Адвокаттар алқасы мүшелерінің құқықтық мәртебесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АДВОКАТУРА ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстан Республикасындағы адвокатураның тарихи.құқықтық қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Адвокаттық қызметті реттейтін заңдар: түсінігі, мән.мағынасы ... ... ... ... ..17
2 АДВОКАТТАР АЛҚАСЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҰЙЫМДЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Адвокаттар алқасы және олардың құрылу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Адвокаттар алқасының органдары және олардың өкілеттігі ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Заң консультациясы және адвокаттық қызметті ұйымдастырудың өзге нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3 АДВОКАТТАР АЛҚАСЫ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ..43
3.1 Қазақстан Республикасыңдағы адвокаттардың түсінігі, құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Адвокаттар алқасына мүшелікке қабылдау тәртібі және адвокатура әдебі..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АДВОКАТУРА ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстан Республикасындағы адвокатураның тарихи.құқықтық қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Адвокаттық қызметті реттейтін заңдар: түсінігі, мән.мағынасы ... ... ... ... ..17
2 АДВОКАТТАР АЛҚАСЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҰЙЫМДЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Адвокаттар алқасы және олардың құрылу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Адвокаттар алқасының органдары және олардың өкілеттігі ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Заң консультациясы және адвокаттық қызметті ұйымдастырудың өзге нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3 АДВОКАТТАР АЛҚАСЫ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ..43
3.1 Қазақстан Республикасыңдағы адвокаттардың түсінігі, құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Адвокаттар алқасына мүшелікке қабылдау тәртібі және адвокатура әдебі..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дипломдық жұмыс «Адвокаттар алқасы мүшелерінің құқықтық мәртебесі» тақырыбына жазылған. Конституциялық кепілдіктерді толық жүзеге асыру үшін құқық қорғау органдары жұмысының нышаны мен тәсілдерін демократия ағымына икемдеу, болашақ заңгерлерді оқыту мен тәрбиелеудің сапасын көтеру қажет. Мемлекеттік органдардың азаматтардың құқықтары мен бостаңдықтарын сақтауы және қорғауы белгілі бір дәрежеде азаматтар мен ұйымдарға кәсіби заң көмегін көрсетуді жүзеге асыратын тұлғалар қызметінің негізгі принциптерін анықтайтын адвокатура сияқты қоғами-құқықтық институтпен де тығыз байланысты.
Адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық деп жариялаған 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасы Конституциясы талаптарына сәйкес 1997 жылы 5 желтоқсаңда Қазақстан Республикасының «Адвокаттық қызмет туралы» Заңы қабылданды. Осы заң адвокатура институтының рөлін айтарлықтай көтерді, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын және заңды мүдделерін корғауға жәрдемдесті, сол арқылы жалпы заңдылықтың сақталу мен нығаюына ықпал етті. Сонымен қатар, бұл жаңа заң демократиялық, қүқықтық мемлекетті құру және нарықты экономиканың тереңдеу жағдайында адвокатураның ұйымдастырылуы мен кызметін реттеуге орайластырылды.
Осы заңдарға сәйкес адвокаттар алқасы әртүрлі тәсілдермен кез келген қол сұғушылық пен тәртіп бұзушылықтан азаматтар құқығын қорғау жөніндегі міңдеттерді, атап айтқанда, қылмыстық, әкімшілік және азаматтық істер бойынша білікті заң көмегін көрсету, ұйымдар тапсырысымен сотта өкілдік ету, заң тұрғысынан ақыл-кеңес беру, азаматтық істердің сот талқысына айыпкердің, талапкердің жэне іске қатысушы басқа тұлғаның өкілі ретінде қатысу және де басқадай заң көмегін көрсету арқылы жүзеге асырады.
Адвокаттар алқасының және оның мүшелерінің жұмысымен соттардың, прокурорлардың, тергеушілердің қызметі тығыз байланыста. Азаматтар мен ұйымдардың құқығын қорғау айтарлықтай дәрежеде солардың іс-әрекетіне байланысты. Құқық қорғау оргаңдары жүйесінде жұмыс істейтін кейбір лауазым иелері адвокатураның маңызын бағаламайды, ал кейбір жағдайларда адвокатура, адвокаттық қызмет жэне заң көмегін көрсету тәртібі туралы түсініктері шамалы болып келеді.
Адвокатура қызметінің міндеттері мен қызметі туралы қажетті білімнің жоқтығы, түптің түбінде, зандылық пен құқық тәртібін нығайтуға септігін тигізбейді, осы тұлғалар мен адвокаттар арасыңда жанжалдың шығуына алып келуі, азаматтар мен қоғам үшін жағымсыз салдарды тудыруы мүмкін.
Адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық деп жариялаған 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасы Конституциясы талаптарына сәйкес 1997 жылы 5 желтоқсаңда Қазақстан Республикасының «Адвокаттық қызмет туралы» Заңы қабылданды. Осы заң адвокатура институтының рөлін айтарлықтай көтерді, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын және заңды мүдделерін корғауға жәрдемдесті, сол арқылы жалпы заңдылықтың сақталу мен нығаюына ықпал етті. Сонымен қатар, бұл жаңа заң демократиялық, қүқықтық мемлекетті құру және нарықты экономиканың тереңдеу жағдайында адвокатураның ұйымдастырылуы мен кызметін реттеуге орайластырылды.
Осы заңдарға сәйкес адвокаттар алқасы әртүрлі тәсілдермен кез келген қол сұғушылық пен тәртіп бұзушылықтан азаматтар құқығын қорғау жөніндегі міңдеттерді, атап айтқанда, қылмыстық, әкімшілік және азаматтық істер бойынша білікті заң көмегін көрсету, ұйымдар тапсырысымен сотта өкілдік ету, заң тұрғысынан ақыл-кеңес беру, азаматтық істердің сот талқысына айыпкердің, талапкердің жэне іске қатысушы басқа тұлғаның өкілі ретінде қатысу және де басқадай заң көмегін көрсету арқылы жүзеге асырады.
Адвокаттар алқасының және оның мүшелерінің жұмысымен соттардың, прокурорлардың, тергеушілердің қызметі тығыз байланыста. Азаматтар мен ұйымдардың құқығын қорғау айтарлықтай дәрежеде солардың іс-әрекетіне байланысты. Құқық қорғау оргаңдары жүйесінде жұмыс істейтін кейбір лауазым иелері адвокатураның маңызын бағаламайды, ал кейбір жағдайларда адвокатура, адвокаттық қызмет жэне заң көмегін көрсету тәртібі туралы түсініктері шамалы болып келеді.
Адвокатура қызметінің міндеттері мен қызметі туралы қажетті білімнің жоқтығы, түптің түбінде, зандылық пен құқық тәртібін нығайтуға септігін тигізбейді, осы тұлғалар мен адвокаттар арасыңда жанжалдың шығуына алып келуі, азаматтар мен қоғам үшін жағымсыз салдарды тудыруы мүмкін.
1 Н.В. Черкасова Формирование и развитие адвокатуры в России в 60-80 годы ХГХ в.– М.: Наука, 1987. -368 с.
2 Л. Баллюзек Народные обычаи, имевшие в Малой Орде силу закона /Записки Оренбургского отделения ИРГО.– Казань, 1971. -270 с.
3 С. Сабатаев Суд аксакалов и суд третейский у киргизов Кустанайского уезда Тургайской обл //Этнографическое обозрение. – 1900. – №3. -320 с.
4 Қ.Ә Жиреншин, А.Н. Тәуекелов История государства и права Казахской ССР. 4.1. – Алма-Ата: Мектеп, 1982. -241 с.
5 М.Ю. Барщевский Организация и деятельность адвокатуры в России. –М.: Юриста, 1997. -146 с.
6 С.Т. Тыныбеков Адвокатура и адвокатская деятельность в РК. – Алматы: Даникер, 2001. -250 с.
7 Алауханов Е.О. Қазақстан Республикасындағы адвокатура және адвокаттық қызмет. – Алматы, 2010.- 348 б.
8 Е. Восковский Организация адвокатуры (Глава III Франция. Том I. Очерк всеобщей истории адвокатуры). – Типография П.П. Сойкина, 2003. -320 с.
9 С.В. Василов Некоторые общие термины Псковский Судний грамоты и I-го Литовского статуса // Древняя Русь. Вопросы медиевистики, 2006. - №4.
-286 с.
10 Сериев Б.А. Еңбек заңдарының бұзылуына байланысты қылмыстық іс жүргізуге жәбірленушінің өкілі ретінде адвокаттың қатысуы: заң ғыл. канд. дис. 12.00.09. – Алматы, 2006- 127 б.
11 Қазақстан Республикасының Парламенті. Адвокат қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 желтоқсан № 195-1 Заңы // Құқықтық және нормативтік актілер жиынтығы. –Алматы, 2006. – 52 б.
12 Халиқов К.Х. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары: оқу құралы. –Алматы: Санат, 1995. – 176 б.
13 С.М. Жалыбин Защита прав граждан в уголовном судопроизводстве: монография. – Алматы: Жеті-жарғы, 2002. -304 с.
14 Е. Жовтис Проблемы защиты прав человека неправительственными организациями // Сборник материалов международной научно-практической конференции «10 лет независимости РК: достижения и проблемы адвокатуры». – Алматы, 2001. – 306 с.
15 А.К. Котов Конституционные гарантии права каждого на защиту прав и свобод // Сборник материалов международной научно-практической конференции «10 лет независимости РК: достижения и проблемы адвокатуры». – Алматы, 2001. – 170 с.
16 "Қазақстан Республикасьшың кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар еңгізу туралы" заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы және 1995 жылғы 5 қазандағы "Занды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы // Егемен Қазақстан, 1996. - 19 наурыз.
17 Ю.И. Стецовский Советская адвокатура. – М.: Высш. ппс., 1989. – 195 с.
18 Қазақстан Республикасының 1999 жьшғы 15 наурыздағы №349-1 «Мемлекетгік құпиялар туралы» Заңы // Егемен Қазақстан, 1999. –15 сәуір.-
298 б.
2 Л. Баллюзек Народные обычаи, имевшие в Малой Орде силу закона /Записки Оренбургского отделения ИРГО.– Казань, 1971. -270 с.
3 С. Сабатаев Суд аксакалов и суд третейский у киргизов Кустанайского уезда Тургайской обл //Этнографическое обозрение. – 1900. – №3. -320 с.
4 Қ.Ә Жиреншин, А.Н. Тәуекелов История государства и права Казахской ССР. 4.1. – Алма-Ата: Мектеп, 1982. -241 с.
5 М.Ю. Барщевский Организация и деятельность адвокатуры в России. –М.: Юриста, 1997. -146 с.
6 С.Т. Тыныбеков Адвокатура и адвокатская деятельность в РК. – Алматы: Даникер, 2001. -250 с.
7 Алауханов Е.О. Қазақстан Республикасындағы адвокатура және адвокаттық қызмет. – Алматы, 2010.- 348 б.
8 Е. Восковский Организация адвокатуры (Глава III Франция. Том I. Очерк всеобщей истории адвокатуры). – Типография П.П. Сойкина, 2003. -320 с.
9 С.В. Василов Некоторые общие термины Псковский Судний грамоты и I-го Литовского статуса // Древняя Русь. Вопросы медиевистики, 2006. - №4.
-286 с.
10 Сериев Б.А. Еңбек заңдарының бұзылуына байланысты қылмыстық іс жүргізуге жәбірленушінің өкілі ретінде адвокаттың қатысуы: заң ғыл. канд. дис. 12.00.09. – Алматы, 2006- 127 б.
11 Қазақстан Республикасының Парламенті. Адвокат қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 желтоқсан № 195-1 Заңы // Құқықтық және нормативтік актілер жиынтығы. –Алматы, 2006. – 52 б.
12 Халиқов К.Х. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары: оқу құралы. –Алматы: Санат, 1995. – 176 б.
13 С.М. Жалыбин Защита прав граждан в уголовном судопроизводстве: монография. – Алматы: Жеті-жарғы, 2002. -304 с.
14 Е. Жовтис Проблемы защиты прав человека неправительственными организациями // Сборник материалов международной научно-практической конференции «10 лет независимости РК: достижения и проблемы адвокатуры». – Алматы, 2001. – 306 с.
15 А.К. Котов Конституционные гарантии права каждого на защиту прав и свобод // Сборник материалов международной научно-практической конференции «10 лет независимости РК: достижения и проблемы адвокатуры». – Алматы, 2001. – 170 с.
16 "Қазақстан Республикасьшың кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар еңгізу туралы" заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы және 1995 жылғы 5 қазандағы "Занды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы // Егемен Қазақстан, 1996. - 19 наурыз.
17 Ю.И. Стецовский Советская адвокатура. – М.: Высш. ппс., 1989. – 195 с.
18 Қазақстан Республикасының 1999 жьшғы 15 наурыздағы №349-1 «Мемлекетгік құпиялар туралы» Заңы // Егемен Қазақстан, 1999. –15 сәуір.-
298 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АДВОКАТУРА ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстан Республикасындағы адвокатураның тарихи-құқықтық
қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Адвокаттық қызметті реттейтін заңдар: түсінігі, мән-
мағынасы ... ... ... ... ..17
2 АДВОКАТТАР АЛҚАСЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҰЙЫМДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЫСАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 Адвокаттар алқасы және олардың құрылу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .25
2.2 Адвокаттар алқасының органдары және олардың
өкілеттігі ... ... ... ... ... ... . .30
2.3 Заң консультациясы және адвокаттық қызметті ұйымдастырудың өзге
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3 АДВОКАТТАР АЛҚАСЫ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ..43
3.1 Қазақстан Республикасыңдағы адвокаттардың түсінігі, құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.2 Адвокаттар алқасына мүшелікке қабылдау тәртібі және адвокатура
әдебі..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 62
кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дипломдық жұмыс Адвокаттар алқасы
мүшелерінің құқықтық мәртебесі тақырыбына жазылған. Конституциялық
кепілдіктерді толық жүзеге асыру үшін құқық қорғау органдары жұмысының
нышаны мен тәсілдерін демократия ағымына икемдеу, болашақ заңгерлерді оқыту
мен тәрбиелеудің сапасын көтеру қажет. Мемлекеттік органдардың азаматтардың
құқықтары мен бостаңдықтарын сақтауы және қорғауы белгілі бір дәрежеде
азаматтар мен ұйымдарға кәсіби заң көмегін көрсетуді жүзеге асыратын
тұлғалар қызметінің негізгі принциптерін анықтайтын адвокатура сияқты
қоғами-құқықтық институтпен де тығыз байланысты.
Адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық деп
жариялаған 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасы Конституциясы
талаптарына сәйкес 1997 жылы 5 желтоқсаңда Қазақстан Республикасының
Адвокаттық қызмет туралы Заңы қабылданды. Осы заң адвокатура институтының
рөлін айтарлықтай көтерді, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын және заңды
мүдделерін корғауға жәрдемдесті, сол арқылы жалпы заңдылықтың сақталу мен
нығаюына ықпал етті. Сонымен қатар, бұл жаңа заң демократиялық, қүқықтық
мемлекетті құру және нарықты экономиканың тереңдеу жағдайында адвокатураның
ұйымдастырылуы мен кызметін реттеуге орайластырылды.
Осы заңдарға сәйкес адвокаттар алқасы әртүрлі тәсілдермен кез келген қол
сұғушылық пен тәртіп бұзушылықтан азаматтар құқығын қорғау жөніндегі
міңдеттерді, атап айтқанда, қылмыстық, әкімшілік және азаматтық істер
бойынша білікті заң көмегін көрсету, ұйымдар тапсырысымен сотта өкілдік
ету, заң тұрғысынан ақыл-кеңес беру, азаматтық істердің сот талқысына
айыпкердің, талапкердің жэне іске қатысушы басқа тұлғаның өкілі ретінде
қатысу және де басқадай заң көмегін көрсету арқылы жүзеге асырады.
Адвокаттар алқасының және оның мүшелерінің жұмысымен соттардың,
прокурорлардың, тергеушілердің қызметі тығыз байланыста. Азаматтар мен
ұйымдардың құқығын қорғау айтарлықтай дәрежеде солардың іс-әрекетіне
байланысты. Құқық қорғау оргаңдары жүйесінде жұмыс істейтін кейбір лауазым
иелері адвокатураның маңызын бағаламайды, ал кейбір жағдайларда адвокатура,
адвокаттық қызмет жэне заң көмегін көрсету тәртібі туралы түсініктері
шамалы болып келеді.
Адвокатура қызметінің міндеттері мен қызметі туралы қажетті білімнің
жоқтығы, түптің түбінде, зандылық пен құқық тәртібін нығайтуға септігін
тигізбейді, осы тұлғалар мен адвокаттар арасыңда жанжалдың шығуына алып
келуі, азаматтар мен қоғам үшін жағымсыз салдарды тудыруы мүмкін.
Адвокаттың қызметі қолданыстағы заңнаманың теориясы мен тәжірибесін
терең білуге негізделуге тиіс. Осыған байланысты кәсіби адвокаттық қызмет
азаматтық және қылмыстық іс жүргізу, азаматтық, кылмыстық, әкімшілік құқық
сияқты пәндер мен соттағы дәлелдеу теориясын және тағы басқаларды жетік
және дәйекті игеруді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Адвокатураның мәні мен
мақсаттары жэне 1917 жылға дейінгі кезеңде, кеңес заманында және қазіргі
уақытта Қазақстанда адвокатураның қалыптасуы, даму кезеңдері туралы,
адвокаттар алқасы мен оның органдарының заңды тұрпаты, олардың мемлекеттік
органдармен қарым-қатынасы, адвокаттардың құқықтары мен міндеттері туралы
мәселелердің мән-мағынасын ашу. Сонымен қатар, адвокаттық қызметтің негізгі
бағыттары туралы айтылып, қылмыстық істерде корғаушы, азаматтық істерде
өкіл ретіңдегі адвокат қызметінің ерекшеліктеріне аса назар аударылады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыстың методологиялық
негізін құрайтын жүйелі салыстырмалы-құқықтық және нормативтік құқықтық
актілер. Жұмысты зерттеу барысында Республикамызда адвокаттар алқасы
мүшелерінің құқықтық мәртебесі мәселесін реттейтін басты нормативтік акт
Ата заңымыз, Қазақстан Республикасының адвокатты қызметті реттеуде
қолданыстағы басқа да заңдар мен ережелер, сондай-ақ ғалымдардың, атап
айтатын болсақ, С.Тыныбеков, Е.О. Алауханов, және еңбектері мен арнайы
әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыста адвокаттық қызметті реттейтін қолданыстағы заңнама мен
жоғарыда тізбеленген мәселелер бойынша жетекші қазақстандық және ресейлік
ғалымдардың жарияланымдағылары мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыстың зеттеу объектісі. Құқық саласындағы адвокатура ұғымы,
адвокаттық қызметтің пайда болуының тетіктері, оның айырмашылықтарын
зерттеу және адвокаттық қызметті мемлекеттік реттеудің мемлекеттік басқару
функциясы ретінде жүзеге асырылу маңызы мен мәні құқықтық кешен болып
табылатынын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе және үш тараудан,
бөлімдерден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әр тарау жеке-жеке тақырыптары бар бөліктерге бөлінген, жеті параграфтан
тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ
АДВОКАТУРА ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Қазақстан Республикасындағы адвокатураның тарихи -құқықтық қырлары
Кеңестік саяси жүйе орныққанан кейін адвокатура айтарлықтай өзгеріске
ұшырады. 1864 жылғы реформа бойынша құрылған присяжнойлық және жеке
адвокатураның қызметі олар жаңа социалистік мемлекетті құру принципіне
қайшы болғандықтан, Кеңес үкіметінің алғашқы декреттерімен жойылды.
Адвокатура біртіндеп кеңестік сот төрелігіндегі қосымша қызмет атқара
бастады. Құқық қорғау институтын ұйымдастыру мен сотқа қатысушылардың
қатысуына көзқарас талай рет өзгерді. Бір нысанды жоққа шығара, ал
екіншісін енгізе отыра, кеңестік заңнама тоталитарлық режим талаптары мен
нығайту мақсаттарына жауап беретін қорғаушылар қызметінің ұжымдық нысанын
орнықтыра бастады.
Солай болса да, азаматтык істер, қылмыстық істер мен өкілдік бойынша
қорғаудың жаңа ұйымының көп жыл бойы ізденуі нәтижесінде адвокатура дамуын
жалғастырды. Белгілі практикалық және теориялық тәжірибе жинақталды.
Адвокаттық қызметтің жаңа нысандары пайда болды, оның құқықтық нормативтік
базасы және т.б. нығайды. КСРО ыдырап, жаңа тәуелсіз мемлекеттер
құрылғаннан кеңестік кезеңде жинақталған жақсы тәжірибе ұлттық
адвокатуралар қызметіне негіз болып қаланды.
Кеңестік дәуірдегі адвокатураның ұйымдық нысаны сондай-ақ мемлекет
тарапынан оған деген көзқарас бойынша революцияға дейінгі адвокатурамен
көптеген ортақ тұстарының болғандығын атап өткен жөн. Екі адвокатура да
жергілікті деңгейде ұйымдастырылды, оларда орталық аппарат пен идеялық
тұғырнама болған жоқ, соның салдарынан олар патшалықтың немесе Кеңес
өкіметі саясатының жетегінде кете беретін. Екі адвокатура да өз әрекеттері
үшін Әділет министрлігінің кырағы қадағалауына, судьялардың немқұрайлы
қарауына, өздерінің сотқа дейінгі сатыдағы рөлінің төмендеуіне мойынсұнуға
тиіс болды. Қос адвокатура да өз кұқықтары мен міндеттерін анықтауда
бәрібір мемлекетке тәуелді болды.
РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің (СНК) 1917 жылғы 24 қарашадағы №1 сот
туралы декретімен присяжной және жеке адвокатура институты таратылды.
Алдын ала тергеу сатысында жіберілетін айыптаушылар мен қорғаушылар ролін
азаматтық құқықтарды пайдаланатын, кінәраттары жоқ барлық азаматтар мен
азаматшалар атқара алады. Алайда, азаматтардың құқығын қорғауға тиіс арнайы
орган Декретпен құрылған жоқ.
1918 жылғы 7 наурыздағы №2 сот туралы Бүкілодақтық Орталық Атқару
Комитетінің (ВЦИК) декретімен жұмысшы, солдат, шаруа және қазақ депутаттары
Кеңестері жанынан қоғамдық айыптаушы, қоғамдық қорғаушы ретінде құқықтық
делдал болғысы келген тұлғалар алқасының құрылуы қарастырылды. Бұл алқаға
жоғарыда аталған Кеңесті сайлайтын және кері шақыратын тұлғалар кірді. Тек
осы тұлғалардың ғана сотта еңбегін төлету арқылы сөз сөйлеу құқығы болды.
1922 жылғы 26 мамырдағы Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің (ВЦИК)
Қаулысымен бекітілген адвокатура туралы Ереже адвокаттық қызметті тікелей
реттейтін алғашқы нормативтік құқықтық акті бола отыра, адвокатураны
алғашқы рет еңбекшілерге азаматтық дауларды шешу кезінде заң көмегін және
қылмыстық сотта қорғауды қамтамасыз ету мақсатында құрылған, өзін-өзі
басқаратын ұйым ретінде анықтады.
Әділеттің губерниялық бөлімдері жанынан қылмыстық және азаматтық істер
бойынша қорғаушылар алқасы құрылды. Алғашқы құрамдағы қорғаушылар алқасының
мүшелерін Әділеттің губерниялық бөлімдерінің ұсынысы бойынша губерниялық
атқару комитеттері бекітті. Бұдан әрі алқаға мүше қабылдауды алқа төралқасы
жүргізді, олар алқаға жаңа мүшелерді қабылдаудан бас тарту құқығы берілген
губерниялық атқару комитетінің төралқасына қабылдау туралы хабарлап отырды.
Қорғаушы алқасының мүшелері мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындарда
қызмет жасай алмайтын. Тек мыналарға ғана рұқсат етілді:
1) сайлау бойынша мемлекеттік лауазымда отырған тұлғалар үшін;
2) заң ғылымының профессорлары мен оқытушылары үшін. Губерниялық
қорғаушылар алкасы мүшелерінің жалпы жиналысы өз құрамынан төралқа
сайлады.
Қорғауға қорғаушы алқасының мүшелерінен басқа айыпталушының немесе
жәбірленушінің жақын туысқандары, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың
және олармен тең дәрежеде Бүкілресейлік Кәсіптік Одақтар Орталық Кеңесінің
(ВЦСПС), Бүкілресейлік Тұтынушылар Қоғамы Орталық Одағы мен басқа кәсіптік
және қоғамдық ұйымдардың өкілетті өкілдері жіберілді. Басқа тұлғалар
өндірісінде осы іс жатқан соттың ерекше рұқсатымен ғана жіберілді.
Қазақстандағы кеңестік адвокатураның қалыптасу процесі обьективтік және
субъективтік қиыншылықтарға тап болды. Ең алдымен, білікті және даярланған
қадрлар жоқ болатын. Екіншіден, көптеген сот қызметшілері, Әділет халық
коммиссиариаты мен өзге құқық қорғау органдарының басшылары адвокатураға
жатырқай қарады. Олар кеңестік сот өзінің пролетарлық табиғатынан
қателеспейді және кез келген істі өз бетінше шешуге қабілетті деп санады.
Ең соңында, қоғамда адвокатураны патша билігінен қалған мұра, күні еткен
институт ретінде және т.б. сандаған пікір қалыптасты.
Қырғыз (Қазақ) АССР Кеңестерінің алғашқы құрылтай съезінде 1920 жылғы 6
қазанда ҚАССР еңбекшілері құқығының Декларациясы қабылданды, онда былай
делінді: Халықтық әділетті Кеңестік Ресейдің Халықтық Революциялық Сотының
тәжірибесімен дәлме-дәл сәйкестендіре, қырғыз халқының тұрмыстық
ерекшеліктерінің осы декларациямен белгіленген еңбекшілер құқығының негізгі
қағидаларына қайшы келмейтін тұстарымен санаса отыра құру қажет. Съезд
Кеңестік әділетті ұйымдастыру туралы қарарында әділет органдарын
жергілікті жерлерде консультациялар және соттық қорғау түрінде халыққа
тегін заң көмегін ұйымдастыруға міндеттеді. Құқық көмегін жүзеге асыру үшін
съезд партия, кәсіподақ және қоғамдық ұйымдардың жауапты қызметкерлерін
тартуды ұсынды, Әділет кадрларын даярлау үшін заң курстары ашылды.
Қорғауды ұйымдастыру мәселесіне 1921 жылғы 8 сәуірдегі ҚАССР Орталық
Атқару Комитеті (ЦИК) Декретімен бекітілген Қырғыз автономиялы Социалистік
Республиқасының халық соты туралы Ережесінің арнайы бөлімі арналды. Онда
1920 жылғы 21қазандағы РСФСР халық соты туралы Ереженің кейбір баптары сол
қалпында қайталанды. Мысалы, 43-49-баптарда сот органдары қорғаушылар
ретінде осы міндетті атқаруға кабілетті азамматтарды тарта алатындығы
көрсетілді. Бұл үшін губерния әділет бөлімдері ерекше тізімдер жасады.
Қорғауға жіберу туралы мәселені халық соты (өкімдік және соттық отырысында)
іс пен айыпталушы тұлғаның сипатына байланысты шешті және кассациялық
шағымнан бөлек шағым жасалуға жатқан жоқ. Алайда халық соты айыптаушы іс
бойынша сөйлеген кезде немесе бұл туралы қамауда отырған айыпталушы өтінсе,
қорғаушыны жіберуге немесе тағайындауға міндетті болды. Халық соты
айыпталушы тұрған ұйымның (кәсіподақтың зауыт комитетінің және т.б.) осы
мақсат үшін іс сапармен келген мүшелерін, сондай-ақ айыпталушының жақын
туысқандарын қорғауға жіберетін. ҚАССР Әділет халық комиссариатының
жанынан үш адамнан тұратын халықа заң көмегін көрсету жөніндегі бюро
құрылды.
Қазақстандағы адвокатураның бүгінгі қызметі мен жәй-күйін оның
қалыптасу, құрылу және даму тарихын мейлінше түсіну және қарастыру мүмкін
емес. Өйткені бұларсыз осы маңызды қоғамдық-құқықтық, институттың алдында
тұрған міндеттердің мәнін түсінуге болмайды. Ақыр аяғында бұл бізге
құқықтық және демократиялық мемлекетті құруда адвокатураның орнын, ролі мен
маңызын анықтауға мүмкіңдік береді.
Адвокатураға жүктелген міндеттердің орындалу ерекшеліктеріне және
құқықтық қатынастар жүйесіндегі оның жағдайына орай тарихтың әр кезеңінде
оған деген көзқарас қоғамның саяси жүйесіне, оның экономикалық денгейіне,
азаматтардың құқықтық мәдениеті мен құқықтық санасына және көптеген басқа
жәйттарға байланысты өзгеріп отырды.
Адвокатураның қалыптасу жолы қиын болды және қоғам дамуының жекелеген
кезеңінде адвокатура ұйымдары қызметінің нысанын, тәсілдері мен әдістерін
жетілдірудің сан түрлі жолдары іздестірілді.
1917 жылға дейінгі мерзімде кәсіби адвокатураның өмірге келуі Ресей
империясындағы (құрамына Қазақстан кірген) зандылықтың қалыптасу және даму
тарихымен және 1864 жылғы озық сот реформасының жүргізілуімен тығыз
байланысты.
Сол дәуірдегі заң терминологиясында адвокат ұғымы 1864 жылы пайда
болды, алайда тіпті кеңестік дәуірдің өзінде 1939 жылға дейін қолданыстағы
заңнамада пайдаланылған жоқ. Адвокаттар алқасы сияқты адвокатура қызметінің
ұйымдық-құқықтық нысанына келсек, ол еш уақытта да дамыған демократиялық
елдегідей (АҚШ, Германия, Франция және т.б.) қоғамдық-құқықтық маңыз бен
корпоративтік бірлікке еш уақытта да және бүгінгі күнге дейін ие болған
жоқ.
1864 жылғы сот жарғыларымен (Сот ұйғарымдарын белгілеу туралы Жарғы;
Азаматтық сот ісінің Жарғысы; Татуластырушы судьялар қолданатын жазалар
туралы Жарғы) төлтума және тиімді сот төрелігі жүйесі құрылды.
1864 жылғы 20 қарашада Билік етуші Сенаттың Жарлығымен бекітілген Сот
ұйғарымдарын белгілеу туралы Жарғы адвокатураны Ресейдің жаңа заң мекемесі
етті.
Патша самодержавиясы кезінде адвокаттық қызметтің дамуы мемлекеттің
азаматтық қоғамының жаңа тәуелсіз институттарын — кәсіби адвокаттық
бірлестіктерді құруға рұқсат ету ниетінің жоқтығымен тежелді, I Петрден
бастап (ол оларды өсекші, ұрылармен және суайттармен ымыра-лас деп атады,
"өздерінің қажетсіз бос дәлелдерімен судьяның басын қатырады және істі тез
бітірудің орнына оны боссөзділікпен ұзаққа созады) I Николайға дейінгі
барлық императорлар (Францияны адвокаттар емей, құртқан кім? Мирабо,
Марат, Робеспьер дейтіндер қайдан шыққан?! Жоқ... Ресейді мен билеп
тұрғанда адвокаттар қажет емес, оларсыз да өмір сүреміз) батыстық үлгідегі
адвокаттық корпорацияны Ресей империясында құруға табандылықпен қарсы
күресті.
Сот жүйесінің реформасына дейін қорғау институты нақты міндеті, мақсаты
мен мүддесі бар қандай да бір ресімделген және ұйымдасқан қоғамдық топ бола
алмады. Бұның үстіне олардың өкілдерінің тиісті кәсіби білімі, өзінің
ұйымдық құрылымы мен атауы болған жоқ. Бірнеше ғасыр бойында адвокаттардың
міндетін жеке адамдар - делдалдар (стряпчий) немесе істі қузаушылар
(ходатаи) атқарды. Олардың міндеті заңмен реттелмеді, соған орай оларға
қомақты талап қойылмады (арнайы білімнің болуы және т.б.) Әдеттегідей,
олардың міндеті кейбір құжаттарды (қағаздар-ды) жазып-тасумен шектелді,
тіпті 1832 жылы присяжной делдалдар (стряпчий) институтының құрылуы да өз
қызметінің жіктік сипатына орай Ресейдің сан алуан әлеуметтік жіктерінің
өкілдеріне сот пен басқа мекемелерде олардың мүддесін қорғауға кепілдік
бере алмады.
Сот ұйғарымдары мекемесі адвокатура ұйымдарының негізіне қарама-қайшы
ереже енгізді, оның мәнісі бүгінгі түсінік тұрғысынан олар өзінің қызмет
міндеті мен саласы бойынша қисынға келмейтін құқықтық делдал, шешен және өз
клиентінің сенімді өкілі құзіреттерін қоса атқарды. Осы құқықтық
телінушілік қазіргі Қазақстан Республикасының заңнамасында сақталған,
біздіңше, олай етудің ешбір орайы жоқ. Еуропаның көптеген елдерінде
құқықтық делдал мен соттағы өкілдік екі дербес институт ретінде дамыды.
Адвокаттар екі санатқа бөлінді: присяжной (алқа) сенімділері-адвокаттар
- кәсіби ант беретін корпорация және адвокаттық қызметпен жеке дара
айналысатын жеке сенімділер. Сот палатасы жанынан присяжной сенімділері
мүшелерінен сайланатын присяжной сенімділерінің кеңесі құрылды. Олардың
міндетіне жекелеген адвокаттар қызметіне бақылау және басқа да іс-әрекеттер
кірді. Присяжной сенімділері кеңесінің қызметіне жоғарғы қадағалау Сот
палатасы мен Билік етуші сенатқа жүктелді.
Присяжной сенімділері корпорациясының өзін-өзі басқаруы ретінде сот
палатасы жанынан присяжной сенімділері кеңесі жұмыс істеді (алайда барлық
губернияда емес). Олар лауазымдары сайланбалы төрағадан, жолдастар
төрағасынан және кеңес мүшелерінен тұрды. Кеңеске сайлау жәй көпшілік
дауыспен әрбір лауазымға жеке жүргізілді. Кеңес бұрынғы құрам есебінен
кейін жыл сайын присяжной сенімділерінің жалпы жиналысында қайта сайланды.
Кеңес өз қызметін әртүрлі бағыттар бойынша жүргізді. Ол присяжнойлық
сенімділерді қабылдады және босатты, тәртіптік практика жүргізді, присяжной
сенімділер арасында тегін істер бөлді, олардың арасыңдағы дау-дамайды
реттеді, ол өз шешімін жай көпшілік дауыспен қабылдады.
Сөйтіп, присяжнойлық адвокатура сайланбалы органдар түріндегі және
жоғарғы сот орындарының сырттай қадағалауындағы ішкі өз-өзін басқаруға
біріккен присяжнойлық сенімділер сословиясы дейтін - ерікті кәсіп
адамдарының корпорациясы - присяжнойлық сенімділер кеңесі. Қылмыстық істер
бойынша қорғаумен, азаматтық процесте тараптарға өкілдік етумен қатар (оның
ішінде сот тағайындауы бойынша) адвокаттарға, кедейлер үшін тегін
консультация беруді қоса алғанда, халыққа заң көмегін көрсету жүктелді [1,
89].
Сот ұйғарымдары мекемесі туралы Жарғымен жаңа қоғамдық-құқықтық
институтқа қатаң талаптар қойылды. Онда присяжной сенімділердің құқықтары,
міндеттемелері мен жауапкершілігі нақты көрсетілді. Бұл үшін қажетті
шарттарға сай келген және белгіленген тәртіппен адвокаттар корпорациясына
қабылданған адамдар ғана присяжной сенімділері бола алды.
Осы нормативтік құқықтық талаптар екі санатқа бөлінді - оң (бола алатын)
және жағымсыз (бола алмайтын).
Сот ұйғарымдары мекемесінің 354-бабына сәйкес 25 жасқа толған, жоғары
заң білімі және сот ведомствосының шенеунігі немесе присяжной сенімдісінің
көмекшісі ретінде бес жыл сот тәжірибесі бар адам ғана присяжной сенімдісі
бола алатын.
355-бапта кімдердің присяжной сенімдісі бола алмайтындығы ашық
көрсетілді: 1) 25 жасқа толмағандар; 2) шетелдіктер; 3) қарызын төлей
алмайды деп жарияланғандар; 4) жалақысыз құрметті немесе қоғамдық
лауазымдағы адамдарды қоспағанда, үкіметте немесе сайлау бойынша қызметте
тұрғандар; 5) сот үкімі бойынша дәулет құқығынан айыруға немесе шектеуге
ұшырағандар, сондай-ақ дін сотының үкімі бойынша діни мәртебеден айырылған
дін қызметшілері; 6) дәулет жағдайының құқығынан айыруға немесе шектеуге
әкеп соққан қылмыстары мен теріс әрекеттері үшін тергеуде тұрғандар және
осындай қылмыстары мен теріс әрекеттері үшін сот үкімімен ақталмағандар; 7)
қызметтен сот бойынша немесе діни мекемеден әшкереленгендігі үшін я болмаса
қоғам арасынан және дворян жиналысынан өздері жұмыс істеген қоғамдардың
үкімдері бойынша шығарылғандар; 8) сот бойынша басқа істер жөнінде жүріп-
тұруына тиым салынғандар, сондай-ақ присяжной сенімділері қатарынан
шығарылғандар.
Бұл арада присяжной сенімділері кеңесінің сол уақыттың өзінде-ақ
қабылдау туралы мәселені шешкен кезде бұл адам туралы барлық мүмкін
мәліметтер негізінде үміткердің адамгершілік қасиеттері туралы дәйектерді
басшылыққа алғандығын атап өту қажет.
Сот ұйғарымдары мекемесінде присяжнойлық сенімдінің қызмет атқаруға кіру
тәртібі анықталды, оған төмендегі талаптар кіреді: қабылдау және тіркеу.
Присяжнойлық сенімділерді қабылдау кеңеске тәуелді болды; оның шешімі -
присяжной сенімділері корпорациясына негізгі тіркеу актісі. Кеңестердің
бірі өтініш берушіні қабылдаудан бас тартқан жағдайда, бұл тұлғаны сол
мәліметтерімен басқа кеңес қабылдай алатын. Формальды құқық қабілеті
шарттарына негізделген қабылдаудан бас тарту туралы кеңес анықтамасы үшін
сот палатасына, бұдан кейін Билік етуші сенатқа шағым жасауға болатын.
Алайда тұлғаның адамгершілік тұрғыдан бағалануына негізделген қабылдамау
туралы кеңес анықтамасы шағымдануға жатқан жоқ. Жазу формалды сипатта
болды, оны присяжной сенімділері қатарына осы тұлғаны қабылдау туралы кеңес
анықтамасының негізіңде сот палатасы жүргізді, жазу процесіне округ
присяжной сенімдісінің тізіміне қабылданған адамның тегін енгізу, кеңес
берген куәлікке қол қою және оны қабылдау туралы жарияланым кірді.
Присяжной сенімдісі ие маңызды құқықтардың бірі сот палатасы әрбір
округы сенімділерінің өз мүшелерінен кеңесті сайлайтындығы еді, бұл
институттың корпоративтігінің көрінісі болып табылды. 1874 жылғы
контрреформа кейіннен адвокатураны едәуір әлсіретті және соған орай ерекше
қоғамдық қызмет атқаратын заңгерлер бірлестігін білдіретін сословие
термині қолданыла бастады. Заңмен тәртіптелмеген сословия мүшелерінің
құқығы мен міндеті Жарғыларда көрсетілді, алайда олардың саны азшылық
балатын.
Присяжнойлық сенімдіні оның еңбегі үшін көтермелеу оның сенімдісінің
және клиентінің жазбаша келісімімен анықталды; осындай келісім болмаған
кезде көтермелеу әділет министрі белгілеген арнайы бағамен анықталды (тек
азаматтық істер үшін). Көтермелеу көлемін анықтау кезінде негізгі өлшем
ретінде талап бағасы қызмет етті, алайда бұл жағдайда талап бағасының
өсуімен пайыз азайды: талапкер сенімдісі өзіне тиесілі төлемнің төрттен
бірін, ал сенімді жауапкер үштен бірін алды.
Присяжной сенімдісі қабылдаған анттарда кәсіптік міндеттемелер
көрсетілді, антта ол заң мен адвокаттың абыройын қатаң сақтауға
міндеттенді, ал кеңестер оның дәл орындауын бақылауға тиіс болды (Сот
ұйғарымдарының мекемесі 367-бап, 2-тармақ).
Присяжнойлық сенімділер қызметі тек бір округте жүргізілді, өйткені Сот
ұйғарымдары мекемесінің 356-бабы бойынша өздері тіркелген сот палатасыңдағы
округтегі қалалардың бірінде тұрақжай таңдауға тиіс болатын.
Кеңестің өз мүшелерін бақылауы, егер олардың қызметі кеңес іс әрекетінің
аясында, яғни осы сот округінің шегінде болған жағдайда ғана жүргізілді.
Заң бір жеңілдікке жол берді: егер, бір округте басталған іс екінші округке
көшірілсе, мысалы, кассациялық шешім салдарынан, онда адвокат іс
жүргізілген жердегі присяжной сенімділері кеңесіне бағынды. Егер ол іс
бойынша талап қою үшін басқа қалаға кетуге тиіс болса, онда жоқ кезіндегі
іске тиесілі қолында бар барлық істі басқа присяжной сенімдісіне
(сенімдінің келісімімен) беруге міңдетті.
Присяжнойлық сенімдінің міндетіне өзіне тапсырылған істің тізімін жасау
(бағам қолданысына жататындар, сондай-ақ жатпайтындар) және оны присяжной
сенімділері кеңесіне талап еткен бойда тапсыру кірді.
Бұл уақытта присяжной сенімділері көмекшілершің институты тарала
бастады. Сот ұйғарымдары мекемесінің 354-бабына сәйкес оған бес жыл
бойында көмекші ретінде присяжной сенімділері басшылығымен сот
практикасынан өткен тұлғалар жатқызылды. 354-бапқа түсініктемеде
присяжной сенімділері сословиесінің құрылуымен оларда заң ғылымы курсын
бітірген, алайда еш жерде қызмет етпеген көмекшілер болатындығы
(практикалық сабақтар бойынша), олардың мәліметтер мен сот практикасын ала
алатындығы туралы түсініктеме берілген.
1874 жылғы 6 маусымда присяжнойлық сенімділермен қатар жеке сенімділер
институтын құрған заң шықты. Жеке сенімдіні лауазымға бекіту және
татуластырушы судьялардан және жалпы сот ұйғарымдарымен азаматтық істер
жүргізуге қатысу құқы-ғын алу үшін іс бойынша жеке сенімді қолдаухат
жасаған округтегі соттар берген ерекше куәлік негіздеме болды. Кез-келген
сотқа қатысу құқығы бар присяжной сенімділерімен салыстырғанда жеке
сенімділер өздеріне осындай рұқсат берген соттарға ғана қатыса алатын.
Қазақстанда патшалық жүргізген жоғарыда аталған сот реформасының
отаршылдық сот органдарында қарастырылған сот істері үшін мәні болды.
Ал қазақ қоғамында қорғау институтының белгілі бір тарихи дәстүрлері
болды. Бүгінгі күндері қазақ құқығының белгілі қайнарларында (Л.И
Баллюзектің, Н.А. Гродековтің, Қ. Ә. Жиреншиннің, С.А. Сабатаевтың, С.С.
Фукстың және басқалардың еңбектері) қазақтардың сот төрелігі рәсіміне
қорғаушылардың тікелей қатынасатындығы ашық көрсетілмесе де, Ресей
империясы отарлағанға дейін бүгінгі Қазақстан аумағында айрықша қорғау
институтының (немесе осындай тегершіктердің) болғандығы туралы тұжырым
жасауға болады. Олардың кейбірі XX ғасырдын 20-жылдарына дейін сақталды.
Осылайша, қазақтың ғұрыптық құқығындағы айыптау бағытымен қатар оңда
іздестірушілік бастау орын алды, бұл құқық бұзушылықтың жәй-жапсарын
шынайы талқылауға мүмкіндік берді және сол арқылы айыпталушыны негізсіз
жаладан қорғауға ықпал етті [2, 18].
Осы ойды С.А. Сабатаев дамыта отыра, ақсақалдар сотының көне дәстүрлер
мен ғұрыптар бойынша билік еткен таза халықтық сот ретінде болғандығын нақ
көрсетеді [3, 67].
Заңгер-ғалымдар Қ.Ә. Жиреншин, А.Н. Тәуекелов және басқалар өз
еңбектерінде қазақтардың ғұрыптық құқығында қорғау элементерінің болғандығы
туралы ашып айтпайды, алайда, біздің ойымызша, судьялар бөлу институты,
істі қарауға келісім беру, анттар институтысияқты тегершіктер олардың
болғандығы туралы айтуға негіз болып отыр [4, 90]. Кеңестік саяси жүйе
орныққанан кейін адвокатура айтарлықтай өзгеріске ұшырады. 1864 жылғы
реформа бойынша құрылған присяжнойлық және жеке адвокатураның қызметі олар
жаңа социалистік мемлекетті құру принципіне қайшы болғандықтан, Кеңес
үкіметінің алғашқы декреттерімен жойылды. Адвокатура біртіндеп кеңестік сот
төрелігінде қосымша қызмет атқара бастады. Қорғау институтын ұйымдастыру
мен сотқа қатысушылардың қатысуына көзқарас талай рет өзгерді. Бір нысанды
жоққа шығара, ал екіншісін енгізе отыра, кеңестік заңнама тоталитарлық
режим талаптары мен нығайту мақсаттарына жауап беретін қорғаушылар
қызметінің ұжымдық нысанын орнықтыра бастады.
Солай болса да, азаматтық істер, қылмыстық істер мен өкілдік бойынша
қорғаудың жаңа ұйымының көп жыл бойы ізденуі нәтижесінде адвокатура дамуын
жалғастырды. Белгілі практикалық және теориялық тәжірибе жинақтаады.
Адвокаттық қызметтің жаңа нысандары пайда болды, оның құқықтық нормативтік
базасы және т.б. нығайды. КСРО ыдырап, жаңа тәуілсіз мемлекетер құрылғаннан
кейін кеңестік кезеңде жинақталған жақсы тәжірибе ұлттық адвокатуралар
қызметіне негіз болып қаланды.
Кеңестік дәуірдегі адвокатураның ұйымдық нысаны, сондай-ақ мемлекет
тарапынан оған деген көзқарас бойынша революцияға дейінгі адвокатурамен
көптеген ортақ тұстарының болғандығын атап өткен жөн. Екі адвокатура да
жергілікті деңгейде ұйымдастырылды, оларда орталық аппарат пен идеялық
тұғырнама болған жоқ, соның салдарынан олар патшалықтың немесе Кеңес
өкіметі саясатының жетегінде кете беретін. Екі адвокатура да өз әрекеттері
үшін Әділет министрлігінің қырағы қадағалауына, судьялардың немқұрайлы
қарауына, өздерінің сотқа дейінгі сатыдағы рөлінің төмендеуіне мойынсұнуға
тиіс болды. Қос адвокатура да өз құқықтары мен міндеттерін анықтауда
бәрібір мемлекетке тәуелді болды [5, 56].
Адвокатураны ұйымдастырудағы қиындықтарға қарамастан республикада
мүмкіңдік шегінде адвокат кадрларын даярлау жүргізілді. Осылайша, 1936 жылы
адвокаттар алқасында 141 адам болды. Сол жылы алқа қызметкерлерінің алғашқы
бүкілқазақстандық съезі шақырылды, онда халыққа заң көмегін жақсарту
жөніндегі адвокатура міндеттері анықталды. 30-40-шы жылдары қылмыстык істер
бойынша (әсіресе саяси істер бойынша) қорғау қызметінің ұтымдылығы бірқатар
белгілі себептер бойынша төмендеді Одақтас республиқалардың қолданыстағы
қылмыстық іс жүргізу кодекстеріне өзгерістер еңгізу туралы 1934 жылғы 1
желтоқсандағы КСРО (СССР) Орталық Атқару Комитетінің (ЦИК) Қаулысы өте
жағымсыз роль атқарды. Онда террористік ұйымдар мен террористік актілер
туралы істер бойынша сот жүргізудің ерекше тәртібі белгіленді: тергеу
уақыты 10 күннен аспайтын мерзімде аяқталды, ал айыпталушыға айыптау
қорытындысы сот істе қаралғанға дейін бір тәулік бұрын тапсырылды;
айыптаушы мен корғаушының сотқа қатысуы тоқтатылды; қассациялық шағым
жасауға және кешірім жасау туралы өтініш беруге рұқсат етілмеді. Кейіннен
1937 жылғы 14 қыркүйектегі КСРО (СССР) Орталық Атқару Комитетінің (ЦИК)
Қаулысымен осы тәртіп контрреволюциялық зиянкестіктер және диверсиялар
туралы істерді қарауға қатысты белгіленді.
Адвокатураға жағымсыз көзқарастың болуына қарамастан, сол кездің өзінде
адвокаттарды қызмет көрсету саласының қызметшілері ретінде санауға бола ма
деген пікір теріске шығарылды. Заңи ортада адвокатураны жұртшылық алдында
мазақ ететін, оны қарапайым кәсіп дәрежесіне түсіретін және оны өз қызметін
сататын кім көрінгеннің қатарына қоятын осындай көзқарасты батыл айыптау
керектігі атап көрсетілді. Сол жылдары елдің қоғамдық-саяси дамуына
төзбеушілік, жаулық, жаппай күдік, қорқақтық, жала және аңдушылық ахуалы
теріс ықпал етті. Мұндай жағдайда адвокатураның қандай да бір бөлек маңызды
ролі туралы айту мүмкін емес еді. Алайда, осы жәйттар адвокатураның дамуы
мен белгілі бір корпоративтік тұтастықты және шектеулі автономияны сақтауға
бөгет бола алмады, кәсіби адвокаттық корпустың қалыптасу процессі тоқтаған
жоқ, олардың көпшілігі өз парыздарын адал атқарды.
Сот ісін жүргізу туралы 1958 жылғы 25 желтоқсандағы заңнама негіздері
сотта қорғауды жүзеге асыру, сондай-ақ азаматтарға, кәсіпорындарға,
мекемелер мен ұйымдарға заң көмегін көрсету мақсатында адвокаттар алқасының
жұмыс істейтіндігін, адвокаттар алқасының адвокаттық қызметпен айналысатын
тұлғалардың, ерікті бірлестігі екендігін және одақтас республика Жоғары
Кеңесі бекіткен Ереже негізінде өз қызметін жүргізетіндігін белгіледі. Осы
нұсқауға сәйкес әрбір одақтас республика адвокатура туралы өз Ережесін
қабылдады. Қазақстанда мүндай ережені 1960 жылғы 5 шілдеде ҚССР Жоғары
Кеңесі бекітті.
1950-60 жылдары Қазақ ССР Министрлер Кеңесі жанындағы заң комиссиясының
төрағасына адвокаттар алқасы жиналысымен қатар алқа төралқаларының
төрағаларына тәртіптік жаза қолдану құқығы берілді. Басқа республикаларда
бұл мәселе сол уақытта тіпті Адвокатура туралы ережелермен де реттелген
жоқ. Бұл мәселе осы күнге дейін үлкен күдік пен алшақтық туғызып келеді.
Өйткені, кейде алқа төралқаларының төрағаларына немесе олардың
орынбасарларына қатысты соттар мен өзге мемлекеттік органдардың жеке
анықтамалары және ақпараттары келіп тұрады. Адвокатураға мемлекеттік
басшылыктың нысаны ретінде төралқаны тарату қарастырылды, одан кейін жаңа
құрам сайлануға тиіс болатын.
1977 жылы кеңестік заңнама тарихында КСРО Конституциясында алғаш рет
адвокатураның құқықтық жағдайы бекітілді (161 бап). Сөйтіп, мемлекет ресми
денгейде адвокатураны конституциялық орган, ал адвокатта сот ісін жүргізу
кезінде тікелей қатысушы ретінде мойындады. 1979 жылғы 30 қарашада КСРО-
дағы адвокатура туралы Заң қабылданды. Осы нормативтік құқықтық актімен
жалпы одақтық көлемде кеңестік адвокатураның ұйымдық және қызмет мәселелері
реттелді. Осы заң негізінде әрбір одақтас республикада Адвокатура туралы
Ереже әзірленді (Қазақстанда мұндай Ереже 1980 жылғы 13 қарашада
бекітілді). Осындай актілерді қабылдау адвокаттар қызметін бірізді реттеуді
қамтамасыз ету және сонымен қатар адвокаттар алкасының ролін көтеру, кейбір
мәселелерде адвокаттарға үлкен дербестік беру қажеттігінен туындады.
Сонымен қатар, адвокатураның мемлекетке тәуелділігі күшейді.
Ережеде адвокатураның міндеті, адвокатураға мүше қабылдау және одан
шығару тәртібі анықталып, алқаның ұйымдық қызметін жетілдіру шаралары
қарастарылды және адвокаттың қызметтің кепілдігі тұжырымдалды. Атап
айтқанда, мемлекеттік органдар адвокаттың сауалы бойынша заң көмегін
көрсетуге байланысты қажетті құжаттарды заң консультациясы арқылы беруге
міндетті болды.
Адвокатурадан шығарылған адвокаттар шағымын қараудың соттағы тәртібі
қарастырылды. Алқаның басшы органдарын сайлау, өкілеттік мерзімі тәртібінің
бірыңғай ережесі белгіленді. Осының барлығы, сөз жоқ, кеңестік сот төрелігі
жүйесінде адвокатураның орны мен маңызын көтерді, азаматтар мен ұйымдарға
көрсетілетін заң көмегінің саласын арттырды, соңғылардың өз занды құқықтары
мен мүдделерін жүзеге асыруына көмектесті.
Осы Ереженің көптеген баптары ізінше қолданыстағы Адвокаттық қызмет
туралы ҚР Заңына негіз болып қаланды, адвокаттар қызметін конституциялық
реттеу, Қазақ ССР адвокатурасы туралы Ереженің кабылдануы қылмыстык сот
ісінде заңдылықта қамтамасыз ету, соттың заңды, қисынды және әділ үкім
шығаруы тұрғысынан қорғау институты ролінің өскендігін көрсетті.
Кеңес қоғамын қайта құру және онтайландыру дәуіріңде, 80-жылдардың
екінші жартысында заң саласын қамтыған кооперативтік қозғалыс өрістеді.
Барлық жерлерде халыққа ақылы барлық мүмкін заң қызметтерін көрсететін
әртүрлі кооперативтік-құқықтық ұйымдар, қауымдастықтар, одақтар және т.б.
пайда болды. Құқық қорғау органдарының бұрынғы кызметкерлері, заңгерлік
жоғарғы оқу орындарының және техникумдарының практикалық тәжірибесі жоқ
оқытушылары мен түлектері және т.б. осы құқықтық кооперацияларға мүше
болды.
Іс жүзінде дәстүрлі жұмыс істейтін қорғау институттарына өзіндік
бәсекелестік туғазды, оның үстіне 1989 жылғы 30 маусындаға Қазақ ССР
Жоғарға соты пленумының Құқықтық кооператив мүшелерінің қылмыстық және
азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы туралы Қаулысына сәйкес жарғыларында
азаматтарға, кәсіпорындарға, мекемелер мен ұйымдарға заң көмегін көрсету
көзделген құқықтық кооператив мүшелері айыпталушының (сотталушының)
қорғаушысы немесе қылмыстык, сот ісі процесіне өзге Қатысушы және азаматтық
сот ісіне азаматтардың, заңды тұлғалардың өкілі ретінде жіберілуі мүмкін.
Алайда практика осы шешімнің қате екенін көрсетті (кейде өзінің тек
пайдакүнемдік мүддесін ойлаған, адвокаттық әдеп тәртіптерін өрескел бұзған,
біліктілігі төмен және тәжірибесі жоқ, адвокаттар алқасынан шығарылған,
теріс қылықтары үшін құқық органдарынан босатылған адамдар қорғаушы болды,
осының барлығы заңсыз сот шешімдерінің шығу ықтималдығын күрт өсірді) және
олар ізінше 1991 жылғы 28 маусымдаға заңмен жойылды [6, 159].
Қылмыстық сот ісінің алғашқы сатысындағы қорғау құқығы заңдық тұрғыдан
1989 жылғы 13 қарашадағы сот құрылысы туралы КСРО және одақтас
республикалары заңнамасы Негіздерінде бекітілді. Негіздерге, 1990 жылғы 10
сәуірдегі КСРО Заңына сәйкес Қылмыстық сот ісі Негіздерінің 13, 22, 23 -
баптарына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осындай заңдар ҚазССР-ында
тиісінше 1990 жылғы 23 қараша мен 1991 жылғы 16 ақпанда қабылданды.
Осы заңдар қабылданғаннан кейін республика Әділет министрлігі мен
адвокаттар алқасының төралқасы прокуратура органдарымен және ІІМ (МВД)
бірге 1989-1990 жылдардағы ұстау, тұтқындау, айып тағу, кылмыстық ізге
түсуді тоқтату санының өсуіне талдау жасады және осы негізде азаматтардың
заң көмегіне жүгінуінің ыктимал өсуі болжанды. Осы факторлар адвокаттар
санының өсуіне, қылмыстық істі тергеудің алғашқы сатысындағы қорғану құқығы
туралы заңды жүзеге асыру бойынша бірқатар шұғыл шараларды қабылдауға және
т.б. ықпал етті. Атап айтқанда, барлық заң консультациясында прокуратура
және ІІМ келісілген кесте бойынша адвокаттар кезекшілігі ұйымдастырылды.
Жоғарыдағы өзгерістер Адвокатура туралы Ережеге өзгерістер мен
толықтылар енгізу туралы 1991 жылғы 28 маусымдағы Қазақстан
Республикасынын Заңында өз көрінісін тапты, онда адвокаттар алкасының санын
көбейту үшін шектеулер алынды; біліктілік емтиханын тапсырғандар және
адвокаттық практикамен шұғылдану құқығына патент алғандар тиісінше алқаға
мүшелікке қабылданды; адвокаттарға заң консультациясында жұмыс істеумен
қатар жекеменшікті адвокат кеңсесін және азаматтарға заң көмегін
ұйымдастырудың өзге де нысандарын құру мүмкіндігі және т.б. берілді.
Осы заңға сәйкес, жоғары заңи білімі бар, қажетті тәжірибе мен кәсіби
дағдыларды алған үміткерлерді адвокатураға қабылдауды қамтамасыз ету
мақсатында халық депутаттары облыстық, Алматы қалалық Кеңестері атқару
комитеттерінің әділет басқармалары жанынан біліктілік комиссиялары құрылды.
Комиссия тиісті әділет басқармасы бастығының бұйрығымен және ҚазақССР
Заңгерлер одағы облыстык атқару комитеттері мүшелерінің, заң ғалымдары,
тәжірибелі заңгер-практиктер өкілдері ұсынған адвокаттар кіретін адвокаттар
алқалары жалпы жиналыстары қаулысынен үш жыл мерзімге құрылды. Комиссия
құрамына адвокатардың кемінде елу пайызы кіруге тиіс болды.
Бұл комиссия адвокат атағына үміткер тұлғалардан емтихан қабылдады;
үміткердің Ережеде мазмүндалған талаптарға сәйкестілігі туралы мәселені
шешті; адвокаттық практикамен шұғылдану құқығына патент берді.
Осы заң адвокат корпусының санының сапалық және сандық өсуіне жағдай
жасады, бұл өз кезегінде қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамды
қорғауды қамтамасыз етуге (оның ішінде айыпталушының (сезіктінің) нақты
адвокат таңдау құқығына) мүмкіндік берді.
Қазақ ССР ҚЖК жүзеге асыру кезінде қорғаушының қатысуын, әсіресе
сезіктіден алғаш рет жауап алған кезде қамтамасыз ету туралы баптың және
осы заңның басқа да ережелерінің әртүрлі себептерге орай бірқатар
қиындықтарға кездескендігін атап өткен жөн, олардың арасында: әкімшілік-
аумақтық бірліктің шалғайлығы мен көлемі; өңірдегі халықтың аздығы,
сондықтан да бір ауданда тек бір адвокаттың ғана болуы; алқа мүшелерінің
материалдық мүдделілігінің болмауы (мемлекет адвокаттың орта айлық қорғау
ақысының жоғары шегін күнтізбелік жылға есептеп анықтады, бұл мөлшер
белгіленген сомадан аспады) және т.б. Сонымен қатар, 1991 жылғы 16
ақпандағы заң қорғаушының қорғауды жүргізуге кедергі келтіретін тәндік және
психикалык кемшіліктері бар кәмелетке толмағандар мен сот ісі тілін
білмейтін тұлғалар істері бойынша ұстау хаттамасы немесе тұтқынға алу
туралы қаулы жарияланған сәттен бастап міндетті қатысуын енгізді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 12 ақпандағы Қаулысымен
Қазакстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы
(негізгі бағыттар) бекітілді. Онда республика заң жүйесінің терең
дағдарысты өткеріп отырғандығы, оның құқықтық реформалардың нарықтық
экономиканың дамуынан, мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру процесінен,
қазіргі парламентаризм және өзге де демократиялық институттардың
қалыптасуынан айтарлықтай артта қалуынан ушыға түскеңдігі атап өтіледі.
Осындай жағдайларда мемлекет халыққа құқықтық қызмет, құқықтық көмек
саласындағы қызметті құқықтық реттеуден шет қала алмайды. Реттеудің
мақсаты, ең алдымен, құқықтық қызметтер нарығын әрбір азаматқа оның
қорғануы үшін Конституциялық қүқығын жүзеге асыруына кепілдік беретін
жоғары сапалы құқық қорғау жұмыстарымен қамсыздандыру болып табылады.
Құқықтық реформаның тұжырымдамалық бағытталуы адвокатура институтының
республика құқық қорғау жүйесінде лайықты орын алып, өзін-өзі басқаратын,
өзін-өзі қаржыландыратын коммерциялық емес ұйым ретіндеті дербестігін
сақтайғындығында. Ал бұл үшін адвокат өзінің кәсіби парызын орындауға
тиісті іс жүргізу құқықтары мен міндеттемелерін алуға тиіс.
Сөйтіп, адвокатура шын мәнінде мемлекеттің қажетті қоғамдық- құқықтық
институтына айналды, бұны адвокаттар еңбегінің ролі мен беделінің артуы
айғақтайды. Мысалы, 1995 жылдың басында адвокаттардың жалпы санының 1989
жылмен салыстырғанда үштен бір есеге артып, екі мыңнан асты. 1992 жылы
Алматыда 244 адвокат болды, ал 1997 жылдың 1 қаңтарында Алматы
қалалық адвокаттар алқасында мүшелердің саны 300 адамнан асты. Алайда
адвокаттың сот ісінің кез келген сатысында бәсекелестік, тұлғаға қол
сұқпаушылық, абырой мен беделді құрметтеу, кінәсіздік презумпциясы, заң
көмегімен қорғау құқығын алу принципімен қамтамасыз етілуі тұрғысында
процеске толыққанды қатысушы болғандығы туралы айтуға әлі ертерек.
Адвокат сөзі латынның advocatus, advoco сөздерінен аударғанда
шақырамын, көмекке шақырамын деген сөздерді білдіреді [7, 13].
Алғашқы адвокаттар Ежелгі Римде пайда болған. Бүгінде Поляктың
құқықтанушы-тарихшы ғалымы Е.В.Васьковский ... Римде алғашқы заңгерлер
патрондар болған, олардың тұлғасында екі кәсіп біріктірілді: заңгер-
кеңесшілер және адвокаттар деп жазады. Адвокатура Ежелгі Римнің
республикалық кезеңінде тәуелсіз кәсіп ретінде жұмыс атқарған және ешқандай
ұйымдық ұйымдастырылуы болмаған [8, 56].
Русьте алғаш рет соттардағы кәсіпқой сенімділер туралы XV ғасырдың заң
ескерткіштеріне жазылған. Псков Соттық грамотасында (1397-1467 жж.)
сенімділерді пайдалану құқығы барлығына емес, тек қана әйелдерге,
балаларға, дін қызметкерлеріне (монархтарға), қарт адамдарға және
саңырауларға заң қызметін пайдалану тәжірибесі жүргізілді [9, 6]
1.2. Адвокаттық қызметті реттейтін заңдар: түсінігі, мән-мағынасы
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанда адвокатура институтын
реформалауға және заңнаманы жаңғыртуға негіз салған негізгі құжат 1994 жылы
12 ақпандағы №1569 Қазақстан Республикасының қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформалар туралы мемлекеттік
бағдарламалар болатын. Аталған мемлекеттік бағдарламада сот жүйесі тиімді
қызмет ету үшін, білікті адвокатура қажеттілігі атап айтылған. Құқықтық
реформа адвокатура туралы қолданыстағы заңнаманы қайта қарауды және онда
алуан түрлі өзін-өзі басқаратын адвокатаура қызметінің ұйымдық нысандары;
оны міндетті лицензиялау; тиімді қорғау мен өкілдік ету үшін кепілдіктер;
азаматтарды қорғау және өзге де заң көмегін көрсету жөніндегі адвокаттардың
қызметіне араласпау; кез келген мемлекеттік органдарда және мекемелерде сот
өндірісінің кез келген сатысында білікті заң көмегін көрсетуге және
қорғауға құқық; мемлекет есебінен заңмен белгіленген тұлғаларға қорғау
шығындарын төлеу; адвокаттардың ерікті бірлестіктеріне; жеке азаматтық
кеңселерге және фирмаларға жеңілдетілген салық салу көрсетілуі тиіс деген
[7, 36]
1995 жылы Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылдануы барлық
қолданыстағы заңдарды реформалау қажеттігін туғызды, бұған, атап айтқанда,
1997 жылғы 5 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Адвокаттық қызмет
туралы Заңының қабылдануын дәлел ретінде тілге тиек етуге болады.
Адвокатура жағдайы мен адвокаттың құқықтық мәртебесінің әртүрлі
мемлекеттерде бірдей еместігі белгілі. Бұл тек қоғамда, елде және заңнамада
қаңдай құқықтық режим және тұлғалардың жағдайы, олардың құқықтары мен
бостандықтарының қандай күйде екендігіне ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің
құқықтық жүйесі мен ұлттық дәстүрлерге және оның экономикасына да
байланысты.
Адвокатура туралы заңнамада болған өзгерістер адвокатура қызметін
жетілдіру мәселелеріне байланысты казіргі жағдайдаға адвокатура кызметіне
өзге көзқарастарға талап етті; нақтырақ айтқанда: адвокаттың сот ісіне
катысуы кезінде туындаған мәселелерді толық және жан-жақты зерттеу; ҚР
заңнамасына толықтырулар мен өзгерістер еңгізу бойынша даярлық; заң
көмегінің төлемі мен республикалык бюджет қаражаты есебінен қорғау мен
өкілдік етуге байланысты шығындарды өтеу және т.б.
Қазіргі уақытта адвокатура қызметін тәртіптейтін негізгі заң жоғарыда
аталған арнайы заң болып табылады, онда адвокаттық қызметтің тәртібі мен
мазмұнын және осылардан туындайтын құқық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар біріктіріліп жүйеленген.
Алайда қолданыстағы Заң өзінің бүкіл маңыздылығына қарамастан әрі қарай
жетілдіруді қажет етеді. Ол тек ұйымдық мәселелерге ғана емес, сондай-ақ
жалпы заңдық базаның жетілмеуімен де байланысты, атап айтқанда, адвокаттың
анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарымен өзара қатынас тәртібін
дәлме-дәл және анық құқықтық реттелуі жоқ. Халықаралық ынымақтастық
саласында ҚР Адвокаттары одағының құқықтық мәртебесі мен жағдайы
анықталмаған және т.б.
Адвокаттық кызмет үшін маңызды тұжырымдамалық мәні бар құқық негіздеріне
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасын
(негізгі бағыттар) жатқызуға болады (1994 жылғы 12 ақпанда Қазақстан
Республикасы Президентінің қаулысымен бекітілген), онда сот жүйесінің
тиімді жұмыс істеуі үшін күшті, білікті адвокатура қажеттігі атап өтілген.
Аталған мемлекеттік бағдарлама қабылданған сәтте құқықтық реформа
адвокатура туралы қолданыстағы заңдарды қайта қарауды көздеді. Оларда мына
ережелер орын алуға тиіс болатын: адвокаттық қызметтің сан алуан тәуелсіз,
өзін-өзі басқаратын ұйымдық нысандары; олардың міндетті лицензиялануы;
тиімді қорғау мен өкілдік үшін кепілдік; азаматтарды қорғау және өзге заң
көмегін көрсету бойынша адвокат қызметіне араласпаушылық; кез келген
мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар мен мекемелерде сот ісінің кез
келген сатысында кәсіби заң көмегі мен қорғау құқықтары; мемлекет есебінен
заңмен анықталған адамдарды қорғау үшін шығындарды төлеу. Адвокаттық
қызмет туралы1997 жылғы 5 желтоқсандағы заң және адвокатты қызметті
реттейтін өзге де заңдар мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асырудың манызды
нәтижесінің бірі болып табылады.
Жалпы осы құқықтық реформаның өзінің рөлін орындағандығын атап көрсеткен
жөн. Ол уақытша сипатта болған қоғам дамуының белгілі кезеңі болды. Қазір
реформалардан гөрі мемлекеттің құқықтық дамуының тұжырымдамасы туралы
көбірек айту керек. Енді қолданыстағы заңға қажетті өзгерістер мен
толықтырулар енгізу жолымен кодификациялы қабылданған актілердің
кемшіліктері жойылуға тиіс.
Атап айтқанда, негізсіз айыптаудан және соттаудан, адам—мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды калайша толығымен
камтамасыз ету және сонымен қатар қылмыстық процестің өзін барынша онай,
қарапайым және тиімді етуге болады. Соңдықтан ҚР Әділет министрлігінің
Қазакстанның құқықтық дамуының тұжырымдамасын жүзеге асыру жұмыстарын
жалғастыруға тиістілігі әділ айтылған.
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің бұл жұмысы Қазақстан
Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі N949 Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат Тұжырымдамасына сәйкес
орайластырылған. Қылмыстық іс жүргізу заңдарын одан әрі жетілдіру кажет.
Бұл орайда негізгі мақсат қылмыстық іс жүргізудің адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға бағытталған мынадай түбегейлі принциптерін нақты
нормаларда одан әрі дәйекті жүзеге асыру болып табылады (басқалардың
арасында): сот ісін жүргізуді сотта іс қарауда айыптау функциясын қорғау
функциясы мен істі шешу функциясынан бөлек болатындай етіп құратын
тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтыға, сол секілді Қазақстан
Республикасының Конституциясы белгілеген, халықаралық құқықтық нормалармен
және Республиканың қылмыстық іс жүргізу заңымен танылған басқа да
принциптер негізінде жүзеге асыру.
Тұжырымдама қылмыстық сот ісін жүргізудегі қылмыстық саясат ізгілігі
үрдісінің көрінісі мыналар болып табылатылдығын белгілейді (басқалардың
арасында): жәбірленушілердің, соның ішінде мемлекеттің құқықтары мен заңды
мүлделерін кеңейту іс жүзінде қылмыстық процестің негізгі басымдықтарының
бірі болуға тиіс. Осы мақсатта адвокаттар мен азаматтардың сот төрелігінің
тиісті сатыларына қатысуының нақты тетігін қамтамасыз ететін нормаларды
қарастыру қажет.
Адвокаттық қызметті реттеу үшін ерекше негіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АДВОКАТУРА ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстан Республикасындағы адвокатураның тарихи-құқықтық
қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Адвокаттық қызметті реттейтін заңдар: түсінігі, мән-
мағынасы ... ... ... ... ..17
2 АДВОКАТТАР АЛҚАСЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҰЙЫМДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЫСАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 Адвокаттар алқасы және олардың құрылу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .25
2.2 Адвокаттар алқасының органдары және олардың
өкілеттігі ... ... ... ... ... ... . .30
2.3 Заң консультациясы және адвокаттық қызметті ұйымдастырудың өзге
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3 АДВОКАТТАР АЛҚАСЫ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ..43
3.1 Қазақстан Республикасыңдағы адвокаттардың түсінігі, құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.2 Адвокаттар алқасына мүшелікке қабылдау тәртібі және адвокатура
әдебі..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 62
кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Дипломдық жұмыс Адвокаттар алқасы
мүшелерінің құқықтық мәртебесі тақырыбына жазылған. Конституциялық
кепілдіктерді толық жүзеге асыру үшін құқық қорғау органдары жұмысының
нышаны мен тәсілдерін демократия ағымына икемдеу, болашақ заңгерлерді оқыту
мен тәрбиелеудің сапасын көтеру қажет. Мемлекеттік органдардың азаматтардың
құқықтары мен бостаңдықтарын сақтауы және қорғауы белгілі бір дәрежеде
азаматтар мен ұйымдарға кәсіби заң көмегін көрсетуді жүзеге асыратын
тұлғалар қызметінің негізгі принциптерін анықтайтын адвокатура сияқты
қоғами-құқықтық институтпен де тығыз байланысты.
Адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық деп
жариялаған 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасы Конституциясы
талаптарына сәйкес 1997 жылы 5 желтоқсаңда Қазақстан Республикасының
Адвокаттық қызмет туралы Заңы қабылданды. Осы заң адвокатура институтының
рөлін айтарлықтай көтерді, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын және заңды
мүдделерін корғауға жәрдемдесті, сол арқылы жалпы заңдылықтың сақталу мен
нығаюына ықпал етті. Сонымен қатар, бұл жаңа заң демократиялық, қүқықтық
мемлекетті құру және нарықты экономиканың тереңдеу жағдайында адвокатураның
ұйымдастырылуы мен кызметін реттеуге орайластырылды.
Осы заңдарға сәйкес адвокаттар алқасы әртүрлі тәсілдермен кез келген қол
сұғушылық пен тәртіп бұзушылықтан азаматтар құқығын қорғау жөніндегі
міңдеттерді, атап айтқанда, қылмыстық, әкімшілік және азаматтық істер
бойынша білікті заң көмегін көрсету, ұйымдар тапсырысымен сотта өкілдік
ету, заң тұрғысынан ақыл-кеңес беру, азаматтық істердің сот талқысына
айыпкердің, талапкердің жэне іске қатысушы басқа тұлғаның өкілі ретінде
қатысу және де басқадай заң көмегін көрсету арқылы жүзеге асырады.
Адвокаттар алқасының және оның мүшелерінің жұмысымен соттардың,
прокурорлардың, тергеушілердің қызметі тығыз байланыста. Азаматтар мен
ұйымдардың құқығын қорғау айтарлықтай дәрежеде солардың іс-әрекетіне
байланысты. Құқық қорғау оргаңдары жүйесінде жұмыс істейтін кейбір лауазым
иелері адвокатураның маңызын бағаламайды, ал кейбір жағдайларда адвокатура,
адвокаттық қызмет жэне заң көмегін көрсету тәртібі туралы түсініктері
шамалы болып келеді.
Адвокатура қызметінің міндеттері мен қызметі туралы қажетті білімнің
жоқтығы, түптің түбінде, зандылық пен құқық тәртібін нығайтуға септігін
тигізбейді, осы тұлғалар мен адвокаттар арасыңда жанжалдың шығуына алып
келуі, азаматтар мен қоғам үшін жағымсыз салдарды тудыруы мүмкін.
Адвокаттың қызметі қолданыстағы заңнаманың теориясы мен тәжірибесін
терең білуге негізделуге тиіс. Осыған байланысты кәсіби адвокаттық қызмет
азаматтық және қылмыстық іс жүргізу, азаматтық, кылмыстық, әкімшілік құқық
сияқты пәндер мен соттағы дәлелдеу теориясын және тағы басқаларды жетік
және дәйекті игеруді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Адвокатураның мәні мен
мақсаттары жэне 1917 жылға дейінгі кезеңде, кеңес заманында және қазіргі
уақытта Қазақстанда адвокатураның қалыптасуы, даму кезеңдері туралы,
адвокаттар алқасы мен оның органдарының заңды тұрпаты, олардың мемлекеттік
органдармен қарым-қатынасы, адвокаттардың құқықтары мен міндеттері туралы
мәселелердің мән-мағынасын ашу. Сонымен қатар, адвокаттық қызметтің негізгі
бағыттары туралы айтылып, қылмыстық істерде корғаушы, азаматтық істерде
өкіл ретіңдегі адвокат қызметінің ерекшеліктеріне аса назар аударылады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыстың методологиялық
негізін құрайтын жүйелі салыстырмалы-құқықтық және нормативтік құқықтық
актілер. Жұмысты зерттеу барысында Республикамызда адвокаттар алқасы
мүшелерінің құқықтық мәртебесі мәселесін реттейтін басты нормативтік акт
Ата заңымыз, Қазақстан Республикасының адвокатты қызметті реттеуде
қолданыстағы басқа да заңдар мен ережелер, сондай-ақ ғалымдардың, атап
айтатын болсақ, С.Тыныбеков, Е.О. Алауханов, және еңбектері мен арнайы
әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыста адвокаттық қызметті реттейтін қолданыстағы заңнама мен
жоғарыда тізбеленген мәселелер бойынша жетекші қазақстандық және ресейлік
ғалымдардың жарияланымдағылары мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыстың зеттеу объектісі. Құқық саласындағы адвокатура ұғымы,
адвокаттық қызметтің пайда болуының тетіктері, оның айырмашылықтарын
зерттеу және адвокаттық қызметті мемлекеттік реттеудің мемлекеттік басқару
функциясы ретінде жүзеге асырылу маңызы мен мәні құқықтық кешен болып
табылатынын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе және үш тараудан,
бөлімдерден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әр тарау жеке-жеке тақырыптары бар бөліктерге бөлінген, жеті параграфтан
тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ
АДВОКАТУРА ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Қазақстан Республикасындағы адвокатураның тарихи -құқықтық қырлары
Кеңестік саяси жүйе орныққанан кейін адвокатура айтарлықтай өзгеріске
ұшырады. 1864 жылғы реформа бойынша құрылған присяжнойлық және жеке
адвокатураның қызметі олар жаңа социалистік мемлекетті құру принципіне
қайшы болғандықтан, Кеңес үкіметінің алғашқы декреттерімен жойылды.
Адвокатура біртіндеп кеңестік сот төрелігіндегі қосымша қызмет атқара
бастады. Құқық қорғау институтын ұйымдастыру мен сотқа қатысушылардың
қатысуына көзқарас талай рет өзгерді. Бір нысанды жоққа шығара, ал
екіншісін енгізе отыра, кеңестік заңнама тоталитарлық режим талаптары мен
нығайту мақсаттарына жауап беретін қорғаушылар қызметінің ұжымдық нысанын
орнықтыра бастады.
Солай болса да, азаматтык істер, қылмыстық істер мен өкілдік бойынша
қорғаудың жаңа ұйымының көп жыл бойы ізденуі нәтижесінде адвокатура дамуын
жалғастырды. Белгілі практикалық және теориялық тәжірибе жинақталды.
Адвокаттық қызметтің жаңа нысандары пайда болды, оның құқықтық нормативтік
базасы және т.б. нығайды. КСРО ыдырап, жаңа тәуелсіз мемлекеттер
құрылғаннан кеңестік кезеңде жинақталған жақсы тәжірибе ұлттық
адвокатуралар қызметіне негіз болып қаланды.
Кеңестік дәуірдегі адвокатураның ұйымдық нысаны сондай-ақ мемлекет
тарапынан оған деген көзқарас бойынша революцияға дейінгі адвокатурамен
көптеген ортақ тұстарының болғандығын атап өткен жөн. Екі адвокатура да
жергілікті деңгейде ұйымдастырылды, оларда орталық аппарат пен идеялық
тұғырнама болған жоқ, соның салдарынан олар патшалықтың немесе Кеңес
өкіметі саясатының жетегінде кете беретін. Екі адвокатура да өз әрекеттері
үшін Әділет министрлігінің кырағы қадағалауына, судьялардың немқұрайлы
қарауына, өздерінің сотқа дейінгі сатыдағы рөлінің төмендеуіне мойынсұнуға
тиіс болды. Қос адвокатура да өз кұқықтары мен міндеттерін анықтауда
бәрібір мемлекетке тәуелді болды.
РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің (СНК) 1917 жылғы 24 қарашадағы №1 сот
туралы декретімен присяжной және жеке адвокатура институты таратылды.
Алдын ала тергеу сатысында жіберілетін айыптаушылар мен қорғаушылар ролін
азаматтық құқықтарды пайдаланатын, кінәраттары жоқ барлық азаматтар мен
азаматшалар атқара алады. Алайда, азаматтардың құқығын қорғауға тиіс арнайы
орган Декретпен құрылған жоқ.
1918 жылғы 7 наурыздағы №2 сот туралы Бүкілодақтық Орталық Атқару
Комитетінің (ВЦИК) декретімен жұмысшы, солдат, шаруа және қазақ депутаттары
Кеңестері жанынан қоғамдық айыптаушы, қоғамдық қорғаушы ретінде құқықтық
делдал болғысы келген тұлғалар алқасының құрылуы қарастырылды. Бұл алқаға
жоғарыда аталған Кеңесті сайлайтын және кері шақыратын тұлғалар кірді. Тек
осы тұлғалардың ғана сотта еңбегін төлету арқылы сөз сөйлеу құқығы болды.
1922 жылғы 26 мамырдағы Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің (ВЦИК)
Қаулысымен бекітілген адвокатура туралы Ереже адвокаттық қызметті тікелей
реттейтін алғашқы нормативтік құқықтық акті бола отыра, адвокатураны
алғашқы рет еңбекшілерге азаматтық дауларды шешу кезінде заң көмегін және
қылмыстық сотта қорғауды қамтамасыз ету мақсатында құрылған, өзін-өзі
басқаратын ұйым ретінде анықтады.
Әділеттің губерниялық бөлімдері жанынан қылмыстық және азаматтық істер
бойынша қорғаушылар алқасы құрылды. Алғашқы құрамдағы қорғаушылар алқасының
мүшелерін Әділеттің губерниялық бөлімдерінің ұсынысы бойынша губерниялық
атқару комитеттері бекітті. Бұдан әрі алқаға мүше қабылдауды алқа төралқасы
жүргізді, олар алқаға жаңа мүшелерді қабылдаудан бас тарту құқығы берілген
губерниялық атқару комитетінің төралқасына қабылдау туралы хабарлап отырды.
Қорғаушы алқасының мүшелері мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындарда
қызмет жасай алмайтын. Тек мыналарға ғана рұқсат етілді:
1) сайлау бойынша мемлекеттік лауазымда отырған тұлғалар үшін;
2) заң ғылымының профессорлары мен оқытушылары үшін. Губерниялық
қорғаушылар алкасы мүшелерінің жалпы жиналысы өз құрамынан төралқа
сайлады.
Қорғауға қорғаушы алқасының мүшелерінен басқа айыпталушының немесе
жәбірленушінің жақын туысқандары, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың
және олармен тең дәрежеде Бүкілресейлік Кәсіптік Одақтар Орталық Кеңесінің
(ВЦСПС), Бүкілресейлік Тұтынушылар Қоғамы Орталық Одағы мен басқа кәсіптік
және қоғамдық ұйымдардың өкілетті өкілдері жіберілді. Басқа тұлғалар
өндірісінде осы іс жатқан соттың ерекше рұқсатымен ғана жіберілді.
Қазақстандағы кеңестік адвокатураның қалыптасу процесі обьективтік және
субъективтік қиыншылықтарға тап болды. Ең алдымен, білікті және даярланған
қадрлар жоқ болатын. Екіншіден, көптеген сот қызметшілері, Әділет халық
коммиссиариаты мен өзге құқық қорғау органдарының басшылары адвокатураға
жатырқай қарады. Олар кеңестік сот өзінің пролетарлық табиғатынан
қателеспейді және кез келген істі өз бетінше шешуге қабілетті деп санады.
Ең соңында, қоғамда адвокатураны патша билігінен қалған мұра, күні еткен
институт ретінде және т.б. сандаған пікір қалыптасты.
Қырғыз (Қазақ) АССР Кеңестерінің алғашқы құрылтай съезінде 1920 жылғы 6
қазанда ҚАССР еңбекшілері құқығының Декларациясы қабылданды, онда былай
делінді: Халықтық әділетті Кеңестік Ресейдің Халықтық Революциялық Сотының
тәжірибесімен дәлме-дәл сәйкестендіре, қырғыз халқының тұрмыстық
ерекшеліктерінің осы декларациямен белгіленген еңбекшілер құқығының негізгі
қағидаларына қайшы келмейтін тұстарымен санаса отыра құру қажет. Съезд
Кеңестік әділетті ұйымдастыру туралы қарарында әділет органдарын
жергілікті жерлерде консультациялар және соттық қорғау түрінде халыққа
тегін заң көмегін ұйымдастыруға міндеттеді. Құқық көмегін жүзеге асыру үшін
съезд партия, кәсіподақ және қоғамдық ұйымдардың жауапты қызметкерлерін
тартуды ұсынды, Әділет кадрларын даярлау үшін заң курстары ашылды.
Қорғауды ұйымдастыру мәселесіне 1921 жылғы 8 сәуірдегі ҚАССР Орталық
Атқару Комитеті (ЦИК) Декретімен бекітілген Қырғыз автономиялы Социалистік
Республиқасының халық соты туралы Ережесінің арнайы бөлімі арналды. Онда
1920 жылғы 21қазандағы РСФСР халық соты туралы Ереженің кейбір баптары сол
қалпында қайталанды. Мысалы, 43-49-баптарда сот органдары қорғаушылар
ретінде осы міндетті атқаруға кабілетті азамматтарды тарта алатындығы
көрсетілді. Бұл үшін губерния әділет бөлімдері ерекше тізімдер жасады.
Қорғауға жіберу туралы мәселені халық соты (өкімдік және соттық отырысында)
іс пен айыпталушы тұлғаның сипатына байланысты шешті және кассациялық
шағымнан бөлек шағым жасалуға жатқан жоқ. Алайда халық соты айыптаушы іс
бойынша сөйлеген кезде немесе бұл туралы қамауда отырған айыпталушы өтінсе,
қорғаушыны жіберуге немесе тағайындауға міндетті болды. Халық соты
айыпталушы тұрған ұйымның (кәсіподақтың зауыт комитетінің және т.б.) осы
мақсат үшін іс сапармен келген мүшелерін, сондай-ақ айыпталушының жақын
туысқандарын қорғауға жіберетін. ҚАССР Әділет халық комиссариатының
жанынан үш адамнан тұратын халықа заң көмегін көрсету жөніндегі бюро
құрылды.
Қазақстандағы адвокатураның бүгінгі қызметі мен жәй-күйін оның
қалыптасу, құрылу және даму тарихын мейлінше түсіну және қарастыру мүмкін
емес. Өйткені бұларсыз осы маңызды қоғамдық-құқықтық, институттың алдында
тұрған міндеттердің мәнін түсінуге болмайды. Ақыр аяғында бұл бізге
құқықтық және демократиялық мемлекетті құруда адвокатураның орнын, ролі мен
маңызын анықтауға мүмкіңдік береді.
Адвокатураға жүктелген міндеттердің орындалу ерекшеліктеріне және
құқықтық қатынастар жүйесіндегі оның жағдайына орай тарихтың әр кезеңінде
оған деген көзқарас қоғамның саяси жүйесіне, оның экономикалық денгейіне,
азаматтардың құқықтық мәдениеті мен құқықтық санасына және көптеген басқа
жәйттарға байланысты өзгеріп отырды.
Адвокатураның қалыптасу жолы қиын болды және қоғам дамуының жекелеген
кезеңінде адвокатура ұйымдары қызметінің нысанын, тәсілдері мен әдістерін
жетілдірудің сан түрлі жолдары іздестірілді.
1917 жылға дейінгі мерзімде кәсіби адвокатураның өмірге келуі Ресей
империясындағы (құрамына Қазақстан кірген) зандылықтың қалыптасу және даму
тарихымен және 1864 жылғы озық сот реформасының жүргізілуімен тығыз
байланысты.
Сол дәуірдегі заң терминологиясында адвокат ұғымы 1864 жылы пайда
болды, алайда тіпті кеңестік дәуірдің өзінде 1939 жылға дейін қолданыстағы
заңнамада пайдаланылған жоқ. Адвокаттар алқасы сияқты адвокатура қызметінің
ұйымдық-құқықтық нысанына келсек, ол еш уақытта да дамыған демократиялық
елдегідей (АҚШ, Германия, Франция және т.б.) қоғамдық-құқықтық маңыз бен
корпоративтік бірлікке еш уақытта да және бүгінгі күнге дейін ие болған
жоқ.
1864 жылғы сот жарғыларымен (Сот ұйғарымдарын белгілеу туралы Жарғы;
Азаматтық сот ісінің Жарғысы; Татуластырушы судьялар қолданатын жазалар
туралы Жарғы) төлтума және тиімді сот төрелігі жүйесі құрылды.
1864 жылғы 20 қарашада Билік етуші Сенаттың Жарлығымен бекітілген Сот
ұйғарымдарын белгілеу туралы Жарғы адвокатураны Ресейдің жаңа заң мекемесі
етті.
Патша самодержавиясы кезінде адвокаттық қызметтің дамуы мемлекеттің
азаматтық қоғамының жаңа тәуелсіз институттарын — кәсіби адвокаттық
бірлестіктерді құруға рұқсат ету ниетінің жоқтығымен тежелді, I Петрден
бастап (ол оларды өсекші, ұрылармен және суайттармен ымыра-лас деп атады,
"өздерінің қажетсіз бос дәлелдерімен судьяның басын қатырады және істі тез
бітірудің орнына оны боссөзділікпен ұзаққа созады) I Николайға дейінгі
барлық императорлар (Францияны адвокаттар емей, құртқан кім? Мирабо,
Марат, Робеспьер дейтіндер қайдан шыққан?! Жоқ... Ресейді мен билеп
тұрғанда адвокаттар қажет емес, оларсыз да өмір сүреміз) батыстық үлгідегі
адвокаттық корпорацияны Ресей империясында құруға табандылықпен қарсы
күресті.
Сот жүйесінің реформасына дейін қорғау институты нақты міндеті, мақсаты
мен мүддесі бар қандай да бір ресімделген және ұйымдасқан қоғамдық топ бола
алмады. Бұның үстіне олардың өкілдерінің тиісті кәсіби білімі, өзінің
ұйымдық құрылымы мен атауы болған жоқ. Бірнеше ғасыр бойында адвокаттардың
міндетін жеке адамдар - делдалдар (стряпчий) немесе істі қузаушылар
(ходатаи) атқарды. Олардың міндеті заңмен реттелмеді, соған орай оларға
қомақты талап қойылмады (арнайы білімнің болуы және т.б.) Әдеттегідей,
олардың міндеті кейбір құжаттарды (қағаздар-ды) жазып-тасумен шектелді,
тіпті 1832 жылы присяжной делдалдар (стряпчий) институтының құрылуы да өз
қызметінің жіктік сипатына орай Ресейдің сан алуан әлеуметтік жіктерінің
өкілдеріне сот пен басқа мекемелерде олардың мүддесін қорғауға кепілдік
бере алмады.
Сот ұйғарымдары мекемесі адвокатура ұйымдарының негізіне қарама-қайшы
ереже енгізді, оның мәнісі бүгінгі түсінік тұрғысынан олар өзінің қызмет
міндеті мен саласы бойынша қисынға келмейтін құқықтық делдал, шешен және өз
клиентінің сенімді өкілі құзіреттерін қоса атқарды. Осы құқықтық
телінушілік қазіргі Қазақстан Республикасының заңнамасында сақталған,
біздіңше, олай етудің ешбір орайы жоқ. Еуропаның көптеген елдерінде
құқықтық делдал мен соттағы өкілдік екі дербес институт ретінде дамыды.
Адвокаттар екі санатқа бөлінді: присяжной (алқа) сенімділері-адвокаттар
- кәсіби ант беретін корпорация және адвокаттық қызметпен жеке дара
айналысатын жеке сенімділер. Сот палатасы жанынан присяжной сенімділері
мүшелерінен сайланатын присяжной сенімділерінің кеңесі құрылды. Олардың
міндетіне жекелеген адвокаттар қызметіне бақылау және басқа да іс-әрекеттер
кірді. Присяжной сенімділері кеңесінің қызметіне жоғарғы қадағалау Сот
палатасы мен Билік етуші сенатқа жүктелді.
Присяжной сенімділері корпорациясының өзін-өзі басқаруы ретінде сот
палатасы жанынан присяжной сенімділері кеңесі жұмыс істеді (алайда барлық
губернияда емес). Олар лауазымдары сайланбалы төрағадан, жолдастар
төрағасынан және кеңес мүшелерінен тұрды. Кеңеске сайлау жәй көпшілік
дауыспен әрбір лауазымға жеке жүргізілді. Кеңес бұрынғы құрам есебінен
кейін жыл сайын присяжной сенімділерінің жалпы жиналысында қайта сайланды.
Кеңес өз қызметін әртүрлі бағыттар бойынша жүргізді. Ол присяжнойлық
сенімділерді қабылдады және босатты, тәртіптік практика жүргізді, присяжной
сенімділер арасында тегін істер бөлді, олардың арасыңдағы дау-дамайды
реттеді, ол өз шешімін жай көпшілік дауыспен қабылдады.
Сөйтіп, присяжнойлық адвокатура сайланбалы органдар түріндегі және
жоғарғы сот орындарының сырттай қадағалауындағы ішкі өз-өзін басқаруға
біріккен присяжнойлық сенімділер сословиясы дейтін - ерікті кәсіп
адамдарының корпорациясы - присяжнойлық сенімділер кеңесі. Қылмыстық істер
бойынша қорғаумен, азаматтық процесте тараптарға өкілдік етумен қатар (оның
ішінде сот тағайындауы бойынша) адвокаттарға, кедейлер үшін тегін
консультация беруді қоса алғанда, халыққа заң көмегін көрсету жүктелді [1,
89].
Сот ұйғарымдары мекемесі туралы Жарғымен жаңа қоғамдық-құқықтық
институтқа қатаң талаптар қойылды. Онда присяжной сенімділердің құқықтары,
міндеттемелері мен жауапкершілігі нақты көрсетілді. Бұл үшін қажетті
шарттарға сай келген және белгіленген тәртіппен адвокаттар корпорациясына
қабылданған адамдар ғана присяжной сенімділері бола алды.
Осы нормативтік құқықтық талаптар екі санатқа бөлінді - оң (бола алатын)
және жағымсыз (бола алмайтын).
Сот ұйғарымдары мекемесінің 354-бабына сәйкес 25 жасқа толған, жоғары
заң білімі және сот ведомствосының шенеунігі немесе присяжной сенімдісінің
көмекшісі ретінде бес жыл сот тәжірибесі бар адам ғана присяжной сенімдісі
бола алатын.
355-бапта кімдердің присяжной сенімдісі бола алмайтындығы ашық
көрсетілді: 1) 25 жасқа толмағандар; 2) шетелдіктер; 3) қарызын төлей
алмайды деп жарияланғандар; 4) жалақысыз құрметті немесе қоғамдық
лауазымдағы адамдарды қоспағанда, үкіметте немесе сайлау бойынша қызметте
тұрғандар; 5) сот үкімі бойынша дәулет құқығынан айыруға немесе шектеуге
ұшырағандар, сондай-ақ дін сотының үкімі бойынша діни мәртебеден айырылған
дін қызметшілері; 6) дәулет жағдайының құқығынан айыруға немесе шектеуге
әкеп соққан қылмыстары мен теріс әрекеттері үшін тергеуде тұрғандар және
осындай қылмыстары мен теріс әрекеттері үшін сот үкімімен ақталмағандар; 7)
қызметтен сот бойынша немесе діни мекемеден әшкереленгендігі үшін я болмаса
қоғам арасынан және дворян жиналысынан өздері жұмыс істеген қоғамдардың
үкімдері бойынша шығарылғандар; 8) сот бойынша басқа істер жөнінде жүріп-
тұруына тиым салынғандар, сондай-ақ присяжной сенімділері қатарынан
шығарылғандар.
Бұл арада присяжной сенімділері кеңесінің сол уақыттың өзінде-ақ
қабылдау туралы мәселені шешкен кезде бұл адам туралы барлық мүмкін
мәліметтер негізінде үміткердің адамгершілік қасиеттері туралы дәйектерді
басшылыққа алғандығын атап өту қажет.
Сот ұйғарымдары мекемесінде присяжнойлық сенімдінің қызмет атқаруға кіру
тәртібі анықталды, оған төмендегі талаптар кіреді: қабылдау және тіркеу.
Присяжнойлық сенімділерді қабылдау кеңеске тәуелді болды; оның шешімі -
присяжной сенімділері корпорациясына негізгі тіркеу актісі. Кеңестердің
бірі өтініш берушіні қабылдаудан бас тартқан жағдайда, бұл тұлғаны сол
мәліметтерімен басқа кеңес қабылдай алатын. Формальды құқық қабілеті
шарттарына негізделген қабылдаудан бас тарту туралы кеңес анықтамасы үшін
сот палатасына, бұдан кейін Билік етуші сенатқа шағым жасауға болатын.
Алайда тұлғаның адамгершілік тұрғыдан бағалануына негізделген қабылдамау
туралы кеңес анықтамасы шағымдануға жатқан жоқ. Жазу формалды сипатта
болды, оны присяжной сенімділері қатарына осы тұлғаны қабылдау туралы кеңес
анықтамасының негізіңде сот палатасы жүргізді, жазу процесіне округ
присяжной сенімдісінің тізіміне қабылданған адамның тегін енгізу, кеңес
берген куәлікке қол қою және оны қабылдау туралы жарияланым кірді.
Присяжной сенімдісі ие маңызды құқықтардың бірі сот палатасы әрбір
округы сенімділерінің өз мүшелерінен кеңесті сайлайтындығы еді, бұл
институттың корпоративтігінің көрінісі болып табылды. 1874 жылғы
контрреформа кейіннен адвокатураны едәуір әлсіретті және соған орай ерекше
қоғамдық қызмет атқаратын заңгерлер бірлестігін білдіретін сословие
термині қолданыла бастады. Заңмен тәртіптелмеген сословия мүшелерінің
құқығы мен міндеті Жарғыларда көрсетілді, алайда олардың саны азшылық
балатын.
Присяжнойлық сенімдіні оның еңбегі үшін көтермелеу оның сенімдісінің
және клиентінің жазбаша келісімімен анықталды; осындай келісім болмаған
кезде көтермелеу әділет министрі белгілеген арнайы бағамен анықталды (тек
азаматтық істер үшін). Көтермелеу көлемін анықтау кезінде негізгі өлшем
ретінде талап бағасы қызмет етті, алайда бұл жағдайда талап бағасының
өсуімен пайыз азайды: талапкер сенімдісі өзіне тиесілі төлемнің төрттен
бірін, ал сенімді жауапкер үштен бірін алды.
Присяжной сенімдісі қабылдаған анттарда кәсіптік міндеттемелер
көрсетілді, антта ол заң мен адвокаттың абыройын қатаң сақтауға
міндеттенді, ал кеңестер оның дәл орындауын бақылауға тиіс болды (Сот
ұйғарымдарының мекемесі 367-бап, 2-тармақ).
Присяжнойлық сенімділер қызметі тек бір округте жүргізілді, өйткені Сот
ұйғарымдары мекемесінің 356-бабы бойынша өздері тіркелген сот палатасыңдағы
округтегі қалалардың бірінде тұрақжай таңдауға тиіс болатын.
Кеңестің өз мүшелерін бақылауы, егер олардың қызметі кеңес іс әрекетінің
аясында, яғни осы сот округінің шегінде болған жағдайда ғана жүргізілді.
Заң бір жеңілдікке жол берді: егер, бір округте басталған іс екінші округке
көшірілсе, мысалы, кассациялық шешім салдарынан, онда адвокат іс
жүргізілген жердегі присяжной сенімділері кеңесіне бағынды. Егер ол іс
бойынша талап қою үшін басқа қалаға кетуге тиіс болса, онда жоқ кезіндегі
іске тиесілі қолында бар барлық істі басқа присяжной сенімдісіне
(сенімдінің келісімімен) беруге міңдетті.
Присяжнойлық сенімдінің міндетіне өзіне тапсырылған істің тізімін жасау
(бағам қолданысына жататындар, сондай-ақ жатпайтындар) және оны присяжной
сенімділері кеңесіне талап еткен бойда тапсыру кірді.
Бұл уақытта присяжной сенімділері көмекшілершің институты тарала
бастады. Сот ұйғарымдары мекемесінің 354-бабына сәйкес оған бес жыл
бойында көмекші ретінде присяжной сенімділері басшылығымен сот
практикасынан өткен тұлғалар жатқызылды. 354-бапқа түсініктемеде
присяжной сенімділері сословиесінің құрылуымен оларда заң ғылымы курсын
бітірген, алайда еш жерде қызмет етпеген көмекшілер болатындығы
(практикалық сабақтар бойынша), олардың мәліметтер мен сот практикасын ала
алатындығы туралы түсініктеме берілген.
1874 жылғы 6 маусымда присяжнойлық сенімділермен қатар жеке сенімділер
институтын құрған заң шықты. Жеке сенімдіні лауазымға бекіту және
татуластырушы судьялардан және жалпы сот ұйғарымдарымен азаматтық істер
жүргізуге қатысу құқы-ғын алу үшін іс бойынша жеке сенімді қолдаухат
жасаған округтегі соттар берген ерекше куәлік негіздеме болды. Кез-келген
сотқа қатысу құқығы бар присяжной сенімділерімен салыстырғанда жеке
сенімділер өздеріне осындай рұқсат берген соттарға ғана қатыса алатын.
Қазақстанда патшалық жүргізген жоғарыда аталған сот реформасының
отаршылдық сот органдарында қарастырылған сот істері үшін мәні болды.
Ал қазақ қоғамында қорғау институтының белгілі бір тарихи дәстүрлері
болды. Бүгінгі күндері қазақ құқығының белгілі қайнарларында (Л.И
Баллюзектің, Н.А. Гродековтің, Қ. Ә. Жиреншиннің, С.А. Сабатаевтың, С.С.
Фукстың және басқалардың еңбектері) қазақтардың сот төрелігі рәсіміне
қорғаушылардың тікелей қатынасатындығы ашық көрсетілмесе де, Ресей
империясы отарлағанға дейін бүгінгі Қазақстан аумағында айрықша қорғау
институтының (немесе осындай тегершіктердің) болғандығы туралы тұжырым
жасауға болады. Олардың кейбірі XX ғасырдын 20-жылдарына дейін сақталды.
Осылайша, қазақтың ғұрыптық құқығындағы айыптау бағытымен қатар оңда
іздестірушілік бастау орын алды, бұл құқық бұзушылықтың жәй-жапсарын
шынайы талқылауға мүмкіндік берді және сол арқылы айыпталушыны негізсіз
жаладан қорғауға ықпал етті [2, 18].
Осы ойды С.А. Сабатаев дамыта отыра, ақсақалдар сотының көне дәстүрлер
мен ғұрыптар бойынша билік еткен таза халықтық сот ретінде болғандығын нақ
көрсетеді [3, 67].
Заңгер-ғалымдар Қ.Ә. Жиреншин, А.Н. Тәуекелов және басқалар өз
еңбектерінде қазақтардың ғұрыптық құқығында қорғау элементерінің болғандығы
туралы ашып айтпайды, алайда, біздің ойымызша, судьялар бөлу институты,
істі қарауға келісім беру, анттар институтысияқты тегершіктер олардың
болғандығы туралы айтуға негіз болып отыр [4, 90]. Кеңестік саяси жүйе
орныққанан кейін адвокатура айтарлықтай өзгеріске ұшырады. 1864 жылғы
реформа бойынша құрылған присяжнойлық және жеке адвокатураның қызметі олар
жаңа социалистік мемлекетті құру принципіне қайшы болғандықтан, Кеңес
үкіметінің алғашқы декреттерімен жойылды. Адвокатура біртіндеп кеңестік сот
төрелігінде қосымша қызмет атқара бастады. Қорғау институтын ұйымдастыру
мен сотқа қатысушылардың қатысуына көзқарас талай рет өзгерді. Бір нысанды
жоққа шығара, ал екіншісін енгізе отыра, кеңестік заңнама тоталитарлық
режим талаптары мен нығайту мақсаттарына жауап беретін қорғаушылар
қызметінің ұжымдық нысанын орнықтыра бастады.
Солай болса да, азаматтық істер, қылмыстық істер мен өкілдік бойынша
қорғаудың жаңа ұйымының көп жыл бойы ізденуі нәтижесінде адвокатура дамуын
жалғастырды. Белгілі практикалық және теориялық тәжірибе жинақтаады.
Адвокаттық қызметтің жаңа нысандары пайда болды, оның құқықтық нормативтік
базасы және т.б. нығайды. КСРО ыдырап, жаңа тәуілсіз мемлекетер құрылғаннан
кейін кеңестік кезеңде жинақталған жақсы тәжірибе ұлттық адвокатуралар
қызметіне негіз болып қаланды.
Кеңестік дәуірдегі адвокатураның ұйымдық нысаны, сондай-ақ мемлекет
тарапынан оған деген көзқарас бойынша революцияға дейінгі адвокатурамен
көптеген ортақ тұстарының болғандығын атап өткен жөн. Екі адвокатура да
жергілікті деңгейде ұйымдастырылды, оларда орталық аппарат пен идеялық
тұғырнама болған жоқ, соның салдарынан олар патшалықтың немесе Кеңес
өкіметі саясатының жетегінде кете беретін. Екі адвокатура да өз әрекеттері
үшін Әділет министрлігінің қырағы қадағалауына, судьялардың немқұрайлы
қарауына, өздерінің сотқа дейінгі сатыдағы рөлінің төмендеуіне мойынсұнуға
тиіс болды. Қос адвокатура да өз құқықтары мен міндеттерін анықтауда
бәрібір мемлекетке тәуелді болды [5, 56].
Адвокатураны ұйымдастырудағы қиындықтарға қарамастан республикада
мүмкіңдік шегінде адвокат кадрларын даярлау жүргізілді. Осылайша, 1936 жылы
адвокаттар алқасында 141 адам болды. Сол жылы алқа қызметкерлерінің алғашқы
бүкілқазақстандық съезі шақырылды, онда халыққа заң көмегін жақсарту
жөніндегі адвокатура міндеттері анықталды. 30-40-шы жылдары қылмыстык істер
бойынша (әсіресе саяси істер бойынша) қорғау қызметінің ұтымдылығы бірқатар
белгілі себептер бойынша төмендеді Одақтас республиқалардың қолданыстағы
қылмыстық іс жүргізу кодекстеріне өзгерістер еңгізу туралы 1934 жылғы 1
желтоқсандағы КСРО (СССР) Орталық Атқару Комитетінің (ЦИК) Қаулысы өте
жағымсыз роль атқарды. Онда террористік ұйымдар мен террористік актілер
туралы істер бойынша сот жүргізудің ерекше тәртібі белгіленді: тергеу
уақыты 10 күннен аспайтын мерзімде аяқталды, ал айыпталушыға айыптау
қорытындысы сот істе қаралғанға дейін бір тәулік бұрын тапсырылды;
айыптаушы мен корғаушының сотқа қатысуы тоқтатылды; қассациялық шағым
жасауға және кешірім жасау туралы өтініш беруге рұқсат етілмеді. Кейіннен
1937 жылғы 14 қыркүйектегі КСРО (СССР) Орталық Атқару Комитетінің (ЦИК)
Қаулысымен осы тәртіп контрреволюциялық зиянкестіктер және диверсиялар
туралы істерді қарауға қатысты белгіленді.
Адвокатураға жағымсыз көзқарастың болуына қарамастан, сол кездің өзінде
адвокаттарды қызмет көрсету саласының қызметшілері ретінде санауға бола ма
деген пікір теріске шығарылды. Заңи ортада адвокатураны жұртшылық алдында
мазақ ететін, оны қарапайым кәсіп дәрежесіне түсіретін және оны өз қызметін
сататын кім көрінгеннің қатарына қоятын осындай көзқарасты батыл айыптау
керектігі атап көрсетілді. Сол жылдары елдің қоғамдық-саяси дамуына
төзбеушілік, жаулық, жаппай күдік, қорқақтық, жала және аңдушылық ахуалы
теріс ықпал етті. Мұндай жағдайда адвокатураның қандай да бір бөлек маңызды
ролі туралы айту мүмкін емес еді. Алайда, осы жәйттар адвокатураның дамуы
мен белгілі бір корпоративтік тұтастықты және шектеулі автономияны сақтауға
бөгет бола алмады, кәсіби адвокаттық корпустың қалыптасу процессі тоқтаған
жоқ, олардың көпшілігі өз парыздарын адал атқарды.
Сот ісін жүргізу туралы 1958 жылғы 25 желтоқсандағы заңнама негіздері
сотта қорғауды жүзеге асыру, сондай-ақ азаматтарға, кәсіпорындарға,
мекемелер мен ұйымдарға заң көмегін көрсету мақсатында адвокаттар алқасының
жұмыс істейтіндігін, адвокаттар алқасының адвокаттық қызметпен айналысатын
тұлғалардың, ерікті бірлестігі екендігін және одақтас республика Жоғары
Кеңесі бекіткен Ереже негізінде өз қызметін жүргізетіндігін белгіледі. Осы
нұсқауға сәйкес әрбір одақтас республика адвокатура туралы өз Ережесін
қабылдады. Қазақстанда мүндай ережені 1960 жылғы 5 шілдеде ҚССР Жоғары
Кеңесі бекітті.
1950-60 жылдары Қазақ ССР Министрлер Кеңесі жанындағы заң комиссиясының
төрағасына адвокаттар алқасы жиналысымен қатар алқа төралқаларының
төрағаларына тәртіптік жаза қолдану құқығы берілді. Басқа республикаларда
бұл мәселе сол уақытта тіпті Адвокатура туралы ережелермен де реттелген
жоқ. Бұл мәселе осы күнге дейін үлкен күдік пен алшақтық туғызып келеді.
Өйткені, кейде алқа төралқаларының төрағаларына немесе олардың
орынбасарларына қатысты соттар мен өзге мемлекеттік органдардың жеке
анықтамалары және ақпараттары келіп тұрады. Адвокатураға мемлекеттік
басшылыктың нысаны ретінде төралқаны тарату қарастырылды, одан кейін жаңа
құрам сайлануға тиіс болатын.
1977 жылы кеңестік заңнама тарихында КСРО Конституциясында алғаш рет
адвокатураның құқықтық жағдайы бекітілді (161 бап). Сөйтіп, мемлекет ресми
денгейде адвокатураны конституциялық орган, ал адвокатта сот ісін жүргізу
кезінде тікелей қатысушы ретінде мойындады. 1979 жылғы 30 қарашада КСРО-
дағы адвокатура туралы Заң қабылданды. Осы нормативтік құқықтық актімен
жалпы одақтық көлемде кеңестік адвокатураның ұйымдық және қызмет мәселелері
реттелді. Осы заң негізінде әрбір одақтас республикада Адвокатура туралы
Ереже әзірленді (Қазақстанда мұндай Ереже 1980 жылғы 13 қарашада
бекітілді). Осындай актілерді қабылдау адвокаттар қызметін бірізді реттеуді
қамтамасыз ету және сонымен қатар адвокаттар алкасының ролін көтеру, кейбір
мәселелерде адвокаттарға үлкен дербестік беру қажеттігінен туындады.
Сонымен қатар, адвокатураның мемлекетке тәуелділігі күшейді.
Ережеде адвокатураның міндеті, адвокатураға мүше қабылдау және одан
шығару тәртібі анықталып, алқаның ұйымдық қызметін жетілдіру шаралары
қарастарылды және адвокаттың қызметтің кепілдігі тұжырымдалды. Атап
айтқанда, мемлекеттік органдар адвокаттың сауалы бойынша заң көмегін
көрсетуге байланысты қажетті құжаттарды заң консультациясы арқылы беруге
міндетті болды.
Адвокатурадан шығарылған адвокаттар шағымын қараудың соттағы тәртібі
қарастырылды. Алқаның басшы органдарын сайлау, өкілеттік мерзімі тәртібінің
бірыңғай ережесі белгіленді. Осының барлығы, сөз жоқ, кеңестік сот төрелігі
жүйесінде адвокатураның орны мен маңызын көтерді, азаматтар мен ұйымдарға
көрсетілетін заң көмегінің саласын арттырды, соңғылардың өз занды құқықтары
мен мүдделерін жүзеге асыруына көмектесті.
Осы Ереженің көптеген баптары ізінше қолданыстағы Адвокаттық қызмет
туралы ҚР Заңына негіз болып қаланды, адвокаттар қызметін конституциялық
реттеу, Қазақ ССР адвокатурасы туралы Ереженің кабылдануы қылмыстык сот
ісінде заңдылықта қамтамасыз ету, соттың заңды, қисынды және әділ үкім
шығаруы тұрғысынан қорғау институты ролінің өскендігін көрсетті.
Кеңес қоғамын қайта құру және онтайландыру дәуіріңде, 80-жылдардың
екінші жартысында заң саласын қамтыған кооперативтік қозғалыс өрістеді.
Барлық жерлерде халыққа ақылы барлық мүмкін заң қызметтерін көрсететін
әртүрлі кооперативтік-құқықтық ұйымдар, қауымдастықтар, одақтар және т.б.
пайда болды. Құқық қорғау органдарының бұрынғы кызметкерлері, заңгерлік
жоғарғы оқу орындарының және техникумдарының практикалық тәжірибесі жоқ
оқытушылары мен түлектері және т.б. осы құқықтық кооперацияларға мүше
болды.
Іс жүзінде дәстүрлі жұмыс істейтін қорғау институттарына өзіндік
бәсекелестік туғазды, оның үстіне 1989 жылғы 30 маусындаға Қазақ ССР
Жоғарға соты пленумының Құқықтық кооператив мүшелерінің қылмыстық және
азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы туралы Қаулысына сәйкес жарғыларында
азаматтарға, кәсіпорындарға, мекемелер мен ұйымдарға заң көмегін көрсету
көзделген құқықтық кооператив мүшелері айыпталушының (сотталушының)
қорғаушысы немесе қылмыстык, сот ісі процесіне өзге Қатысушы және азаматтық
сот ісіне азаматтардың, заңды тұлғалардың өкілі ретінде жіберілуі мүмкін.
Алайда практика осы шешімнің қате екенін көрсетті (кейде өзінің тек
пайдакүнемдік мүддесін ойлаған, адвокаттық әдеп тәртіптерін өрескел бұзған,
біліктілігі төмен және тәжірибесі жоқ, адвокаттар алқасынан шығарылған,
теріс қылықтары үшін құқық органдарынан босатылған адамдар қорғаушы болды,
осының барлығы заңсыз сот шешімдерінің шығу ықтималдығын күрт өсірді) және
олар ізінше 1991 жылғы 28 маусымдаға заңмен жойылды [6, 159].
Қылмыстық сот ісінің алғашқы сатысындағы қорғау құқығы заңдық тұрғыдан
1989 жылғы 13 қарашадағы сот құрылысы туралы КСРО және одақтас
республикалары заңнамасы Негіздерінде бекітілді. Негіздерге, 1990 жылғы 10
сәуірдегі КСРО Заңына сәйкес Қылмыстық сот ісі Негіздерінің 13, 22, 23 -
баптарына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осындай заңдар ҚазССР-ында
тиісінше 1990 жылғы 23 қараша мен 1991 жылғы 16 ақпанда қабылданды.
Осы заңдар қабылданғаннан кейін республика Әділет министрлігі мен
адвокаттар алқасының төралқасы прокуратура органдарымен және ІІМ (МВД)
бірге 1989-1990 жылдардағы ұстау, тұтқындау, айып тағу, кылмыстық ізге
түсуді тоқтату санының өсуіне талдау жасады және осы негізде азаматтардың
заң көмегіне жүгінуінің ыктимал өсуі болжанды. Осы факторлар адвокаттар
санының өсуіне, қылмыстық істі тергеудің алғашқы сатысындағы қорғану құқығы
туралы заңды жүзеге асыру бойынша бірқатар шұғыл шараларды қабылдауға және
т.б. ықпал етті. Атап айтқанда, барлық заң консультациясында прокуратура
және ІІМ келісілген кесте бойынша адвокаттар кезекшілігі ұйымдастырылды.
Жоғарыдағы өзгерістер Адвокатура туралы Ережеге өзгерістер мен
толықтылар енгізу туралы 1991 жылғы 28 маусымдағы Қазақстан
Республикасынын Заңында өз көрінісін тапты, онда адвокаттар алкасының санын
көбейту үшін шектеулер алынды; біліктілік емтиханын тапсырғандар және
адвокаттық практикамен шұғылдану құқығына патент алғандар тиісінше алқаға
мүшелікке қабылданды; адвокаттарға заң консультациясында жұмыс істеумен
қатар жекеменшікті адвокат кеңсесін және азаматтарға заң көмегін
ұйымдастырудың өзге де нысандарын құру мүмкіндігі және т.б. берілді.
Осы заңға сәйкес, жоғары заңи білімі бар, қажетті тәжірибе мен кәсіби
дағдыларды алған үміткерлерді адвокатураға қабылдауды қамтамасыз ету
мақсатында халық депутаттары облыстық, Алматы қалалық Кеңестері атқару
комитеттерінің әділет басқармалары жанынан біліктілік комиссиялары құрылды.
Комиссия тиісті әділет басқармасы бастығының бұйрығымен және ҚазақССР
Заңгерлер одағы облыстык атқару комитеттері мүшелерінің, заң ғалымдары,
тәжірибелі заңгер-практиктер өкілдері ұсынған адвокаттар кіретін адвокаттар
алқалары жалпы жиналыстары қаулысынен үш жыл мерзімге құрылды. Комиссия
құрамына адвокатардың кемінде елу пайызы кіруге тиіс болды.
Бұл комиссия адвокат атағына үміткер тұлғалардан емтихан қабылдады;
үміткердің Ережеде мазмүндалған талаптарға сәйкестілігі туралы мәселені
шешті; адвокаттық практикамен шұғылдану құқығына патент берді.
Осы заң адвокат корпусының санының сапалық және сандық өсуіне жағдай
жасады, бұл өз кезегінде қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамды
қорғауды қамтамасыз етуге (оның ішінде айыпталушының (сезіктінің) нақты
адвокат таңдау құқығына) мүмкіндік берді.
Қазақ ССР ҚЖК жүзеге асыру кезінде қорғаушының қатысуын, әсіресе
сезіктіден алғаш рет жауап алған кезде қамтамасыз ету туралы баптың және
осы заңның басқа да ережелерінің әртүрлі себептерге орай бірқатар
қиындықтарға кездескендігін атап өткен жөн, олардың арасында: әкімшілік-
аумақтық бірліктің шалғайлығы мен көлемі; өңірдегі халықтың аздығы,
сондықтан да бір ауданда тек бір адвокаттың ғана болуы; алқа мүшелерінің
материалдық мүдделілігінің болмауы (мемлекет адвокаттың орта айлық қорғау
ақысының жоғары шегін күнтізбелік жылға есептеп анықтады, бұл мөлшер
белгіленген сомадан аспады) және т.б. Сонымен қатар, 1991 жылғы 16
ақпандағы заң қорғаушының қорғауды жүргізуге кедергі келтіретін тәндік және
психикалык кемшіліктері бар кәмелетке толмағандар мен сот ісі тілін
білмейтін тұлғалар істері бойынша ұстау хаттамасы немесе тұтқынға алу
туралы қаулы жарияланған сәттен бастап міндетті қатысуын енгізді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 12 ақпандағы Қаулысымен
Қазакстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы
(негізгі бағыттар) бекітілді. Онда республика заң жүйесінің терең
дағдарысты өткеріп отырғандығы, оның құқықтық реформалардың нарықтық
экономиканың дамуынан, мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру процесінен,
қазіргі парламентаризм және өзге де демократиялық институттардың
қалыптасуынан айтарлықтай артта қалуынан ушыға түскеңдігі атап өтіледі.
Осындай жағдайларда мемлекет халыққа құқықтық қызмет, құқықтық көмек
саласындағы қызметті құқықтық реттеуден шет қала алмайды. Реттеудің
мақсаты, ең алдымен, құқықтық қызметтер нарығын әрбір азаматқа оның
қорғануы үшін Конституциялық қүқығын жүзеге асыруына кепілдік беретін
жоғары сапалы құқық қорғау жұмыстарымен қамсыздандыру болып табылады.
Құқықтық реформаның тұжырымдамалық бағытталуы адвокатура институтының
республика құқық қорғау жүйесінде лайықты орын алып, өзін-өзі басқаратын,
өзін-өзі қаржыландыратын коммерциялық емес ұйым ретіндеті дербестігін
сақтайғындығында. Ал бұл үшін адвокат өзінің кәсіби парызын орындауға
тиісті іс жүргізу құқықтары мен міндеттемелерін алуға тиіс.
Сөйтіп, адвокатура шын мәнінде мемлекеттің қажетті қоғамдық- құқықтық
институтына айналды, бұны адвокаттар еңбегінің ролі мен беделінің артуы
айғақтайды. Мысалы, 1995 жылдың басында адвокаттардың жалпы санының 1989
жылмен салыстырғанда үштен бір есеге артып, екі мыңнан асты. 1992 жылы
Алматыда 244 адвокат болды, ал 1997 жылдың 1 қаңтарында Алматы
қалалық адвокаттар алқасында мүшелердің саны 300 адамнан асты. Алайда
адвокаттың сот ісінің кез келген сатысында бәсекелестік, тұлғаға қол
сұқпаушылық, абырой мен беделді құрметтеу, кінәсіздік презумпциясы, заң
көмегімен қорғау құқығын алу принципімен қамтамасыз етілуі тұрғысында
процеске толыққанды қатысушы болғандығы туралы айтуға әлі ертерек.
Адвокат сөзі латынның advocatus, advoco сөздерінен аударғанда
шақырамын, көмекке шақырамын деген сөздерді білдіреді [7, 13].
Алғашқы адвокаттар Ежелгі Римде пайда болған. Бүгінде Поляктың
құқықтанушы-тарихшы ғалымы Е.В.Васьковский ... Римде алғашқы заңгерлер
патрондар болған, олардың тұлғасында екі кәсіп біріктірілді: заңгер-
кеңесшілер және адвокаттар деп жазады. Адвокатура Ежелгі Римнің
республикалық кезеңінде тәуелсіз кәсіп ретінде жұмыс атқарған және ешқандай
ұйымдық ұйымдастырылуы болмаған [8, 56].
Русьте алғаш рет соттардағы кәсіпқой сенімділер туралы XV ғасырдың заң
ескерткіштеріне жазылған. Псков Соттық грамотасында (1397-1467 жж.)
сенімділерді пайдалану құқығы барлығына емес, тек қана әйелдерге,
балаларға, дін қызметкерлеріне (монархтарға), қарт адамдарға және
саңырауларға заң қызметін пайдалану тәжірибесі жүргізілді [9, 6]
1.2. Адвокаттық қызметті реттейтін заңдар: түсінігі, мән-мағынасы
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанда адвокатура институтын
реформалауға және заңнаманы жаңғыртуға негіз салған негізгі құжат 1994 жылы
12 ақпандағы №1569 Қазақстан Республикасының қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформалар туралы мемлекеттік
бағдарламалар болатын. Аталған мемлекеттік бағдарламада сот жүйесі тиімді
қызмет ету үшін, білікті адвокатура қажеттілігі атап айтылған. Құқықтық
реформа адвокатура туралы қолданыстағы заңнаманы қайта қарауды және онда
алуан түрлі өзін-өзі басқаратын адвокатаура қызметінің ұйымдық нысандары;
оны міндетті лицензиялау; тиімді қорғау мен өкілдік ету үшін кепілдіктер;
азаматтарды қорғау және өзге де заң көмегін көрсету жөніндегі адвокаттардың
қызметіне араласпау; кез келген мемлекеттік органдарда және мекемелерде сот
өндірісінің кез келген сатысында білікті заң көмегін көрсетуге және
қорғауға құқық; мемлекет есебінен заңмен белгіленген тұлғаларға қорғау
шығындарын төлеу; адвокаттардың ерікті бірлестіктеріне; жеке азаматтық
кеңселерге және фирмаларға жеңілдетілген салық салу көрсетілуі тиіс деген
[7, 36]
1995 жылы Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылдануы барлық
қолданыстағы заңдарды реформалау қажеттігін туғызды, бұған, атап айтқанда,
1997 жылғы 5 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Адвокаттық қызмет
туралы Заңының қабылдануын дәлел ретінде тілге тиек етуге болады.
Адвокатура жағдайы мен адвокаттың құқықтық мәртебесінің әртүрлі
мемлекеттерде бірдей еместігі белгілі. Бұл тек қоғамда, елде және заңнамада
қаңдай құқықтық режим және тұлғалардың жағдайы, олардың құқықтары мен
бостандықтарының қандай күйде екендігіне ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің
құқықтық жүйесі мен ұлттық дәстүрлерге және оның экономикасына да
байланысты.
Адвокатура туралы заңнамада болған өзгерістер адвокатура қызметін
жетілдіру мәселелеріне байланысты казіргі жағдайдаға адвокатура кызметіне
өзге көзқарастарға талап етті; нақтырақ айтқанда: адвокаттың сот ісіне
катысуы кезінде туындаған мәселелерді толық және жан-жақты зерттеу; ҚР
заңнамасына толықтырулар мен өзгерістер еңгізу бойынша даярлық; заң
көмегінің төлемі мен республикалык бюджет қаражаты есебінен қорғау мен
өкілдік етуге байланысты шығындарды өтеу және т.б.
Қазіргі уақытта адвокатура қызметін тәртіптейтін негізгі заң жоғарыда
аталған арнайы заң болып табылады, онда адвокаттық қызметтің тәртібі мен
мазмұнын және осылардан туындайтын құқық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар біріктіріліп жүйеленген.
Алайда қолданыстағы Заң өзінің бүкіл маңыздылығына қарамастан әрі қарай
жетілдіруді қажет етеді. Ол тек ұйымдық мәселелерге ғана емес, сондай-ақ
жалпы заңдық базаның жетілмеуімен де байланысты, атап айтқанда, адвокаттың
анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарымен өзара қатынас тәртібін
дәлме-дәл және анық құқықтық реттелуі жоқ. Халықаралық ынымақтастық
саласында ҚР Адвокаттары одағының құқықтық мәртебесі мен жағдайы
анықталмаған және т.б.
Адвокаттық кызмет үшін маңызды тұжырымдамалық мәні бар құқық негіздеріне
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасын
(негізгі бағыттар) жатқызуға болады (1994 жылғы 12 ақпанда Қазақстан
Республикасы Президентінің қаулысымен бекітілген), онда сот жүйесінің
тиімді жұмыс істеуі үшін күшті, білікті адвокатура қажеттігі атап өтілген.
Аталған мемлекеттік бағдарлама қабылданған сәтте құқықтық реформа
адвокатура туралы қолданыстағы заңдарды қайта қарауды көздеді. Оларда мына
ережелер орын алуға тиіс болатын: адвокаттық қызметтің сан алуан тәуелсіз,
өзін-өзі басқаратын ұйымдық нысандары; олардың міндетті лицензиялануы;
тиімді қорғау мен өкілдік үшін кепілдік; азаматтарды қорғау және өзге заң
көмегін көрсету бойынша адвокат қызметіне араласпаушылық; кез келген
мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар мен мекемелерде сот ісінің кез
келген сатысында кәсіби заң көмегі мен қорғау құқықтары; мемлекет есебінен
заңмен анықталған адамдарды қорғау үшін шығындарды төлеу. Адвокаттық
қызмет туралы1997 жылғы 5 желтоқсандағы заң және адвокатты қызметті
реттейтін өзге де заңдар мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асырудың манызды
нәтижесінің бірі болып табылады.
Жалпы осы құқықтық реформаның өзінің рөлін орындағандығын атап көрсеткен
жөн. Ол уақытша сипатта болған қоғам дамуының белгілі кезеңі болды. Қазір
реформалардан гөрі мемлекеттің құқықтық дамуының тұжырымдамасы туралы
көбірек айту керек. Енді қолданыстағы заңға қажетті өзгерістер мен
толықтырулар енгізу жолымен кодификациялы қабылданған актілердің
кемшіліктері жойылуға тиіс.
Атап айтқанда, негізсіз айыптаудан және соттаудан, адам—мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды калайша толығымен
камтамасыз ету және сонымен қатар қылмыстық процестің өзін барынша онай,
қарапайым және тиімді етуге болады. Соңдықтан ҚР Әділет министрлігінің
Қазакстанның құқықтық дамуының тұжырымдамасын жүзеге асыру жұмыстарын
жалғастыруға тиістілігі әділ айтылған.
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің бұл жұмысы Қазақстан
Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі N949 Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат Тұжырымдамасына сәйкес
орайластырылған. Қылмыстық іс жүргізу заңдарын одан әрі жетілдіру кажет.
Бұл орайда негізгі мақсат қылмыстық іс жүргізудің адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға бағытталған мынадай түбегейлі принциптерін нақты
нормаларда одан әрі дәйекті жүзеге асыру болып табылады (басқалардың
арасында): сот ісін жүргізуді сотта іс қарауда айыптау функциясын қорғау
функциясы мен істі шешу функциясынан бөлек болатындай етіп құратын
тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтыға, сол секілді Қазақстан
Республикасының Конституциясы белгілеген, халықаралық құқықтық нормалармен
және Республиканың қылмыстық іс жүргізу заңымен танылған басқа да
принциптер негізінде жүзеге асыру.
Тұжырымдама қылмыстық сот ісін жүргізудегі қылмыстық саясат ізгілігі
үрдісінің көрінісі мыналар болып табылатылдығын белгілейді (басқалардың
арасында): жәбірленушілердің, соның ішінде мемлекеттің құқықтары мен заңды
мүлделерін кеңейту іс жүзінде қылмыстық процестің негізгі басымдықтарының
бірі болуға тиіс. Осы мақсатта адвокаттар мен азаматтардың сот төрелігінің
тиісті сатыларына қатысуының нақты тетігін қамтамасыз ететін нормаларды
қарастыру қажет.
Адвокаттық қызметті реттеу үшін ерекше негіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz