынша болмаса, ешкім де қылмыс жасағаны үшін кінәлі
деп таныла алмайды, сондай-ақ қылмыстық жазаға тартыла алмайды;
- соттың құзіреті және өкілеттігі, қылмыстық сот ісін жүзеге асыру
тәртібі заңмен айқындалады және өз бетінше өзгертуге болмайды;
- сот төрелігін ҚР-ның Жоғарғы Соты, облыстық және басқа жергілікті
соттар жүзеге асырады, қандай да бір атаумен арнаулы және төтенше соттарды
құруға болмайды;
- соттың өкілеттігін кімнің болса да иемденуі заңда көзделген
жауаптылыққа әкеп соқтырады;
- өзінің қарауына жатпайтын іс бойынша шығарылған, сондай-ақ өзінің
өкілеттігін асыра қолданған немесе осы Кодекспен көзделген қылмыстық сот
ісін жүргізу қағидаларын өзгедей бұзған соттың үкімі мен басқа да шешімдері
заңсыз болады және олардың күші жойылуға тиіс;
- қылмыстық іс бойынша соттың үкімі мен басқа да шешімдерін осы
Кодексте көрсетілген тәртіппен ғана тиісті соттар тексеріп, қайта қарай
алады [3].
Бұл қағидатің маңыздылығын айта келіп, соттың қылмыстық істерді шешу
қызметін алдын-ала тергеу органдарының қызметіне қарсы қоймау қажет.
Тергеуші мен анықтаушы қылмыстарды тез және толық ашу міндеттерін
орындау барысында қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер жинайды және ол
дәлелдемелер сотта істі қарау кезінде тараптардың қатысуымен зерттеліп,
соның негізінде сот төрелігі жүзеге асырылады.
Қылмыстық процесті жүргізуші мемлекеттік органдардың ішінде соттың
ерекше орны – оның қылмыстық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыруы,
қылмыс жасаған адамды кінәлі деп тану және оған жаза тағайындау өкілеттігі
тек қана сотқа берілген.
Сот билігін атқаруға байланысты қылмыстық процесте соттың басқа да
өкілеттіктері бар: есі дұрыс емес адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шарасын қолдану; төмен тұрған сот қабылдаған үкімдер мен қаулыларды бұзу
немесе өзгерту; қылмыстық ізге түсу органының шешімдеріне берілген
шағымдарды шешу; сотта істің қаралуы кезінде қылмыстың жасалуына ықпал
еткен себептер мен жағдайлар, сондай-ақ алдын-ала тергеу (анықтау) жүргізу
барысында немесе істі төменгі сотта қарау кезінде жол берілген заң
бұзушылықтар анықталатын болса, тиісті ұйымдар мен лауазымды адамдардың
қажетті шараларды қолдануларын талап ететін қаулы шығару; қылмыстық іс
бойынша үкім шығарғанда анықталған әкімшілік құқық бұзушылыққа кінәлі жеке
немесе заңды тұлғаларға, айыптау үкімі бойынша қылмыстық жауапқа тартылған
адамды қоспағанда, әкімшілік жазалау шараларын қолдану (ҚПК-нің 59-бабы).
Сот өз билігін жүзеге асыра алатын болуы үшін заңды, тәуелсіз, құзіретті
және бейтарап болуы тиіс ( ҚПК-нің 57-бабының 2-бөлігі) [3].
Соттың заңды болуы сот төрелігін атқаратын судьялардың заңда орнатылған
тәртіппен сайлануларын немесе тағайындалуларын қажет етеді: Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының судьяларын Қазақстан Республикасы
Президентінің ұсынуы бойынша Сенат сайлайды; облыстық және оған
теңестірілген соттардың судьяларын Жоғарғы Сот Кеңеңесінің кепілдемесі
бойынша Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды; аудандық және
оған теңестірілген соттардың судьяларын Әділет министрінің Әділет біліктік
алқасының кепілдемесіне негізделген ұсынуы бойынша ҚР-ның Президенті
тағайындайды.
Соттың тәуелсіздігі Қазақстан Республикасы Конституциясында және оған
сәйкес басқа заңдарда жазылған ережелердің сақталуы арқылы қамтамасыз
етіледі: судьялар сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз және ҚР-ның
Конституциясы мен заңға ғана бағынады; ешкімнің сот төрелігін жүзеге асыру
ісіне араласуға және судьяларға қандай болмасын ықпал етуге құқығы жоқ;
судья қаралған немесе қаралып жатқан сот істерінің мәні жөнінде қандай бір
түсінік беруге міндетті емес.
Соттың құзіреттілігі Қазақстан Республикасы соттарының әрқайсысы өзіне
берілген өкілеттік шеңберінде және заңмен көрсетілген қылмыстық істерді
қарап шешетіндігін білдіреді.
Соттың бейтараптығы сот қылмыстық істі айыптау және қорғау тараптарының
бәсекелестігі негізінде, істің мән-жайларын жан-жақты, толық және
объективті зерттеу арқылы әділ шешуге тиіс екендігін білдіреді. Соттың
бейтараптығын қамтамасыз ету мақсатында, егер судья тікелей немесе жанама
түрде осы іске мүдделі болса, онда ол бұл істі қарауға қатыспауы тиіс [25,
15].
Сонымен қатар, сот қылмыстық істі қарау кезінде процеске қатысушы
адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін ескере отырып, олардың барлығының
да қылмыстық іс жүргізу заңының талптарын сақтауларын қамтамасыз етуге
міндетті.
Соттың процестегі құқықтық жағдайының өзіндік ерекшелігі, сот ісін
жүргізудің істі нақты шешу кезінде іс бойынша ақиқатқа жетуді көздейтін
мақсатымен айқындалады. Мақсаттың философиялық мәні мынада: ол сотты
бәсекелесуші тараптар жөнінде мүлдем бейтарап жағдайға қояды. Сот өз
шешімінде әділ болуға тиіс, бұған оның кіршіксіз әділдігімен жетуге болады.
Мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны мемлекет атынан тек
сот қана тағайындайды. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 38-
бабында жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы делінген. Заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды
жазадан босату, қылмыстық жазаны жеңілдету де сот арқылы жүзеге асырылады.
3 АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚОРҒАУҒА ТІКЕЛЕЙ
БАЙЛАНЫСТЫ ҚАҒИДАЛАР
3.1 Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын cот арқылы қорғау
Қазақстан Республикасының заңнамасында азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау мәселесіне үлкен мән берілген. Өйткені,
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған қағидаларыне сәйкес, азаматтардың
өз мүдделерін қорғау мақсатында сотқа жүгінуі – істі дұрыс шешудің ең әділ
жолы ретінде қаралады [6]. Осыған сәйкес, ҚР-сы Конституциясының 13-бабының
2-бөлігінде былай деп көрсетілген: Әркімнің өз құқықтары мен
бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар.
Заң ғылымында адам құқығы, азамат құқығы, жеке тұлға құқығы деген ұғым
бар. Оларға қысқаша түсінік берейік.
Адам құқығы – табиғи құқық, табиғи бостандықтар субъектілері оған
мемлекеттің ешқандай қатысы жоқ. Егерде ол табиғи құқықтарды мемлекет
бекітсе, онда ол адам сол мемлекеттің адамы болады.
Азамат құқығы – табиғи құқықтар жиналып, жүйеге келтіріліп мемлекеттің
заңдарында, нормативтік актілерде көрсетіліп, мемлекеттің қорғауында болып
адамдар сол қоғамның азаматы болу.
Жеке тұлғаның құқығы – жеке адамның құзіреті, іс-әрекет жасау
мүмкіншілігі. Жеке тұлғаға жататындар: адам, азамат, шет ел азаматы,
азаматығы жоқ адамдар, саяси-экономикалық, әлеуметтік тұрғыдан қашқындар.
Адам құқықтары оның әлеуметтік және азаматтық тиесілігіне байланыссыз - ҚР-
сы Конституциясымен танылатын, кепілдік берілетін және қорғалатын негізгі
категория. Оны ҚР-сы Конституциясының 1-бабында бекітілген Адам, оның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары – мемлекеттің ең басты қазынасы
ережесінен көреміз.
Халықаралық деңгейде адам мен азаматтың құқықтары алғаш рет 1948 жылы
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының бірнеше бабында көрініс
тапты Мәселен, 7- бапта былай делінген: Заң алдында жұрттың бәрі тең және
де заң арқылы алаланбай, бірдей тең қорғалуға құқылы. Барлық адам осы
Декларацияның ережелерін бұзатын кемсітуден және кемсітуге арандатушылықтың
барлық түрінен тең қорғалуға құқылы. Ал, 8-бапта: Әр адам, конституция
мен немесе заңмен берілген негізгі құқықтары бұзылған жағдайда, құқығын
құзіретті ұлттық сот арқылы тиімді түрде қалпына келтіруге құқылы - деп
баяндалады [26].
Қазіргі заманда өркениеттің басты жетістігі адам құқығы мен бостандығын
нақты қалыптастыру болып табылса, барлық мемлекет оны қорғап, оған кепіл
болуы тиіс. Осындай ізгілікті үрдістен Қазақстан да шет қалып отырған жоқ.
Оған дәлел ҚР-сы Конституциясының 1-бабы.
Конституцияның жоғарыда келтірілген ережелері ҚПК-нің 12-бабында
берілген:
1. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сотпен қорғауға құқығы
бар.
2. Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін заңмен көзделген істің
соттылығы өзгертіле алмайды.
3. Мемлекет заңда белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша
жәбірленушіге сот төрелігіне қол жеткізуін және келтірілген
залалдың өтелуін қамтамасыз етеді.
Сонымен, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы
қорғау жайында айтқан кезде олардың адам құқығы мен бостандығы ұғымымен
қабысып кететінін білу қажет. Яғни сот перспективасы Қазақстан
азаматтарының ғана құқықтары мен бостандықтары шеңберінен шығып отыр.
Қазақстан аумағында тұратын азаматтығы жоқ адамдардың, сондай-ақ басқа
елдің азаматығы бар шетелдіктердің құқықтары мен бостандықтарына Қазақстан
аумағында қысым жасалған болса, олар өз құқықтары мен бостандықтарын
қорғауды сұрай алады. Басқа мемлекет аумағында жүрген Қазақстан азаматтары
да Қазақстанның сот органдарынан қорғау сұрауға құқылы.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
қағидаларының негізгі ерекшеліктері мынада:
1) өкілетті органдар қызметінің ресми сипаты барлық институттарға өзек
болған. Бұл ерекшелік ҚПК-нің 24-бабынан тікелей туындайды, оған
сәйкес прокурор, тергеуші және анықтаушы істің мән-жайларын жан-жақты,
толық және объективті зерттеу үшін заңда көзделген барлық шараларды
қолдануға, айыпталушыны әшкерелейтін де, ақтайтын да, сондай-ақ оның
жауаптылығын жеңілдетін мән-жайларды анықтауға міндетті;
2) заң істің мән-жайын анықтау үшін қажетті барлық шараларды қолдану
жөніндегі міндеттің орындалуын қылмыстық іс жүргізу құқық
қатынастарына кез келген қатысушының жеке позициясымен
байланыстырмайды;
3) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
қағидасынің ықпалы органдар мен адамдарға байланысты емес екендігінен
байқалады;
4) осы қағидаке орай өкілетті мемлекеттік органдар функцияларды жүзеге
асырған кезінде өздері ұйытқы болуға, сырттан талап немесе өтініш
болуын күтпестен белсенді әрекет жасауға тиіс;
5) бұл прицип, сондай-ақ қандай да болсын әрекет жасау құқығының болуынан
да байқалады. Мысалы, сот алдын ала іс тыңдаудың барысында істі
қосымша тергеуге жіберуге құқылы;
6) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғау
қағидасыде мемлекет пен жеке адам мүдделері тікелей ұштасады.
Сотпен қорғау қағидасынің құрамдас бөлігі – заңда көзделген соттылықтың
өзгертілмейтіндігі. Оның кепілдіктері мыналар:
1. істі бір соттан екіншісіне берудің ерекше процедурасы;
2. істі бір соттан екіншісіне тек ол сот отырысында қаралардан бұрын беру
жоғары сатыдағы соттың қарауына жататын істі төменгі сатыдағы сот
қараған жағдайларда үкімнің күшін тиісті емес сот қараған іс ретінде
жою;
3. айыпталушыға заңмен көзделген соттылықты өзгертуге оның келісімін алу
қажеттігі( ҚР-сы Конституциясының 77-бабы) [1]. Бұл қағида қолда бар
қылмыстық-процессуалдық заңдарға өзгерту енгізеді. Қазақ КСР қылмыстық-
процессуалдық Кодексінде бірінші инстанция сотының үкімі екі мәрте
күші жойылған істі екінші инстанция соты өзінің қарастыруына қабылдай
алатын ереже болған еді. Конституция осы ережеге сотталушының
пайдасына елеулі түзету енгізді. Соттылықты өзгерту сотқа
тартылатынның тілегіне байланысты болады.
4. соттылықты тектік, аумақтық және тиістілік белгілері бойынша жіктеу;
5. соттардың заңда көзделмеген түрлерін құруға салынған тыйым (ҚР-сы
Конституциясының 75-бабы, 4-тармағы).
Сонымен бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын,
ерекшеліктерін емес, тек Конституцияны және заңды ғана басшылыққа алуы
тиіс. Азаматтар құқығы – заңдармен қорғалады, ал заңдар бұзылса әділ сот
билігімен қорғалады.
Қазақстан Республикасының заңнамасы азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау қағидасын жария етумен қатар, оны
қамтамасыз етудің кепілдіктерін де көздейді. Ол кепілдіктердің қатарына
мыналар жатады [27, 78]:
-Қазақстан Республикасының заңмен белгіленген жалпыға бірдей қылмыстық
сот ісін жүргізу жүйесінің болуы және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау – қылмыстық іс жүргізу міндеттерінің түрі ретінде
қаралуы;
- іске қатысушы азаматтардың өз мүдделерін қорғауға қажетті заңмен
белгіленген құқықтарының болуы және олардың өз құқықтарын жүзеге асыруы
үшін қылмыстық іс жүргізу органдарының жағдай жасауға міндеттілігі;
- қылмыстық сот ісін жүргізу кезінде заңда баян етілген демократиялық
бағыттағы қағидалардың басшылыққа алынатындығы және қылмыстық іс жүргізу
органдарының ол қағидаларды қатаң сақтауға міндетті болуы.
Мәселен, қылмыстан зардап шеккен әрбір адам қылмыстық іске түсу органына
арыз беру арқылы қылмыс жасаған адамның жауапқа тартылуын талап ете алады.
Егер өкілетті орган қылмыс туралы арызды қабылдаудан бас тартатын болса
немесе бұл орган басқа түрде заңның талаптарын бұзатын болса, онда
жәбірленуші ол жөнінде сотқа шағымдануға құқылы. Жәбірленуші – қылмыспен
моральдық, дене мүшелік немесе мүліктік зиян келтірілген тұлға (ҚПК-нің 75-
бабы). Жәбірленуші ретінде тану үшін зиян тікелей қылмыстық әрекетпен
келтірілген болуы тиіс. Жәбірленуші өзі немесе өкілі арқылы қылмыспен
келтірілген залалды өтеу туралы азаматтық талап қоюға құқылы.
Жәбірленушінің ондай талабы қылмыстық іспен бірге қаралып шешілуге жатады.
Осындай құқытарын қолдана отырып, жәбірленушінің сот арқылы заңды
мүдделерін қорғауы қамтамасыз етіледі. Оның қылмыстық іс жүргізуге
қатысуына байланысты шығыны да өтеледі.
3.2 Жеке адамның абыройы мен қадір- қасиетін құрметтеу
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті – ар-
намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттылығының көрінісі ретінде есептеледі. Қазақ атамыздың да Арым үшін
жан пида, малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы деген қанатты
сөздері ықылым заманнан бүгінгі күндерге жетті. Ізгілікке негізделген
қоғамда ар-намыс пен ар-ождан заңмен қорғалады [28, 145].
ҚР-сы Конституциясының 17- бабында былай деп жазылған: адамның қадір-
қасиетіне қол сұғылмайды; ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға,
басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге болмайды. Осы конституциялық ереже қылмыстық процестегі жеке
адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу қағидасынің негізін құрайды
[1].
Бұл қағида қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады. Егер кімде-кім
адамның ар-намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратса және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік
жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп
есептесе, сот арқылы беделін қалпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген
моралдық зардап үшін мүліктік құн талап етуге құқылы.
Заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz