Сауаттылыққа үйретуге балалардың дайындығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Сауаттылыққа үйретуге балалардың дайындығына
қатысты әдебиеттерді шолу
1.1. Сауаттылыққа үйретуге балалардың дайындығына анықтама ... 10
1.2. Оқу мен жазудың психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
1.3. Жазба тілін ұйымдастырудағы кеңістіктік айырмашылықтардың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
1.4. Мектепке баратын балалардың кеңістіктік білімдерінің дәрежесі ... 45
1.5. Сауаттылықты меңгеруге балалардың дайындығы .. 46
II тарау. Мектепке баратын, жеті жастағы балалардың кеңістіктік
білімдерінің қалыптасу жағдайы
2.1. Негізделген тәжірибенің мақсаты, міндеті және әдісі ... ... ... ... ... ... ... 59
2.2. Тәжірибе қорытындысының талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
I тарау. Сауаттылыққа үйретуге балалардың дайындығына
қатысты әдебиеттерді шолу
1.1. Сауаттылыққа үйретуге балалардың дайындығына анықтама ... 10
1.2. Оқу мен жазудың психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
1.3. Жазба тілін ұйымдастырудағы кеңістіктік айырмашылықтардың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
1.4. Мектепке баратын балалардың кеңістіктік білімдерінің дәрежесі ... 45
1.5. Сауаттылықты меңгеруге балалардың дайындығы .. 46
II тарау. Мектепке баратын, жеті жастағы балалардың кеңістіктік
білімдерінің қалыптасу жағдайы
2.1. Негізделген тәжірибенің мақсаты, міндеті және әдісі ... ... ... ... ... ... ... 59
2.2. Тәжірибе қорытындысының талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Бала өмірінде оқу және жазудың рөлі ерекше. Оқу және жазба тіліне қатысты, бала оқу мен жазу білімін меңгеру деңгейі бүкіл педагогикалық процестің дамуына әсерін тигізеді.
Сөйлеу мәнері және танымдық қасиеттері бұзылған балалардағы сөйлеу мен оқу кемшіліктерін В.В.Воронкованың, Г.А.Кашенің, Р.Е.Левиннің, Д.И.Орлованың, И.Н.Садовникованың қарастырулары бойынша, оқу мен жазудың бұзылу себептеріне сөйлеудің әр түрлі дәрежедегі бұзылулары жатады: айтудағы, фонематикалық қабылдаудағы, дыбыстық талдау мен синтездегі, лексика-грамматикалық дамудағы өзгерістер, сонымен қатар гностикалық қызметтердің бұзылуы: аумақты қабылдау, оптика-аумақтық талдау және әріптер гиозисі, қолды қозғалту қызметі, дыбыс есту координациясы, уақыттағы бейімділік.
Кейбір зерттеулерде оқу мен жазуындағы бұзылулардың жазу үстінде туындайтын баланың психикалық қасиеттеріне қатысты ерекшеліктерімен: барлық жазу операцияларының үйлесіміндегі қиындықтармен, олардың әр қайсысына көңіл аудару мен бірінен біріне өту қиындықтарымен байланысты екендігі аталып өтеді. Сөйлеу-есту қасиеттерімен, сөйлеу-естуді есте сақтаумен, т.б. байланысты жазба тілінің әр түрлі бұзулулары көзге түседі.
Г.И.Данилкиннің ойынша, сөзді дыбыстық және морфологиялық талдауды меңгеруге дайындықтың жеткілікті болмауы, балалардың ана тідін меңгерудегі танымдық деңгейінің жеткіліксіз болуына негізгі себеп болып табылады. Бұл сөздегі орындарына байланысты әр түрлі дыбысталатын дыбыстардың жиынтығында, сөздегі ұқсас дыбысталатын дыбыстарды ажыратуда үлкен қателердің туындауы. Бала естіген сөзіне қарап жазатын болғандықтан, дыбысты талдаудағы және синтездеудегі қателіктер, міндетті түрде сөйлеудегі және сөзді жазудағы қателіктерге апарады.
Жазу мен оқуды қабылдаудағы кедергі келтіретін тағы бір себеп, танымдық деңгейлері жетілмеген балалардың дыбысты сәйкес әріппен байланыстыра алмауы екені белгілі.
Сөйлеу мәнері және танымдық қасиеттері бұзылған балалардағы сөйлеу мен оқу кемшіліктерін В.В.Воронкованың, Г.А.Кашенің, Р.Е.Левиннің, Д.И.Орлованың, И.Н.Садовникованың қарастырулары бойынша, оқу мен жазудың бұзылу себептеріне сөйлеудің әр түрлі дәрежедегі бұзылулары жатады: айтудағы, фонематикалық қабылдаудағы, дыбыстық талдау мен синтездегі, лексика-грамматикалық дамудағы өзгерістер, сонымен қатар гностикалық қызметтердің бұзылуы: аумақты қабылдау, оптика-аумақтық талдау және әріптер гиозисі, қолды қозғалту қызметі, дыбыс есту координациясы, уақыттағы бейімділік.
Кейбір зерттеулерде оқу мен жазуындағы бұзылулардың жазу үстінде туындайтын баланың психикалық қасиеттеріне қатысты ерекшеліктерімен: барлық жазу операцияларының үйлесіміндегі қиындықтармен, олардың әр қайсысына көңіл аудару мен бірінен біріне өту қиындықтарымен байланысты екендігі аталып өтеді. Сөйлеу-есту қасиеттерімен, сөйлеу-естуді есте сақтаумен, т.б. байланысты жазба тілінің әр түрлі бұзулулары көзге түседі.
Г.И.Данилкиннің ойынша, сөзді дыбыстық және морфологиялық талдауды меңгеруге дайындықтың жеткілікті болмауы, балалардың ана тідін меңгерудегі танымдық деңгейінің жеткіліксіз болуына негізгі себеп болып табылады. Бұл сөздегі орындарына байланысты әр түрлі дыбысталатын дыбыстардың жиынтығында, сөздегі ұқсас дыбысталатын дыбыстарды ажыратуда үлкен қателердің туындауы. Бала естіген сөзіне қарап жазатын болғандықтан, дыбысты талдаудағы және синтездеудегі қателіктер, міндетті түрде сөйлеудегі және сөзді жазудағы қателіктерге апарады.
Жазу мен оқуды қабылдаудағы кедергі келтіретін тағы бір себеп, танымдық деңгейлері жетілмеген балалардың дыбысты сәйкес әріппен байланыстыра алмауы екені белгілі.
1. Данилкина Г.И. Особенности обучения русскому языку во вспомогательной школе. - С.5-10.
2. Мовкебаева З.А. Обучение грамоте детей с различными отклонениями в развитии. Добукварьный период: Учебное пособие. -Алматы: АГУ им.Абая, 2000
3. Каше Г.А.Подготовка к школе детей с недостатками речи. - М.: просвещение, 1985.
4. Ананьев Б.Г.Анализ трудностей в процессе овладения детьми чтением и письмом. -М.:АПН РСФСР, 1950.-Вып. 70.С.106.
5. Мовкебаева З.А. Формирование пространственно-графических навыков как предпосылка к обучению к грамоте./Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Алматы,1999.
6. Аверин В.А. Психология развития детей дошкльного возраста. С-П.,2000.
7. А.Анастази. Психологическое тестирование. Кн.2.М.,1982.
8. Мухина B.C. Психология дошкольника У/Венгера Л.А. М.,1975 -С.226-231
9. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. М.Д995.-С.37.
10. Венгер Л.А.Психологическая готовность детей к обучению в школе.//В.кн. Развитие мышления и умственное воспитание дошкольников. -М.,Педагогика, 1985
11. Немов Р.С.Психология.Т.2.М.,1988 - С.117-126.
12. Выготский Л.С.Проблемы возрастной периодизации детского развития// Вопросы психологии. - 1972.-С.114-123.
13. Кравцова Е.Е., Кравцов Г.Г.готовность к школеЛДошкольное воспитание, М.,1991, С.81-84
14. Божович Л.И. Психологические вопросы готовности ребенка к школьному обучению. М., 1948 - С.42-67.
15. Мухина В.С.Детская психология// Венгера Л.А. М.,1985 - С.262-270.
16. Эльконин Д.Б. Некоторые вопросы усвоения грамоты. - Вопросы психологии. 1956, С.39.
17. Давыдов В.В. Требования современного начального обучения к умственному воспитанию детей дошкольного возраста. 1970, С.50-54
18. Лисина М.И., Капчеля Г.И. Психологическая подготовка детей к школе.
19. Люблинская А.А.Роль языка в умственном развитии ребенка. Л., 1955.
20. Лисина М.И. О механизмах системы смены ведущих деятельностей детей в первые семь лет жизни. - М.Д976.С.5-8
21. СалминаН.Г.Знак и символ в обучении. -М: МГУД988. С.169-178.
22. Цветкова Л.С. Афазия и восстановительное обучение. М.,1988 -С.151-160
23 К.П.Беккер, М.Совак.Логопедия. М.,1981 - С.85-93.
24 рМ.Боскис. Учителю о детях с нарушениями слуха.
М.,Просвещение, 1975
25. Лалаева Р.И. Нарушение процесса овладением чтения у
школьников.М,1983-С.5-12.
26. Цветкова Л.С. Афазия и восстановительное обучение. М.,1975 - С.215-217.
27. Егоров Т.Г.Психология овладения навыком чтения. М.,1953 - С.31.
28. Ананьев Б.Г. Пространственное различение. Л., 1955 - С.30-35.
29 Лесгафт П.Ф. К вопросу о генезисе восприятия пространства//Изв.АПНРСФСРД956.-С.35-42.
30. Слобин Л., Грин Дж.Психолингвистика.-М: Мысль, 1976.
31. Назарова Л.К. Обучение грамоте. М.,1965.
32. М.Р.Львов. Обучающие вопросы методики русского языка. -М. :Просвещение, 1983 .-20-23.
33. Венгер Л. А. О диагностике умственного развития детей, поступающих в школу. - Тбилиси, 1974. - С.262-270.
34. Определение психологической готовности детей к школьному обучению.//Под.ред. Рогова Е.И. - М.:Владос,1995.-С.24-32.
35. Хачатарян Э.В. Интеллектуальная готовность детей старшего дошкольного возраста к школьному обучению и место системных знаний в этом процессе// дисс.Канд.Пед.Наук.Ереван,1993 - С. 138.
36. Подготовка детей к школе в СССР и ЧССР: книга для работников дошкольного учреждения// Под.ред. Л.А.Парамоновой. М.:Просвещение,1989. - С.47-61.
37. Зарецкий Д.В. Создание и использование компьютерных программ поддержки обучения к грамоте//Дис.Канд.Пед.наук - М: РАО, 1993.
38. Дж.Чейпи. Готовность к школе. - М.,Знание,1982.-С.92-102.
2. Мовкебаева З.А. Обучение грамоте детей с различными отклонениями в развитии. Добукварьный период: Учебное пособие. -Алматы: АГУ им.Абая, 2000
3. Каше Г.А.Подготовка к школе детей с недостатками речи. - М.: просвещение, 1985.
4. Ананьев Б.Г.Анализ трудностей в процессе овладения детьми чтением и письмом. -М.:АПН РСФСР, 1950.-Вып. 70.С.106.
5. Мовкебаева З.А. Формирование пространственно-графических навыков как предпосылка к обучению к грамоте./Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Алматы,1999.
6. Аверин В.А. Психология развития детей дошкльного возраста. С-П.,2000.
7. А.Анастази. Психологическое тестирование. Кн.2.М.,1982.
8. Мухина B.C. Психология дошкольника У/Венгера Л.А. М.,1975 -С.226-231
9. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. М.Д995.-С.37.
10. Венгер Л.А.Психологическая готовность детей к обучению в школе.//В.кн. Развитие мышления и умственное воспитание дошкольников. -М.,Педагогика, 1985
11. Немов Р.С.Психология.Т.2.М.,1988 - С.117-126.
12. Выготский Л.С.Проблемы возрастной периодизации детского развития// Вопросы психологии. - 1972.-С.114-123.
13. Кравцова Е.Е., Кравцов Г.Г.готовность к школеЛДошкольное воспитание, М.,1991, С.81-84
14. Божович Л.И. Психологические вопросы готовности ребенка к школьному обучению. М., 1948 - С.42-67.
15. Мухина В.С.Детская психология// Венгера Л.А. М.,1985 - С.262-270.
16. Эльконин Д.Б. Некоторые вопросы усвоения грамоты. - Вопросы психологии. 1956, С.39.
17. Давыдов В.В. Требования современного начального обучения к умственному воспитанию детей дошкольного возраста. 1970, С.50-54
18. Лисина М.И., Капчеля Г.И. Психологическая подготовка детей к школе.
19. Люблинская А.А.Роль языка в умственном развитии ребенка. Л., 1955.
20. Лисина М.И. О механизмах системы смены ведущих деятельностей детей в первые семь лет жизни. - М.Д976.С.5-8
21. СалминаН.Г.Знак и символ в обучении. -М: МГУД988. С.169-178.
22. Цветкова Л.С. Афазия и восстановительное обучение. М.,1988 -С.151-160
23 К.П.Беккер, М.Совак.Логопедия. М.,1981 - С.85-93.
24 рМ.Боскис. Учителю о детях с нарушениями слуха.
М.,Просвещение, 1975
25. Лалаева Р.И. Нарушение процесса овладением чтения у
школьников.М,1983-С.5-12.
26. Цветкова Л.С. Афазия и восстановительное обучение. М.,1975 - С.215-217.
27. Егоров Т.Г.Психология овладения навыком чтения. М.,1953 - С.31.
28. Ананьев Б.Г. Пространственное различение. Л., 1955 - С.30-35.
29 Лесгафт П.Ф. К вопросу о генезисе восприятия пространства//Изв.АПНРСФСРД956.-С.35-42.
30. Слобин Л., Грин Дж.Психолингвистика.-М: Мысль, 1976.
31. Назарова Л.К. Обучение грамоте. М.,1965.
32. М.Р.Львов. Обучающие вопросы методики русского языка. -М. :Просвещение, 1983 .-20-23.
33. Венгер Л. А. О диагностике умственного развития детей, поступающих в школу. - Тбилиси, 1974. - С.262-270.
34. Определение психологической готовности детей к школьному обучению.//Под.ред. Рогова Е.И. - М.:Владос,1995.-С.24-32.
35. Хачатарян Э.В. Интеллектуальная готовность детей старшего дошкольного возраста к школьному обучению и место системных знаний в этом процессе// дисс.Канд.Пед.Наук.Ереван,1993 - С. 138.
36. Подготовка детей к школе в СССР и ЧССР: книга для работников дошкольного учреждения// Под.ред. Л.А.Парамоновой. М.:Просвещение,1989. - С.47-61.
37. Зарецкий Д.В. Создание и использование компьютерных программ поддержки обучения к грамоте//Дис.Канд.Пед.наук - М: РАО, 1993.
38. Дж.Чейпи. Готовность к школе. - М.,Знание,1982.-С.92-102.
Мазмұны.
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
I тарау. Сауаттылыққа үйретуге балалардың дайындығына
қатысты әдебиеттерді шолу
1.1. Сауаттылыққа үйретуге балалардың дайындығына анықтама ... 10
Оқу мен жазудың 21
психологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
Жазба тілін ұйымдастырудағы кеңістіктік айырмашылықтардың
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
Мектепке баратын балалардың кеңістіктік білімдерінің дәрежесі ... 45
Сауаттылықты меңгеруге балалардың дайындығы .. 46
II тарау. Мектепке баратын, жеті жастағы балалардың кеңістіктік
білімдерінің қалыптасу жағдайы
Негізделген тәжірибенің мақсаты, міндеті және әдісі 59
... ... ... ... ... ... ...
Тәжірибе қорытындысының 60
талдануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 66
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
Кіріспе.
Бала өмірінде оқу және жазудың рөлі ерекше. Оқу және жазба тіліне
қатысты, бала оқу мен жазу білімін меңгеру деңгейі бүкіл педагогикалық
процестің дамуына әсерін тигізеді.
Сөйлеу мәнері және танымдық қасиеттері бұзылған балалардағы сөйлеу мен
оқу кемшіліктерін В.В.Воронкованың, Г.А.Кашенің, Р.Е.Левиннің,
Д.И.Орлованың, И.Н.Садовникованың қарастырулары бойынша, оқу мен жазудың
бұзылу себептеріне сөйлеудің әр түрлі дәрежедегі бұзылулары жатады:
айтудағы, фонематикалық қабылдаудағы, дыбыстық талдау мен синтездегі,
лексика-грамматикалық дамудағы өзгерістер, сонымен қатар гностикалық
қызметтердің бұзылуы: аумақты қабылдау, оптика-аумақтық талдау және әріптер
гиозисі, қолды қозғалту қызметі, дыбыс есту координациясы, уақыттағы
бейімділік.
Кейбір зерттеулерде оқу мен жазуындағы бұзылулардың жазу үстінде
туындайтын баланың психикалық қасиеттеріне қатысты ерекшеліктерімен: барлық
жазу операцияларының үйлесіміндегі қиындықтармен, олардың әр қайсысына
көңіл аудару мен бірінен біріне өту қиындықтарымен байланысты екендігі
аталып өтеді. Сөйлеу-есту қасиеттерімен, сөйлеу-естуді есте сақтаумен, т.б.
байланысты жазба тілінің әр түрлі бұзулулары көзге түседі.
Г.И.Данилкиннің ойынша, сөзді дыбыстық және морфологиялық талдауды
меңгеруге дайындықтың жеткілікті болмауы, балалардың ана тідін меңгерудегі
танымдық деңгейінің жеткіліксіз болуына негізгі себеп болып табылады. Бұл
сөздегі орындарына байланысты әр түрлі дыбысталатын дыбыстардың
жиынтығында, сөздегі ұқсас дыбысталатын дыбыстарды ажыратуда үлкен
қателердің туындауы. Бала естіген сөзіне қарап жазатын болғандықтан,
дыбысты талдаудағы және синтездеудегі қателіктер, міндетті түрде сөйлеудегі
және сөзді жазудағы қателіктерге апарады.
Жазу мен оқуды қабылдаудағы кедергі келтіретін тағы бір себеп, танымдық
деңгейлері жетілмеген балалардың дыбысты сәйкес әріппен байланыстыра алмауы
екені белгілі.
Бұл шешім сондай балалардың дыбыстық қорытындысына негізделген.
Ана тілін меңгеру қиындықтары, сонымен қатар, оқушылардың әріп пен оның
белгіленуін үйренгенде туындайды. Г.И.Данилкиннің пайымдауынша, танымдық
деңгейлері қалыпты дамыған балаларға қарағанда, бұл балаларға әріпті жазып
үйренуге айтарлықтай уақыт кетеді, және оларда кейбір ұқсас әріптерді
ажырата алмау мәселесі де көп кездеседі. Олардың танымдық бағдары мен
көрулік қабылдауларының бұзылуы соған себеп дей аламыз.
Танымдық деңгейлері жетілмеген - балаларда, көбіне, моторлық аймақ пен
орын болады. Ол майда бұлшық еттердің сәйкес қимылдарының үйлесіміндегі
өзгерістер немесе кемшіліктерден, саусақ бұлшык еттерійін, толық
дамымауынан, қолдың білегінің тұрақсыздығынан туындайды. Тіпті
байланысты олар тез шаршап, жұмыстары бәсеңдей түсіп, орындап отырған
тапсырмаларында қателіктер пайда болады. (Мовкебаева 3. A. ) (2)
Арнайы мектептің бірінші сыныпына жаңадан келген баланың ұйренуге
дайындығын тексеру үшін мұғалім оқудың бірінші аптасында оқушының қарапайым
қорытындыларының деңгейін анықтайды. Баланың бір топқа жататын заттарға
жалпылама сөздерді, қолдану дәрежесін, топтарға жататын жеке заттарды,
өзінше атау қабілетін жетік тексеру мақсатында, мұғалім олардың
әрқайсысымен жеке әңгіме құрады.
Мұғалім балалардағы қарапайым қабілет пен білімді анықтайды, атап айтқанда:
1. Өздігінше берілген әріптерді атай алу және таныс әріптерді айту
бойынша жаза білу.
2. Оқу қабілеті (әріптеп буындап, сөздеп)
3. Сөзге талдау және синтез жасай білу.(сөздерді буынға бөлу, әріптерден
буын құрау, буындардан сөздер құрау)
4. Сөздердегі дыбыстарды ажырата білу.
5. Сөйлемдерді құрай және талдай білу.
6. Есту арқылы бөлек буындар, сөздер, сөйлемдер жазу қасиеттері және
графикалы білімдер.
Бұл жұмыс әр оқушымен жеке әліппеге дейінгі уақытта жүргізіледі, және
бақылау күнделігіне енгізіледі. Бұдан басқа, күнделікке оқушының басқа
қассиеттері деенгізіледі (сөйлеудегі, фонематикалық естудегі, көру және
танымдық қабылдаудағы, моторикадағы, өзін ұстаудағы кемшіліктер
ерекшеліктер).Бұл бақылаулар жұмыстың жалғасуында оқушылардан кейбір
кемшшіктерді бағдарламалар арқылы дамытуға көмегін тигізеді.
Логопедияда балаларды сауаттануға дайындығының ерте білінуіне, көбіне
сөздің дыбыстық құрамын талдауды қабылдайтын қолданылады. (Г.А.Каше,
Л.Ф.Спирова, Т.П.Бессонова, О.Е.Грибова).
Логопедиядағы педагогикалық сауаттанудағы пайда болу мүмкін
қиындықтардың алдын - алу идеясының инициаторы Г.А. Каше.(3). Жазу мен
оқудағы кемшіліктер мен тіл дамуындағы жетіспеушілктер арасында байланыс
тудыра отырып, Г.А.Каше, дефектология институтының логопедия секторындағы
мамандармен біріге отырып, жоғарғы мектепке дейінгі балалардың сөздің
морфологиялық және дыбыстық құрамын меңгеруін қамтамасыз ететін жүйе
ойластырып тапты. Оның негізіне балаларда қалыптасатын таза, дұрыс тілмен
бірге, жазудағы кемшіліктердің пайда болу мүмкіндігін ескерту принципі
жатады.
Г.А.Каше мектепке дейінгі балаларды сөздің дыбыстық және морфологиялық
құрамын меңгеруге үйрету арқылы сауаттылыққа үйретудегі
қиындықтардан қашуға дәлелдей алды. Бұл шешім тілдің жүйелік құрылымына
психикалық процестердің иераихиялық құрылымының теориясына арқа сүйейді.
Арнайы логопедиялық топтарда алдын алу жүйесінің іске асу жоғары
деңгейде болды. Г.А.Кашенің дайындаған бұл методикасы фонематикалық
қабылдауларында кемшіліктері бар, сөйлеу қабілетінің ақаулар бар есту
қабілеті мен дату қабілеті дұрыс жеті жастағы мектеп жасына дейінгі
балаларға қолданылады. Олардың ең басты ерекшеліктер сөйлеудегі
дыбыстық қалыптаспағандық болып табылады.
Алдын-алу әдісінің іске асуы, қорытындылардың жаксы ба әрине,
интелектуалдық дамуында, сөйлеу қабілетінде ақаулары мәселелесін жасына
дейінгі балаларды оқу мен жазу үйренуге қалыптастыру терең дамытуға түрткі
болды.
Зерттеудің өзектілігі.
Күннен-күнге қоғамның тәрбиеге және білімге деген сұраныстары арта түсуде.
Өмір заңдылығына байланысты, білім беру әдістеріне, ұйымдарына жаңа, әсерлі
психологиялық педагогикалық ұсыныстар табуға тырысады. Олардың шешімдері
балалардың мектепте лайықты біліп алуларымен байланысты.
Мектепке дейінгі және мектептегі білім берудің қалыптасқан көптеген
психологтармен сынға түсті. (Д.Б.Эльконин, В-В-Давыдов).
Мектептеп білімге дайындық мәселесін, олар, мектепке дейінгі жатағы
оқудың негізі және бастамасы ретінде қабылдаған.
А.Р.Лурияның, Т.Г.Егорованың, Л.С.Цветкованың еңбектерінде оқу мен
жазу процестерінің бірқалыпты дамуы үшін жалпы және жеке
моторикалардың даму деңгейі және аумақтық айырмашылығы арқылы
қабылдаулары жоғары дәрежеде болуы керек деп айтылады.
Б.Г.Ананьевтың пайымдауынша, баланың барлық анолизаторлық
жүйелерінің біртіндеп қалыптасуы, оның қоршаған орта кеңістігінде
қабылдау қасиеті кезеңмен дамуымен байқалады.
Бұл қабылдаулардың дамуында жарықтық, дыбыстық, т.б. қозғалыс
анализаторлардың орны ерекше. Өз денеңдегі жүйені бағдарлай алу, екі
өлшемдік кеңістіктегі алғашқы бағдарлады қабылдау бастапқы кезең болып
табылады. Соның негізінде кеңістіктегі одан күрделі
бағдарлар қалыптасады.(оның ішінде, жазу және оқу)
Баланың алғашқы әріптерді үйрену процесі наразылық
тудырудың
кешені болып табылады, бұл жағдайда аумақтық белгілері (түрі, көлемі,
бағыты) алға шығады. Әріптерді үйрену оны толықтай қабылдаудан
басталады. Балаға әріптің арнайы бөліктерін өзгеше игеру қынға
түседі. Балаларға жазуды үйренудің бастапқы кезеңінде бөлшексіз,біріккен
түрде қабылдау тән. Белгіні көзбен қабылдауды тереңірек талдау жүргізу,
оның жазудағы қалпы дәл болып келеді.
Жазу процесінің дамуында әріптер айырмашылықтарын салыстыру яғни,
олардың кеңістіктік бір - бірімен қарым - қатынасының орны ерекше.
Графикалық білімді игерудің қиындығы, балаға жазатын қолды басқару
қиынға түседі, ол қолдың жазуға үйреніспегендігіне байланысты. Балаға алғаш
рет жазуға тура келеді, сонымен бірге сол жоқтан бастап оң жаққа қарай
жазу керек. Сонымен бірге, әр әріп өзінің бейнеленуімен ғана қиын емес, оны
белгілі бір кеңістікте салудың өз қиындығы бар.
Жазу мен оқуды үйренудегі алғашқы уақыттағы баланың тарататын
қиындығы психологиялық процестің қалыптаспауымен байланысты. Олар -ауыз екі
тілдің жеткілікті дамымауы, кеңістікті көзбен қабылдаудағы кемшілік, есту-
моторлық және оптика-моторлық координация.
Рыбина Е.В., сөз дыбыстардың кеңістіктік қалыптасуы болып табылады,
сондықтан жазудағы әріптердің дұрыс қалыптасуы мен дыбыстық талдау
жүргізбестен бұрын, балалардың кеңітікті қабылдауын және кеңістіктегі
бағдарларын дамыту керек.(Мовкебаева З.А.)(5).
Олардың қалыптасуының уақытындағы көрінуі және оқылуы, олардың дамуының
белгілі бағыттарының бөлінуі қазіргі уақытта проблема болып табылады. Бұл
проблеманың негізі теориялық және методикалық тұрғыда әлі толық
қарастырылмаған.
Бүгінгі уақытта оқу мен жазудытолық меңгерудің негізІ болып табылатын
тілдік немесе тілдік емес білімдердің дамуына бағытталған методикаларды
үйрететін жүйе қалыптасқан. Сондықтан баланың сауаттануға дайындығын
анықтап, процестерді қабылдаудағы қиындықтардың алдын алатын мектеп жасына
дейінгі оқу методикасын құрастыру керек.
Бұл мәселенің маңызды екендігі көрініп тұр.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен өзектілігі зерттеу жұмысының тақырыбына
негіз болып табылды: "ПДК-ген балалардың аумақты елестетулерінің қалыптасу
жағдайы".
Зерттеу мақсаты:
- Сауаттылыққа үйретудің алғышарттарының бірі болып табылатын, әліппеге
дейінгі балалардың кеңістікті айыруының қалыптасуында көрінетін теориялық
негізделген методиканы өңдеп шығару.
Зерттеу міндеттері:
а) Ақыл – ой кем балалардың кеңістікті қабылдаудың жағдайы.
б) Оқушыларды кеңістік бағдарлауға үйрету жолдарын анықтау.
в) Кеңістікті бағдарлаудағы алған білімдерін практикалық түрде қолдана
білу.
Зерттеу объектісі:
Оқушылардың оқуға және жазуға дайындау үрдісі.
Зерттеу пәні:
Балалардағы кеңістік білімдерінің көріну процесі олардың сауаттануға
дайындықтарының негізгі маңызды міндеттерінің бірі ретінде.
Зерттеудің өзектілігіне, мақсатына, аумағына байланысты зерттеудің
келесіміндеттері анықталды:
1. Мектеп жасына дейінгі балаларға сауаттылықа дайындық және
кеңістік білімдер" деген түсінктердің мағынасын aшy.
2. Танымдық деңгейлері толық дамымаған жеті жастағы балалардың
кеңістікті қабылдауларының ұлыптасу деңгейін анықтау.
Зерттеудің болжамы:
Егер ақыл – ойы кем балалардың оқуға және жазуға дайындығын анықтау, онда
зиятында ауытқуы бар балалардың әліппеге дейінгі дағдыларын қалыптасу
жетілдіре отырып кеңістікті бағдарлаудағы маңызын арттырады.
Зерттеу әдістері:
Зерттеліп отырған мәселеге байланысты психологиялық педагогикалық және
әдістемелік еңбектерге талдау жасау, оқушылардың оқу үрдісін бақылау,
әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін
эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу базасы:
Эксперимент №7 арнайы (түзету) мектеп – интернатында өткізілді. Оған
0а сынып пен 2 сынып аралығында 36 бала қатысты;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
Кеңістікті бағдарлау ұғымына анықтама түсінік беріліп, оны
қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалды:
Зерттеудің практикалық мәнділігі.
- Оқушылардың қарым – қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі жасалды;
- Оқушылардың қарым – қатынас мәдениетін қалыптастыруға байланысты ғылыми –
әдістемелік ұсыныстар жасалды;
- Оқушылардың қарым – қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық
тұжырымдамалары, әдістемесі қорытындылары болашақта, сондай – ақ
мұғалімдердің білімін жетілдіру институттары жұмыс практикасында маңызы
зор;
I тарау. Сауаттылыққа үйренуге балалардың дайындығына қатысты
әдебиеттерді шолу.
1.1. Сауаттылыққа үйретуге балалардың дайындығына анықтама.
Мектепке бару - мектепке дейінгі кезеңде қалыптасқан тәрбиенің
динамикалық стереотипті сынығымен жалғасатын сәттердің бірі.
Осы уақытқа дейін психологияда "мектепке дайындық" және "мектептік
жетілу" түсініктеріне жеке және анық түсініктеме жоқ. Бұған дәлел осы
аумақтағы белгілі мамандардың бұл түсініктерге берген анықтамалары болын
табылады.(В.А.Аверин, 2000)(6)
Мектептік жетілу - бұл біліммен, мүмкіндікпен бірге, мектептік
бағдарламаны оптималды игеруге қажетті басқа да мінездемелерге ие болу,
-деп есептейді, Анна Анастази(7).
Мектептік жетілу - мектептегі білімді игеруге қабілетті болатын
кездегі, дамудың осындай дәрежесіне жету,- деп есептейді белгілі чех
психологы И.Шванцар.
В.С.Мухинның пайымдауынша, мектепке бару - балалар өміріндегі өзгерісті
уақыт, ересектер мен құрдастарымен жаңа қарым-қатынастарға, қоғамдағы жаңа
орынға, жаңа міндеттерге, жаңа өмір сүруге көшу.
Білімге дайындық жүріс-тұрысты өзіндік меңгерудің, танымдық
қызығушылықтардың, ойлау қызметінің анық даму деңгейінен қалыптасады.(Рогов
Е.И. 1995)(9).
В.А.Авериннің ойынша, кішкентай мектеп оқушысының өзіндік іс-
әрекеттері, оның білімге дайындығын анықтайтын негізгі түс болып табылады,
өйткені, ол жеке танымдық процестермен қатар, ересек адамға(мұғалімге),
құрдастарына және өзіне деген қатынасынан көрініс табады.
Бұл байланыста балалардың мектепке дайындық мінездемесі үш аспектіні
құрайды: физикалық, негізгі және психологиялық.
Білімге физикалық дайындық, ең алдымен,баланың функционалдық
мүмкіндіктерін және оның денсаулығының жағдайын бейнелейді.
Баланың мектепке баратын кезіндегі денсаулығын бағалай отырып, келесе
мәселелерді негізге алу керек: физикалық және жүйке-психикалық даму
деңгейі; дененің негізгі жүйелерінің қызмет деңгейі; қалыптасқан дерттің
болуы немесе болмауы; жағымсыз жағдайларға дененің қарсы тұру қалпы;
баланың қоғамдағы жағдайы.
Дайындықтың негізгі аспектісіне келетін болсақ, оның астарнында
еріктік-дайындықты нұсқайды.
Интеллектуалдық дайындық дегеннен кейбір танымдық процестердін даму
деңгейін талап қылуды түсінуге болады. Е.И.Роговтың санауылша, білімге
интеллектуалдық дайындықты жан-жақты бағалауда ең маңыздылары:
-қабылдаудың дифференцялығының деңгейі,
-аналитикалық ойлау (мысал тудыра алатыннегізгі белгілер мен жағдайлар
арасында байланыс тудыра алу мүмкіндігі)
-шындыққа рационалдық көзқараспен қарау (фантазия рөлінің әлсіреуі)
-логикалық есте сақтау
қол қимылдары мен көру қлзғалыстарының дамуы
ауызекі сөйлеуді қабылдау және символдарды түсіну мен қабылдау мүмкіндігі
- білімге қызыгушылық және оны алу үшін қосымша еңбек.
Тұлғалық дайындық диагностикасы ең қиыны болып саналады, өйткені,
баланың ересектерге, құрдастарына, өзіне деген қатынас даңгейін бағалау
керек болады. Тұлғалық дайындық мотивациялық сфераның белгілі даму деңгейін
белгілейді.
Психологиялық дайындықтың соңғы соңғы аспектісі - бұл эмоционалды-
ерікті сфераның даму диагностикасы, дәлірек айтқанда, эмоционалдық зейіннің
деңгейі. Эмоцогиендік факторлар баланың психикалық жұмыс қабілетіне жақсы
әсерін тигізеді.(В.А.Аверин, 2000).
Оқушының байқалатын ерекшелігі, оның оқуы қоғамдағы белгілі қызметі,
оның оқуы міндетті болып табылады. Ол сол үшін мұғалімнің, мектептің, ата-
ананың алдында жауапкершілікке ие. Оқушының өмірі барлық оқушыларға бірдей,
ауыр жүйеге бағынышты. Оның негізгі мазмұнына барлық балаларға бірдей,
білім игеру болып табылады.
Ұзақ және жүйелік оқу сабақтары, қозғалыстың азаюы, белгілі статикалық
жүк, жаңа міндеттер мен тәртіп талаптары - бұлардың бәрі бірінші сынып
оқушыларына қиындықтар тудырады. Көп балаларда, әдетте оқудың бірінші
апталары мен айларында айтарлықтай өзгерістер пайда болады. Соның
негізінде, "мектептік стресс", "адаптациялық ауру", "мектептік шок" деген
аурулар жайында айтуға тура келеді.
Егер бала организмі туындайтын қиындықтардан өтуге көбірек дайын болса,
соғұрлым адаптация кезеңінен жеңіл өтеді. Сондықтан да мектептік жетілу
мәселесі, оптималдық жасты дайындау, жүйелік оқудың бастамасы, рационалдық
формаларды, әдістерді іздеу көптеген елдердің педагогтарын, бала
дәрігерлерін, психологтарын ойландырады. Бірақ "мектептік жетілу", "білімге
дайындық" түсініктерінің нақты анықтамалары жоқ. Және баланың жүйелік оқуға
дайындығы жөнінде сенімді критерийлер белгіленбеген.
Қазіргі уақытта мектепке дейінгі балалардың дайындық бағдарламасы
мектепте оқуға психологиялық дайындықтың кейбір бөлімдерінің негізінде
құрылған.:
- қоғамдық-тұлғалық,
- интелектуалдық
- физикалық дайындық
Қоғамдық-тұлғалық дайындық ересектерге, құрдастарына, ө:зіне қарым-
қатынасының қалыптасуына көзделген, тәрбиелік-білімдік жұмыстың негізгі
бағдарламаларын қамтиды.
Интеллектуалдық дайындық - оқу қызметінде маңызы бар білімнің, ілімнің
белгілі жиынтығы.
Физикалық дайындық - қозғалыс ілімдері мен қабілетін білдіреді, баланың
дамуы мен бой көрсеткіші, тік дене, т.б.
Гигиенисттер "Мектептік жетілу" деген терминді ойлап тапты, яғни
баланың жүйелік білімге дайндығы. Морфологиялық және функционалдық дамудың
белгілі деңгейі оқу мүмкіндігін тудырады.
Бала дәрігерлері физикалық тексеру негізінде баланың билогиялық жас
мөлшерін анықтайды. Көрсеткіш негізінде баланың бойы, ұзындықтың қосылуы,
тістердің санын алады.Баланың әрбір тексерілуіндегі көрсеткіші, оның жасы
мен жынысына сәйкес стандарттармен салыстырылынады.
1948ж. А.Н.Леонтьев "мектептік оқуга баланың психологиялық дайындығы"
деген түсінікті ұсынды. Ол бұл дайындықтың ең қажетті компенентін көрсетті
- балалардың өз іс-әрекеттерін басқару қабілеттерінің дамуы.
Д.Б.Эльконин мен Е.М.Бохорский баланың мектепте оқудың психологиялық
дайындығының негізі үлкендердің талаптарына және ережелеріне бағынуы деп
санайды.
А.Л.Венгер мектепке дайындықты нормаларға қатысты етіп пайдалануға
болатын жағдайға қатыссыз формаларды меңгеруге дайындық деп санайды.
Р.С.Немовтың айтуынша, бала танымдық жоспарда ектепке барғаннан
бастап, мектептік бағдарламларды еркін қабылдай алатын дамудың жоғары
деңгейіне көтеріледі. Дегенмен, мектепке психологиялық дайындық мұнымен
ғана шектелмейді. Танымдық процестерден басқа: қабылдау, көңіл
адару, елестету, ойлау және сөйлеу, - оның құрамына тұлғалық
ерекшеліктердің қалыптасуы жатады, оның ішінде мотивтер, қабілеттер,
баланың мінезінің қалыптасуы, әр түрлі қызметтерді атқарудағы қабілеттері.
Мектепке келерде баланың өзін-өзі бақылауы, еңбектік қабілеті және
дағдысы, адамдармен қарым-қатынас жасай білуі, іс-әрекеті жоғары деңгейде
дамыған болуы қажет. Баланың білімді үйренуі және меңгеруі үшін осы
айтылған қабілеттердің бәрі оның бойында жеткілікті деңгейде көрінуі керек.
Балалардың сөйлеу дайындығы, Р.С.Немовтың ойынша, танымдық және
тәртіптік процестерді өзіндік басқаруда сөзді қолдануға үйрену мен оқу
нәтижесінде көрінеді. Сөйлеу қабілетінің дамуы қарым-қатынас жасау құралы
ретінде көрінуі және жазуды үйренудің алғышарты екендігі де маңызды,
себебі, жазба тіл баланың интелектуалдық даму прогрессінің көрсекіші.
Тұлғалық дайындықтың балалардың оқуға танымдық - және ителлектуалдық
дайындықтары сияқты пайдасы мол. Осыған баланың оқуға деген қызығушылығы
және жетістіктері қатысты. Танымдық қалау "толмайтындардың" қатарына
жатады, олардың ең басты ерекшелігі, қалаулары орындалған сайын, ол күшейе
түседі.
Балалардың оқуға мотивациялық дайындығы туралы айтқан кезде жетістікке
жетуді қалап, өзін-өзі бағалау мен жарыстың деңгейін нысанаға
алу керек. Баланың жетістікті қалау қасиеті, әрқашан қорқыныш сезімінен
басым тұру керек. Оқуда, қарым-қатынаста, практикалық жағдайларда, басқа
адамдармен мүмкіндіктері жағынан салыстырылатын кездерде қорқынышты,
сенімсіздікті аз көрсету керек. Өзін-өзі бағалаудың адекватты болғаны
маңызды, ал болатын жарыс оның мүмкіндіктері сәйкес келетін түрде өткізілуі
қажет.
Баланың оқудағы жетістіктеріне оның коммуникативті қасиеттері де үлкен
әсерін тигізеді, атап айтқанда, оның басқалармен қарым-қатынас жасай алуы,
басқаларға көмек көрсете білуі, түсінігі жатады. Сонымен қатар, мақсатқа
жетудегі тұрақтылығы, өз қалауын анықтай алуы сияқты оның жеке тұлғалық
қасиеттері де оқудағы мүмкіндіктерінде үлкен рөл атқарады.
Мектеп жасына өту спецификасын, Л.С.Выгоотский "өзінділікті жоғалтуда"
көре алады, яғни мектеп жасына дейінгі жастан метеп жасына ауысу арасындағы
жоғарғы дәрежедегі іс-әрекеттердің көрінуінен байқайды. Ол алғашқылардың
бірі болып, мектеп біліміне дайындық интеллектуалдық түрғыда алғанда
елестету қорының санына қатысты емес, балалардағы интеллектуалдық
қасиетердің даму дәрежесіне байланысты деген шешім шығарды. Оның ойынша
мектеп біліміне дайын болу, заттар мен қоршаған ортады жағдайларды
қорытындылай және бір-бірінен айыра білу.
Г.Г.Кравцов пен Е.Е.Кравцова балалардың оқуға психологиялық дайындығын
талдағанда баланың дамуындағы қарым-қатынастың рөліне үлкен мән береді.
Оның үш ферасы анықталады - ересектермен қарым -қатынас, құрдастарымен,
өзімен, олардың әрқайсысының даму деңгейі мектепте дайындықтың көрсеткіші
және оқу ісінің құрылымдық негізімен қатысты.
Г.Г.Кравцов пен Е.Е.Кравцова, ересектермен қарым-қатынаста өзінділікті
жоғалту сол арқылы ерікті болу, яғни өз іс-әрекетін ережелер мен
сұраныстарға сай белгілі тапсырмаларға бағындыра алу мектеп біліміне
психологиялық дайындықтың негізгі компоненті деген үстанымды қолдайды.
Мектеп біліміне психологиялық дайындық мәселесінде Е.О.Смирнованың
еңбектерінің өзіндік рөлі бар. Ол еңбегінде баланың ересек адаммен қарым-
қатынас жасау арқылы мектеп біліміне дайындығын және ойыннан оқу мәрекетіне
көшу мәселесін қарастырған. Е.О.Смирнованың ойынша, баланың ересек
адамдармен қарым-қатынас жасауы, оның жаңа білім алуына, жаңа әрекеттер
жасауын үлкен әсері тигізеді.
Л.И.Божовичтың(1968)(14) байқауынша, баланың мектепке барардағы
психологиялық дайындығы – танымдық қызығушылықтардың дамуының белгілі бір
деңгейі, қоғамдық жағдайдың өзгеруіне дайындық, оқуға деген қызығушылық,
мотивация, ішкі этикалық езгерістер, өз-өзіне баға беру сияқты психикалық
жағдайлар мен қасиеттердің біріге көрінуі.
Л.И.Божович, баланың мектептегі жетістіктерін дамытуына әсерін
тигізетін бала психологиясының дамуының бірнеше параметрін ұсынады.
Оның ішінде, баланың мотивациялық дамуының белгілі бір деңгейі, ол
өзіне оқудың танымдық және қоғамдық мотивтері мен танымдық іс-әрекеттің
толықтай дамуын қамтиды. Баланың мектепке психологиялық дайындығында
мотивациялық жоспар маңызды болып табылады. Сонымен, Л.И.Божовнч мотивтің
екі түрін анықтайды:
1.Оқудың кең, қоғамдық мотивтері, ол "баланың басқа адамдармен қарым
қатынас жасауды қалауымен, олардың берген бағалары мен келісімдерін қажет
етуімен, өзіне қатысты қоғамдық қатынастарда өз орнын алу қажеттілігімен"
байланысты.
2.Оқу ісімен тікелей қатысты мотивтер, немесе интеллектуалдық
қызығушылық және жаңа білім, ілімді қалаулары сияқты балалардың танымдық
қызығушылықтары.
Бұл екі қалаудың үйлесімділіктері баланың қоршаған ортаға жаңа
көзқараспен қарауына әсерін тигізеді. Оны Л.И.Божович "Оқушының ішкі
позициясы" деп атаған.
Бұл жаңалыққа Л.И.Божович үлкен мән береді, және "оқушының ішкі
позициясы" мектепке дайындықтың критерийі ретінде көріне алады.
Мухина Б.С. Мектепке психологиялық дайындықтың беткілікті деңгейін
былай анықтайды:
баланың ерікті дамуы
ақыл-естің дамуы
- кейбір білім мен әдістерді игеру(сауаттылық, санау, кейбір есептерді
шеше білу).
Баланың ерікті қасиетерінің даму үлкен рөл атқарады, онсыз ол өзінің іс-
әрекеттерін бақылай алмайды, оқу тапсырмаларын орындау, сабақтағы тәртіптің
бәрі соған байланысты. Баланың тек сыртқы бейнесі ғана ерікті, бағынышты
болуы қажет емес, оның ойлау қабілеті де - ойлау, ден қою. есте сақтау да
ең қажетті жағдайлар. Бала ойлауға, тыңдауға, есте сақтауға, мұғалім қойған
тапсырманы шешуге міндетті.
Мектептік бағдарламаны қабылдауда тек қана білім мен ілім емес, баланың
танымдық әрекетінің даму деңгейі маңызды. Тұрақты танымдық қызығушылықтың
қалыптасуы мектепке дейінгі жүйеге қатысты болып келеді.Танымдық әрекеттің
даму деңгейі бұл әрекетті ерікті басқарумен қатар, баланың қабылдау мен
ойлауының айқын қасиеттері.
Мектепке баруға дайындалаған н бала өз бетінше заттарды, жағдайларды
анықтап, олардың жеке қасиеттеріне көңіл бөле білуі керек.
Кеңістік пен уақытта жақсы бағдардың мәні айрықша.
Психологияда мектепке дайындықта тікелей мектепке қатысты, арнайы білім
мен ілімді игерудің өз орны бар. Оларға әріп тану, санау, кейбір
тапсырмаларды орындай алу жатады. Мектепке дейінге жаста әріпті бигу және
жазу, математиканың кейбір әліменттерін білу мектептік білімде
жетістіктерге жетудің жолы болып табылады.
Балалардың сөздегі дыбысты білуі мен оның мағыналық жағынан ерекшелігін
түсінуі, заттардың сандық көлемі мен қасиеттерін білуі қуантарлық жағдай
болып табылады.
Оқудың әдісі баланың мектепке дайындығында жақсы ісерін тигһеді, егер
ол сөздің дыбыстық жүйесін түсініп, фонематикалық естудың дамуымен
қатысты болса, ал оқудың өзі бірге немесе буынды болуы мүмкін. Есеп,
математикалық жақтан алатын болсақ, ол санның мағынасы.
Мектепке баруға баланың дайындығын анықтайтын психикалық дамудың тағы
бір жағы сөйлеу қасиетінің дамуы - бір затты, суретті, оқиғаны, өз ойын,
болған жағдайды басқаларға түсінікті етіп жеткізе алу.
Баланың меатепке дайындығы оның жеке касиеттеріне де қатысты, ол
баланың сынып ұжымына кіруіне, ол жерде өз орнын табуына, жалпы жағдайға
ене алуына көмектеседі. Бұл мектепке дейінгі балаларда қалыптасатын, басқа
адамдармен қарым-қатынаста қабылдаған ережелері мен құрдастарымен араласуды
білдіретін іс-әрекеттің жалпы мотивтері.
Балалардың мектепке дайындығын қарастыратын авторлардың барлығы дерлік,
ооқып-үйрену мәселесінде ерікке көп көңіл бөледі. Өз еркінің жай дамуы -
мектепке психологиялық дайындықка ең басты кедергі деген көзқарастар да
кездеседі.
Д.Б.Элькониннің есептеуінше, баланың еркінділігі балалар ұжымында
ойнаудан туындайды, ол осыдан дамудың биік деңгейіне шыға алады. "Өзін
бақылау әрекеті өте қиын, сондықтан оған ойынның басқа мүшелерінен көмек
қажет. Ойынның қызметін бұл жағдайда еріктік іс әрекеттің мектебі деуге
болады",- дейді Д.Б.Эльконин.
Мектепке дайындықтың мәселесін қарастыра отырып, Д.Б.Эльконин бірінші
орынға оқу әрекетінің басты алғышарттарының қалыптасуын қояды:
балалардың өз іс әрекеттерін ақылмен қимыл әрекеттерін анықтайтын
ережелерге сай жасауы;
берілген тақырыптың тапсырмаларын түсіне алуы;
Айтушыны зейін қоя тыңдай алу және ауызша берілген тапсырманы дұрыс орындай
алу;
Көзбен қабылдаған мысал арқылы, берілген тапсырманы орындай алуы;
В.А.Недоспасова ойын мен оқу әрекеттерінің арасындағы психологиялық
механизмдерді, яғни ойыннан оқуға ауысу мәселесіне ой жүгіртеді. Ол оқу
әректетіне көшу ісі накты-динамикалық қатынастың қалыптасуы деген шешім
жасады. Бұл позицияның негізгі мінездемесінің дамуы көптеген кезеңдерден
өтеді. В.А.Недоспасованың жасаған қорытындылары баланың мектепке
психологиялық дайындығы мәселесін қарастыруға жол ашады.
В.В.Давыдов келесі анықтаманы береді: "Дайындық баланың бүкіл жеке
қасиеттеріне байланысты - оның ақыл-ой, басқа да қасиеттері."
Лисина М.И. мен Г.И.Капчеля баланын мектепке психологиялық дайындығын
күрделі үлкен жағдай деп қарайды. Оның құрамдық
компоненттері (ақылдық, еріктік, ождандық даму) сәйкес емес: дайындықтың
негізі баланың ересек адаммен қарым-қатынасы, ол баланың ақыл-ойынын дамуын
анықтайтын өз әрекеті арқылы ішкі жоспардың қалыптасуын білдіреді.
Бұл психологтардың ойынша, ішкі іс-әрекет жоспары ересек адамдармен
қарым-қатынас арқылы туындайды. Люблинская А.А., дайындықтың өзі "жеті
жастағы балаларда күрделі және әр түрлі жүйке байланыстарының, бірінші
сыныпта мұғалім соның негізінде өзінің оқу-тәрбиелеу жұмыстарын жүргізетін
барлық ассоциялардың қалыптасуы" деп жазады.
А.В.Запорожец, М.И.Лисина, А.Г.Рузская қарым-қатынастың түп негізін
оқып, былай тұжырымдайды:
А) қарым-қатынас дамып, жаңа формаларға ие болады;
Б)баланың қоршаған адамдармен қаынасы әр жастық кезеңнің психологиялық
мінездемесін байытады;
В) "қарым-қатынасты негізге ала отырып, алдаға әрекеттердің өзгеру
механизмін түсініге тырысады" (М.И.Лисина, 1976, с.7)(20).
В.К.Котырло мектептегі білімге дайындықты баланың білімі мен
әдістерінің жиынтығы деп ғана емес, баланың бастапқы танымдық әрекетіне
қажетті психикалық қасиеттердің болуымен түсіндіреді.
Я.Л.Коломенский баланың мектептегі білімге дайындығы деген түсінікке
жаңа параметр енгізуді ұсынады - "қоғамдық - психологиялық дайындық". Бұл
балалар қоғамы мен ересектер қоғамы арасында жаңа қарым-қатынастың пайда
болуымен, баланың ұжымдағы орнының ауысуымен(балалар бақшасында үлкен топта
болса, мектепте кішкентай сыныпта болуы), балалардың өзара іс-әрекеттерін
анықтайтын жаңа критерийлер жүйесінің пайда болуына байланысты оның
қоғамдық-психологиялық статусының өзгеруімен (үлгерімдеріне байланысты
сыныптастарының қатынасы) тығыз байланысты.
Шетелдік автторлар U.A.Bronferenen(1969), R.Zazzo(1960),
J.S.Druner(1970) "мектептік жетілу" концепциясының жағдайын сынай қарап,
қоғамдық факторларға көңіл аудара, қоғамдық факторларды баса көрсетеді.
Мектепке пихологиялық дайындықтың көрсеткіштері ретінде, Н.Г.Салмин,
оқу ісіне алғышарттардың бірі ретінде қарайды. Өзіне қарым қатынастың
еркшеліктерін қамтитын жеке мінездемелер мен семиотикалық қалыптасулар
деңгейіне назар аударады.(қойылған тапсырмаларды шешуге бірге әрекет ету);
Эмоционалдық жағдайдың дамуы және т.б. Бұл қатынастың
ерекшелігісемиотикалық функцияны балалардың мектепке дайындығының
көрсеткіші ретінде қарау болып табылады. Бұл қызметтің даму деңгейі баланың
интеллектуалдық дамуын бейнелейді.
Н.И.Гуткинаның айтуынша, мектепке дайындыққа мынадай критерийлер кіруі
қажет:
аффективті-қалау сфераны зерттеу
еріктік сфераны зерттеу
- интелектуалдың сфераны зерттеу. Бұл екі кезеңді қамтиды: жаңа жұмыс
ережесін қабылдау; тапсырмаларды орындау ережері қамтылғаннан кейін,
аналогияға өту.
В.а.Гелпо келесі шешімге келеді: баланың мектепке тұлғалық дайындығының
құрамдық бөлігі ретінде мектепке деген жағымды көзқарасты санауға болады;
баланың мектепке қатынасы оның жеке қасиеттерінің,
мектепке дейінгі жағдайына байланысты, үлкендердің мүмкіндіктеріне
қарсылығынан туындайды; білімге деген жағымды көзқарас мектепке дейінгі
тұлғаның интеллектуалдық, эмоционалды - еріктік комонентерін қамтиды.
Антропова М.В. мен Кольцова М.М. сөйлеудің дамуы дегеніміз -баллардың
мектепке білім алуға дайындының көрінісі, - деген ойларын білдіреді. Алты-
жеті жастағы жақсы дамыған балалар құрамды сөйлей білумен қатар, құрмалас
сөйлемдер құрай алады.
1963 жылы Нордвайк-на-зе -де болған семинар да "мектептік жетілу" деп
аталатын мектепке дайындықтың деңгейін анықтаудың қажеттілігі туралы сұрақ
қарастырылған болатын. "Мектептік жетілу" түсінігін анықтағанда көптеген
авторлар баланың физикалық, қоғамдық, психикалық дамуына көп көп көңіл
аударады.
А.Керн(1954), С.Штребел(1957), Г.Геттер(1966), Я.Йирасека(1978) және
т.б. мектепке баратын бала оқушының белгілі қасиеттерін игеруі керек деп
есептейді:
ойлы(интеллектуалды)
Эмоционалды
қоғамдық қатынасты игеру.
Интеллектуалдық жетілуге автор баланың дифференциалдық
қабылдауын жатқызады, жағдайлардың арасындағы негізгі байланыстарды
қамтитын мүмкіндіктерді көрсететін аналитикалық ойлау, концентрациялық
көңіл аударулары жатады.
Осыған қарағанда, интеллектуалдық жетілу ми қызметі жүйесінің
көрсеткіші болып табылды.
Эмоционалдық жетілу негізінен импульстік іс-әрекеттердің азаюымен,
баланың қызығушылығын тудырмайтын әрекеттердің ұзак уақытқа созылуымен
түсіндіріледі. Эмоционалдық жетілу арқылы баланын эмоционалдық тұрақтылығын
және баладағы импульстік әрекеттің жойылуын түсіндіреді.
Қоғамдық жетілуде баланың құрдастарымен қарым-қатынас жасауға және
балалар топтарының ережелеріне бағындыруға мүқтаж екендігі жатады.
Жоғарыда қарастырылған мәселелер бойынша, баланы мектепке айындау
мәселесі қоғамда өзекті мәселелердің бірі екендігін көруге болады.
1.2. Жазу мен оқудың психологиясы.
Жазу психологиясы.
Жазу - күрделі психикалық процесс, әр түрлі формаларға ие, тілге кез-
келген психологиялық классификацияда ене алады. Жазба тілі ауызекі тіл
сияқты құрамына жазу мен оқуды қамтиды. (Цветкова Л.С.,1988)(22).
Жазу тарихының дамуы жазба тілінің дамуы, примитивті мнемоникалық
белгілерден туындаған, адамның жасанды есте сақтау қабілеті болып
табылатынын көрсетеді.
Тарихтың елгілі бір кезеңінде, адамдар оқиғаны, өз ойларын белгілі бір
тәсілдермен жазып алып отырған. Жазу тәсілдері өзгеріп отырғанымен, қарым-
қатынас жасаудың, хабарлаудың, есте сақтаудың мақсаттары өзгермей қала
берді. Егер адамзаттың бастамасын отты пайдаланудан батайтын болса, адамзат
өмір сүруінің төменгі және жоғарғы формаларын бөлетін шекара жазу өнерінің
пайда болуы десек болады. Жазу өнерінің алғашқы формаларының бірі есте
сақтау үшін түйін байлау болып саналады.
Жазу өнерінің дамуы басқа заттарды қолданумен байланысады. Көне Перуде
мемлекет өмірінен кейбір жайларды жазып қалдыру үшін "квипу" деп аталатын
міндетті жазбалар болды.
Алғашында адамдар символдарды ойлап тапты - ағаштарды ою, суреттер -
пиктограммалар, өзгерістер нәтижесінде кейін идеограммаға айналған, осылай
кейін жазба өнерінің бастамасына айналды. Бұны алғаш ассирийялықтар ойлап
тапты. Бұл әдіс идеяның туындуына көмегін тигізді. Кейінірек идеограммалар
белгілердің жиынтығына, әріптерге, олар Египетте пайда болған символикалық
буындық жазбаларға айналды. Лсы ойлардың, идеялардың жазылуының үзақ
тарихынан кейін алфабиттік жазу пайда болады. Гректер ойоап тапқан бұл
жазуда бір әріптік белгі бір дыбысы білдіреді.
Сонымен біз жазу тарихы бейнеліліктен ауысып, тілге қарай дамығанын
байқаймыз. Алғашында ол ауызекі тілге қатыссыз дамыса да, кейіннен ауызекі
тілдің жалғасына айналды.
Қазіргі жазба тілі алфабиттік характерге ие, ауызекі тілдің дыбыстары
әріппен белгіленеді, шындығында бұл дыбыс - әріп деген қатынас барлық
тілдерге қатысты емес. Мысалға, ағылшын тілінде, немесе түрік және грек
тілдерінде ауызекі модальді тілі жазба тілінен едэуір ерекшеленеді. Жазба
тілі ауызекі тілдің қорымен дамиды және тілдік дамудың ең жоғарғы этапының
көрсеткіші.
Жазба тілінің дамуында сөз бен естілгеннің арасында, айтылған сөз бен
көзбен көрген сөздің арасында жаңа байланыстар туындайды. Егер ауызекі тіл
тілдік анализаторлардың әрекетімен пайда болса, жазба тіл, Ананьев Б.Г.-нің
айтқаны сияқты, есту емес, көру есту-моторлы қасиетпен пайда болады. Жазба
тілінде ауызекі сөздің дыбыстық жағы белгілі графикалық белгілермен
көрсетіледі, дыбыстардың уақыттық жалғасуы графикалық бейнелердің кезеңдік
жалғасына ауысады.
Осы жағдайдың өзі жазба тілімен ауызекі тілдің арасындағы күрделі өзара
байланысты көрсетеді, олар бір-бірімен тығыз байланыста, және сол
байлныстар олардың ерекшеліктерін көрсетеді. Жазу мен ауызекі тілдің
қатынасына А.Р.Лурия, Б.Г.Ананьев, Э.С.Бейк, Р.Е.Левиннің, О.Ф.Кауфманның
еңбектерінде көңіл аударылады.
XIX ғасырдың өзінде кейбір классик - неврологтар жазуды оптико-моторлы
акт ретінде қарастырады., ал оның бұзылуын - оптико-моторлы актың жоғалуы
деп есептейді. Жазба білге берілген мұндай анықтама оны тілдің
қасиеттерінен алыс алып кетті.
Қазігі психология жазба тілді , сөйлеу әрекетінің қабылданған күрделі
түрі ретінде қарастырады. Және ол өзіндік ұқсастықтар мен ерекшеліктерге
ие. Зерттеулердің шешімдері бойынша, жазба тілі мен ауызекі тіл
процестерінің айырмашылықтарын мына қасиеттері арқылы байқауга болады:
пайда болуымен;
қалыптасу тәсілімен;
даму тәсілімен;
психологиялық мағынасы арқылы;
қызметтеріне қарай.
Ауызекі тіл өмірдің екінші жылында пайда бола бастайлы, ал жазба тілі
болса алты-жеті жаста қалыптасады. Ауызекі тіл, әлбетте, ересек адамдармен
қарым-қатынас негізенде қалыптасады, ал жазба тіл болса, саналы түрде
үйрену арқылы қалыптасады.
Жазба тілі басынан бастап-ақ саналы іс-әрекет ретінде көрінеді, тек
уақыт өте қалыпты жағдайға айналып, дағдыланған әдіске айналады. Ол осы
қасиетімен еріксіз пайда болатын, өзінше дамитын ауызекі тілден
ерекшеленеді.
Бала жазуды үйрене бастаған кезде, әрбір істеген әрекет ережемен,
саналы іс-әрекет болып табылады. Балаға сөзді жазу бірнеше тапсырмалардың
қосындысы болып табылады: Дыбысты анықтау, осы сәйкес әріппен белгілеу,
есте сақтау, және жазу. Жазуды үйренудің соңғы кезеңдерінде жазу үстінде
кейбір әдістер үмытылып, олар қалыптасқан әдетте жазыла береді, солай
жалғаса келе, психикалық әрекет - жазба тілін айналады.
Ауызекі тіл мен жазба тілінің нақты айырмашылығы бұл процестердің
психологиялық сәйкестіктерінде көзге түседі. С.Л.Рубинштеин тілдің бұл екі
түрін салыстыра отырып, аузекі тілдің оқиғалық болатынын жазған.
Хабарды айту және қабылдау қарапайымдалатың, контекст тудыратын жалпы
оқиға ауыз екі тілде болады. Екіншіден,ауыз. екі тілде коммуникацияға көмек
болатын эмоционалды көрсеткіштерге ие: сейлгу арасындағы пауза, мимика,
қимылдар ауызекі тілде жағдайды тудырады. Үшіншіден, ауызекі тілде
мотивациялық сфераға байланысты бірнеше формальды амалдар бар.
Жазба тіл - бұл ерекше тіл процесі, саналы және ерікті, монологтық тіл.
Жазба тіл тарихи қалыптасқан графикалық белгілер
жүйесі нәтижесінде ой алмасу, эмоцияларды көрсету, уақыттағы және
кеңістіктегі білімді сақтау мүмкіндігіне ие.
К.П.Беккер, М.Совак(24), жазу жүйелері сыртқы формалары мен
қызметтеріне қарай тптасады деп тұжырымдайды.
Сыртқы формасы арқылы:
пиктографиялың жазу, заттардың таныс бейнеленуіне қатысты белгілердің
формасы.
Символдар бейнесіндегі идеографиялық жазу, тілді анық білмей тұрып дыбыстап
айту мүмкін емес.
Фонографиялық жазу, дыбыстың мағынасы жазбаша түрде беріліп, ауызша
жеткізіледі.
Клиноппись - сөздер, буындар немесе дыбыстар жеке сызықтармен, нүхқаулармен
көрінеді.
Жазу өнерінің кейбір кездесе бермейтін түрлеріне де тоқтала кету кету
керек: кип, түйінді жазу, лю арқылы жз, сигналдық жазу, соқырларға арналған
шрифт, морзе әліппесі және т.б.
Жазу жүйелерін олардың қызметтеріне қарай қарастырсақ, мыналарды
байқауға болады:
фразеграмм, әр бөлк фразеограмм біо сөйлемді білдіреді;
логограмма, әрқайсысы бір сөзді білдіреді;
терминограмм, арнайы терминология бойынша символдардың көрінуі;
морфограмм, грамматикалық функциялардың берілуі;
силлабограмм, оның әрқайсысы буынды білдіреді;
фонемограмм, тілдің барлық релевантты дыбыстарын бөлшектей немесе толықтай
көрінуі. Бөлшек фонограмма арқылы ауызекі тілдің барлық дыбыстарын өзінше
белгілермен жазбаша бейнелей алмайды.
Жазу мен шрифттердің әр түрлі жүйелерінің таралуы қазіргі уакытта
әрқалай көрініс табады.
Л.С.Выготскийдің жазуы бойынша, жазба тілі ауызекі тілмен тығьіз
байланыста бола отырып, өзінің даму үрдісінде ауызекі тілдіің тарихын
қайталамайды. Жазба тілі ауызекі тілді жазу белгілеріне жай ауытыру ғана
емес, ал жазба тілін игеру тек қана жазу техникасын меңгеру емес.
Беккер К.П. мен М.Совак(24), жазба тілі коммуникациясының негізінде,
ауызекі тілдегі сияқты, физикалық процесс жатыр. Жазу үстінде көз қимылды
бақылайды, және жазудың нормаға сай болуын қадағалайды. Бұл көздік бақылау
бас пен көздің қимылдарының көмегеімен көзқарастың бағыты арқылы іске
асады. Көзқарастың аусып отыруы жазылып жатқан . әріп көрудің ең
орталыгында тұруы үшін қажёт.
Жазба тіл дамуы үшін абстракцияны қажет етеді. Ауызекі тілмен
салыстырғанда екі есе абстракты десек болады:
- бала сезімдік, дыбыстық, айтылып жатқан тілмен дерексіздендірілу
керек;
- ол сөзбен қолданылмайтын, сөзді елестетіп дерексіз тілге ауысу керек.
Жазба тілінің айтылмай, ойлануы жазба тілінің қалыптасуындағы қиындығын
білдіретін тілдің екі түрінің басты ерекшеліктерін білдіреді.
Жазба тілінің мотивтері де кеш көрінеді, олар кейін абстракты және
интеллектуалды болады. Балада жазу мотивтерін тудыру қиынға соғады, өйткені
олар жазуды қажет етпейді.
Жазба тілі бірнеше психологиялық ерекшеліктерге ие:
ауыз екі тілге қарағанда ерікті. Ауызекі тілде қалыптасқан дыбыстық форма,
жазуға үйренуде бөлуді, талдауды,синтездеуді қажет етеді. Фонетика сияқты
жеке фразаларда ерікті.
Бұл саналы әрекет ниетпен байланысты. Белгілер иен олардын, қолданылуы,
баламен саналы түрде қабылданады. Ал ауызекі тілде оған қарағанда санасыз
түрде қабылданады.
Выготский Л.С., жазба тілі - тілдің алгебрасы, ойластырылған және
саналы тіл әрекетінің қиын және күрделі түрі деп анықтайды.
Жазба тілі мен ауызекі тілдің айырмашылығы олардың қызметтеріненен де
көрінеді:
Ауызекі тіл сөйлесу кезіндегі ауызша сөйлеудің қызметін атқарады, ал жазба
тіл келесе бір адамға мазмұнды жеткізу үшін қызмет етеді. Оның
іскерлік,ғылыми, т.б. түрлері болады.
Ауызекі тілмен салыстырғанда жазба тіл қарым-қатынас жағдайларында ауызекі
тілге көмекші ғана болып көрінеді.
Жазба тілінің қызметі ауызекі тілге қарағанда кеңірек. Жазба тілінің
қызметі - хабарды кез-келген қашықтыққа жеткізе алуы, хабарды белгілі бір
уақытқа белгілей алуы болып табылады. Олар адамзат дамуының шегін кеңейте
береді.
Жазудың бұл мінездемесі жазба тілі мен ауызекі тілді лингвистикалық
және психологиялық тәжірибеде екі деңгей ретінде қарастыруға көмектеседі.
XIX ғасырдың агылшын неврологы Х.Джексон жазу мен жазылғанды түсіну
символдармен символдарды басқару деп санаған. Ауызекі тілді қолдану
Л.С.Выгодскийдің пайымдауынша, алғашқы символдарды, жазба тіл кейінгі
символдарды қажет етеді. Сондытан да, жазба тілі тез және анайы түрде
өзгеріске ұшырап отырады, өйткені ол соңғы және күрделі функция деп
қарастыра аламыз. Ауызекі тіл мен жазба тілдің айырмашылықтарынан мынадай
қорытынды жасаымыз. Жазба тілі:
саналы және ерікті процесс
оның бірлігі монолог болып табылады.
- Оқиғалы ауызекі тілге қараған жазба тіл контексті болып келеді.
Арнайы тіл аударуға қатысты әдістер арқылы өздігінен туындайды,
активтенеді, бақылайды;
Оны экономды ететін қосымша амалдары жоқ, олар амалдар жиынтығын қолданады.
(лексикалық, синтаксистік, фонетикалық);
ол толықтырылған;
өзінің дамуы үшін абстракцияны талап етеді; ол ойланылады, бірақ
айтылмайды;
жазба тілі - тілдің алгебрасы;
мотивтер интеллектуалды.
Жазба тілінің психологиялық жүйесі.
Жазудың психологиялық жүйесі өте күрделі. Сөздің дыбыстық талдануы
оның алғашқы және негізгі компоненті, естілген сөзден арнайы дыбыстарды
бөліп қарастырып, оларды тұрақты фонемаға айналдырады. Жазу процесіне
енетін екінші компоненті сөзден берілген дыбысты оған сәйкес әріппен
бейнелеу болып табылады. Қимылдардың көмегімен көзбен көрінген әрпті
графикалық бейнелеуге айналдыратын перешифровка үшіншісі болып табылады.
Жазудың психологиялық жүйесі біз анықтаған түйіндердің негізгі
психофизиологиялық мазмұнына көрсетпесек, толық болмаған болар еді.
1. Психологиялық деңгей бірнеше түйіндерді қамтиды:
А) жазба тілінің мотивіне ойдың туындауы.
Б) ой түрткінің болуы.
В) жазба тілінің мазмұнындағы жалпы ойдың оның негізінде құрылуы.
Г) әрекеттерді орындаудағы әрекеттің жүйеленуі мен бақылаудың болуы.
2.Психофизиологиялық деңгей екі бөлімдерден тұрады: сенсо-акустиқр-моторлық
және оптико-моторлық.
А) Сенсо-акустико-моторлық деңгей, қалай жазу керек деген сұрақка жауап
беретін түйіндерден тұрады:
1) дыбыс ажырату процесін қамтамасыз етеді. Тұрақты фонемалар мен
артикулемаларды көрсете білу үшін, дыбыстың акустикалық және кинестетикалық
операциялары үшін негізді тудырады.
2) сөздегі әріптердің жалғастығын қамтамасыз етеді.
3) есту-сөйлеу қапері сақталған болса, бәрі мүмкін.
Б) Оптико-моторлы деңгейде перешифровканың күрделі процестері
туындайды:
дыбыстан әріпке.
әріптен қолдың қимылдарының жиынтығына, яғни әр әріптің жазылуна сәйкес
заттық моторлы әркетке.
Дыбыс пен әріптің, фонема мен графеманың байланыстары қиын.
Перешифровканың бұл тобы өте қиын және бір дыбыстың әр түрлі бейнеге ену
мүмкіндігін білдіреді.
Жаздағы дыбыстың әріпке айналуы, және әріптің дыбысқа айналуы бұл
процестегі ең қиыны болып табылмайды. Бір деңгейден екінші деңгейге ауысу
анализаторлық жүйелер мен тілдің биік деңгейінің біріккен жұмысының
арқасында жүзегеасады. Жазуды жүзеге асыру үшін берілген дыбыстық жүйенің
дыбыстарының қорытындысы мен дыбыстар мен әріптердің біркелкі байланыстары
қажет.
3. Лингвистикалық деңгей жазу мәселесінде қандай әдістер арқылы жазу
жүзеге асады деген сұраққа жауап береді.
Дыбыстық талдау акустикалық және кинестетикалық жүйелердің біріккен
жұмысын қамтамасыз етеді. Дыбыстың әріпке айналуы акустикалық,
кинестетикалық, оптикалық анализаторлардың жұмыстарының көмегімен
туындайды. Әріпті жазу оптикалық, кеңістіктегі және қозғалыстағы
анализаторлардың біріккен жұмысын талап етеді, осылардан қолдың қимылдары
туындайды.
Жазудың милық негізі өте күрделі. Мұндай күрделі процестің бір ғана
емес, мидың бірнеше бөлшектерінің біріккен қызметімен жүзеге асатыны
белгілі.
Психологиялық деңгей мидың алдыңғы бөлігінің қызметімен жүзге асады.
Лингвистикалық деңгей, тілдік әдістердің таңдалуы болатын, тілідң
синтагматикасы мен парадигматикасын қамтамасыз ететін. алдыңғы және артқы
тілдік зоналардың біріккен жұмысына қатысты.
Жазудың қарапайым процесін қамтамасыз ететін функционалдық жүйеге мидың
сол жақ бөлігі мен оптикалық, акустикалық сияқты анализаторлық жүйелері
кіреді.
Мысалға, жазу процесінде моторлық анализатордың маңызы зор, - дейді
Власова. Жазу негізгі жүргізуші функция болып саналады.
Жазу негізгі және мақсатты қозғалыстардан құралады. Негізгі қозғалыста
ритмдік тенденция байқалады, ал мақсатты қозғалыстар бейнелеуге
бағытталған.
Бұл мысалдардан біз, моторлық анализаторлардың басқа анализаторлар
сияқты жазу жүйесінде бір түйіннің ағымын қамтамасыз етеді, ал барлығы
бірге, жазудың күрделі толық процесінің жүзеге асуына жағдай жасайды.
Сонымен, жазудың психофизиологиялық негізі осы анализаторлық жүйелердің
біріккен қызметі болып табылады.
Р.М.Боскис жазу үшін толық саналы іс-әрекеттің қаперлік анализдің
сақталуының қажет еместігіне назар аударады.
Цветкованың есептеуінше, жазуды тек қана тілге, немесе тек қаяа
қаперлік қабылдау мен моторикаға жатқызуға болмайды. Жазу күрделі
психофизикалық процесс, ол өзіне вербалдық жүйелермен бірге, психикалық
әрекеттердің вербалдық емес түрлерін қамтиды. Оларға назар, қаперлік,
акустикалық және кеңістік қабылдау, заттық әрекеттер, т.б. жатады.
Н.С.Цветкова, сөйлеу жоғарғы психикалық функциялардың дамуында белгілі
рөл атқаратындығын айтады. Бала мектепте, әсіресе, жазба тілі мен
грмматиканың негізінде өзінің іс-әрекеттерін түсінуге, өз әрекеттерін
ерікті түрде жасай алуға үйренеді. Өйткені, жазу баланы санасыз
әрекеттердің жоспарынан саналы, ерікті әрекеттерге көшеді.
Соңғы жылдардаға кейбір зерттеулер, төменгі сынып оқушыларының
жазуының, қиын қалыптасуының тілдік жетіспеушіліктен ғана емес, психикалық
процестердің вербалдық емес фонемдерінің қалыптаспауымен байланысты екенін
көрсетеді.
Мектеп жасына дейінгі бала ауызекі тілді, көбіне, есту арқылы
қабылдайды, ал мектепте сөздердің жазылған бейнелері арқылы қабылдайды. Бұл
қаперлі анализатор өзіне екінші сигналдық жүйені қамтитынын білдіреді,
оның қызметі есту және моторлық анализаторлардың қызметімен
сәйкесендіріледі. Бала естіген немесе айтылған сөзді жазуға немесе,
керісінше, оқуға айналдыра алуы тиіс. Сондықтан, балаға дыбыстар мен
әріптерді ауызша немесе жазбаша тілдің әліменттері ретіндінде қабылдау,
яғни, түсінікті абстрактылай білу талап етіледі.
Жазу баланың саналы талдау және сараптау мүмкіндіктеріне қатысты. Жазу
үстінде сөйлемді жеке сөздерге, сөздерді буындарға, оларды дыбыстарға,
оларды дұрыс жазылуы тиіс әріптерге айналдыра білу керек.
Талдау мен сараптаудың бұл мүмкіндіктері балаларда білім алудың алғашқы
кезеңдерінде пайда болады. Өйткені, олардың ойлауы мен қабылдауы нақты
заттармен және сезінумен байланысты. Жазуға үйренудің алғашқы кезінде, бала
сөздің мағынасын оның бейнленуінен ажыратуды үйренеді, сонымен қатар, дыбыс
пен әріпті мағынадан бөлек әліменттер ретінде таниды.
Жазба тілін игеру ауызекі тілдің қаншалықты дамығанына қатысты болып
келеді. Жазуды меңгеру, айтылып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
I тарау. Сауаттылыққа үйретуге балалардың дайындығына
қатысты әдебиеттерді шолу
1.1. Сауаттылыққа үйретуге балалардың дайындығына анықтама ... 10
Оқу мен жазудың 21
психологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
Жазба тілін ұйымдастырудағы кеңістіктік айырмашылықтардың
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
Мектепке баратын балалардың кеңістіктік білімдерінің дәрежесі ... 45
Сауаттылықты меңгеруге балалардың дайындығы .. 46
II тарау. Мектепке баратын, жеті жастағы балалардың кеңістіктік
білімдерінің қалыптасу жағдайы
Негізделген тәжірибенің мақсаты, міндеті және әдісі 59
... ... ... ... ... ... ...
Тәжірибе қорытындысының 60
талдануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 66
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
Кіріспе.
Бала өмірінде оқу және жазудың рөлі ерекше. Оқу және жазба тіліне
қатысты, бала оқу мен жазу білімін меңгеру деңгейі бүкіл педагогикалық
процестің дамуына әсерін тигізеді.
Сөйлеу мәнері және танымдық қасиеттері бұзылған балалардағы сөйлеу мен
оқу кемшіліктерін В.В.Воронкованың, Г.А.Кашенің, Р.Е.Левиннің,
Д.И.Орлованың, И.Н.Садовникованың қарастырулары бойынша, оқу мен жазудың
бұзылу себептеріне сөйлеудің әр түрлі дәрежедегі бұзылулары жатады:
айтудағы, фонематикалық қабылдаудағы, дыбыстық талдау мен синтездегі,
лексика-грамматикалық дамудағы өзгерістер, сонымен қатар гностикалық
қызметтердің бұзылуы: аумақты қабылдау, оптика-аумақтық талдау және әріптер
гиозисі, қолды қозғалту қызметі, дыбыс есту координациясы, уақыттағы
бейімділік.
Кейбір зерттеулерде оқу мен жазуындағы бұзылулардың жазу үстінде
туындайтын баланың психикалық қасиеттеріне қатысты ерекшеліктерімен: барлық
жазу операцияларының үйлесіміндегі қиындықтармен, олардың әр қайсысына
көңіл аудару мен бірінен біріне өту қиындықтарымен байланысты екендігі
аталып өтеді. Сөйлеу-есту қасиеттерімен, сөйлеу-естуді есте сақтаумен, т.б.
байланысты жазба тілінің әр түрлі бұзулулары көзге түседі.
Г.И.Данилкиннің ойынша, сөзді дыбыстық және морфологиялық талдауды
меңгеруге дайындықтың жеткілікті болмауы, балалардың ана тідін меңгерудегі
танымдық деңгейінің жеткіліксіз болуына негізгі себеп болып табылады. Бұл
сөздегі орындарына байланысты әр түрлі дыбысталатын дыбыстардың
жиынтығында, сөздегі ұқсас дыбысталатын дыбыстарды ажыратуда үлкен
қателердің туындауы. Бала естіген сөзіне қарап жазатын болғандықтан,
дыбысты талдаудағы және синтездеудегі қателіктер, міндетті түрде сөйлеудегі
және сөзді жазудағы қателіктерге апарады.
Жазу мен оқуды қабылдаудағы кедергі келтіретін тағы бір себеп, танымдық
деңгейлері жетілмеген балалардың дыбысты сәйкес әріппен байланыстыра алмауы
екені белгілі.
Бұл шешім сондай балалардың дыбыстық қорытындысына негізделген.
Ана тілін меңгеру қиындықтары, сонымен қатар, оқушылардың әріп пен оның
белгіленуін үйренгенде туындайды. Г.И.Данилкиннің пайымдауынша, танымдық
деңгейлері қалыпты дамыған балаларға қарағанда, бұл балаларға әріпті жазып
үйренуге айтарлықтай уақыт кетеді, және оларда кейбір ұқсас әріптерді
ажырата алмау мәселесі де көп кездеседі. Олардың танымдық бағдары мен
көрулік қабылдауларының бұзылуы соған себеп дей аламыз.
Танымдық деңгейлері жетілмеген - балаларда, көбіне, моторлық аймақ пен
орын болады. Ол майда бұлшық еттердің сәйкес қимылдарының үйлесіміндегі
өзгерістер немесе кемшіліктерден, саусақ бұлшык еттерійін, толық
дамымауынан, қолдың білегінің тұрақсыздығынан туындайды. Тіпті
байланысты олар тез шаршап, жұмыстары бәсеңдей түсіп, орындап отырған
тапсырмаларында қателіктер пайда болады. (Мовкебаева 3. A. ) (2)
Арнайы мектептің бірінші сыныпына жаңадан келген баланың ұйренуге
дайындығын тексеру үшін мұғалім оқудың бірінші аптасында оқушының қарапайым
қорытындыларының деңгейін анықтайды. Баланың бір топқа жататын заттарға
жалпылама сөздерді, қолдану дәрежесін, топтарға жататын жеке заттарды,
өзінше атау қабілетін жетік тексеру мақсатында, мұғалім олардың
әрқайсысымен жеке әңгіме құрады.
Мұғалім балалардағы қарапайым қабілет пен білімді анықтайды, атап айтқанда:
1. Өздігінше берілген әріптерді атай алу және таныс әріптерді айту
бойынша жаза білу.
2. Оқу қабілеті (әріптеп буындап, сөздеп)
3. Сөзге талдау және синтез жасай білу.(сөздерді буынға бөлу, әріптерден
буын құрау, буындардан сөздер құрау)
4. Сөздердегі дыбыстарды ажырата білу.
5. Сөйлемдерді құрай және талдай білу.
6. Есту арқылы бөлек буындар, сөздер, сөйлемдер жазу қасиеттері және
графикалы білімдер.
Бұл жұмыс әр оқушымен жеке әліппеге дейінгі уақытта жүргізіледі, және
бақылау күнделігіне енгізіледі. Бұдан басқа, күнделікке оқушының басқа
қассиеттері деенгізіледі (сөйлеудегі, фонематикалық естудегі, көру және
танымдық қабылдаудағы, моторикадағы, өзін ұстаудағы кемшіліктер
ерекшеліктер).Бұл бақылаулар жұмыстың жалғасуында оқушылардан кейбір
кемшшіктерді бағдарламалар арқылы дамытуға көмегін тигізеді.
Логопедияда балаларды сауаттануға дайындығының ерте білінуіне, көбіне
сөздің дыбыстық құрамын талдауды қабылдайтын қолданылады. (Г.А.Каше,
Л.Ф.Спирова, Т.П.Бессонова, О.Е.Грибова).
Логопедиядағы педагогикалық сауаттанудағы пайда болу мүмкін
қиындықтардың алдын - алу идеясының инициаторы Г.А. Каше.(3). Жазу мен
оқудағы кемшіліктер мен тіл дамуындағы жетіспеушілктер арасында байланыс
тудыра отырып, Г.А.Каше, дефектология институтының логопедия секторындағы
мамандармен біріге отырып, жоғарғы мектепке дейінгі балалардың сөздің
морфологиялық және дыбыстық құрамын меңгеруін қамтамасыз ететін жүйе
ойластырып тапты. Оның негізіне балаларда қалыптасатын таза, дұрыс тілмен
бірге, жазудағы кемшіліктердің пайда болу мүмкіндігін ескерту принципі
жатады.
Г.А.Каше мектепке дейінгі балаларды сөздің дыбыстық және морфологиялық
құрамын меңгеруге үйрету арқылы сауаттылыққа үйретудегі
қиындықтардан қашуға дәлелдей алды. Бұл шешім тілдің жүйелік құрылымына
психикалық процестердің иераихиялық құрылымының теориясына арқа сүйейді.
Арнайы логопедиялық топтарда алдын алу жүйесінің іске асу жоғары
деңгейде болды. Г.А.Кашенің дайындаған бұл методикасы фонематикалық
қабылдауларында кемшіліктері бар, сөйлеу қабілетінің ақаулар бар есту
қабілеті мен дату қабілеті дұрыс жеті жастағы мектеп жасына дейінгі
балаларға қолданылады. Олардың ең басты ерекшеліктер сөйлеудегі
дыбыстық қалыптаспағандық болып табылады.
Алдын-алу әдісінің іске асуы, қорытындылардың жаксы ба әрине,
интелектуалдық дамуында, сөйлеу қабілетінде ақаулары мәселелесін жасына
дейінгі балаларды оқу мен жазу үйренуге қалыптастыру терең дамытуға түрткі
болды.
Зерттеудің өзектілігі.
Күннен-күнге қоғамның тәрбиеге және білімге деген сұраныстары арта түсуде.
Өмір заңдылығына байланысты, білім беру әдістеріне, ұйымдарына жаңа, әсерлі
психологиялық педагогикалық ұсыныстар табуға тырысады. Олардың шешімдері
балалардың мектепте лайықты біліп алуларымен байланысты.
Мектепке дейінгі және мектептегі білім берудің қалыптасқан көптеген
психологтармен сынға түсті. (Д.Б.Эльконин, В-В-Давыдов).
Мектептеп білімге дайындық мәселесін, олар, мектепке дейінгі жатағы
оқудың негізі және бастамасы ретінде қабылдаған.
А.Р.Лурияның, Т.Г.Егорованың, Л.С.Цветкованың еңбектерінде оқу мен
жазу процестерінің бірқалыпты дамуы үшін жалпы және жеке
моторикалардың даму деңгейі және аумақтық айырмашылығы арқылы
қабылдаулары жоғары дәрежеде болуы керек деп айтылады.
Б.Г.Ананьевтың пайымдауынша, баланың барлық анолизаторлық
жүйелерінің біртіндеп қалыптасуы, оның қоршаған орта кеңістігінде
қабылдау қасиеті кезеңмен дамуымен байқалады.
Бұл қабылдаулардың дамуында жарықтық, дыбыстық, т.б. қозғалыс
анализаторлардың орны ерекше. Өз денеңдегі жүйені бағдарлай алу, екі
өлшемдік кеңістіктегі алғашқы бағдарлады қабылдау бастапқы кезең болып
табылады. Соның негізінде кеңістіктегі одан күрделі
бағдарлар қалыптасады.(оның ішінде, жазу және оқу)
Баланың алғашқы әріптерді үйрену процесі наразылық
тудырудың
кешені болып табылады, бұл жағдайда аумақтық белгілері (түрі, көлемі,
бағыты) алға шығады. Әріптерді үйрену оны толықтай қабылдаудан
басталады. Балаға әріптің арнайы бөліктерін өзгеше игеру қынға
түседі. Балаларға жазуды үйренудің бастапқы кезеңінде бөлшексіз,біріккен
түрде қабылдау тән. Белгіні көзбен қабылдауды тереңірек талдау жүргізу,
оның жазудағы қалпы дәл болып келеді.
Жазу процесінің дамуында әріптер айырмашылықтарын салыстыру яғни,
олардың кеңістіктік бір - бірімен қарым - қатынасының орны ерекше.
Графикалық білімді игерудің қиындығы, балаға жазатын қолды басқару
қиынға түседі, ол қолдың жазуға үйреніспегендігіне байланысты. Балаға алғаш
рет жазуға тура келеді, сонымен бірге сол жоқтан бастап оң жаққа қарай
жазу керек. Сонымен бірге, әр әріп өзінің бейнеленуімен ғана қиын емес, оны
белгілі бір кеңістікте салудың өз қиындығы бар.
Жазу мен оқуды үйренудегі алғашқы уақыттағы баланың тарататын
қиындығы психологиялық процестің қалыптаспауымен байланысты. Олар -ауыз екі
тілдің жеткілікті дамымауы, кеңістікті көзбен қабылдаудағы кемшілік, есту-
моторлық және оптика-моторлық координация.
Рыбина Е.В., сөз дыбыстардың кеңістіктік қалыптасуы болып табылады,
сондықтан жазудағы әріптердің дұрыс қалыптасуы мен дыбыстық талдау
жүргізбестен бұрын, балалардың кеңітікті қабылдауын және кеңістіктегі
бағдарларын дамыту керек.(Мовкебаева З.А.)(5).
Олардың қалыптасуының уақытындағы көрінуі және оқылуы, олардың дамуының
белгілі бағыттарының бөлінуі қазіргі уақытта проблема болып табылады. Бұл
проблеманың негізі теориялық және методикалық тұрғыда әлі толық
қарастырылмаған.
Бүгінгі уақытта оқу мен жазудытолық меңгерудің негізІ болып табылатын
тілдік немесе тілдік емес білімдердің дамуына бағытталған методикаларды
үйрететін жүйе қалыптасқан. Сондықтан баланың сауаттануға дайындығын
анықтап, процестерді қабылдаудағы қиындықтардың алдын алатын мектеп жасына
дейінгі оқу методикасын құрастыру керек.
Бұл мәселенің маңызды екендігі көрініп тұр.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен өзектілігі зерттеу жұмысының тақырыбына
негіз болып табылды: "ПДК-ген балалардың аумақты елестетулерінің қалыптасу
жағдайы".
Зерттеу мақсаты:
- Сауаттылыққа үйретудің алғышарттарының бірі болып табылатын, әліппеге
дейінгі балалардың кеңістікті айыруының қалыптасуында көрінетін теориялық
негізделген методиканы өңдеп шығару.
Зерттеу міндеттері:
а) Ақыл – ой кем балалардың кеңістікті қабылдаудың жағдайы.
б) Оқушыларды кеңістік бағдарлауға үйрету жолдарын анықтау.
в) Кеңістікті бағдарлаудағы алған білімдерін практикалық түрде қолдана
білу.
Зерттеу объектісі:
Оқушылардың оқуға және жазуға дайындау үрдісі.
Зерттеу пәні:
Балалардағы кеңістік білімдерінің көріну процесі олардың сауаттануға
дайындықтарының негізгі маңызды міндеттерінің бірі ретінде.
Зерттеудің өзектілігіне, мақсатына, аумағына байланысты зерттеудің
келесіміндеттері анықталды:
1. Мектеп жасына дейінгі балаларға сауаттылықа дайындық және
кеңістік білімдер" деген түсінктердің мағынасын aшy.
2. Танымдық деңгейлері толық дамымаған жеті жастағы балалардың
кеңістікті қабылдауларының ұлыптасу деңгейін анықтау.
Зерттеудің болжамы:
Егер ақыл – ойы кем балалардың оқуға және жазуға дайындығын анықтау, онда
зиятында ауытқуы бар балалардың әліппеге дейінгі дағдыларын қалыптасу
жетілдіре отырып кеңістікті бағдарлаудағы маңызын арттырады.
Зерттеу әдістері:
Зерттеліп отырған мәселеге байланысты психологиялық педагогикалық және
әдістемелік еңбектерге талдау жасау, оқушылардың оқу үрдісін бақылау,
әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін
эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу базасы:
Эксперимент №7 арнайы (түзету) мектеп – интернатында өткізілді. Оған
0а сынып пен 2 сынып аралығында 36 бала қатысты;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
Кеңістікті бағдарлау ұғымына анықтама түсінік беріліп, оны
қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалды:
Зерттеудің практикалық мәнділігі.
- Оқушылардың қарым – қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістемесі жасалды;
- Оқушылардың қарым – қатынас мәдениетін қалыптастыруға байланысты ғылыми –
әдістемелік ұсыныстар жасалды;
- Оқушылардың қарым – қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық
тұжырымдамалары, әдістемесі қорытындылары болашақта, сондай – ақ
мұғалімдердің білімін жетілдіру институттары жұмыс практикасында маңызы
зор;
I тарау. Сауаттылыққа үйренуге балалардың дайындығына қатысты
әдебиеттерді шолу.
1.1. Сауаттылыққа үйретуге балалардың дайындығына анықтама.
Мектепке бару - мектепке дейінгі кезеңде қалыптасқан тәрбиенің
динамикалық стереотипті сынығымен жалғасатын сәттердің бірі.
Осы уақытқа дейін психологияда "мектепке дайындық" және "мектептік
жетілу" түсініктеріне жеке және анық түсініктеме жоқ. Бұған дәлел осы
аумақтағы белгілі мамандардың бұл түсініктерге берген анықтамалары болын
табылады.(В.А.Аверин, 2000)(6)
Мектептік жетілу - бұл біліммен, мүмкіндікпен бірге, мектептік
бағдарламаны оптималды игеруге қажетті басқа да мінездемелерге ие болу,
-деп есептейді, Анна Анастази(7).
Мектептік жетілу - мектептегі білімді игеруге қабілетті болатын
кездегі, дамудың осындай дәрежесіне жету,- деп есептейді белгілі чех
психологы И.Шванцар.
В.С.Мухинның пайымдауынша, мектепке бару - балалар өміріндегі өзгерісті
уақыт, ересектер мен құрдастарымен жаңа қарым-қатынастарға, қоғамдағы жаңа
орынға, жаңа міндеттерге, жаңа өмір сүруге көшу.
Білімге дайындық жүріс-тұрысты өзіндік меңгерудің, танымдық
қызығушылықтардың, ойлау қызметінің анық даму деңгейінен қалыптасады.(Рогов
Е.И. 1995)(9).
В.А.Авериннің ойынша, кішкентай мектеп оқушысының өзіндік іс-
әрекеттері, оның білімге дайындығын анықтайтын негізгі түс болып табылады,
өйткені, ол жеке танымдық процестермен қатар, ересек адамға(мұғалімге),
құрдастарына және өзіне деген қатынасынан көрініс табады.
Бұл байланыста балалардың мектепке дайындық мінездемесі үш аспектіні
құрайды: физикалық, негізгі және психологиялық.
Білімге физикалық дайындық, ең алдымен,баланың функционалдық
мүмкіндіктерін және оның денсаулығының жағдайын бейнелейді.
Баланың мектепке баратын кезіндегі денсаулығын бағалай отырып, келесе
мәселелерді негізге алу керек: физикалық және жүйке-психикалық даму
деңгейі; дененің негізгі жүйелерінің қызмет деңгейі; қалыптасқан дерттің
болуы немесе болмауы; жағымсыз жағдайларға дененің қарсы тұру қалпы;
баланың қоғамдағы жағдайы.
Дайындықтың негізгі аспектісіне келетін болсақ, оның астарнында
еріктік-дайындықты нұсқайды.
Интеллектуалдық дайындық дегеннен кейбір танымдық процестердін даму
деңгейін талап қылуды түсінуге болады. Е.И.Роговтың санауылша, білімге
интеллектуалдық дайындықты жан-жақты бағалауда ең маңыздылары:
-қабылдаудың дифференцялығының деңгейі,
-аналитикалық ойлау (мысал тудыра алатыннегізгі белгілер мен жағдайлар
арасында байланыс тудыра алу мүмкіндігі)
-шындыққа рационалдық көзқараспен қарау (фантазия рөлінің әлсіреуі)
-логикалық есте сақтау
қол қимылдары мен көру қлзғалыстарының дамуы
ауызекі сөйлеуді қабылдау және символдарды түсіну мен қабылдау мүмкіндігі
- білімге қызыгушылық және оны алу үшін қосымша еңбек.
Тұлғалық дайындық диагностикасы ең қиыны болып саналады, өйткені,
баланың ересектерге, құрдастарына, өзіне деген қатынас даңгейін бағалау
керек болады. Тұлғалық дайындық мотивациялық сфераның белгілі даму деңгейін
белгілейді.
Психологиялық дайындықтың соңғы соңғы аспектісі - бұл эмоционалды-
ерікті сфераның даму диагностикасы, дәлірек айтқанда, эмоционалдық зейіннің
деңгейі. Эмоцогиендік факторлар баланың психикалық жұмыс қабілетіне жақсы
әсерін тигізеді.(В.А.Аверин, 2000).
Оқушының байқалатын ерекшелігі, оның оқуы қоғамдағы белгілі қызметі,
оның оқуы міндетті болып табылады. Ол сол үшін мұғалімнің, мектептің, ата-
ананың алдында жауапкершілікке ие. Оқушының өмірі барлық оқушыларға бірдей,
ауыр жүйеге бағынышты. Оның негізгі мазмұнына барлық балаларға бірдей,
білім игеру болып табылады.
Ұзақ және жүйелік оқу сабақтары, қозғалыстың азаюы, белгілі статикалық
жүк, жаңа міндеттер мен тәртіп талаптары - бұлардың бәрі бірінші сынып
оқушыларына қиындықтар тудырады. Көп балаларда, әдетте оқудың бірінші
апталары мен айларында айтарлықтай өзгерістер пайда болады. Соның
негізінде, "мектептік стресс", "адаптациялық ауру", "мектептік шок" деген
аурулар жайында айтуға тура келеді.
Егер бала организмі туындайтын қиындықтардан өтуге көбірек дайын болса,
соғұрлым адаптация кезеңінен жеңіл өтеді. Сондықтан да мектептік жетілу
мәселесі, оптималдық жасты дайындау, жүйелік оқудың бастамасы, рационалдық
формаларды, әдістерді іздеу көптеген елдердің педагогтарын, бала
дәрігерлерін, психологтарын ойландырады. Бірақ "мектептік жетілу", "білімге
дайындық" түсініктерінің нақты анықтамалары жоқ. Және баланың жүйелік оқуға
дайындығы жөнінде сенімді критерийлер белгіленбеген.
Қазіргі уақытта мектепке дейінгі балалардың дайындық бағдарламасы
мектепте оқуға психологиялық дайындықтың кейбір бөлімдерінің негізінде
құрылған.:
- қоғамдық-тұлғалық,
- интелектуалдық
- физикалық дайындық
Қоғамдық-тұлғалық дайындық ересектерге, құрдастарына, ө:зіне қарым-
қатынасының қалыптасуына көзделген, тәрбиелік-білімдік жұмыстың негізгі
бағдарламаларын қамтиды.
Интеллектуалдық дайындық - оқу қызметінде маңызы бар білімнің, ілімнің
белгілі жиынтығы.
Физикалық дайындық - қозғалыс ілімдері мен қабілетін білдіреді, баланың
дамуы мен бой көрсеткіші, тік дене, т.б.
Гигиенисттер "Мектептік жетілу" деген терминді ойлап тапты, яғни
баланың жүйелік білімге дайндығы. Морфологиялық және функционалдық дамудың
белгілі деңгейі оқу мүмкіндігін тудырады.
Бала дәрігерлері физикалық тексеру негізінде баланың билогиялық жас
мөлшерін анықтайды. Көрсеткіш негізінде баланың бойы, ұзындықтың қосылуы,
тістердің санын алады.Баланың әрбір тексерілуіндегі көрсеткіші, оның жасы
мен жынысына сәйкес стандарттармен салыстырылынады.
1948ж. А.Н.Леонтьев "мектептік оқуга баланың психологиялық дайындығы"
деген түсінікті ұсынды. Ол бұл дайындықтың ең қажетті компенентін көрсетті
- балалардың өз іс-әрекеттерін басқару қабілеттерінің дамуы.
Д.Б.Эльконин мен Е.М.Бохорский баланың мектепте оқудың психологиялық
дайындығының негізі үлкендердің талаптарына және ережелеріне бағынуы деп
санайды.
А.Л.Венгер мектепке дайындықты нормаларға қатысты етіп пайдалануға
болатын жағдайға қатыссыз формаларды меңгеруге дайындық деп санайды.
Р.С.Немовтың айтуынша, бала танымдық жоспарда ектепке барғаннан
бастап, мектептік бағдарламларды еркін қабылдай алатын дамудың жоғары
деңгейіне көтеріледі. Дегенмен, мектепке психологиялық дайындық мұнымен
ғана шектелмейді. Танымдық процестерден басқа: қабылдау, көңіл
адару, елестету, ойлау және сөйлеу, - оның құрамына тұлғалық
ерекшеліктердің қалыптасуы жатады, оның ішінде мотивтер, қабілеттер,
баланың мінезінің қалыптасуы, әр түрлі қызметтерді атқарудағы қабілеттері.
Мектепке келерде баланың өзін-өзі бақылауы, еңбектік қабілеті және
дағдысы, адамдармен қарым-қатынас жасай білуі, іс-әрекеті жоғары деңгейде
дамыған болуы қажет. Баланың білімді үйренуі және меңгеруі үшін осы
айтылған қабілеттердің бәрі оның бойында жеткілікті деңгейде көрінуі керек.
Балалардың сөйлеу дайындығы, Р.С.Немовтың ойынша, танымдық және
тәртіптік процестерді өзіндік басқаруда сөзді қолдануға үйрену мен оқу
нәтижесінде көрінеді. Сөйлеу қабілетінің дамуы қарым-қатынас жасау құралы
ретінде көрінуі және жазуды үйренудің алғышарты екендігі де маңызды,
себебі, жазба тіл баланың интелектуалдық даму прогрессінің көрсекіші.
Тұлғалық дайындықтың балалардың оқуға танымдық - және ителлектуалдық
дайындықтары сияқты пайдасы мол. Осыған баланың оқуға деген қызығушылығы
және жетістіктері қатысты. Танымдық қалау "толмайтындардың" қатарына
жатады, олардың ең басты ерекшелігі, қалаулары орындалған сайын, ол күшейе
түседі.
Балалардың оқуға мотивациялық дайындығы туралы айтқан кезде жетістікке
жетуді қалап, өзін-өзі бағалау мен жарыстың деңгейін нысанаға
алу керек. Баланың жетістікті қалау қасиеті, әрқашан қорқыныш сезімінен
басым тұру керек. Оқуда, қарым-қатынаста, практикалық жағдайларда, басқа
адамдармен мүмкіндіктері жағынан салыстырылатын кездерде қорқынышты,
сенімсіздікті аз көрсету керек. Өзін-өзі бағалаудың адекватты болғаны
маңызды, ал болатын жарыс оның мүмкіндіктері сәйкес келетін түрде өткізілуі
қажет.
Баланың оқудағы жетістіктеріне оның коммуникативті қасиеттері де үлкен
әсерін тигізеді, атап айтқанда, оның басқалармен қарым-қатынас жасай алуы,
басқаларға көмек көрсете білуі, түсінігі жатады. Сонымен қатар, мақсатқа
жетудегі тұрақтылығы, өз қалауын анықтай алуы сияқты оның жеке тұлғалық
қасиеттері де оқудағы мүмкіндіктерінде үлкен рөл атқарады.
Мектеп жасына өту спецификасын, Л.С.Выгоотский "өзінділікті жоғалтуда"
көре алады, яғни мектеп жасына дейінгі жастан метеп жасына ауысу арасындағы
жоғарғы дәрежедегі іс-әрекеттердің көрінуінен байқайды. Ол алғашқылардың
бірі болып, мектеп біліміне дайындық интеллектуалдық түрғыда алғанда
елестету қорының санына қатысты емес, балалардағы интеллектуалдық
қасиетердің даму дәрежесіне байланысты деген шешім шығарды. Оның ойынша
мектеп біліміне дайын болу, заттар мен қоршаған ортады жағдайларды
қорытындылай және бір-бірінен айыра білу.
Г.Г.Кравцов пен Е.Е.Кравцова балалардың оқуға психологиялық дайындығын
талдағанда баланың дамуындағы қарым-қатынастың рөліне үлкен мән береді.
Оның үш ферасы анықталады - ересектермен қарым -қатынас, құрдастарымен,
өзімен, олардың әрқайсысының даму деңгейі мектепте дайындықтың көрсеткіші
және оқу ісінің құрылымдық негізімен қатысты.
Г.Г.Кравцов пен Е.Е.Кравцова, ересектермен қарым-қатынаста өзінділікті
жоғалту сол арқылы ерікті болу, яғни өз іс-әрекетін ережелер мен
сұраныстарға сай белгілі тапсырмаларға бағындыра алу мектеп біліміне
психологиялық дайындықтың негізгі компоненті деген үстанымды қолдайды.
Мектеп біліміне психологиялық дайындық мәселесінде Е.О.Смирнованың
еңбектерінің өзіндік рөлі бар. Ол еңбегінде баланың ересек адаммен қарым-
қатынас жасау арқылы мектеп біліміне дайындығын және ойыннан оқу мәрекетіне
көшу мәселесін қарастырған. Е.О.Смирнованың ойынша, баланың ересек
адамдармен қарым-қатынас жасауы, оның жаңа білім алуына, жаңа әрекеттер
жасауын үлкен әсері тигізеді.
Л.И.Божовичтың(1968)(14) байқауынша, баланың мектепке барардағы
психологиялық дайындығы – танымдық қызығушылықтардың дамуының белгілі бір
деңгейі, қоғамдық жағдайдың өзгеруіне дайындық, оқуға деген қызығушылық,
мотивация, ішкі этикалық езгерістер, өз-өзіне баға беру сияқты психикалық
жағдайлар мен қасиеттердің біріге көрінуі.
Л.И.Божович, баланың мектептегі жетістіктерін дамытуына әсерін
тигізетін бала психологиясының дамуының бірнеше параметрін ұсынады.
Оның ішінде, баланың мотивациялық дамуының белгілі бір деңгейі, ол
өзіне оқудың танымдық және қоғамдық мотивтері мен танымдық іс-әрекеттің
толықтай дамуын қамтиды. Баланың мектепке психологиялық дайындығында
мотивациялық жоспар маңызды болып табылады. Сонымен, Л.И.Божовнч мотивтің
екі түрін анықтайды:
1.Оқудың кең, қоғамдық мотивтері, ол "баланың басқа адамдармен қарым
қатынас жасауды қалауымен, олардың берген бағалары мен келісімдерін қажет
етуімен, өзіне қатысты қоғамдық қатынастарда өз орнын алу қажеттілігімен"
байланысты.
2.Оқу ісімен тікелей қатысты мотивтер, немесе интеллектуалдық
қызығушылық және жаңа білім, ілімді қалаулары сияқты балалардың танымдық
қызығушылықтары.
Бұл екі қалаудың үйлесімділіктері баланың қоршаған ортаға жаңа
көзқараспен қарауына әсерін тигізеді. Оны Л.И.Божович "Оқушының ішкі
позициясы" деп атаған.
Бұл жаңалыққа Л.И.Божович үлкен мән береді, және "оқушының ішкі
позициясы" мектепке дайындықтың критерийі ретінде көріне алады.
Мухина Б.С. Мектепке психологиялық дайындықтың беткілікті деңгейін
былай анықтайды:
баланың ерікті дамуы
ақыл-естің дамуы
- кейбір білім мен әдістерді игеру(сауаттылық, санау, кейбір есептерді
шеше білу).
Баланың ерікті қасиетерінің даму үлкен рөл атқарады, онсыз ол өзінің іс-
әрекеттерін бақылай алмайды, оқу тапсырмаларын орындау, сабақтағы тәртіптің
бәрі соған байланысты. Баланың тек сыртқы бейнесі ғана ерікті, бағынышты
болуы қажет емес, оның ойлау қабілеті де - ойлау, ден қою. есте сақтау да
ең қажетті жағдайлар. Бала ойлауға, тыңдауға, есте сақтауға, мұғалім қойған
тапсырманы шешуге міндетті.
Мектептік бағдарламаны қабылдауда тек қана білім мен ілім емес, баланың
танымдық әрекетінің даму деңгейі маңызды. Тұрақты танымдық қызығушылықтың
қалыптасуы мектепке дейінгі жүйеге қатысты болып келеді.Танымдық әрекеттің
даму деңгейі бұл әрекетті ерікті басқарумен қатар, баланың қабылдау мен
ойлауының айқын қасиеттері.
Мектепке баруға дайындалаған н бала өз бетінше заттарды, жағдайларды
анықтап, олардың жеке қасиеттеріне көңіл бөле білуі керек.
Кеңістік пен уақытта жақсы бағдардың мәні айрықша.
Психологияда мектепке дайындықта тікелей мектепке қатысты, арнайы білім
мен ілімді игерудің өз орны бар. Оларға әріп тану, санау, кейбір
тапсырмаларды орындай алу жатады. Мектепке дейінге жаста әріпті бигу және
жазу, математиканың кейбір әліменттерін білу мектептік білімде
жетістіктерге жетудің жолы болып табылады.
Балалардың сөздегі дыбысты білуі мен оның мағыналық жағынан ерекшелігін
түсінуі, заттардың сандық көлемі мен қасиеттерін білуі қуантарлық жағдай
болып табылады.
Оқудың әдісі баланың мектепке дайындығында жақсы ісерін тигһеді, егер
ол сөздің дыбыстық жүйесін түсініп, фонематикалық естудың дамуымен
қатысты болса, ал оқудың өзі бірге немесе буынды болуы мүмкін. Есеп,
математикалық жақтан алатын болсақ, ол санның мағынасы.
Мектепке баруға баланың дайындығын анықтайтын психикалық дамудың тағы
бір жағы сөйлеу қасиетінің дамуы - бір затты, суретті, оқиғаны, өз ойын,
болған жағдайды басқаларға түсінікті етіп жеткізе алу.
Баланың меатепке дайындығы оның жеке касиеттеріне де қатысты, ол
баланың сынып ұжымына кіруіне, ол жерде өз орнын табуына, жалпы жағдайға
ене алуына көмектеседі. Бұл мектепке дейінгі балаларда қалыптасатын, басқа
адамдармен қарым-қатынаста қабылдаған ережелері мен құрдастарымен араласуды
білдіретін іс-әрекеттің жалпы мотивтері.
Балалардың мектепке дайындығын қарастыратын авторлардың барлығы дерлік,
ооқып-үйрену мәселесінде ерікке көп көңіл бөледі. Өз еркінің жай дамуы -
мектепке психологиялық дайындықка ең басты кедергі деген көзқарастар да
кездеседі.
Д.Б.Элькониннің есептеуінше, баланың еркінділігі балалар ұжымында
ойнаудан туындайды, ол осыдан дамудың биік деңгейіне шыға алады. "Өзін
бақылау әрекеті өте қиын, сондықтан оған ойынның басқа мүшелерінен көмек
қажет. Ойынның қызметін бұл жағдайда еріктік іс әрекеттің мектебі деуге
болады",- дейді Д.Б.Эльконин.
Мектепке дайындықтың мәселесін қарастыра отырып, Д.Б.Эльконин бірінші
орынға оқу әрекетінің басты алғышарттарының қалыптасуын қояды:
балалардың өз іс әрекеттерін ақылмен қимыл әрекеттерін анықтайтын
ережелерге сай жасауы;
берілген тақырыптың тапсырмаларын түсіне алуы;
Айтушыны зейін қоя тыңдай алу және ауызша берілген тапсырманы дұрыс орындай
алу;
Көзбен қабылдаған мысал арқылы, берілген тапсырманы орындай алуы;
В.А.Недоспасова ойын мен оқу әрекеттерінің арасындағы психологиялық
механизмдерді, яғни ойыннан оқуға ауысу мәселесіне ой жүгіртеді. Ол оқу
әректетіне көшу ісі накты-динамикалық қатынастың қалыптасуы деген шешім
жасады. Бұл позицияның негізгі мінездемесінің дамуы көптеген кезеңдерден
өтеді. В.А.Недоспасованың жасаған қорытындылары баланың мектепке
психологиялық дайындығы мәселесін қарастыруға жол ашады.
В.В.Давыдов келесі анықтаманы береді: "Дайындық баланың бүкіл жеке
қасиеттеріне байланысты - оның ақыл-ой, басқа да қасиеттері."
Лисина М.И. мен Г.И.Капчеля баланын мектепке психологиялық дайындығын
күрделі үлкен жағдай деп қарайды. Оның құрамдық
компоненттері (ақылдық, еріктік, ождандық даму) сәйкес емес: дайындықтың
негізі баланың ересек адаммен қарым-қатынасы, ол баланың ақыл-ойынын дамуын
анықтайтын өз әрекеті арқылы ішкі жоспардың қалыптасуын білдіреді.
Бұл психологтардың ойынша, ішкі іс-әрекет жоспары ересек адамдармен
қарым-қатынас арқылы туындайды. Люблинская А.А., дайындықтың өзі "жеті
жастағы балаларда күрделі және әр түрлі жүйке байланыстарының, бірінші
сыныпта мұғалім соның негізінде өзінің оқу-тәрбиелеу жұмыстарын жүргізетін
барлық ассоциялардың қалыптасуы" деп жазады.
А.В.Запорожец, М.И.Лисина, А.Г.Рузская қарым-қатынастың түп негізін
оқып, былай тұжырымдайды:
А) қарым-қатынас дамып, жаңа формаларға ие болады;
Б)баланың қоршаған адамдармен қаынасы әр жастық кезеңнің психологиялық
мінездемесін байытады;
В) "қарым-қатынасты негізге ала отырып, алдаға әрекеттердің өзгеру
механизмін түсініге тырысады" (М.И.Лисина, 1976, с.7)(20).
В.К.Котырло мектептегі білімге дайындықты баланың білімі мен
әдістерінің жиынтығы деп ғана емес, баланың бастапқы танымдық әрекетіне
қажетті психикалық қасиеттердің болуымен түсіндіреді.
Я.Л.Коломенский баланың мектептегі білімге дайындығы деген түсінікке
жаңа параметр енгізуді ұсынады - "қоғамдық - психологиялық дайындық". Бұл
балалар қоғамы мен ересектер қоғамы арасында жаңа қарым-қатынастың пайда
болуымен, баланың ұжымдағы орнының ауысуымен(балалар бақшасында үлкен топта
болса, мектепте кішкентай сыныпта болуы), балалардың өзара іс-әрекеттерін
анықтайтын жаңа критерийлер жүйесінің пайда болуына байланысты оның
қоғамдық-психологиялық статусының өзгеруімен (үлгерімдеріне байланысты
сыныптастарының қатынасы) тығыз байланысты.
Шетелдік автторлар U.A.Bronferenen(1969), R.Zazzo(1960),
J.S.Druner(1970) "мектептік жетілу" концепциясының жағдайын сынай қарап,
қоғамдық факторларға көңіл аудара, қоғамдық факторларды баса көрсетеді.
Мектепке пихологиялық дайындықтың көрсеткіштері ретінде, Н.Г.Салмин,
оқу ісіне алғышарттардың бірі ретінде қарайды. Өзіне қарым қатынастың
еркшеліктерін қамтитын жеке мінездемелер мен семиотикалық қалыптасулар
деңгейіне назар аударады.(қойылған тапсырмаларды шешуге бірге әрекет ету);
Эмоционалдық жағдайдың дамуы және т.б. Бұл қатынастың
ерекшелігісемиотикалық функцияны балалардың мектепке дайындығының
көрсеткіші ретінде қарау болып табылады. Бұл қызметтің даму деңгейі баланың
интеллектуалдық дамуын бейнелейді.
Н.И.Гуткинаның айтуынша, мектепке дайындыққа мынадай критерийлер кіруі
қажет:
аффективті-қалау сфераны зерттеу
еріктік сфераны зерттеу
- интелектуалдың сфераны зерттеу. Бұл екі кезеңді қамтиды: жаңа жұмыс
ережесін қабылдау; тапсырмаларды орындау ережері қамтылғаннан кейін,
аналогияға өту.
В.а.Гелпо келесі шешімге келеді: баланың мектепке тұлғалық дайындығының
құрамдық бөлігі ретінде мектепке деген жағымды көзқарасты санауға болады;
баланың мектепке қатынасы оның жеке қасиеттерінің,
мектепке дейінгі жағдайына байланысты, үлкендердің мүмкіндіктеріне
қарсылығынан туындайды; білімге деген жағымды көзқарас мектепке дейінгі
тұлғаның интеллектуалдық, эмоционалды - еріктік комонентерін қамтиды.
Антропова М.В. мен Кольцова М.М. сөйлеудің дамуы дегеніміз -баллардың
мектепке білім алуға дайындының көрінісі, - деген ойларын білдіреді. Алты-
жеті жастағы жақсы дамыған балалар құрамды сөйлей білумен қатар, құрмалас
сөйлемдер құрай алады.
1963 жылы Нордвайк-на-зе -де болған семинар да "мектептік жетілу" деп
аталатын мектепке дайындықтың деңгейін анықтаудың қажеттілігі туралы сұрақ
қарастырылған болатын. "Мектептік жетілу" түсінігін анықтағанда көптеген
авторлар баланың физикалық, қоғамдық, психикалық дамуына көп көп көңіл
аударады.
А.Керн(1954), С.Штребел(1957), Г.Геттер(1966), Я.Йирасека(1978) және
т.б. мектепке баратын бала оқушының белгілі қасиеттерін игеруі керек деп
есептейді:
ойлы(интеллектуалды)
Эмоционалды
қоғамдық қатынасты игеру.
Интеллектуалдық жетілуге автор баланың дифференциалдық
қабылдауын жатқызады, жағдайлардың арасындағы негізгі байланыстарды
қамтитын мүмкіндіктерді көрсететін аналитикалық ойлау, концентрациялық
көңіл аударулары жатады.
Осыған қарағанда, интеллектуалдық жетілу ми қызметі жүйесінің
көрсеткіші болып табылды.
Эмоционалдық жетілу негізінен импульстік іс-әрекеттердің азаюымен,
баланың қызығушылығын тудырмайтын әрекеттердің ұзак уақытқа созылуымен
түсіндіріледі. Эмоционалдық жетілу арқылы баланын эмоционалдық тұрақтылығын
және баладағы импульстік әрекеттің жойылуын түсіндіреді.
Қоғамдық жетілуде баланың құрдастарымен қарым-қатынас жасауға және
балалар топтарының ережелеріне бағындыруға мүқтаж екендігі жатады.
Жоғарыда қарастырылған мәселелер бойынша, баланы мектепке айындау
мәселесі қоғамда өзекті мәселелердің бірі екендігін көруге болады.
1.2. Жазу мен оқудың психологиясы.
Жазу психологиясы.
Жазу - күрделі психикалық процесс, әр түрлі формаларға ие, тілге кез-
келген психологиялық классификацияда ене алады. Жазба тілі ауызекі тіл
сияқты құрамына жазу мен оқуды қамтиды. (Цветкова Л.С.,1988)(22).
Жазу тарихының дамуы жазба тілінің дамуы, примитивті мнемоникалық
белгілерден туындаған, адамның жасанды есте сақтау қабілеті болып
табылатынын көрсетеді.
Тарихтың елгілі бір кезеңінде, адамдар оқиғаны, өз ойларын белгілі бір
тәсілдермен жазып алып отырған. Жазу тәсілдері өзгеріп отырғанымен, қарым-
қатынас жасаудың, хабарлаудың, есте сақтаудың мақсаттары өзгермей қала
берді. Егер адамзаттың бастамасын отты пайдаланудан батайтын болса, адамзат
өмір сүруінің төменгі және жоғарғы формаларын бөлетін шекара жазу өнерінің
пайда болуы десек болады. Жазу өнерінің алғашқы формаларының бірі есте
сақтау үшін түйін байлау болып саналады.
Жазу өнерінің дамуы басқа заттарды қолданумен байланысады. Көне Перуде
мемлекет өмірінен кейбір жайларды жазып қалдыру үшін "квипу" деп аталатын
міндетті жазбалар болды.
Алғашында адамдар символдарды ойлап тапты - ағаштарды ою, суреттер -
пиктограммалар, өзгерістер нәтижесінде кейін идеограммаға айналған, осылай
кейін жазба өнерінің бастамасына айналды. Бұны алғаш ассирийялықтар ойлап
тапты. Бұл әдіс идеяның туындуына көмегін тигізді. Кейінірек идеограммалар
белгілердің жиынтығына, әріптерге, олар Египетте пайда болған символикалық
буындық жазбаларға айналды. Лсы ойлардың, идеялардың жазылуының үзақ
тарихынан кейін алфабиттік жазу пайда болады. Гректер ойоап тапқан бұл
жазуда бір әріптік белгі бір дыбысы білдіреді.
Сонымен біз жазу тарихы бейнеліліктен ауысып, тілге қарай дамығанын
байқаймыз. Алғашында ол ауызекі тілге қатыссыз дамыса да, кейіннен ауызекі
тілдің жалғасына айналды.
Қазіргі жазба тілі алфабиттік характерге ие, ауызекі тілдің дыбыстары
әріппен белгіленеді, шындығында бұл дыбыс - әріп деген қатынас барлық
тілдерге қатысты емес. Мысалға, ағылшын тілінде, немесе түрік және грек
тілдерінде ауызекі модальді тілі жазба тілінен едэуір ерекшеленеді. Жазба
тілі ауызекі тілдің қорымен дамиды және тілдік дамудың ең жоғарғы этапының
көрсеткіші.
Жазба тілінің дамуында сөз бен естілгеннің арасында, айтылған сөз бен
көзбен көрген сөздің арасында жаңа байланыстар туындайды. Егер ауызекі тіл
тілдік анализаторлардың әрекетімен пайда болса, жазба тіл, Ананьев Б.Г.-нің
айтқаны сияқты, есту емес, көру есту-моторлы қасиетпен пайда болады. Жазба
тілінде ауызекі сөздің дыбыстық жағы белгілі графикалық белгілермен
көрсетіледі, дыбыстардың уақыттық жалғасуы графикалық бейнелердің кезеңдік
жалғасына ауысады.
Осы жағдайдың өзі жазба тілімен ауызекі тілдің арасындағы күрделі өзара
байланысты көрсетеді, олар бір-бірімен тығыз байланыста, және сол
байлныстар олардың ерекшеліктерін көрсетеді. Жазу мен ауызекі тілдің
қатынасына А.Р.Лурия, Б.Г.Ананьев, Э.С.Бейк, Р.Е.Левиннің, О.Ф.Кауфманның
еңбектерінде көңіл аударылады.
XIX ғасырдың өзінде кейбір классик - неврологтар жазуды оптико-моторлы
акт ретінде қарастырады., ал оның бұзылуын - оптико-моторлы актың жоғалуы
деп есептейді. Жазба білге берілген мұндай анықтама оны тілдің
қасиеттерінен алыс алып кетті.
Қазігі психология жазба тілді , сөйлеу әрекетінің қабылданған күрделі
түрі ретінде қарастырады. Және ол өзіндік ұқсастықтар мен ерекшеліктерге
ие. Зерттеулердің шешімдері бойынша, жазба тілі мен ауызекі тіл
процестерінің айырмашылықтарын мына қасиеттері арқылы байқауга болады:
пайда болуымен;
қалыптасу тәсілімен;
даму тәсілімен;
психологиялық мағынасы арқылы;
қызметтеріне қарай.
Ауызекі тіл өмірдің екінші жылында пайда бола бастайлы, ал жазба тілі
болса алты-жеті жаста қалыптасады. Ауызекі тіл, әлбетте, ересек адамдармен
қарым-қатынас негізенде қалыптасады, ал жазба тіл болса, саналы түрде
үйрену арқылы қалыптасады.
Жазба тілі басынан бастап-ақ саналы іс-әрекет ретінде көрінеді, тек
уақыт өте қалыпты жағдайға айналып, дағдыланған әдіске айналады. Ол осы
қасиетімен еріксіз пайда болатын, өзінше дамитын ауызекі тілден
ерекшеленеді.
Бала жазуды үйрене бастаған кезде, әрбір істеген әрекет ережемен,
саналы іс-әрекет болып табылады. Балаға сөзді жазу бірнеше тапсырмалардың
қосындысы болып табылады: Дыбысты анықтау, осы сәйкес әріппен белгілеу,
есте сақтау, және жазу. Жазуды үйренудің соңғы кезеңдерінде жазу үстінде
кейбір әдістер үмытылып, олар қалыптасқан әдетте жазыла береді, солай
жалғаса келе, психикалық әрекет - жазба тілін айналады.
Ауызекі тіл мен жазба тілінің нақты айырмашылығы бұл процестердің
психологиялық сәйкестіктерінде көзге түседі. С.Л.Рубинштеин тілдің бұл екі
түрін салыстыра отырып, аузекі тілдің оқиғалық болатынын жазған.
Хабарды айту және қабылдау қарапайымдалатың, контекст тудыратын жалпы
оқиға ауыз екі тілде болады. Екіншіден,ауыз. екі тілде коммуникацияға көмек
болатын эмоционалды көрсеткіштерге ие: сейлгу арасындағы пауза, мимика,
қимылдар ауызекі тілде жағдайды тудырады. Үшіншіден, ауызекі тілде
мотивациялық сфераға байланысты бірнеше формальды амалдар бар.
Жазба тіл - бұл ерекше тіл процесі, саналы және ерікті, монологтық тіл.
Жазба тіл тарихи қалыптасқан графикалық белгілер
жүйесі нәтижесінде ой алмасу, эмоцияларды көрсету, уақыттағы және
кеңістіктегі білімді сақтау мүмкіндігіне ие.
К.П.Беккер, М.Совак(24), жазу жүйелері сыртқы формалары мен
қызметтеріне қарай тптасады деп тұжырымдайды.
Сыртқы формасы арқылы:
пиктографиялың жазу, заттардың таныс бейнеленуіне қатысты белгілердің
формасы.
Символдар бейнесіндегі идеографиялық жазу, тілді анық білмей тұрып дыбыстап
айту мүмкін емес.
Фонографиялық жазу, дыбыстың мағынасы жазбаша түрде беріліп, ауызша
жеткізіледі.
Клиноппись - сөздер, буындар немесе дыбыстар жеке сызықтармен, нүхқаулармен
көрінеді.
Жазу өнерінің кейбір кездесе бермейтін түрлеріне де тоқтала кету кету
керек: кип, түйінді жазу, лю арқылы жз, сигналдық жазу, соқырларға арналған
шрифт, морзе әліппесі және т.б.
Жазу жүйелерін олардың қызметтеріне қарай қарастырсақ, мыналарды
байқауға болады:
фразеграмм, әр бөлк фразеограмм біо сөйлемді білдіреді;
логограмма, әрқайсысы бір сөзді білдіреді;
терминограмм, арнайы терминология бойынша символдардың көрінуі;
морфограмм, грамматикалық функциялардың берілуі;
силлабограмм, оның әрқайсысы буынды білдіреді;
фонемограмм, тілдің барлық релевантты дыбыстарын бөлшектей немесе толықтай
көрінуі. Бөлшек фонограмма арқылы ауызекі тілдің барлық дыбыстарын өзінше
белгілермен жазбаша бейнелей алмайды.
Жазу мен шрифттердің әр түрлі жүйелерінің таралуы қазіргі уакытта
әрқалай көрініс табады.
Л.С.Выготскийдің жазуы бойынша, жазба тілі ауызекі тілмен тығьіз
байланыста бола отырып, өзінің даму үрдісінде ауызекі тілдіің тарихын
қайталамайды. Жазба тілі ауызекі тілді жазу белгілеріне жай ауытыру ғана
емес, ал жазба тілін игеру тек қана жазу техникасын меңгеру емес.
Беккер К.П. мен М.Совак(24), жазба тілі коммуникациясының негізінде,
ауызекі тілдегі сияқты, физикалық процесс жатыр. Жазу үстінде көз қимылды
бақылайды, және жазудың нормаға сай болуын қадағалайды. Бұл көздік бақылау
бас пен көздің қимылдарының көмегеімен көзқарастың бағыты арқылы іске
асады. Көзқарастың аусып отыруы жазылып жатқан . әріп көрудің ең
орталыгында тұруы үшін қажёт.
Жазба тіл дамуы үшін абстракцияны қажет етеді. Ауызекі тілмен
салыстырғанда екі есе абстракты десек болады:
- бала сезімдік, дыбыстық, айтылып жатқан тілмен дерексіздендірілу
керек;
- ол сөзбен қолданылмайтын, сөзді елестетіп дерексіз тілге ауысу керек.
Жазба тілінің айтылмай, ойлануы жазба тілінің қалыптасуындағы қиындығын
білдіретін тілдің екі түрінің басты ерекшеліктерін білдіреді.
Жазба тілінің мотивтері де кеш көрінеді, олар кейін абстракты және
интеллектуалды болады. Балада жазу мотивтерін тудыру қиынға соғады, өйткені
олар жазуды қажет етпейді.
Жазба тілі бірнеше психологиялық ерекшеліктерге ие:
ауыз екі тілге қарағанда ерікті. Ауызекі тілде қалыптасқан дыбыстық форма,
жазуға үйренуде бөлуді, талдауды,синтездеуді қажет етеді. Фонетика сияқты
жеке фразаларда ерікті.
Бұл саналы әрекет ниетпен байланысты. Белгілер иен олардын, қолданылуы,
баламен саналы түрде қабылданады. Ал ауызекі тілде оған қарағанда санасыз
түрде қабылданады.
Выготский Л.С., жазба тілі - тілдің алгебрасы, ойластырылған және
саналы тіл әрекетінің қиын және күрделі түрі деп анықтайды.
Жазба тілі мен ауызекі тілдің айырмашылығы олардың қызметтеріненен де
көрінеді:
Ауызекі тіл сөйлесу кезіндегі ауызша сөйлеудің қызметін атқарады, ал жазба
тіл келесе бір адамға мазмұнды жеткізу үшін қызмет етеді. Оның
іскерлік,ғылыми, т.б. түрлері болады.
Ауызекі тілмен салыстырғанда жазба тіл қарым-қатынас жағдайларында ауызекі
тілге көмекші ғана болып көрінеді.
Жазба тілінің қызметі ауызекі тілге қарағанда кеңірек. Жазба тілінің
қызметі - хабарды кез-келген қашықтыққа жеткізе алуы, хабарды белгілі бір
уақытқа белгілей алуы болып табылады. Олар адамзат дамуының шегін кеңейте
береді.
Жазудың бұл мінездемесі жазба тілі мен ауызекі тілді лингвистикалық
және психологиялық тәжірибеде екі деңгей ретінде қарастыруға көмектеседі.
XIX ғасырдың агылшын неврологы Х.Джексон жазу мен жазылғанды түсіну
символдармен символдарды басқару деп санаған. Ауызекі тілді қолдану
Л.С.Выгодскийдің пайымдауынша, алғашқы символдарды, жазба тіл кейінгі
символдарды қажет етеді. Сондытан да, жазба тілі тез және анайы түрде
өзгеріске ұшырап отырады, өйткені ол соңғы және күрделі функция деп
қарастыра аламыз. Ауызекі тіл мен жазба тілдің айырмашылықтарынан мынадай
қорытынды жасаымыз. Жазба тілі:
саналы және ерікті процесс
оның бірлігі монолог болып табылады.
- Оқиғалы ауызекі тілге қараған жазба тіл контексті болып келеді.
Арнайы тіл аударуға қатысты әдістер арқылы өздігінен туындайды,
активтенеді, бақылайды;
Оны экономды ететін қосымша амалдары жоқ, олар амалдар жиынтығын қолданады.
(лексикалық, синтаксистік, фонетикалық);
ол толықтырылған;
өзінің дамуы үшін абстракцияны талап етеді; ол ойланылады, бірақ
айтылмайды;
жазба тілі - тілдің алгебрасы;
мотивтер интеллектуалды.
Жазба тілінің психологиялық жүйесі.
Жазудың психологиялық жүйесі өте күрделі. Сөздің дыбыстық талдануы
оның алғашқы және негізгі компоненті, естілген сөзден арнайы дыбыстарды
бөліп қарастырып, оларды тұрақты фонемаға айналдырады. Жазу процесіне
енетін екінші компоненті сөзден берілген дыбысты оған сәйкес әріппен
бейнелеу болып табылады. Қимылдардың көмегімен көзбен көрінген әрпті
графикалық бейнелеуге айналдыратын перешифровка үшіншісі болып табылады.
Жазудың психологиялық жүйесі біз анықтаған түйіндердің негізгі
психофизиологиялық мазмұнына көрсетпесек, толық болмаған болар еді.
1. Психологиялық деңгей бірнеше түйіндерді қамтиды:
А) жазба тілінің мотивіне ойдың туындауы.
Б) ой түрткінің болуы.
В) жазба тілінің мазмұнындағы жалпы ойдың оның негізінде құрылуы.
Г) әрекеттерді орындаудағы әрекеттің жүйеленуі мен бақылаудың болуы.
2.Психофизиологиялық деңгей екі бөлімдерден тұрады: сенсо-акустиқр-моторлық
және оптико-моторлық.
А) Сенсо-акустико-моторлық деңгей, қалай жазу керек деген сұрақка жауап
беретін түйіндерден тұрады:
1) дыбыс ажырату процесін қамтамасыз етеді. Тұрақты фонемалар мен
артикулемаларды көрсете білу үшін, дыбыстың акустикалық және кинестетикалық
операциялары үшін негізді тудырады.
2) сөздегі әріптердің жалғастығын қамтамасыз етеді.
3) есту-сөйлеу қапері сақталған болса, бәрі мүмкін.
Б) Оптико-моторлы деңгейде перешифровканың күрделі процестері
туындайды:
дыбыстан әріпке.
әріптен қолдың қимылдарының жиынтығына, яғни әр әріптің жазылуна сәйкес
заттық моторлы әркетке.
Дыбыс пен әріптің, фонема мен графеманың байланыстары қиын.
Перешифровканың бұл тобы өте қиын және бір дыбыстың әр түрлі бейнеге ену
мүмкіндігін білдіреді.
Жаздағы дыбыстың әріпке айналуы, және әріптің дыбысқа айналуы бұл
процестегі ең қиыны болып табылмайды. Бір деңгейден екінші деңгейге ауысу
анализаторлық жүйелер мен тілдің биік деңгейінің біріккен жұмысының
арқасында жүзегеасады. Жазуды жүзеге асыру үшін берілген дыбыстық жүйенің
дыбыстарының қорытындысы мен дыбыстар мен әріптердің біркелкі байланыстары
қажет.
3. Лингвистикалық деңгей жазу мәселесінде қандай әдістер арқылы жазу
жүзеге асады деген сұраққа жауап береді.
Дыбыстық талдау акустикалық және кинестетикалық жүйелердің біріккен
жұмысын қамтамасыз етеді. Дыбыстың әріпке айналуы акустикалық,
кинестетикалық, оптикалық анализаторлардың жұмыстарының көмегімен
туындайды. Әріпті жазу оптикалық, кеңістіктегі және қозғалыстағы
анализаторлардың біріккен жұмысын талап етеді, осылардан қолдың қимылдары
туындайды.
Жазудың милық негізі өте күрделі. Мұндай күрделі процестің бір ғана
емес, мидың бірнеше бөлшектерінің біріккен қызметімен жүзеге асатыны
белгілі.
Психологиялық деңгей мидың алдыңғы бөлігінің қызметімен жүзге асады.
Лингвистикалық деңгей, тілдік әдістердің таңдалуы болатын, тілідң
синтагматикасы мен парадигматикасын қамтамасыз ететін. алдыңғы және артқы
тілдік зоналардың біріккен жұмысына қатысты.
Жазудың қарапайым процесін қамтамасыз ететін функционалдық жүйеге мидың
сол жақ бөлігі мен оптикалық, акустикалық сияқты анализаторлық жүйелері
кіреді.
Мысалға, жазу процесінде моторлық анализатордың маңызы зор, - дейді
Власова. Жазу негізгі жүргізуші функция болып саналады.
Жазу негізгі және мақсатты қозғалыстардан құралады. Негізгі қозғалыста
ритмдік тенденция байқалады, ал мақсатты қозғалыстар бейнелеуге
бағытталған.
Бұл мысалдардан біз, моторлық анализаторлардың басқа анализаторлар
сияқты жазу жүйесінде бір түйіннің ағымын қамтамасыз етеді, ал барлығы
бірге, жазудың күрделі толық процесінің жүзеге асуына жағдай жасайды.
Сонымен, жазудың психофизиологиялық негізі осы анализаторлық жүйелердің
біріккен қызметі болып табылады.
Р.М.Боскис жазу үшін толық саналы іс-әрекеттің қаперлік анализдің
сақталуының қажет еместігіне назар аударады.
Цветкованың есептеуінше, жазуды тек қана тілге, немесе тек қаяа
қаперлік қабылдау мен моторикаға жатқызуға болмайды. Жазу күрделі
психофизикалық процесс, ол өзіне вербалдық жүйелермен бірге, психикалық
әрекеттердің вербалдық емес түрлерін қамтиды. Оларға назар, қаперлік,
акустикалық және кеңістік қабылдау, заттық әрекеттер, т.б. жатады.
Н.С.Цветкова, сөйлеу жоғарғы психикалық функциялардың дамуында белгілі
рөл атқаратындығын айтады. Бала мектепте, әсіресе, жазба тілі мен
грмматиканың негізінде өзінің іс-әрекеттерін түсінуге, өз әрекеттерін
ерікті түрде жасай алуға үйренеді. Өйткені, жазу баланы санасыз
әрекеттердің жоспарынан саналы, ерікті әрекеттерге көшеді.
Соңғы жылдардаға кейбір зерттеулер, төменгі сынып оқушыларының
жазуының, қиын қалыптасуының тілдік жетіспеушіліктен ғана емес, психикалық
процестердің вербалдық емес фонемдерінің қалыптаспауымен байланысты екенін
көрсетеді.
Мектеп жасына дейінгі бала ауызекі тілді, көбіне, есту арқылы
қабылдайды, ал мектепте сөздердің жазылған бейнелері арқылы қабылдайды. Бұл
қаперлі анализатор өзіне екінші сигналдық жүйені қамтитынын білдіреді,
оның қызметі есту және моторлық анализаторлардың қызметімен
сәйкесендіріледі. Бала естіген немесе айтылған сөзді жазуға немесе,
керісінше, оқуға айналдыра алуы тиіс. Сондықтан, балаға дыбыстар мен
әріптерді ауызша немесе жазбаша тілдің әліменттері ретіндінде қабылдау,
яғни, түсінікті абстрактылай білу талап етіледі.
Жазу баланың саналы талдау және сараптау мүмкіндіктеріне қатысты. Жазу
үстінде сөйлемді жеке сөздерге, сөздерді буындарға, оларды дыбыстарға,
оларды дұрыс жазылуы тиіс әріптерге айналдыра білу керек.
Талдау мен сараптаудың бұл мүмкіндіктері балаларда білім алудың алғашқы
кезеңдерінде пайда болады. Өйткені, олардың ойлауы мен қабылдауы нақты
заттармен және сезінумен байланысты. Жазуға үйренудің алғашқы кезінде, бала
сөздің мағынасын оның бейнленуінен ажыратуды үйренеді, сонымен қатар, дыбыс
пен әріпті мағынадан бөлек әліменттер ретінде таниды.
Жазба тілін игеру ауызекі тілдің қаншалықты дамығанына қатысты болып
келеді. Жазуды меңгеру, айтылып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz