Шағын кәсіпкерлікті басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Шағын бизнестің экономикалық мәні мен басқару ерекшеліктері ... ... ... ... 6
1.2 Шағын бизнес дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2 ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ ЖОЛДАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Қазақстандағы шағын бизнестің дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Шағын бизнесті басқару бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту мәселелері ... ... ... ... ... .45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.1 Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті ынталандыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 Шағын және орта бизнесті басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Шағын бизнестің экономикалық мәні мен басқару ерекшеліктері ... ... ... ... 6
1.2 Шағын бизнес дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2 ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ ЖОЛДАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Қазақстандағы шағын бизнестің дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Шағын бизнесті басқару бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту мәселелері ... ... ... ... ... .45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.1 Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті ынталандыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 Шағын және орта бизнесті басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Өзектілігі. Кәсіпкерлік кәсіпорынның экономикалық дамуының маңызды факторы. Кәсіпкерлік қызмет – еліміздің экономикасы үшін халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайының жақсаруына әрекет ететін қажетті буын. Бірақ мемлекет тарапынан бөлінген қаржылық қолдаудың жетіспеушілігі, өнеркәсіп пен шағын кәсіпорын өнімдеріне қойылған бағаның теңсіздігі және нарық инфрақұрылымының нашарлауы, өзара төлемдердің орындалмауы, бағаның өсуі, шетелден сапасыз өнімдердің ағылып келуі, жергілікті кәсіпкерлердің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі және тағы басқа себептер өз кезегінде әрбір саладағы кәсіпкерлік қызметке теріс ықпалын тигізіп отыр. Ел экономикасының тұрақталуы кәсіпкерлік құрылымдарды қалыптастырып дамыту аз уақыт ішінде өзінің нәтижелерін беретіні, нарықтық жағдайға сай құрылған шағын құрылымдар өндірістік тиімділікті арттыру барысында құлдырап кеткен кәсіпорынның экономикасын жақсаруына, әрбір саладағы кәсіпкерлік жүйесіндегі шағын және орта бизнестік субъектілердің ұлғая бастағаны мысал бола алады. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса басты ықпал етеді.
Қазіргі кезде елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті (ШОК) дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөлініп отыр. Шағын кәсіпкерліктің дамуы әлі де болса төмен деңгейде екендігі жасырын емес. Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» деп аталатын халыққа арнаған Жолдауында «Бүкіл әлемдік банктің баяндамасында 2010 жылы Қазақстан бизнестің мүддесін көздеген реформа жүргізу бойынша көшбасшы болып танылды. Бизнестік ахуалы едәуір қолайлы елдердің әлемдік рейтингісінде Қазақстан әлемнің 183 елінің арасында 59-орынға ие болған», – деп атап көрсеткен болатын [1].
Сондықтан да қазіргі кезде кәсіпкерлікті, соның ішінде ШОК-ті дамытуға ерекше назар аударылып отыр. Осы аталғандарды ескере отырып, шағын кәсіпкерлікті дамыту және оның дамуына жан-жақты жағдай жасау, қызмет тиімділігін арттыру объективті қажеттілік болып отыр.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің стратегиялық міндетіміз – бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен тиімділікке негізделген әріптестік қатынастарын жолға қою керек. Алайда, мұндай стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тарту және өңдеуші өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стандарттарға сай өнімдер өндіру, салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл бағытта, ең алдымен, еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданып іске асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
Қазіргі кезде елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті (ШОК) дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөлініп отыр. Шағын кәсіпкерліктің дамуы әлі де болса төмен деңгейде екендігі жасырын емес. Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» деп аталатын халыққа арнаған Жолдауында «Бүкіл әлемдік банктің баяндамасында 2010 жылы Қазақстан бизнестің мүддесін көздеген реформа жүргізу бойынша көшбасшы болып танылды. Бизнестік ахуалы едәуір қолайлы елдердің әлемдік рейтингісінде Қазақстан әлемнің 183 елінің арасында 59-орынға ие болған», – деп атап көрсеткен болатын [1].
Сондықтан да қазіргі кезде кәсіпкерлікті, соның ішінде ШОК-ті дамытуға ерекше назар аударылып отыр. Осы аталғандарды ескере отырып, шағын кәсіпкерлікті дамыту және оның дамуына жан-жақты жағдай жасау, қызмет тиімділігін арттыру объективті қажеттілік болып отыр.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің стратегиялық міндетіміз – бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен тиімділікке негізделген әріптестік қатынастарын жолға қою керек. Алайда, мұндай стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тарту және өңдеуші өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стандарттарға сай өнімдер өндіру, салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл бағытта, ең алдымен, еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданып іске асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» (28.01.2011) // Егеменді Қазақстан. -2011. 3 ақпан.- 1-3бб
2. Хизрич Р., Питерс Майкл. Предпринимательство или как начать собственное дело и добиться успеха. – М.: Прогресс, 1992 .- 400с.
3. Қаныбекова Ә. Государственное регулирование развития малого предприни-мательства в Республике Казахстан // Исследования, результаты. –2009. – № 4. – C. 44-46
4. Афанасьев В. Малый бизнес: проблемы становления // Российский экономический журнал. – 1993. -№ 2. – С. 35.- 36
5. Асанов Ж., Исешеков А., Абсатиров К. Малому бизнесу мешают контролеры. // Вестник предпринимателя. - 2000. № 5 – 6-12бб
6. Катенова С.А.Факторы и ососбенности развития малого предпринимательства Казахстана в условиях глобализации мировой экономики. // Международные отношения: теория – практика – поиск: Материалы научно-практической конференции. – Алматы, 1999. – 347б.
7. Ворохалина Л.П. Экономические механизмы развития малых предпринимательских структур в Российской экономике. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. – М., 1996.- 145б.
8. Курс предпринимательства под ред. В.Я.Горфинкеля, проф. В.А.Швандара. – М.: Юнити, 1997.- 257с.
9. Бусыгин А.В. Предпринимательство. - М.: «Инфра», 1998. – 784б.
10. Токсанова А.Н. Развитие малого предпринимательства: концептуальный подход с позиции менеджмента. – Алматы, 1999.- 564б.
11. Аташев Д., Қошқаров Ш. Экономикалы дамыған елдердің шағын кәсіпкерлігі // Ізденіс 2003. № 3 - С.13 - 16.
12. Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы, методология и теория: монография. – Алматы: «Қазақ университеті», 1998. – 155б.
13. ҚР статистикалық жинағы. Кіші және орта кәсіпкерлік // stat.kz
14. Тукаев У. Анализ развития малого предпринимательства в Казахстане. // Аль-Пари. – 1998. - № 2. –36-40бб
15. Шеденов И.У. Малое предпринимательство и его роль в экономике РК. // Вестник КазГУ Серия экономическая. -2009. - № 2. – 121-125бб
16. Сәбден О., Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару. – Алматы, 2002.- 200 б.
17. Манабаева А. ҚР-да шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы // ҚазҰУ хабаршысы – 2006. -№4. -132-137бб.
18. Журавлёва М.Р. Малый бизнес // Высшая школа Казахстана – 2004. -№4.- 142-148бб.
19. Абдуллаева Б. Шағын бизнестегі несиелік тәуекелді басқару // Қаржы-Қаражат. – 2008. -№ 1.- 32-36 бб
20. Еламанов С.А. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару жүйесі мен стратегиясы // Қаржы-қаражат. -2008. -№2. -58-62бб
21. Қамар Әміржанова. Экономикалық дамудың қозғаушы күші шағын және орта бинесті бір жүйеге келтіретін уақыт жетті // Айқын. -2009.10 сәуір. -3-4бб
22. Абдуллаева Б. Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту мәселелері // ҚазЭУ хабаршысы. – 2007.- № 2. -87-90 бб.
23. Бижан Б.А. Жедел кәсіпкерлік.- Алматы, 2009.-136б.
24. А.М.Дәулетова Нарықтар қатынастар жүйесіндегі бәсеке және оның ілімдері // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2007ж. -№3. – 36-39бб.
25. Әшімухан А. Нарықтық экономикада кәсіпорынның даму стратегиясының алатын орны // Саясат. - 2006. - № 6. – 18-21бб.
26. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 2008. – 792бет.
27. Елшібаев Р.Қ. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру. Алматы : Экономика, 2009. -218 бет.
2. Хизрич Р., Питерс Майкл. Предпринимательство или как начать собственное дело и добиться успеха. – М.: Прогресс, 1992 .- 400с.
3. Қаныбекова Ә. Государственное регулирование развития малого предприни-мательства в Республике Казахстан // Исследования, результаты. –2009. – № 4. – C. 44-46
4. Афанасьев В. Малый бизнес: проблемы становления // Российский экономический журнал. – 1993. -№ 2. – С. 35.- 36
5. Асанов Ж., Исешеков А., Абсатиров К. Малому бизнесу мешают контролеры. // Вестник предпринимателя. - 2000. № 5 – 6-12бб
6. Катенова С.А.Факторы и ососбенности развития малого предпринимательства Казахстана в условиях глобализации мировой экономики. // Международные отношения: теория – практика – поиск: Материалы научно-практической конференции. – Алматы, 1999. – 347б.
7. Ворохалина Л.П. Экономические механизмы развития малых предпринимательских структур в Российской экономике. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. – М., 1996.- 145б.
8. Курс предпринимательства под ред. В.Я.Горфинкеля, проф. В.А.Швандара. – М.: Юнити, 1997.- 257с.
9. Бусыгин А.В. Предпринимательство. - М.: «Инфра», 1998. – 784б.
10. Токсанова А.Н. Развитие малого предпринимательства: концептуальный подход с позиции менеджмента. – Алматы, 1999.- 564б.
11. Аташев Д., Қошқаров Ш. Экономикалы дамыған елдердің шағын кәсіпкерлігі // Ізденіс 2003. № 3 - С.13 - 16.
12. Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы, методология и теория: монография. – Алматы: «Қазақ университеті», 1998. – 155б.
13. ҚР статистикалық жинағы. Кіші және орта кәсіпкерлік // stat.kz
14. Тукаев У. Анализ развития малого предпринимательства в Казахстане. // Аль-Пари. – 1998. - № 2. –36-40бб
15. Шеденов И.У. Малое предпринимательство и его роль в экономике РК. // Вестник КазГУ Серия экономическая. -2009. - № 2. – 121-125бб
16. Сәбден О., Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару. – Алматы, 2002.- 200 б.
17. Манабаева А. ҚР-да шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы // ҚазҰУ хабаршысы – 2006. -№4. -132-137бб.
18. Журавлёва М.Р. Малый бизнес // Высшая школа Казахстана – 2004. -№4.- 142-148бб.
19. Абдуллаева Б. Шағын бизнестегі несиелік тәуекелді басқару // Қаржы-Қаражат. – 2008. -№ 1.- 32-36 бб
20. Еламанов С.А. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару жүйесі мен стратегиясы // Қаржы-қаражат. -2008. -№2. -58-62бб
21. Қамар Әміржанова. Экономикалық дамудың қозғаушы күші шағын және орта бинесті бір жүйеге келтіретін уақыт жетті // Айқын. -2009.10 сәуір. -3-4бб
22. Абдуллаева Б. Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту мәселелері // ҚазЭУ хабаршысы. – 2007.- № 2. -87-90 бб.
23. Бижан Б.А. Жедел кәсіпкерлік.- Алматы, 2009.-136б.
24. А.М.Дәулетова Нарықтар қатынастар жүйесіндегі бәсеке және оның ілімдері // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2007ж. -№3. – 36-39бб.
25. Әшімухан А. Нарықтық экономикада кәсіпорынның даму стратегиясының алатын орны // Саясат. - 2006. - № 6. – 18-21бб.
26. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 2008. – 792бет.
27. Елшібаев Р.Қ. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру. Алматы : Экономика, 2009. -218 бет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Шағын бизнестің экономикалық мәні мен басқару
ерекшеліктері ... ... ... ... 6
1.2 Шағын бизнес дамуының шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 16
2 ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ ЖОЛДАРЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 27
2.1 Қазақстандағы шағын бизнестің дамуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Шағын бизнесті басқару
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... .45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .57
3.1 Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті ынталандыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Шағын және орта бизнесті басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Кәсіпкерлік кәсіпорынның экономикалық дамуының маңызды
факторы. Кәсіпкерлік қызмет – еліміздің экономикасы үшін халықтың
әлеуметтік тұрмыс жағдайының жақсаруына әрекет ететін қажетті буын. Бірақ
мемлекет тарапынан бөлінген қаржылық қолдаудың жетіспеушілігі, өнеркәсіп
пен шағын кәсіпорын өнімдеріне қойылған бағаның теңсіздігі және нарық
инфрақұрылымының нашарлауы, өзара төлемдердің орындалмауы, бағаның өсуі,
шетелден сапасыз өнімдердің ағылып келуі, жергілікті кәсіпкерлердің
бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі және тағы басқа себептер өз кезегінде
әрбір саладағы кәсіпкерлік қызметке теріс ықпалын тигізіп отыр. Ел
экономикасының тұрақталуы кәсіпкерлік құрылымдарды қалыптастырып дамыту аз
уақыт ішінде өзінің нәтижелерін беретіні, нарықтық жағдайға сай құрылған
шағын құрылымдар өндірістік тиімділікті арттыру барысында құлдырап кеткен
кәсіпорынның экономикасын жақсаруына, әрбір саладағы кәсіпкерлік
жүйесіндегі шағын және орта бизнестік субъектілердің ұлғая бастағаны мысал
бола алады. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса
басты ықпал етеді.
Қазіргі кезде елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті (ШОК) дамыту
мәселесіне ерекше көңіл бөлініп отыр. Шағын кәсіпкерліктің дамуы әлі де
болса төмен деңгейде екендігі жасырын емес. Қазақстан Республикасы
Президентінің 2011 жылғы Болашақтың іргесін бірге қалаймыз деп аталатын
халыққа арнаған Жолдауында Бүкіл әлемдік банктің баяндамасында 2010 жылы
Қазақстан бизнестің мүддесін көздеген реформа жүргізу бойынша көшбасшы
болып танылды. Бизнестік ахуалы едәуір қолайлы елдердің әлемдік
рейтингісінде Қазақстан әлемнің 183 елінің арасында 59-орынға ие болған, –
деп атап көрсеткен болатын [1].
Сондықтан да қазіргі кезде кәсіпкерлікті, соның ішінде ШОК-ті дамытуға
ерекше назар аударылып отыр. Осы аталғандарды ескере отырып, шағын
кәсіпкерлікті дамыту және оның дамуына жан-жақты жағдай жасау, қызмет
тиімділігін арттыру объективті қажеттілік болып отыр.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің
стратегиялық міндетіміз – бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты
орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен
тиімділікке негізделген әріптестік қатынастарын жолға қою керек. Алайда,
мұндай стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсекеге
қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тарту және өңдеуші
өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стандарттарға сай өнімдер өндіру,
салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық
экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды
шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл бағытта, ең алдымен, еліміздің
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
қабылданып іске асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым
бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып
отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін
еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және
қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
Бәрімізге мәлім шағын кәсіпкерлік секторы (ШКС) экономиканы
әртараптандыруға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы
тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай-ақ жоғарыдағы
үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда
мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу
мен қолдауға, шағын кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты әр
алуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Яғни, еліміздің экономикасының әрбір саласында шағын кәсіпкерлікті
дамыту, олардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру негізінде
халықты жұмыспен қамтамасыз ету, олардың тұрмыстық жағдайын жақсарту, қаржы
тапшылығы, материалдық-техникалық ресурстардың жетіспеушілігі,
өнеркәсіптегі дағдарыстың бетін қайтару, экономика саласын тұрақтандыру
мүмкіндіктері әлі де болса жойылмауы себепті қазіргі кезде күрделі
мәселелердің бірі болып отыр.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әр түрлі
аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Басқаруды дамыту, ШОК-ті жүргізудің экономикалық және ұйымдастырушылық
механизмдерін жетілдіру мәселелері көптеген отандық ғалымдардың: Н.Қ.
Мамыровтың, А.Қ. Қошановтың, К.Ә. Сағадиевтің, Қ.О. Оқаевтың, Қ.Қ.
Құрманалиевтің, Б.З. Зиябековтың, Ә.Н. Дәуренбекованың, Ө.Қ.Шеденовтың,
А.Н.Саханованың, О.С. Сабденнің, және т.б. еңбектерінде жарық көрген.
Шағын кәсіпкерлікті басқару саласында ұйымдастырушылық-басқарушылық
және экономикалық мәселелеріне шетел ғалымдарының: В. Блюменфельдтің, С.Н.
Рагимовтың, М.Г. Лапустаның, М.И. Бакановтың, А.Ю. Чепуренконың, Джон Ф.
Берджестің, Николас К. Сирополистің, Б.Я. Горфинкельдің, Э.М.
Гайнутдиновтың, П. Ершовтың, А.Д. Иоффенің, Н.Довганьның, Т.А. Красеваның,
С.Г. Светуньковтың, Е.К. Смирницкийдің, А.А.Вороновтың және т.б.
жұмыстары арналған.
Жоғарыда көрсетілген авторлардың ғылыми еңбектерінде экономикалық
тиімділіктің мәні, мазмұны және ұстанымдары жүйеленген, нарықтық
механизмінің құрылуының теориясы мен тәжірибесі қорытындыланған.
Жұмыстың мақсаты шағын және орта бизнестің қызметін басқаруды
жетілдірудің бағыттарын анықтау.
Зерттеудің мақсаты келесі негізгі міндеттердің жүзеге асырылуын
қарастырады:
– нарық жағдайында шағын кәсіпкерліктің ерекшеліктерін ескере
отырып, кәсіпкерлікті басқарудың ғылыми-әдістемелік негізін
қарастыру;
– шағын кәсіпкерліктің дамуы мен қалыптасуын басқаруда отандық
және шетел тәжірибесін зерттей отырып, оның даму тенденциялары
мен артықшылықтарын айқындау;
– шағын бизнесті реттеу бағыттарын сипаттау;
– шағын кәсіпкерліктің дамуын талдау;
– Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту мәселелерін
анықтау;
– шағын кәсіпкерлікті дамытудың жолдарын негіздеу;
– шағын кәсіпкерлікті басқаруды жетілдіру бағыттарын ұсыну.
Зерттеу пәні шағын кәсіпкерліктің қызметін басқару және жетілдіру
шаралары болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның шағын кәсіпкерлік нысандарының
дамуы мен әркет ету і мәселелері алынып отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізін шағын кәсіпкерліктің
қызметін басқару механизмінің теориясы мен тәжірибесі бойынша отандық және
шетел ғалымдарының еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық және бағдарламалық
құжаттары, ғылыми-зерттеу, жобалау мекемелерінің зерттемелері, ҚР
Статистика жөніндегі агенттігі мәліметтері. Дипломдық жұмыста әр түрлі
зерттеу әдістері: экономикалық-статистикалық, монографиялық, талдаулық
әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын бизнестің экономикалық мәні мен басқару ерекшеліктері
Қоғамымызды реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі - орта
таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі,
жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге бұрынғы
шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі
деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы,
негізінен, шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Шағын және орта бизнес – жеке және заңды тұлғаның өз күш-қабілетін
танытуының, белгілі бір мақсаттарды жүзеге асырушының іс әрекетінің тиімді
тәсілі. Ол адамдардың өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады.
Кәсiпкерлiк қызметке талдау жасау – оның жалпы экономикалық ой-пiкiр сияқты
ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен
орта ғасыр ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн
қалай аталғанына қарамастан, ерекше пiкiрлер қалыптасқан. Нарықтық
экономикасы дамыған елдерде әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға
құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң
қолынан келе бермейдi. Сондықтан, кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi –
бұған деген алғышарттары бар, ең бастысы капитал иемдену құқығы бар
субъектілер жатады.
кәсiпкерлiктiң соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет
және ең бастысы – әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн, пайдалысын ғана
жасайды. Мiне, осы себептен кәсiпкерлердiң басты мақсаты – өз кәсiпорынының
пайдасын барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша азайту болып
табылады. Ал, кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi ұйымдастыруына
тiкелей байланысты. Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер қатаң бәсеке
жағдайында нарықтан шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын жүйелеудің жаңа
жолдарын iздейдi, яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты мәселесi.
Шағын бизнес - қоғамдық қатынастардың бірден-бір түрі ретінде қоғамның
рухани және материалды потенциялын көтеріп қана қоймай, сонымен қатар,
әрбір индивидтің таланты мен мүмкіндіктерінің практика жүзінде көрінуіне
жағымды бастау бола отырып, ұлттық бірігуіне, оның ұлттық рухының және
мақтанышының сақталуына әкеледі.
Қазіргі уақытта бүкіл әлем бойынша бекітілген кәсіпкерліктің
анықтамасы жоқ. Американдық ғалым, профессор Роберт Хизричтің пайымдауы
бойынша кәсіпкерлік – белгілі бір құқы бар, жаңа бір нәрсені шығару
процесі, ал кәсіпкер – осы процеске қажетті уақыты мен күшін жұмсайтын
қаржылық, психологиялық және әлеуметтік тәуекелді өз мойнына алып, бұл үшін
ақша алып және жеткен жетістігінен рахат сезімін алатын адамды айтады.
Көп жылдар бойы ғалымдар шағын бизнеске анықтама беруге тырысты. АҚШ-
тың Конгресс Комитетіне шағын кәсіпкерлікке 700-ге жуық анықтама ұсынылды.
Бір ғалымдар 100-қызметкер санымен кәсіпорынды шағын бизнес деп, ал басқа
бір ғалымдар елуден мыңға дейін қызметкерлері, үшіншілері жүзден 1500-
дейінгі қызметкерлері бар кәсіпорынды атау керек деп ұсынады. Кейбір
ғалымдар шағын бизнесті қызметкерлер саны, капитал айналымы, өндіріс көлемі
және тағы басқа сияқты көрсеткіштер арқылы айқындаудан босатуды ұсынады.
Осының орнына шағын бизнестің ірі бизнестен, яғни: нарықтағы үлесі,
кәсіпорынды құрушылардың басқаруы, шешім қабылдау ұзын-ырғысына ірі
кәсіпорындардың әсер етуі сипаттарына көңіл аударады. Қазіргі зерттеулерге
шағын бизнесті сипаттауда бағалы қағаздарды ашық сатудың және шектеулі
жауапкершіліктің болмауы; тәуекел қаупі бар алғашқы буын кәсіпкерлер –
негізін салушылар; менеджерлер командасы толық жинақталмаған; бизнесі үлкен
маркетингтік шығындар тартады; акционерлердің өзара қарым-қатынасы
формальді сипатта; түрлі өтемақы төлеудің түрін таңдауда бизнес жоғарырақ
дәрежеге ие сияқты сипаттамалар ұсынылады [2, 112б.].
Қазіргі кезде қалыптасқан ұдайы өндіріс процесі тұрақсыздығымен
сипатталады. Өтпелі экономика жағдайында экономикалық қатынастардың
субъектісі және шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады,
сондықтан да шағын кәсіпкерлікті басқару процестерін зерттеу қажеттілігі
туындап отыр. Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың және оны басқарудың
ғылыми негіздерін құруда шетел және отандық ғалымдарының еңбектері едәуір
ықпалын тигізді.
Шаруашылық механизмі терминін көптеген экономистер эконо-миканың
үздіксіз және келісілген функцияларын қамтамасыз ететін шаруашылық әдістері
мен нысандарының жиынтығы ретінде түсіндіреді. Шаруашылық механизм – бұл
мекемелердің тұрақты қызметін қамтамасыз ететін экономикалық тұтқалар мен
стимулдардың, шаруашылық жүргізудің ұйымдастырушылық құрылымдары мен
нысандарының жиынтығы. Оның құрамындағы келесі элементтерді құрылымдық
түрде бөліп көрсетуге болады: өндірісті жоспарлау, экономикалық
ынталандыру, баға белгілеу, қаржыландыру және несиелеу. Өндірісті жоспарлау
және экономикалық ынталандыру әдістерінің жиынтығын басқарудың экономикалық
механизмі деп те атайды, ол шаруашылық жүргізу процесінде басқару құралы
ретінде қолданылады. Өндірісті жоспарлау, оны экономикалық ынталандыру және
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы – бұл шаруашылық механизмінің
элементтері. Олар мазмұны мен міндеттері жағынан ерекшеленеді.
Басқару механизмі дегеніміз басқарудың ұйымдастырушылық құры-
лымдарының, функцияларының, қағидалары мен әдістерінің, сондай-ақ
әлеуметтік, экономикалық және құқықтық нормаларының жиынтығы, бұлар кешенді
түрде саланың тұрақты қызмет етуін және дамуын қамтамасыз етеді. Басқару
механизмін анықтауда басқарушылық әсердің мақсаттарын көрсету маңызды.
Себебі, басқару механизмі мекеменің нақты мақсаттарына қол жеткізуді
білдіреді.
Басқару – бұл өндірістің тиімділігін жоғарылату, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдету және еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің және қызметтің
сапасын жоғарылату мақсатында өндіріс процесін сапалы түрде реттеу. Шағын
кәсіпкерлікті басқарудың әдіснамалық мазмұны 1-суретте келтірілген. Шағын
кәсіпкерлікті басқарудың мақсаты – оны дамытуды жетілдіре отырып,
еліміздің экономикасының өсуіне серпін беру.
Басқару жүйесінің тиімділігі ұйымдастыру деңгейімен анықталады және ол
келесідей негізгі элементтерді үйлестіруді қажет етеді: басқару техникасын,
ақпарат пен кадрларды элемент бойынша бөлу; басқару шешімдерін негіздеу мен
жүзеге асыруды процестік бөлу; функционалдық иерархиялық еңбек бөлінісін
құрылымдық бөлу.
Кәсіпкерлікті басқару жетекші қағидалар негізінде жүзеге асырылады.
Басқару қағидалары – бұл қызметті жүзеге асыратын басқару органдары мен
адамдардың өз қызметінде жетекшілік ететін негізгі ережелері.
Басқару, біздің ойымызша – бұл қоғамның экономикалық зандарының
өзгеруі және іске асырылуын ұйымдастыратын, ұйымдастырушылық-экономикалық,
әлеуметтік қатынастардың нысандары, халық шаруашылығы экономикасының және
оның жеке салаларының даму пропорциялары анықталатын буын. Тиісті
түрлендірулердің табыстылығы шешімдердің қаншалықты дұрыс жасалып
қабылдануына және осы шешімдерді қабылдау кезінде қандай қағидалардың
орнатылуына байланысты болады.
1 сурет. Шағын кәсіпкерлікті басқарудың әдіснамалық мазмұны
Қайнар көзі: Қаныбекова Ә. Государственное регулирование развития малого
предприни-мательства в Республике Казахстан Исследования, результаты.
–2009. – № 4. – C. 44-46
Шағын кәсіпкерлікте басқару процесі бір-бірімен байланысып жатқан
өндірісті жобалау, жоспарлау және ұйымдастыру кезеңдерін қамтиды. Сонымен
бірге, жобалау кезеңі кәсіпкерлікті басқаруда маңызды, әрі міндетті болып
табылады және әр кезеңде бірыңғай мақсатқа жету үшін кәсіпкерліктің
өнімділігі мен құндылығын, оларды пайдалану тиімділігін сақтау, жоғарылату
міндеттері шешіледі. Басқару процесіндегі аталған кезеңдердің айқындылығын
мойындай отырып, қазіргі уақытта басқарудың экономикалық әдістерін
ұстанумен ғана түбегейлі табыстарға жетуге болады.
Шағын кәсіпкерлікті дамытуды басқарудың негізгі жағдайлары мен
алғышарттарына мемлекет экономикасында өтіп жатқан үрдістермен тығыз
байланысты жағдайларды және алғышарттарды енгізуге болады (2-сурет).
Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлікті басқару үрдісі кәсіпкерлік саясатын
жүргізудің жүйелі бағыттарын қалыптастыруды талап етеді.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік басқарудың функциялары: барлық
кәсіпкерлік иеленушілері үшін міндетті ережелерді жасау; ережелердің
орындалуын қадағалау; ережелердің орындалуын қамтамасыз ететін
процедураларды жасау.
2 сурет. Шағын кәсіпкерлік секторының дамуын басқарудың алғышарттары мен
жағдайлары
Қайнар көзі: Қаныбекова Ә. Государственное регулирование развития малого
предприни-мательства в Республике Казахстан Исследования, результаты.
–2009. – № 4. – C. 44-46
Мемлекеттік басқару – бұл әлеуметтік басқарудың ерекше түрі. Кез
келген деңгейдегі әкімшілік-мемлекеттік шешімдер қандай да бір
саяси шешімдердің шеңберінде жасалады, қабылданады және жүзеге асырылады.
ШКС-ның тұрақты дамуын анықтайтын фактор – кәсіпкерлік саясаты
(институционалдық аспект) болып табылады. Қазақстан Республикасындағы шағын
кәсіпкерлікті басқарудың ұйымдастырушылық-бақылау механизмі мемлекеттік
тұрғыда қолдау жүйесімен, әдістерімен, шешім қабылдау процедураларымен,
басқару органдарының құрылымымен, тиімділігімен сипатталады (3 сурет).
3 сурет. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті қолдау жүйесі
Қайнар көзі: Қаныбекова Ә. Государственное регулирование развития малого
предприни-мательства в Республике Казахстан Исследования, результаты.
–2009. – № 4. – C. 44-46
Шағын кәсіпорын өндірісі тұтастай және кез келген жағдайда қалыпты
кәсіпкерлік жұмыс істеуі үшін ішкі және сыртқы ортаны қалыптастыру қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпкерліктің тиімді қызмет
ету шарты еркін шаруашылық жүргізуде (ішкі орта) және оны мемлекеттік
қолдаудың (сыртқы орта) ұтымды үйлесуін көрсетеді.
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу, экономикалық қызметтің тіпті
қоғам үшін қажетсіз түрлерін басуға немесе шектеуге, мысалы, есірткі, қару-
жарақ өндіру және сату сияқты, сонымен қатар кәсіпкерліктің кейбір
түрлерін (шағын кәсіпкерліктің фермерлік шаруашылығын, қайырымдылық қызмет-
терін) қолдауға бағытталуы мүмкін. Экономиканы мемлекеттік реттеу, ішінде
кәсіпкерлік қызмет, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын ескере
отырып, халықтың әлеуметтік қорғалмаған қабаттарын, мемлекеттің, қоғамның
мүддесін толығымен бақылауды басты мақсат етіп қояды.
Республика экономикасын тұтастай алып қарасақ, оның өндiрiстi басқару
құрылымында сапалық тұрғыдағы үлкен өзгерiстер болып жатқаны байқалады.
Соның iшiнде маңызды бағыттардың бiрi - шағын кәсiпкерлiктiң дамуы болып
табылады. Кәсiпкерлiк алымдылық қабiлеттiң, пысықтықтың шынығуына жағдай
жасайды. Онсыз толыққанды нарық экономикасының да болуы мүмкiн емес.
Сондықтан қазiргi кезеңде өз ойлау қабiлетi мен еркiндiгiн пайдалана
кәсiпкерлiкке баса назар аудармасқа болмайды [3, 44 б.].
Қазақстан республикасының заңына, кіші кәсіпкерлік туралы 6-бабына
сәйкес, егер қарасақ, кіші кәсіпкерлік дегеніміз жұмыскерлердің саны 50
адамнан аспау керек және активтары 60 мың айлық есептен аспау керек дейді.
Ал орта бизнесті алсақ, адамдардың саны 250 аспау керек және 325 АЕК-тен
аспау керек дейді.
Ал әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын және орта кәсіпорындар
тек нарықтық экономика жағдайында ғана тиімді бола алады Олардың барлық
өндірістік, яғни ақпараттық, материалдық техникалық, ғылыми, жобалық –
конструкторлық және т.б. қажеттіліктерін нарық қанағаттандырады.
Шағын кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетінің негізгі факторы олардың
икемділігі болып табылады, яғни, тұтынушыны тез тауып алуға және нарықта
өтімді товарды тез тарату қабілеті.
Ғылыми техникалық прогрессте шағын кәсіпкерліктің ролінің негізгі
факторлары үш бағыт бойынша анықталады:
• ірі және ұсақ өндірістің техникалық деңгейіндегі
мамандандырылудың дамуы;
• шағын өндіріс маштабында тиімді, аз ақша қаражаты жұмсалатын
технологиялық әдістерді, өндірістік саланы (бағытты) және машина жүйесін
енгізу және дамыту;
• жаңалықтардың (жаңа енгізілгендердің) жылдамдатылған өндірісі.
Шағын бизнес тәуелсіз басқаруымен, меншік капиталымен, операциялар
ауданының жергіліктілігімен, шағын көлемімен сипатталған .
Шағын кәсіпорындардың ерекшеліктеріне мыналар жатады:
• тез өзгеріп отыратын нарықт талаптарына жылдам бейімделгіштігі мен
икемділігі;
• өндіріс технологиясын өзгертуге, товардың үлгісі мен типін тез
өзгертуге, жаңалық енгізуге қабілеттілігі;
• ынталандыру жүйесінің икемділігі;
• жұмыс күнінің еркін ұйымдастырылуы (толық емес жұмыс күні және үйге
алынатын жұмыс);
• аймақтық экономиканың дамуындағы, аймақтық басқарудағы дербестіктің
жоғарылауындағы шағын кәсіпорындардың ролі;
• әкімшілік кедергілердің болмауы;
• өндіріс пен қызмет көрсетуге мамандандыру;
• жұмыспен қамтамасыз етудегі маңызды роль;
• дәрежелі мамандарды ұтымды пайдалану;
• өндіріс процөсстерінің қарапайымдылығы;
• өнімнің әрдайым жаңартылып тұруы;
• жеке қарым - қатынас мүмкіндігі.
Бұл артықшылықтар тек сатушы мен сатып алушының арасында ғана емес,
сонымен қатар, менеджер мен жұмысшының арасында да көрініс береді.
Шағын бизнесті басқаруда бірқатар негативті сәттер де бар. Кейбір
факторлар шағын бизнеске қолайсыз болып келеді. Бұған, бірінші орында,
ресурстарға қол жеткізудің қиындығын жатқызуға болады. Банктер мен басқа да
қаржы көздері шағын кәсіпорындарға сенімсіздікпен қарайды және оларға
жоғары проценттер қояды.
Шағын бизнестегі өндіріс шеңберінде үнемділік болмайды, бұл тек
өндіріс шеңбері кең ірі бизнеске ғана тән.
Көп елдердің өкіметі жаңа идеялардың жаңа жұмыс орындарының, табыс пен
гүлденудің көзі деп қарап отыр, шағын бизнесті дамытуда ынталандыру жөнінде
шаралар қабылдайды. Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай отырып,
мақсаты ірі бизнестен тіпті бас тарту болып табылмайтын, елдің экономикасы
үшін шағын бизнестің артықшылығын көрсету болып табылатын шағын және ірі
бизнесе салыстырмалы талдау жүргізуге болады.
Сонымен, шағын бизнес экономиканы жандандыратын фактор ғана емес,
сонымен бірге экономикалық дағдарыстан шығудың алдыңғы кезегі ретінде де
қаралады. Үлкен емес кәсіпорындардың орасан зор санын құру жұмыссыздықтың
азаюына, таза бәсекелестікті тұғызуға, қаржы нарығын жандандыруға,
тұрғындардың сұраныс қабілеттілігін арттыруға, ірі бизнесті дамытуға бастау
алуға және дамытуға себеп болды. Экономиканың мұндай орасан қарқынды шағын
бизнестің кез-келген ірі бизнестің негізі екендігіне көз жеткізген жоғары
дамыған елдердің өзі қуаттайды, себебі кез-келген ірі кәсіпорын бір-екі
адамның өз ісін көп емес, бастапқы капиталмен ашатын идеясынан басталады
[4, 35б.].
Кесте 1
Ірі және шағын бизнестің салыстырмалы талдауы
№ Белгілері Ірі бизнес Шағын бизнес
1 Өндірістік және Өнеркәсіп, Қамтамасыз етуші өндіріс,
қызмет көрсету отын-энергетикалық сауда және қызмет көрсету аясы
салалары кешен, энергетика
2 Өнім шығару Көпшілік өндіріс Микросериялық немесе жеке
сипаты өндіріс
3 Жаңа енгізулерге Жаңа енгізулерге Жаңа енгізулерге ірі бизнестен
қабілеттілік қабілеттілігі аздау 24 есе көп
4 Стратегиясының 6-10 жылда 0,5-1 жылда
өзгерісі
5 Қызмет аясы Ірі қалалар мен Үлкен қалалардағы сияқты кіші
өнеркәсіптік кешендер қалаларда да
6 Бәсекелестік Нарықтың елеулі үлесінБәсекелестіктің күшеюі
ортаны құру алу есебінен
бәсекелестікті шектеу
7 Жұмыс орындарын Жұмыс орындарын құру Жұмыс орындары 3 есе тезірек
құру қарқыны төмен құрылады
8 Жұмыс күшін шеберҚызметкерлерді тар Қызметкерлерді өзара ауыстыру
пайдалану мамандығы себебінен себебімен бар
мүмкіндігі жоқ
9 Басқару құрылымы Қолайсыз басқару Басқарудың икемділігі, басқару
құрылымдары аппараты қызметкерлерінің
санының көп еместігі
10 Тіркеу және Елеулі қаржы шығындарыЕң төмен шығындар және тіркеу
кәсіпорындар құружәне тіркеудің талаптары.
ұзақтығы
Қайнар көзі: Афанасьев В. Малый бизнес: проблемы становления Российский
экономический журнал. – 1993. -№ 2. – С. 35.- 36
Бүгiнгi таңда мемлекеттiк мекемелер мен iрi фирмалар шағын бизнестiң
дамуына жан-жақты ат салысуда. Өйткенi олар әлеуметтiк -экономикалық
мәселелердiң бiрқатарын шешедi. Бiрiншiден, жұмысшыларға жалдамалылар
қатарынан шығып, өз кәсiбiнiң қожасы болу мүмкiндiгi туады. Екiншiден, кiшi
кәсiпкерлiктi халықтың жұмыспен қамтылу мәселесiмен де бiрлестiрiп
қарастыруға болады. Үшiншiден, шағын кәсiпкерлiктiң өркендеуi тауарлар
өндiрудi ұлғайтуға және қызмет көрсетудi дамытуға жол ашады.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанынан 1997 жылдың қаңтар айында
құрылған шағын бизнес мәселелерi жөнiндегi ынталы топ, экономиканың даму
саласын реттейтiн заңдылық және нормативтiк – нұсқаулық актiлерiн
жетiлдiруге көмектеседi деп күтiлуде.
Сонымен, Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 18 маусымында шыққан
“Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы” Заңында шағын кәсiпкерлiк
тұлғаларын тiркеу процедурасын барынша жеңілдету туралы атап айтылған едi.
Жарғылық капиталға қойылатын талап та жеңiлдетiлдi. Мысалы, бұрын заңды
тұлғаны тiркеу үшiн кәсiпкерлер ақша мен уақыттарын шағындап 10-12 түрлi
құжаттар жинауы керек болатын. Ал, ендi жаңа заңдылық бойынша тәртiп
ыңғайлы. Бекiтiлген үлгi бойынша өтiнiш тек әдiлет басқармасына ғана
көрсетiледi. Бекiтiлген жарғының бiреуi бойынша жұмыс iстеуге келiсiм
берiледi және тiркеу үшiн екi есе төлем көрсеткiшi бойынша салық төленедi.
3 күн iшiнде әдiлет басқармасы кәсiпкерге тiркеу туралы куәлiгiн және
статистика органы мен салық инспекциясына қажеттi мәлiметтердi беруге
мiндеттi.
Шағын бизнестің дамуы республиканың барлық азаматтарына қатысы бар
күрделi әрi көпқырлы iс. Пәрмендi де оңтайлы қаржы институттарын құрмайынша
шағын бизнес пен орта кәсiпкерлiктi қолдау, оған демесiн болу мүмкiн емес.
Өмiр көрсетiп отырғанындай, кәсiпкерлiктi қолдау және дамыту жөнiндегi
бұрынғы мемлекеттiк қор қызметiнiң басты қателiгi оның қаржысының
шенеуніктік құрылым арқылы бөлiнуiнде едi.
Республика Президентiнiң “Шағын кәсiпкерлiкке мемлекеттiк қолдауды
және оның дамуын жеделдету шаралары туралы” Жарлығы материалдың өнiм өндiру
мен айналысатын кiшi кәсiпкерлiк субъектiлерiне салық және кеден салымына
байланысты жеңiлдiктер беруді көздейдi. Экологиялық тұрғыда қолайсыз және
баруы қиын шалғай аудандарда өнiм өндiрумен айналысатын шағын
кәсiпорындарға аумақтық жеңiлдiктер жасау, олардан салық жинамау, ауылдық
жерлерде өнiм өндiрумен айналысатын және сол жерде жұмыс орнын құруды
мақсат ететiн шағын кәсiпорындарды салықтан мүлде босату қарастырылған.
Олай болса, заңдық база, оған қоса жеке және шағын кәсiпкерлiктiң дамуына
мемлекет тарапынан көмектесу әсiресе, өндiрiс саласындағы шағын
кәсiпкерлiктiң iлгерiлеп өрге басуына жол ашады.
Экономиканың мемлекеттен тыс секторларының дамуына жол салған
кооперативтер орнына шағын, сонан кейiн жеке кәсiпорындар келдi. Дегенмен
жүргiзiлген талдау көрсеткендей, экономиканың жеке секторының, әсiресе
шағын кәсiпкерлiктiң 1990 жылдың басымен салыстырғандағы қазiргi жай-күйi
күрделiрек. Iс жүзiнде кооперативтердiң 1994 жылы өндiрген тауар көлемi
1993 жылмен салыстырғанда 19,3 процент кемiдi, ал жаңа мерзiмде сауда –
саттық және делдалдық қызметпен айналысатын жеке кәсiпорындар саны 3,2
есеге өстi.
Қалыптасқан құқықтық ортаның шағын кәсiпорындарға тигiзетiн келеңсiз
ықпалы, бiрiншiден, заңдылықтың дәйексiздiгiнен көрiнедi. Өйткенi
кәсiпорындар қызметiнiң ереже-тәртiптерi, әсiресе сыртқы экономикалық
байланыстар саласында тым жиi өзгерiстерге ұшырап отырады. Екiншiден,
заңдылықта елеулi олқылықтар бар. Айталық, меншiктiң барлық түрлерiнiң
теңдiгiне және жекеменшiктiң қорғалуына құқықтық кепiлдiк өте осал.
Үшiншiден, шағын кәсiпорындарды зорлық-зомбылық пен өктемдiкпен,
шенеуніктертердiң парықсыздығы мен бiлiксiздiгiнен қорғаудың нақты
тетiктерiнiң жоқтығы да көп зардабын тигiзедi.
Жалпы алғанда, ұсақ кәсiпкерлер әлi де болса қолайсыз әлеуметтiк
ортада, халықтың бiрсыпыра топтары тарапынан ұнатпайтын, ықылас та
немқұрайды ахуалда, күрделi жағдайда жұмыс iстеп жатыр. Жұртшылықтың мұндай
көңiл күйiн сондай-ақ көбiне – көп кәсiпкерлердiң белгiлi бір бөлiгiнiң
өркениетке жат, мәдениеттен алыс әрекеттерi мен мiнез – құлқы отқа май
құйғандай қыздыра түседi. Қиын кезеңдегi күрделi iс-кәсiпкерлiктiң бiз
байқаған кейбiр қырлары, мiне осындай.
Көптеген экономикалық, әлеуметтiк және саяси мәселелердi шешуге
қабiлеттi болғандықтан шағын кәсiпкерлiктiң нарықтық экономикадағы маңызы
зор.
Шағын бизнестің басты ерекшелігі – кірістерге қатысумен және жұмыспен
қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болумен шартталған, жұмыстың ең
жоғарғы нәтижелілігіне деген жалпы біріккен құштарлық, коллективтік түрде
еңбек етуге және бригада болып жұмыс істеуге деген ұмтылыс. Ірі фирмаларда
құрушылар (негізін қалаушы) кәсіпорынды басқару үшін маман менеджерлерді
тартуға мәжбүр, бірақ бұл көбінесе 2 жақ мүдделердің тоғыспауына әкеледі,
ал ол өз кезегінде жалпы басқару тиімділігіне әсер етеді. Шағын және орта
кәсіпорындарда мұндай қарсылықтардан құтылып кетуге болады, себебі негізін
қалаушы мен менеджер – бұл ереже бойынша бір адам. Қазіргі уақытта әлемнің
көптеген елдерінде шағын бизнес қайтадан өз мәні мен маңыздылығына ие
болды.
Шағын бизнестің артықшылықтары айқын. Бұл – шағын бизнестің
динамикалылығы, икемділігі, өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет
түрлерін тез ауыстыру қабілеттілігі, технология саласында сондай-ақ басқа
жұмыс істеу салаларында жаңалықтарды енгізу қабілеттілігі. Соңында, шағын
фирмалардағы еңбек ұжымында тұрақты емес қатынас орнатылады, үлкен
бюрократиялық құрылым жоқ, жұмысшыларды басқаруға, табыстарды басқаруға
тікелей қатыса алады.
Шағын бизнестің басты ерекшелігі – кірістерге қатысумен және жұмыспен
қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болумен шартталған, жұмыстың ең жоғарғы
нәтижелігіне деген жалпы біріккен құштарлық, коллективтік түрде еңбек етуге
және бригада болып жұмыс істеуге ұмтылыс. Ірі фирмаларда құрушылар
(негізінен қалаушылар) кәсіпорынды басқару үшін маман менеджерлерді тартуға
мәжбүр, бірақ бұл көбінесе 2 жақ мүдделерінің тоғыспауына әкеледі, ал ол өз
кезегінде жалпы басқару тиімділігіне әсер етеді. Шағын және орта
кәсіпорындарда мұндай қарсылықтардан құтылып кетуге болады, себебі негізін
қалаушы мен менеджер – бұл ереже бойынша бір адам [5,125 б.].
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей шағын және
орта бизнесті салыстыру анализінің кестесін құруға болады, оның мақсаты ірі
бизнестен мүлдем бас тарту емес, ал Қазақстан экономикасы үшін шағын
бизнестің үлкен артықшылықтарын көрсету болып табылады. Оның үстіне, шағын
бизнес тек қана экономиканы жандандырушы фактор болып қана қоймай, сондай-
ақ оның экономикалық дағдарыстан шығуының алғашқы кезеңі ретінде
қарастырылады. Шағын фирмаларды көбірек құру – жұмыссыздық проблемасын
жеңілдетуі, сауыққан бәсекелі орта құруы, қаржы нарығын жандандыруы, ірі
бизнестің дамуына бастама беруі және бүгінгі барларының ауқымын кеңейтуі
мүмкін.
1.2 Шағын бизнес дамуының шетелдік тәжірибесі
Нарыққа негізінен миллиондаған айналымы бар корпорацияларға жол ашық,
ал шағын бизнес құрылымдарының кіруіне мүмкіндік жоқ деген пікірлер бар.
Басты дәлел- шағын фирмалардың жақсы жетілген ірі компаниялармен
бәсекелесе алмауы. Шын мәнінде, шағын бизнес бірнеше себептерге байланысты
ірілермен сәтті бәсекелесе алады. Мысалға ірі кәсіпорындар стратегиясын
өзгерту үшін 6 жыл қажет етеді, ал жаңа стратегия енгізу үшін 10 жыл және
одан да көп уақыт қажет етеді. Шағын фирмалар үшін бұл уақыт айтарлықтай
азырақ- жарты жылдан 1 жылға дейін. Одан әрі, технологиялық жаңалықтар- бұл
дәстүрлі түрде үлкен бизнес саласы деп саналатын, бірақ статистикаға
қарасақ, ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін радикалды технологиялық
жаңартпашылықтардың 95 % шағын бизнес саласынан келуде. Басқа қайнар
көздегі мәліметтер бойынша ірі фирмаларға қарағанда, шағын фирмалар 24 есе
көп жаңартпашылықтар мен ашылымдар жасауда.
Нарықтық шаруашылық өкілі шағын бизнес және шағын фирма, шағын
кәсіпорын ұғымдарын ажырата алмайды. Бұл кәсіпкерлік принциптерге
негізделген кәсіпорын. Мұнда иесі әкімшілік-басқару міндеттерін орындайды.
Шағын бизнестің көмегімен кәсіпкерлік шаруашылық орта құрылуы мүмкін,
яғни: қараусыз қалған өндірісті қайта қалпына келтіру, ресурстарды игеру,
жаңа жұмыс орындарын құру, жаңа қызмет түрлерін ұйымдастыру.
Батыс Еуропа елдерінде кәсіпкерліктің дамуына барлық жағдайлар
қарастырылған. Атап айтсақ, Германияда жеке ісін ашуға ынталандыруға
бағдарлама жүргізіледі, соған сәйкес арнайы банк 100 000 евро мөлшерінде 20
жыл мерзімге қарыз береді. Жеке ісін ашушылар 10 жыл бойы қарызды өтеуден
босатылады, ал алдыңғы екі жылда пайыз алынбайды. Осы екі жылдың ішінде
федералдық үкімет банкке тиісті соманы өтейді. Ұсақ кәсіпорындарды
ынталандыру жөніндегі бірқатар шаралар арнайы федералдық қордан
қаржыландырылады. Қор тиімді шарттармен несие мен қарыз береді.
Батыс Еуропа елдерінде кәсіпкерлікті қолдау ұлттық, сонымен қатар,
жергілікті деңгейде іске асырылады. Ұлыбританияда, шағын кәсіпорындар үшін
кадрларды дайындауды Жұмыс күші жөніндегі комиссия ұйымдастырады.
Ал, Германияда оқыту, кеңес беру негізінен осындай ұйымдар арқылы іске
асырылады. Олардың саны - 69.
Барлық елде шағын бизнес бизнестің басым бөлігін құрайды. Олардың
басым көпшілігінің жылдық тауар айналымы 3 млн. долларға дейін жетеді.
Дегенмен, мамандардың өздері әлі күнге шағын фирмаларға таңдануда: дәл
солар жаңа жұмыс орындары құрады, ескі өнімді жаңартып, жаңасын ойлап
табады.
Швейцария мен АҚШ-тың шағын кәсіпорындары көптеген қызметкерлерге
жұмыс ұсынады. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындарды жоғары еңбек тиімділігі
байқалады, олар аз шығынмен тауар мен қызметтің жетіспейтін түрлерінің
қажеттілігін қанағаттандырады.
Сондықтан Еуропа Достастығында (ЕС) экономиканың жеке секторындағы
15,7 миллион кәсіпорындардың барлығы дерлік шағын және орта бизнес болуы
кездейсоқтық емес. Шағын бизнес кәсіпорындары 70% жұмыс орындарымен (62
млн.) қамтамасыз ете отырып, қоғамдастықтың дамуына айтарлықтай үлес қосты,
статистикалық мәліметтер бойынша 16 млн. адам өздеріне және 46 млн. адам
жалдамалы жұмысшы ретінде жұмыс істей бастады.
Көптеген жылдар бойы әртүрлі елдердің ғалымдары шағын бизнеске
анықтама беруге тырысып келеді. АҚШ Конгресс Комитетіне шағын бизнестің 700-
ге жуық анықтамасы ұсынылған. Шағын бизнесті сипаттаудың түрлі критерийлері
бар, мысалы, өндіріс көлемі, жұмыс істеушілердің саны, депозиттердің
көлемі, негізгі өндіріс қорларының актив бөлігінің өлшемі, басқару
аппаратының өлшемі, кіріс мөлшері. Ең кең тараған критерийлердің бірі -
жұмыс істеушердің саны. Кейбіреулер жұмысшылар саны 100-ге дейін, тағы
біреулер 50-ден 1000-ға дейін, үшіншілері 100-ден 1500-ге дейін жететін
кәсіпорындарды шағын бизнес кәсіпорындары деп санауды ұсынуда.
Мысалы, АҚШ-та шағын бизнес деп – қамтылған жұмысшыларының саны кем
дегенде 500-ден аз емес кәсіпорындар саналады. Дегенмен, бұл АҚШ-та бір-екі
адамнан тұратын кәсіпорындар жоқ дегенді білдірмейді. Мұндай
кәсіпорындардың саны АҚШ-та миллиондап кездеседі.
Ал Франция, Германия және Италияда 500 адамы бар кәсіпорындар орта,
200-ге дейін және одан аз жұмысшылары бар кәсіпорындар шағын болып
есептеледі. Еуропаның көптеген елдерінде 10-ға дейін адамы бар кәсіпорындар
шағын деп саналады. Мысалы, Грекияда 10-15 қамтылған жұмысшылары бар
кәсіпорын шағын кәсіпорындардың қатарына кіреді.
Осылайша, сандық құрамы маңызды болса да, саапалық сипаттамасы сонда
да айқындаушы болып табылады.
Германияда ереже бойынша, жұмыспен қамтылған адамдар саны 1-ден 500-ге
жететін кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызады, сөйте тұра олар келесі 4
категорияға бөлінеді: 20-дан 49-ға дейін, 50-ден 99-ға дейін, 100-ден 199-
ға дейін, 200-ден 449-ға дейін. Германияда жылдық ақша айналымы 3,5-нан
11,5 миллион неміс маркасын құрайтын фирмалар, шағын фирмалар деп саналады.
Германиядағы шағын кәсіпорындардың тиімділігі АҚШ-пен Жапонияға қарағанда
жоғары. Мұнда 12,3% ірі кәсіпорындардың және ол жерлерде жұмыспен қамтылған
34% жұмысшылардың үлесіне ұлттық табыстың тек 52,6% ғана келеді. Жұмыс
орындарының үштен екісінен көбі шағын кәсіпкерліктің арқасында ашылуда.
Жапонияда заңды түрде белгіленген кәсіпорындар критерийлері бар:
өнеркәсіп, көлік және құрылыста – 300 адамнан көп емес, көтерме сауда –
100, бөлшек сауда және қызмет көрсету саласында – 50, олар осы
критерийлерге қарай шағын және орта кәсіпорын статусын ала алады. Сондай-ақ
жарғылық капитал мөлшері де шектелген: өнеркәсіп, құрылыс және көлікте –
770 мың доллардан жоғары емсе, көтерме саудада – 230 мың доллар, қызмет
көрсету саласында 77 мың доллар.
Ресей Федерациясының қазіргі қолданып жүрген заңдарына сәйкес, шағын
кәсіпорындарға:
• өнеркәсіпте – 200 адамға дейін;
• құрылыста – 100 адамға дейін;
• көтерме сауда – 50 адамға дейін;
• ауыл шаруашылығында – 50 адамға дейін;
• ғылымда және өндірістік емес салада – 25 адамға дейін;
• бөлшек саудада – 15 адамға дейін;
• жұмыс істейтін кәсіпорындар жатады.
Қазақстан Республикасында адам саны айтарлықтай аз кәсіпорындар шағын
болып саналады. Қазақстан Республикасының 1997ж. 8 сәуірдегі № 499
қаулысына сәйкес шағын кәсіпорындарға:
• өндірісте, құрылыста және шаруашылықта – 50 адамға дейін;
• саудада және тұрмыстық қызмет көрсетуде – 30 адамға дейін;
• көлік және байланыста – 25 адамға дейін;
• ғылымда және жаңартпашылдық қызметте – 20 адамға дейін;
• жұмыс істейтін кәсіпорындар жатады.
Жұмыс істеушілер саны 200 адамнан аспайтын кәсіпорындар орта бизнеске
жатады.
Туындаған ғылыми-техникалық үрдістердің барлық объективті факторлары
шағын кәсіпкерліктің кең дамуына және оның тіршілікке икемділігіне
байланысты. Шағын кәсіпорындардың санының өсуіне екі үрдіс – ғылыми-
техникалық үрдістің ықпал етуі мен өндірістік арнайы бағытта мамандандыруды
дамыту және төменқорауқымды технологиялық әдістерді салыстырмалы түрде
алған өте үлкен емес өндіріс көлемінде жаңа техниканы саналы түрде енгізу,
әсер етті [6, 55б.].
Кәсіпорындардың көлемінің азаюына ғылыми-техникалық үрдістің,
машиналар мен құрал-жабдықтарды ыңғайлау, өндірісті автоматикаландырудың
жаңа үлгісі – компьютерлерді пайдалану бағыттары мүмкінді туғызады. Жаңа
техниканың пайда болуы,бұйымдар номенклатурасының тез ұлғаюы, қазіргі
техникалық қондырғылардың тетіктер санының ұлғаюы салдарынан өндірістің
мамандандырылуы деңгейі сөзсіз артады. Ал мұның өзі үлкен емес кәсіпорындар
құру мүмкіндігін туғызады.
Шетел тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің өнімінің үлкен дифференциациясы
бар салаларды және ережедегідей, қызмет ету тиімділігі өндіріс шамасына,
экономикалық процестерге жететін орта және ірі кәсіпорындарды басым
өнімінің біркелкі құрамы аз дамыған саладарда кең дамығандығын көрсетеді.
Шағын және орта бизнес қазіргі кезде жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен
сипатталатын Қазақстанның экономикасы қажетті жұмыс оырндарымен қамтамасыз
етеді. Американ Экспресс мағлуматтары бойынша барлық жаңа орындар, барлық
жаңа жұмыс орындары ірі кәсіпорындар есебінен емес, жаңа фирмалар есебінен
құрылады. Сонымен қатар, шағын кәсіпорын ірі кәсіпорындардың қызметі
табысты емес (рентабельді емес) облыстарда түрлі қызмет көрсетулерді
орындау мүмкіндігін қамтамасыз ете отырып ірі фирмалардың аса тиімді қызмет
етуіне мүмкіндік туғызады.
Кесте 2
Шағын бизиеске қатысушылардың жалпы жұмысқа қамтылғандар санындағы әр
елдегі үлесі
Ел аты Үлесі Ел аты Үлесі
Италия 80% Румыния 27%
Ұлыбритания 76% Венгрия 24%
Жапония 73% Словакия 23%
Бельгия 72% Польша 23%
Франция 69% Ресей 10%
Германия 64% Беларусь 6%
АҚШ 53% Хорватия 22%
Қайнар көзі: Ворохалина Л.П. Экономические механизмы развития малых
предпринимательских структур в Российской экономике. Автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. – М.,
1996.- 145б.
Кесте деректері дәлелдеп отырғандай, шағын бизнес өркениетті елдерде
әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың
кепіліне айналуда. Экономикалық және статистикалық мәліметтер бойынша шағын
бизнес субъектілерінің рөлі тіпті дамыған елдерде артқаны байқалады. Шағын
бизнес субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып,
мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Д. Лонгенеке, У. Петтидің, К. Мурдың зерттеулерінде жеке көрсеткіштер
ұстанымындағы тәсіл анағұрлым негізгі айырмашылықтарды іздестірумен
ұштастырылып, шағын бизнеске анықтама беру үшін келесі критерийлер
ұсынылуда:
1. Бизнесті қаржыландыру бір инвестормен немесе инвесторлардың шағын
тобымен жүзеге асырылады. Тек айрықша жағдайларда ғана бизнестің 15-20-
дан көп инвесторлары болуы мүмкін;
2. Фирма өзінің маркетингтік бағдарламасын іске асыруда географиялық
шектелген аймақтарда жұмыс істейді;
3. Әдетте бизнестегі жұмысшылардың саны 100 адамнан аспайды;
4. Ірі фирмалармен салыстырғанда бизнес шағын болып есептелуі мүмкін [7,
6б].
АҚШ – ғы шағын бизнес .
Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады:
өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға
дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (3 сурет).
Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар,
өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.
Кесте 3
АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны
Фирма көлемі Фирма саны
Ірі 1000
Орташа 134000
Шағын 2000000
Шағын кеңселер 3000000
Қайнар көзі: Курс предпринимательства. Под ред. В.Я.Горфинкеля, проф.
В.А.Швандара. – М.: Юнити, 1997.- 257с.
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне
тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге
кері әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және
саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс
шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын
кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.
Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында
жұмыс істейді11. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге,
жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп
отыр.
Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік.
Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған
шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық
негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур
президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы
жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін
дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар,
онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын бизнес
кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің
52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын
бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек
көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және
өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен
комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп
отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі
болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.
Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін
шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми
белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ
конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі
шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы
келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді,
конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның
үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың бастауымен ақпарат беру,
кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен
айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық
кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе
негізгі міндеттері:
- мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын
бизнестің дамуына әсерін зерттеу.
- Шағын бизнеске әсер ететін факторларға экономикалық және
статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын
бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.
Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске көмектесудің инкубаторлық
жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині алғаш кәсіпкерлікпен
айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар,
федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады.
Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті
алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжірибе
жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді.
Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар
бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған
орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді.
Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы
ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп
қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық
қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі,
аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы
төменірек.
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:
а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;
б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме
машиналары, факс, компьютерлер т.б.);
в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;
Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.
Америка Құрама Штаттарындағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл
коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру
және дамыту. Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес –
инкубаторлардың құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар
коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер
есебінен қаржыландырылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Шағын бизнестің экономикалық мәні мен басқару
ерекшеліктері ... ... ... ... 6
1.2 Шағын бизнес дамуының шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 16
2 ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ ЖОЛДАРЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 27
2.1 Қазақстандағы шағын бизнестің дамуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Шағын бизнесті басқару
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... .45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .57
3.1 Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті ынталандыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Шағын және орта бизнесті басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Кәсіпкерлік кәсіпорынның экономикалық дамуының маңызды
факторы. Кәсіпкерлік қызмет – еліміздің экономикасы үшін халықтың
әлеуметтік тұрмыс жағдайының жақсаруына әрекет ететін қажетті буын. Бірақ
мемлекет тарапынан бөлінген қаржылық қолдаудың жетіспеушілігі, өнеркәсіп
пен шағын кәсіпорын өнімдеріне қойылған бағаның теңсіздігі және нарық
инфрақұрылымының нашарлауы, өзара төлемдердің орындалмауы, бағаның өсуі,
шетелден сапасыз өнімдердің ағылып келуі, жергілікті кәсіпкерлердің
бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі және тағы басқа себептер өз кезегінде
әрбір саладағы кәсіпкерлік қызметке теріс ықпалын тигізіп отыр. Ел
экономикасының тұрақталуы кәсіпкерлік құрылымдарды қалыптастырып дамыту аз
уақыт ішінде өзінің нәтижелерін беретіні, нарықтық жағдайға сай құрылған
шағын құрылымдар өндірістік тиімділікті арттыру барысында құлдырап кеткен
кәсіпорынның экономикасын жақсаруына, әрбір саладағы кәсіпкерлік
жүйесіндегі шағын және орта бизнестік субъектілердің ұлғая бастағаны мысал
бола алады. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса
басты ықпал етеді.
Қазіргі кезде елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті (ШОК) дамыту
мәселесіне ерекше көңіл бөлініп отыр. Шағын кәсіпкерліктің дамуы әлі де
болса төмен деңгейде екендігі жасырын емес. Қазақстан Республикасы
Президентінің 2011 жылғы Болашақтың іргесін бірге қалаймыз деп аталатын
халыққа арнаған Жолдауында Бүкіл әлемдік банктің баяндамасында 2010 жылы
Қазақстан бизнестің мүддесін көздеген реформа жүргізу бойынша көшбасшы
болып танылды. Бизнестік ахуалы едәуір қолайлы елдердің әлемдік
рейтингісінде Қазақстан әлемнің 183 елінің арасында 59-орынға ие болған, –
деп атап көрсеткен болатын [1].
Сондықтан да қазіргі кезде кәсіпкерлікті, соның ішінде ШОК-ті дамытуға
ерекше назар аударылып отыр. Осы аталғандарды ескере отырып, шағын
кәсіпкерлікті дамыту және оның дамуына жан-жақты жағдай жасау, қызмет
тиімділігін арттыру объективті қажеттілік болып отыр.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің
стратегиялық міндетіміз – бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты
орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен
тиімділікке негізделген әріптестік қатынастарын жолға қою керек. Алайда,
мұндай стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсекеге
қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тарту және өңдеуші
өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стандарттарға сай өнімдер өндіру,
салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық
экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды
шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл бағытта, ең алдымен, еліміздің
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
қабылданып іске асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым
бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып
отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін
еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және
қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
Бәрімізге мәлім шағын кәсіпкерлік секторы (ШКС) экономиканы
әртараптандыруға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы
тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай-ақ жоғарыдағы
үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда
мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу
мен қолдауға, шағын кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы орталарына қатысты әр
алуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Яғни, еліміздің экономикасының әрбір саласында шағын кәсіпкерлікті
дамыту, олардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру негізінде
халықты жұмыспен қамтамасыз ету, олардың тұрмыстық жағдайын жақсарту, қаржы
тапшылығы, материалдық-техникалық ресурстардың жетіспеушілігі,
өнеркәсіптегі дағдарыстың бетін қайтару, экономика саласын тұрақтандыру
мүмкіндіктері әлі де болса жойылмауы себепті қазіргі кезде күрделі
мәселелердің бірі болып отыр.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әр түрлі
аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Басқаруды дамыту, ШОК-ті жүргізудің экономикалық және ұйымдастырушылық
механизмдерін жетілдіру мәселелері көптеген отандық ғалымдардың: Н.Қ.
Мамыровтың, А.Қ. Қошановтың, К.Ә. Сағадиевтің, Қ.О. Оқаевтың, Қ.Қ.
Құрманалиевтің, Б.З. Зиябековтың, Ә.Н. Дәуренбекованың, Ө.Қ.Шеденовтың,
А.Н.Саханованың, О.С. Сабденнің, және т.б. еңбектерінде жарық көрген.
Шағын кәсіпкерлікті басқару саласында ұйымдастырушылық-басқарушылық
және экономикалық мәселелеріне шетел ғалымдарының: В. Блюменфельдтің, С.Н.
Рагимовтың, М.Г. Лапустаның, М.И. Бакановтың, А.Ю. Чепуренконың, Джон Ф.
Берджестің, Николас К. Сирополистің, Б.Я. Горфинкельдің, Э.М.
Гайнутдиновтың, П. Ершовтың, А.Д. Иоффенің, Н.Довганьның, Т.А. Красеваның,
С.Г. Светуньковтың, Е.К. Смирницкийдің, А.А.Вороновтың және т.б.
жұмыстары арналған.
Жоғарыда көрсетілген авторлардың ғылыми еңбектерінде экономикалық
тиімділіктің мәні, мазмұны және ұстанымдары жүйеленген, нарықтық
механизмінің құрылуының теориясы мен тәжірибесі қорытындыланған.
Жұмыстың мақсаты шағын және орта бизнестің қызметін басқаруды
жетілдірудің бағыттарын анықтау.
Зерттеудің мақсаты келесі негізгі міндеттердің жүзеге асырылуын
қарастырады:
– нарық жағдайында шағын кәсіпкерліктің ерекшеліктерін ескере
отырып, кәсіпкерлікті басқарудың ғылыми-әдістемелік негізін
қарастыру;
– шағын кәсіпкерліктің дамуы мен қалыптасуын басқаруда отандық
және шетел тәжірибесін зерттей отырып, оның даму тенденциялары
мен артықшылықтарын айқындау;
– шағын бизнесті реттеу бағыттарын сипаттау;
– шағын кәсіпкерліктің дамуын талдау;
– Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту мәселелерін
анықтау;
– шағын кәсіпкерлікті дамытудың жолдарын негіздеу;
– шағын кәсіпкерлікті басқаруды жетілдіру бағыттарын ұсыну.
Зерттеу пәні шағын кәсіпкерліктің қызметін басқару және жетілдіру
шаралары болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның шағын кәсіпкерлік нысандарының
дамуы мен әркет ету і мәселелері алынып отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізін шағын кәсіпкерліктің
қызметін басқару механизмінің теориясы мен тәжірибесі бойынша отандық және
шетел ғалымдарының еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық және бағдарламалық
құжаттары, ғылыми-зерттеу, жобалау мекемелерінің зерттемелері, ҚР
Статистика жөніндегі агенттігі мәліметтері. Дипломдық жұмыста әр түрлі
зерттеу әдістері: экономикалық-статистикалық, монографиялық, талдаулық
әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын бизнестің экономикалық мәні мен басқару ерекшеліктері
Қоғамымызды реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі - орта
таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі,
жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге бұрынғы
шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі
деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы,
негізінен, шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Шағын және орта бизнес – жеке және заңды тұлғаның өз күш-қабілетін
танытуының, белгілі бір мақсаттарды жүзеге асырушының іс әрекетінің тиімді
тәсілі. Ол адамдардың өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады.
Кәсiпкерлiк қызметке талдау жасау – оның жалпы экономикалық ой-пiкiр сияқты
ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен
орта ғасыр ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн
қалай аталғанына қарамастан, ерекше пiкiрлер қалыптасқан. Нарықтық
экономикасы дамыған елдерде әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға
құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң
қолынан келе бермейдi. Сондықтан, кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi –
бұған деген алғышарттары бар, ең бастысы капитал иемдену құқығы бар
субъектілер жатады.
кәсiпкерлiктiң соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет
және ең бастысы – әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн, пайдалысын ғана
жасайды. Мiне, осы себептен кәсiпкерлердiң басты мақсаты – өз кәсiпорынының
пайдасын барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша азайту болып
табылады. Ал, кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi ұйымдастыруына
тiкелей байланысты. Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер қатаң бәсеке
жағдайында нарықтан шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын жүйелеудің жаңа
жолдарын iздейдi, яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты мәселесi.
Шағын бизнес - қоғамдық қатынастардың бірден-бір түрі ретінде қоғамның
рухани және материалды потенциялын көтеріп қана қоймай, сонымен қатар,
әрбір индивидтің таланты мен мүмкіндіктерінің практика жүзінде көрінуіне
жағымды бастау бола отырып, ұлттық бірігуіне, оның ұлттық рухының және
мақтанышының сақталуына әкеледі.
Қазіргі уақытта бүкіл әлем бойынша бекітілген кәсіпкерліктің
анықтамасы жоқ. Американдық ғалым, профессор Роберт Хизричтің пайымдауы
бойынша кәсіпкерлік – белгілі бір құқы бар, жаңа бір нәрсені шығару
процесі, ал кәсіпкер – осы процеске қажетті уақыты мен күшін жұмсайтын
қаржылық, психологиялық және әлеуметтік тәуекелді өз мойнына алып, бұл үшін
ақша алып және жеткен жетістігінен рахат сезімін алатын адамды айтады.
Көп жылдар бойы ғалымдар шағын бизнеске анықтама беруге тырысты. АҚШ-
тың Конгресс Комитетіне шағын кәсіпкерлікке 700-ге жуық анықтама ұсынылды.
Бір ғалымдар 100-қызметкер санымен кәсіпорынды шағын бизнес деп, ал басқа
бір ғалымдар елуден мыңға дейін қызметкерлері, үшіншілері жүзден 1500-
дейінгі қызметкерлері бар кәсіпорынды атау керек деп ұсынады. Кейбір
ғалымдар шағын бизнесті қызметкерлер саны, капитал айналымы, өндіріс көлемі
және тағы басқа сияқты көрсеткіштер арқылы айқындаудан босатуды ұсынады.
Осының орнына шағын бизнестің ірі бизнестен, яғни: нарықтағы үлесі,
кәсіпорынды құрушылардың басқаруы, шешім қабылдау ұзын-ырғысына ірі
кәсіпорындардың әсер етуі сипаттарына көңіл аударады. Қазіргі зерттеулерге
шағын бизнесті сипаттауда бағалы қағаздарды ашық сатудың және шектеулі
жауапкершіліктің болмауы; тәуекел қаупі бар алғашқы буын кәсіпкерлер –
негізін салушылар; менеджерлер командасы толық жинақталмаған; бизнесі үлкен
маркетингтік шығындар тартады; акционерлердің өзара қарым-қатынасы
формальді сипатта; түрлі өтемақы төлеудің түрін таңдауда бизнес жоғарырақ
дәрежеге ие сияқты сипаттамалар ұсынылады [2, 112б.].
Қазіргі кезде қалыптасқан ұдайы өндіріс процесі тұрақсыздығымен
сипатталады. Өтпелі экономика жағдайында экономикалық қатынастардың
субъектісі және шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады,
сондықтан да шағын кәсіпкерлікті басқару процестерін зерттеу қажеттілігі
туындап отыр. Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың және оны басқарудың
ғылыми негіздерін құруда шетел және отандық ғалымдарының еңбектері едәуір
ықпалын тигізді.
Шаруашылық механизмі терминін көптеген экономистер эконо-миканың
үздіксіз және келісілген функцияларын қамтамасыз ететін шаруашылық әдістері
мен нысандарының жиынтығы ретінде түсіндіреді. Шаруашылық механизм – бұл
мекемелердің тұрақты қызметін қамтамасыз ететін экономикалық тұтқалар мен
стимулдардың, шаруашылық жүргізудің ұйымдастырушылық құрылымдары мен
нысандарының жиынтығы. Оның құрамындағы келесі элементтерді құрылымдық
түрде бөліп көрсетуге болады: өндірісті жоспарлау, экономикалық
ынталандыру, баға белгілеу, қаржыландыру және несиелеу. Өндірісті жоспарлау
және экономикалық ынталандыру әдістерінің жиынтығын басқарудың экономикалық
механизмі деп те атайды, ол шаруашылық жүргізу процесінде басқару құралы
ретінде қолданылады. Өндірісті жоспарлау, оны экономикалық ынталандыру және
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы – бұл шаруашылық механизмінің
элементтері. Олар мазмұны мен міндеттері жағынан ерекшеленеді.
Басқару механизмі дегеніміз басқарудың ұйымдастырушылық құры-
лымдарының, функцияларының, қағидалары мен әдістерінің, сондай-ақ
әлеуметтік, экономикалық және құқықтық нормаларының жиынтығы, бұлар кешенді
түрде саланың тұрақты қызмет етуін және дамуын қамтамасыз етеді. Басқару
механизмін анықтауда басқарушылық әсердің мақсаттарын көрсету маңызды.
Себебі, басқару механизмі мекеменің нақты мақсаттарына қол жеткізуді
білдіреді.
Басқару – бұл өндірістің тиімділігін жоғарылату, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдету және еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің және қызметтің
сапасын жоғарылату мақсатында өндіріс процесін сапалы түрде реттеу. Шағын
кәсіпкерлікті басқарудың әдіснамалық мазмұны 1-суретте келтірілген. Шағын
кәсіпкерлікті басқарудың мақсаты – оны дамытуды жетілдіре отырып,
еліміздің экономикасының өсуіне серпін беру.
Басқару жүйесінің тиімділігі ұйымдастыру деңгейімен анықталады және ол
келесідей негізгі элементтерді үйлестіруді қажет етеді: басқару техникасын,
ақпарат пен кадрларды элемент бойынша бөлу; басқару шешімдерін негіздеу мен
жүзеге асыруды процестік бөлу; функционалдық иерархиялық еңбек бөлінісін
құрылымдық бөлу.
Кәсіпкерлікті басқару жетекші қағидалар негізінде жүзеге асырылады.
Басқару қағидалары – бұл қызметті жүзеге асыратын басқару органдары мен
адамдардың өз қызметінде жетекшілік ететін негізгі ережелері.
Басқару, біздің ойымызша – бұл қоғамның экономикалық зандарының
өзгеруі және іске асырылуын ұйымдастыратын, ұйымдастырушылық-экономикалық,
әлеуметтік қатынастардың нысандары, халық шаруашылығы экономикасының және
оның жеке салаларының даму пропорциялары анықталатын буын. Тиісті
түрлендірулердің табыстылығы шешімдердің қаншалықты дұрыс жасалып
қабылдануына және осы шешімдерді қабылдау кезінде қандай қағидалардың
орнатылуына байланысты болады.
1 сурет. Шағын кәсіпкерлікті басқарудың әдіснамалық мазмұны
Қайнар көзі: Қаныбекова Ә. Государственное регулирование развития малого
предприни-мательства в Республике Казахстан Исследования, результаты.
–2009. – № 4. – C. 44-46
Шағын кәсіпкерлікте басқару процесі бір-бірімен байланысып жатқан
өндірісті жобалау, жоспарлау және ұйымдастыру кезеңдерін қамтиды. Сонымен
бірге, жобалау кезеңі кәсіпкерлікті басқаруда маңызды, әрі міндетті болып
табылады және әр кезеңде бірыңғай мақсатқа жету үшін кәсіпкерліктің
өнімділігі мен құндылығын, оларды пайдалану тиімділігін сақтау, жоғарылату
міндеттері шешіледі. Басқару процесіндегі аталған кезеңдердің айқындылығын
мойындай отырып, қазіргі уақытта басқарудың экономикалық әдістерін
ұстанумен ғана түбегейлі табыстарға жетуге болады.
Шағын кәсіпкерлікті дамытуды басқарудың негізгі жағдайлары мен
алғышарттарына мемлекет экономикасында өтіп жатқан үрдістермен тығыз
байланысты жағдайларды және алғышарттарды енгізуге болады (2-сурет).
Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлікті басқару үрдісі кәсіпкерлік саясатын
жүргізудің жүйелі бағыттарын қалыптастыруды талап етеді.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік басқарудың функциялары: барлық
кәсіпкерлік иеленушілері үшін міндетті ережелерді жасау; ережелердің
орындалуын қадағалау; ережелердің орындалуын қамтамасыз ететін
процедураларды жасау.
2 сурет. Шағын кәсіпкерлік секторының дамуын басқарудың алғышарттары мен
жағдайлары
Қайнар көзі: Қаныбекова Ә. Государственное регулирование развития малого
предприни-мательства в Республике Казахстан Исследования, результаты.
–2009. – № 4. – C. 44-46
Мемлекеттік басқару – бұл әлеуметтік басқарудың ерекше түрі. Кез
келген деңгейдегі әкімшілік-мемлекеттік шешімдер қандай да бір
саяси шешімдердің шеңберінде жасалады, қабылданады және жүзеге асырылады.
ШКС-ның тұрақты дамуын анықтайтын фактор – кәсіпкерлік саясаты
(институционалдық аспект) болып табылады. Қазақстан Республикасындағы шағын
кәсіпкерлікті басқарудың ұйымдастырушылық-бақылау механизмі мемлекеттік
тұрғыда қолдау жүйесімен, әдістерімен, шешім қабылдау процедураларымен,
басқару органдарының құрылымымен, тиімділігімен сипатталады (3 сурет).
3 сурет. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті қолдау жүйесі
Қайнар көзі: Қаныбекова Ә. Государственное регулирование развития малого
предприни-мательства в Республике Казахстан Исследования, результаты.
–2009. – № 4. – C. 44-46
Шағын кәсіпорын өндірісі тұтастай және кез келген жағдайда қалыпты
кәсіпкерлік жұмыс істеуі үшін ішкі және сыртқы ортаны қалыптастыру қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпкерліктің тиімді қызмет
ету шарты еркін шаруашылық жүргізуде (ішкі орта) және оны мемлекеттік
қолдаудың (сыртқы орта) ұтымды үйлесуін көрсетеді.
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу, экономикалық қызметтің тіпті
қоғам үшін қажетсіз түрлерін басуға немесе шектеуге, мысалы, есірткі, қару-
жарақ өндіру және сату сияқты, сонымен қатар кәсіпкерліктің кейбір
түрлерін (шағын кәсіпкерліктің фермерлік шаруашылығын, қайырымдылық қызмет-
терін) қолдауға бағытталуы мүмкін. Экономиканы мемлекеттік реттеу, ішінде
кәсіпкерлік қызмет, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын ескере
отырып, халықтың әлеуметтік қорғалмаған қабаттарын, мемлекеттің, қоғамның
мүддесін толығымен бақылауды басты мақсат етіп қояды.
Республика экономикасын тұтастай алып қарасақ, оның өндiрiстi басқару
құрылымында сапалық тұрғыдағы үлкен өзгерiстер болып жатқаны байқалады.
Соның iшiнде маңызды бағыттардың бiрi - шағын кәсiпкерлiктiң дамуы болып
табылады. Кәсiпкерлiк алымдылық қабiлеттiң, пысықтықтың шынығуына жағдай
жасайды. Онсыз толыққанды нарық экономикасының да болуы мүмкiн емес.
Сондықтан қазiргi кезеңде өз ойлау қабiлетi мен еркiндiгiн пайдалана
кәсiпкерлiкке баса назар аудармасқа болмайды [3, 44 б.].
Қазақстан республикасының заңына, кіші кәсіпкерлік туралы 6-бабына
сәйкес, егер қарасақ, кіші кәсіпкерлік дегеніміз жұмыскерлердің саны 50
адамнан аспау керек және активтары 60 мың айлық есептен аспау керек дейді.
Ал орта бизнесті алсақ, адамдардың саны 250 аспау керек және 325 АЕК-тен
аспау керек дейді.
Ал әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын және орта кәсіпорындар
тек нарықтық экономика жағдайында ғана тиімді бола алады Олардың барлық
өндірістік, яғни ақпараттық, материалдық техникалық, ғылыми, жобалық –
конструкторлық және т.б. қажеттіліктерін нарық қанағаттандырады.
Шағын кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетінің негізгі факторы олардың
икемділігі болып табылады, яғни, тұтынушыны тез тауып алуға және нарықта
өтімді товарды тез тарату қабілеті.
Ғылыми техникалық прогрессте шағын кәсіпкерліктің ролінің негізгі
факторлары үш бағыт бойынша анықталады:
• ірі және ұсақ өндірістің техникалық деңгейіндегі
мамандандырылудың дамуы;
• шағын өндіріс маштабында тиімді, аз ақша қаражаты жұмсалатын
технологиялық әдістерді, өндірістік саланы (бағытты) және машина жүйесін
енгізу және дамыту;
• жаңалықтардың (жаңа енгізілгендердің) жылдамдатылған өндірісі.
Шағын бизнес тәуелсіз басқаруымен, меншік капиталымен, операциялар
ауданының жергіліктілігімен, шағын көлемімен сипатталған .
Шағын кәсіпорындардың ерекшеліктеріне мыналар жатады:
• тез өзгеріп отыратын нарықт талаптарына жылдам бейімделгіштігі мен
икемділігі;
• өндіріс технологиясын өзгертуге, товардың үлгісі мен типін тез
өзгертуге, жаңалық енгізуге қабілеттілігі;
• ынталандыру жүйесінің икемділігі;
• жұмыс күнінің еркін ұйымдастырылуы (толық емес жұмыс күні және үйге
алынатын жұмыс);
• аймақтық экономиканың дамуындағы, аймақтық басқарудағы дербестіктің
жоғарылауындағы шағын кәсіпорындардың ролі;
• әкімшілік кедергілердің болмауы;
• өндіріс пен қызмет көрсетуге мамандандыру;
• жұмыспен қамтамасыз етудегі маңызды роль;
• дәрежелі мамандарды ұтымды пайдалану;
• өндіріс процөсстерінің қарапайымдылығы;
• өнімнің әрдайым жаңартылып тұруы;
• жеке қарым - қатынас мүмкіндігі.
Бұл артықшылықтар тек сатушы мен сатып алушының арасында ғана емес,
сонымен қатар, менеджер мен жұмысшының арасында да көрініс береді.
Шағын бизнесті басқаруда бірқатар негативті сәттер де бар. Кейбір
факторлар шағын бизнеске қолайсыз болып келеді. Бұған, бірінші орында,
ресурстарға қол жеткізудің қиындығын жатқызуға болады. Банктер мен басқа да
қаржы көздері шағын кәсіпорындарға сенімсіздікпен қарайды және оларға
жоғары проценттер қояды.
Шағын бизнестегі өндіріс шеңберінде үнемділік болмайды, бұл тек
өндіріс шеңбері кең ірі бизнеске ғана тән.
Көп елдердің өкіметі жаңа идеялардың жаңа жұмыс орындарының, табыс пен
гүлденудің көзі деп қарап отыр, шағын бизнесті дамытуда ынталандыру жөнінде
шаралар қабылдайды. Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай отырып,
мақсаты ірі бизнестен тіпті бас тарту болып табылмайтын, елдің экономикасы
үшін шағын бизнестің артықшылығын көрсету болып табылатын шағын және ірі
бизнесе салыстырмалы талдау жүргізуге болады.
Сонымен, шағын бизнес экономиканы жандандыратын фактор ғана емес,
сонымен бірге экономикалық дағдарыстан шығудың алдыңғы кезегі ретінде де
қаралады. Үлкен емес кәсіпорындардың орасан зор санын құру жұмыссыздықтың
азаюына, таза бәсекелестікті тұғызуға, қаржы нарығын жандандыруға,
тұрғындардың сұраныс қабілеттілігін арттыруға, ірі бизнесті дамытуға бастау
алуға және дамытуға себеп болды. Экономиканың мұндай орасан қарқынды шағын
бизнестің кез-келген ірі бизнестің негізі екендігіне көз жеткізген жоғары
дамыған елдердің өзі қуаттайды, себебі кез-келген ірі кәсіпорын бір-екі
адамның өз ісін көп емес, бастапқы капиталмен ашатын идеясынан басталады
[4, 35б.].
Кесте 1
Ірі және шағын бизнестің салыстырмалы талдауы
№ Белгілері Ірі бизнес Шағын бизнес
1 Өндірістік және Өнеркәсіп, Қамтамасыз етуші өндіріс,
қызмет көрсету отын-энергетикалық сауда және қызмет көрсету аясы
салалары кешен, энергетика
2 Өнім шығару Көпшілік өндіріс Микросериялық немесе жеке
сипаты өндіріс
3 Жаңа енгізулерге Жаңа енгізулерге Жаңа енгізулерге ірі бизнестен
қабілеттілік қабілеттілігі аздау 24 есе көп
4 Стратегиясының 6-10 жылда 0,5-1 жылда
өзгерісі
5 Қызмет аясы Ірі қалалар мен Үлкен қалалардағы сияқты кіші
өнеркәсіптік кешендер қалаларда да
6 Бәсекелестік Нарықтың елеулі үлесінБәсекелестіктің күшеюі
ортаны құру алу есебінен
бәсекелестікті шектеу
7 Жұмыс орындарын Жұмыс орындарын құру Жұмыс орындары 3 есе тезірек
құру қарқыны төмен құрылады
8 Жұмыс күшін шеберҚызметкерлерді тар Қызметкерлерді өзара ауыстыру
пайдалану мамандығы себебінен себебімен бар
мүмкіндігі жоқ
9 Басқару құрылымы Қолайсыз басқару Басқарудың икемділігі, басқару
құрылымдары аппараты қызметкерлерінің
санының көп еместігі
10 Тіркеу және Елеулі қаржы шығындарыЕң төмен шығындар және тіркеу
кәсіпорындар құружәне тіркеудің талаптары.
ұзақтығы
Қайнар көзі: Афанасьев В. Малый бизнес: проблемы становления Российский
экономический журнал. – 1993. -№ 2. – С. 35.- 36
Бүгiнгi таңда мемлекеттiк мекемелер мен iрi фирмалар шағын бизнестiң
дамуына жан-жақты ат салысуда. Өйткенi олар әлеуметтiк -экономикалық
мәселелердiң бiрқатарын шешедi. Бiрiншiден, жұмысшыларға жалдамалылар
қатарынан шығып, өз кәсiбiнiң қожасы болу мүмкiндiгi туады. Екiншiден, кiшi
кәсiпкерлiктi халықтың жұмыспен қамтылу мәселесiмен де бiрлестiрiп
қарастыруға болады. Үшiншiден, шағын кәсiпкерлiктiң өркендеуi тауарлар
өндiрудi ұлғайтуға және қызмет көрсетудi дамытуға жол ашады.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанынан 1997 жылдың қаңтар айында
құрылған шағын бизнес мәселелерi жөнiндегi ынталы топ, экономиканың даму
саласын реттейтiн заңдылық және нормативтiк – нұсқаулық актiлерiн
жетiлдiруге көмектеседi деп күтiлуде.
Сонымен, Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 18 маусымында шыққан
“Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы” Заңында шағын кәсiпкерлiк
тұлғаларын тiркеу процедурасын барынша жеңілдету туралы атап айтылған едi.
Жарғылық капиталға қойылатын талап та жеңiлдетiлдi. Мысалы, бұрын заңды
тұлғаны тiркеу үшiн кәсiпкерлер ақша мен уақыттарын шағындап 10-12 түрлi
құжаттар жинауы керек болатын. Ал, ендi жаңа заңдылық бойынша тәртiп
ыңғайлы. Бекiтiлген үлгi бойынша өтiнiш тек әдiлет басқармасына ғана
көрсетiледi. Бекiтiлген жарғының бiреуi бойынша жұмыс iстеуге келiсiм
берiледi және тiркеу үшiн екi есе төлем көрсеткiшi бойынша салық төленедi.
3 күн iшiнде әдiлет басқармасы кәсiпкерге тiркеу туралы куәлiгiн және
статистика органы мен салық инспекциясына қажеттi мәлiметтердi беруге
мiндеттi.
Шағын бизнестің дамуы республиканың барлық азаматтарына қатысы бар
күрделi әрi көпқырлы iс. Пәрмендi де оңтайлы қаржы институттарын құрмайынша
шағын бизнес пен орта кәсiпкерлiктi қолдау, оған демесiн болу мүмкiн емес.
Өмiр көрсетiп отырғанындай, кәсiпкерлiктi қолдау және дамыту жөнiндегi
бұрынғы мемлекеттiк қор қызметiнiң басты қателiгi оның қаржысының
шенеуніктік құрылым арқылы бөлiнуiнде едi.
Республика Президентiнiң “Шағын кәсiпкерлiкке мемлекеттiк қолдауды
және оның дамуын жеделдету шаралары туралы” Жарлығы материалдың өнiм өндiру
мен айналысатын кiшi кәсiпкерлiк субъектiлерiне салық және кеден салымына
байланысты жеңiлдiктер беруді көздейдi. Экологиялық тұрғыда қолайсыз және
баруы қиын шалғай аудандарда өнiм өндiрумен айналысатын шағын
кәсiпорындарға аумақтық жеңiлдiктер жасау, олардан салық жинамау, ауылдық
жерлерде өнiм өндiрумен айналысатын және сол жерде жұмыс орнын құруды
мақсат ететiн шағын кәсiпорындарды салықтан мүлде босату қарастырылған.
Олай болса, заңдық база, оған қоса жеке және шағын кәсiпкерлiктiң дамуына
мемлекет тарапынан көмектесу әсiресе, өндiрiс саласындағы шағын
кәсiпкерлiктiң iлгерiлеп өрге басуына жол ашады.
Экономиканың мемлекеттен тыс секторларының дамуына жол салған
кооперативтер орнына шағын, сонан кейiн жеке кәсiпорындар келдi. Дегенмен
жүргiзiлген талдау көрсеткендей, экономиканың жеке секторының, әсiресе
шағын кәсiпкерлiктiң 1990 жылдың басымен салыстырғандағы қазiргi жай-күйi
күрделiрек. Iс жүзiнде кооперативтердiң 1994 жылы өндiрген тауар көлемi
1993 жылмен салыстырғанда 19,3 процент кемiдi, ал жаңа мерзiмде сауда –
саттық және делдалдық қызметпен айналысатын жеке кәсiпорындар саны 3,2
есеге өстi.
Қалыптасқан құқықтық ортаның шағын кәсiпорындарға тигiзетiн келеңсiз
ықпалы, бiрiншiден, заңдылықтың дәйексiздiгiнен көрiнедi. Өйткенi
кәсiпорындар қызметiнiң ереже-тәртiптерi, әсiресе сыртқы экономикалық
байланыстар саласында тым жиi өзгерiстерге ұшырап отырады. Екiншiден,
заңдылықта елеулi олқылықтар бар. Айталық, меншiктiң барлық түрлерiнiң
теңдiгiне және жекеменшiктiң қорғалуына құқықтық кепiлдiк өте осал.
Үшiншiден, шағын кәсiпорындарды зорлық-зомбылық пен өктемдiкпен,
шенеуніктертердiң парықсыздығы мен бiлiксiздiгiнен қорғаудың нақты
тетiктерiнiң жоқтығы да көп зардабын тигiзедi.
Жалпы алғанда, ұсақ кәсiпкерлер әлi де болса қолайсыз әлеуметтiк
ортада, халықтың бiрсыпыра топтары тарапынан ұнатпайтын, ықылас та
немқұрайды ахуалда, күрделi жағдайда жұмыс iстеп жатыр. Жұртшылықтың мұндай
көңiл күйiн сондай-ақ көбiне – көп кәсiпкерлердiң белгiлi бір бөлiгiнiң
өркениетке жат, мәдениеттен алыс әрекеттерi мен мiнез – құлқы отқа май
құйғандай қыздыра түседi. Қиын кезеңдегi күрделi iс-кәсiпкерлiктiң бiз
байқаған кейбiр қырлары, мiне осындай.
Көптеген экономикалық, әлеуметтiк және саяси мәселелердi шешуге
қабiлеттi болғандықтан шағын кәсiпкерлiктiң нарықтық экономикадағы маңызы
зор.
Шағын бизнестің басты ерекшелігі – кірістерге қатысумен және жұмыспен
қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болумен шартталған, жұмыстың ең
жоғарғы нәтижелілігіне деген жалпы біріккен құштарлық, коллективтік түрде
еңбек етуге және бригада болып жұмыс істеуге деген ұмтылыс. Ірі фирмаларда
құрушылар (негізін қалаушы) кәсіпорынды басқару үшін маман менеджерлерді
тартуға мәжбүр, бірақ бұл көбінесе 2 жақ мүдделердің тоғыспауына әкеледі,
ал ол өз кезегінде жалпы басқару тиімділігіне әсер етеді. Шағын және орта
кәсіпорындарда мұндай қарсылықтардан құтылып кетуге болады, себебі негізін
қалаушы мен менеджер – бұл ереже бойынша бір адам. Қазіргі уақытта әлемнің
көптеген елдерінде шағын бизнес қайтадан өз мәні мен маңыздылығына ие
болды.
Шағын бизнестің артықшылықтары айқын. Бұл – шағын бизнестің
динамикалылығы, икемділігі, өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет
түрлерін тез ауыстыру қабілеттілігі, технология саласында сондай-ақ басқа
жұмыс істеу салаларында жаңалықтарды енгізу қабілеттілігі. Соңында, шағын
фирмалардағы еңбек ұжымында тұрақты емес қатынас орнатылады, үлкен
бюрократиялық құрылым жоқ, жұмысшыларды басқаруға, табыстарды басқаруға
тікелей қатыса алады.
Шағын бизнестің басты ерекшелігі – кірістерге қатысумен және жұмыспен
қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болумен шартталған, жұмыстың ең жоғарғы
нәтижелігіне деген жалпы біріккен құштарлық, коллективтік түрде еңбек етуге
және бригада болып жұмыс істеуге ұмтылыс. Ірі фирмаларда құрушылар
(негізінен қалаушылар) кәсіпорынды басқару үшін маман менеджерлерді тартуға
мәжбүр, бірақ бұл көбінесе 2 жақ мүдделерінің тоғыспауына әкеледі, ал ол өз
кезегінде жалпы басқару тиімділігіне әсер етеді. Шағын және орта
кәсіпорындарда мұндай қарсылықтардан құтылып кетуге болады, себебі негізін
қалаушы мен менеджер – бұл ереже бойынша бір адам [5,125 б.].
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей шағын және
орта бизнесті салыстыру анализінің кестесін құруға болады, оның мақсаты ірі
бизнестен мүлдем бас тарту емес, ал Қазақстан экономикасы үшін шағын
бизнестің үлкен артықшылықтарын көрсету болып табылады. Оның үстіне, шағын
бизнес тек қана экономиканы жандандырушы фактор болып қана қоймай, сондай-
ақ оның экономикалық дағдарыстан шығуының алғашқы кезеңі ретінде
қарастырылады. Шағын фирмаларды көбірек құру – жұмыссыздық проблемасын
жеңілдетуі, сауыққан бәсекелі орта құруы, қаржы нарығын жандандыруы, ірі
бизнестің дамуына бастама беруі және бүгінгі барларының ауқымын кеңейтуі
мүмкін.
1.2 Шағын бизнес дамуының шетелдік тәжірибесі
Нарыққа негізінен миллиондаған айналымы бар корпорацияларға жол ашық,
ал шағын бизнес құрылымдарының кіруіне мүмкіндік жоқ деген пікірлер бар.
Басты дәлел- шағын фирмалардың жақсы жетілген ірі компаниялармен
бәсекелесе алмауы. Шын мәнінде, шағын бизнес бірнеше себептерге байланысты
ірілермен сәтті бәсекелесе алады. Мысалға ірі кәсіпорындар стратегиясын
өзгерту үшін 6 жыл қажет етеді, ал жаңа стратегия енгізу үшін 10 жыл және
одан да көп уақыт қажет етеді. Шағын фирмалар үшін бұл уақыт айтарлықтай
азырақ- жарты жылдан 1 жылға дейін. Одан әрі, технологиялық жаңалықтар- бұл
дәстүрлі түрде үлкен бизнес саласы деп саналатын, бірақ статистикаға
қарасақ, ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін радикалды технологиялық
жаңартпашылықтардың 95 % шағын бизнес саласынан келуде. Басқа қайнар
көздегі мәліметтер бойынша ірі фирмаларға қарағанда, шағын фирмалар 24 есе
көп жаңартпашылықтар мен ашылымдар жасауда.
Нарықтық шаруашылық өкілі шағын бизнес және шағын фирма, шағын
кәсіпорын ұғымдарын ажырата алмайды. Бұл кәсіпкерлік принциптерге
негізделген кәсіпорын. Мұнда иесі әкімшілік-басқару міндеттерін орындайды.
Шағын бизнестің көмегімен кәсіпкерлік шаруашылық орта құрылуы мүмкін,
яғни: қараусыз қалған өндірісті қайта қалпына келтіру, ресурстарды игеру,
жаңа жұмыс орындарын құру, жаңа қызмет түрлерін ұйымдастыру.
Батыс Еуропа елдерінде кәсіпкерліктің дамуына барлық жағдайлар
қарастырылған. Атап айтсақ, Германияда жеке ісін ашуға ынталандыруға
бағдарлама жүргізіледі, соған сәйкес арнайы банк 100 000 евро мөлшерінде 20
жыл мерзімге қарыз береді. Жеке ісін ашушылар 10 жыл бойы қарызды өтеуден
босатылады, ал алдыңғы екі жылда пайыз алынбайды. Осы екі жылдың ішінде
федералдық үкімет банкке тиісті соманы өтейді. Ұсақ кәсіпорындарды
ынталандыру жөніндегі бірқатар шаралар арнайы федералдық қордан
қаржыландырылады. Қор тиімді шарттармен несие мен қарыз береді.
Батыс Еуропа елдерінде кәсіпкерлікті қолдау ұлттық, сонымен қатар,
жергілікті деңгейде іске асырылады. Ұлыбританияда, шағын кәсіпорындар үшін
кадрларды дайындауды Жұмыс күші жөніндегі комиссия ұйымдастырады.
Ал, Германияда оқыту, кеңес беру негізінен осындай ұйымдар арқылы іске
асырылады. Олардың саны - 69.
Барлық елде шағын бизнес бизнестің басым бөлігін құрайды. Олардың
басым көпшілігінің жылдық тауар айналымы 3 млн. долларға дейін жетеді.
Дегенмен, мамандардың өздері әлі күнге шағын фирмаларға таңдануда: дәл
солар жаңа жұмыс орындары құрады, ескі өнімді жаңартып, жаңасын ойлап
табады.
Швейцария мен АҚШ-тың шағын кәсіпорындары көптеген қызметкерлерге
жұмыс ұсынады. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындарды жоғары еңбек тиімділігі
байқалады, олар аз шығынмен тауар мен қызметтің жетіспейтін түрлерінің
қажеттілігін қанағаттандырады.
Сондықтан Еуропа Достастығында (ЕС) экономиканың жеке секторындағы
15,7 миллион кәсіпорындардың барлығы дерлік шағын және орта бизнес болуы
кездейсоқтық емес. Шағын бизнес кәсіпорындары 70% жұмыс орындарымен (62
млн.) қамтамасыз ете отырып, қоғамдастықтың дамуына айтарлықтай үлес қосты,
статистикалық мәліметтер бойынша 16 млн. адам өздеріне және 46 млн. адам
жалдамалы жұмысшы ретінде жұмыс істей бастады.
Көптеген жылдар бойы әртүрлі елдердің ғалымдары шағын бизнеске
анықтама беруге тырысып келеді. АҚШ Конгресс Комитетіне шағын бизнестің 700-
ге жуық анықтамасы ұсынылған. Шағын бизнесті сипаттаудың түрлі критерийлері
бар, мысалы, өндіріс көлемі, жұмыс істеушілердің саны, депозиттердің
көлемі, негізгі өндіріс қорларының актив бөлігінің өлшемі, басқару
аппаратының өлшемі, кіріс мөлшері. Ең кең тараған критерийлердің бірі -
жұмыс істеушердің саны. Кейбіреулер жұмысшылар саны 100-ге дейін, тағы
біреулер 50-ден 1000-ға дейін, үшіншілері 100-ден 1500-ге дейін жететін
кәсіпорындарды шағын бизнес кәсіпорындары деп санауды ұсынуда.
Мысалы, АҚШ-та шағын бизнес деп – қамтылған жұмысшыларының саны кем
дегенде 500-ден аз емес кәсіпорындар саналады. Дегенмен, бұл АҚШ-та бір-екі
адамнан тұратын кәсіпорындар жоқ дегенді білдірмейді. Мұндай
кәсіпорындардың саны АҚШ-та миллиондап кездеседі.
Ал Франция, Германия және Италияда 500 адамы бар кәсіпорындар орта,
200-ге дейін және одан аз жұмысшылары бар кәсіпорындар шағын болып
есептеледі. Еуропаның көптеген елдерінде 10-ға дейін адамы бар кәсіпорындар
шағын деп саналады. Мысалы, Грекияда 10-15 қамтылған жұмысшылары бар
кәсіпорын шағын кәсіпорындардың қатарына кіреді.
Осылайша, сандық құрамы маңызды болса да, саапалық сипаттамасы сонда
да айқындаушы болып табылады.
Германияда ереже бойынша, жұмыспен қамтылған адамдар саны 1-ден 500-ге
жететін кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызады, сөйте тұра олар келесі 4
категорияға бөлінеді: 20-дан 49-ға дейін, 50-ден 99-ға дейін, 100-ден 199-
ға дейін, 200-ден 449-ға дейін. Германияда жылдық ақша айналымы 3,5-нан
11,5 миллион неміс маркасын құрайтын фирмалар, шағын фирмалар деп саналады.
Германиядағы шағын кәсіпорындардың тиімділігі АҚШ-пен Жапонияға қарағанда
жоғары. Мұнда 12,3% ірі кәсіпорындардың және ол жерлерде жұмыспен қамтылған
34% жұмысшылардың үлесіне ұлттық табыстың тек 52,6% ғана келеді. Жұмыс
орындарының үштен екісінен көбі шағын кәсіпкерліктің арқасында ашылуда.
Жапонияда заңды түрде белгіленген кәсіпорындар критерийлері бар:
өнеркәсіп, көлік және құрылыста – 300 адамнан көп емес, көтерме сауда –
100, бөлшек сауда және қызмет көрсету саласында – 50, олар осы
критерийлерге қарай шағын және орта кәсіпорын статусын ала алады. Сондай-ақ
жарғылық капитал мөлшері де шектелген: өнеркәсіп, құрылыс және көлікте –
770 мың доллардан жоғары емсе, көтерме саудада – 230 мың доллар, қызмет
көрсету саласында 77 мың доллар.
Ресей Федерациясының қазіргі қолданып жүрген заңдарына сәйкес, шағын
кәсіпорындарға:
• өнеркәсіпте – 200 адамға дейін;
• құрылыста – 100 адамға дейін;
• көтерме сауда – 50 адамға дейін;
• ауыл шаруашылығында – 50 адамға дейін;
• ғылымда және өндірістік емес салада – 25 адамға дейін;
• бөлшек саудада – 15 адамға дейін;
• жұмыс істейтін кәсіпорындар жатады.
Қазақстан Республикасында адам саны айтарлықтай аз кәсіпорындар шағын
болып саналады. Қазақстан Республикасының 1997ж. 8 сәуірдегі № 499
қаулысына сәйкес шағын кәсіпорындарға:
• өндірісте, құрылыста және шаруашылықта – 50 адамға дейін;
• саудада және тұрмыстық қызмет көрсетуде – 30 адамға дейін;
• көлік және байланыста – 25 адамға дейін;
• ғылымда және жаңартпашылдық қызметте – 20 адамға дейін;
• жұмыс істейтін кәсіпорындар жатады.
Жұмыс істеушілер саны 200 адамнан аспайтын кәсіпорындар орта бизнеске
жатады.
Туындаған ғылыми-техникалық үрдістердің барлық объективті факторлары
шағын кәсіпкерліктің кең дамуына және оның тіршілікке икемділігіне
байланысты. Шағын кәсіпорындардың санының өсуіне екі үрдіс – ғылыми-
техникалық үрдістің ықпал етуі мен өндірістік арнайы бағытта мамандандыруды
дамыту және төменқорауқымды технологиялық әдістерді салыстырмалы түрде
алған өте үлкен емес өндіріс көлемінде жаңа техниканы саналы түрде енгізу,
әсер етті [6, 55б.].
Кәсіпорындардың көлемінің азаюына ғылыми-техникалық үрдістің,
машиналар мен құрал-жабдықтарды ыңғайлау, өндірісті автоматикаландырудың
жаңа үлгісі – компьютерлерді пайдалану бағыттары мүмкінді туғызады. Жаңа
техниканың пайда болуы,бұйымдар номенклатурасының тез ұлғаюы, қазіргі
техникалық қондырғылардың тетіктер санының ұлғаюы салдарынан өндірістің
мамандандырылуы деңгейі сөзсіз артады. Ал мұның өзі үлкен емес кәсіпорындар
құру мүмкіндігін туғызады.
Шетел тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің өнімінің үлкен дифференциациясы
бар салаларды және ережедегідей, қызмет ету тиімділігі өндіріс шамасына,
экономикалық процестерге жететін орта және ірі кәсіпорындарды басым
өнімінің біркелкі құрамы аз дамыған саладарда кең дамығандығын көрсетеді.
Шағын және орта бизнес қазіргі кезде жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен
сипатталатын Қазақстанның экономикасы қажетті жұмыс оырндарымен қамтамасыз
етеді. Американ Экспресс мағлуматтары бойынша барлық жаңа орындар, барлық
жаңа жұмыс орындары ірі кәсіпорындар есебінен емес, жаңа фирмалар есебінен
құрылады. Сонымен қатар, шағын кәсіпорын ірі кәсіпорындардың қызметі
табысты емес (рентабельді емес) облыстарда түрлі қызмет көрсетулерді
орындау мүмкіндігін қамтамасыз ете отырып ірі фирмалардың аса тиімді қызмет
етуіне мүмкіндік туғызады.
Кесте 2
Шағын бизиеске қатысушылардың жалпы жұмысқа қамтылғандар санындағы әр
елдегі үлесі
Ел аты Үлесі Ел аты Үлесі
Италия 80% Румыния 27%
Ұлыбритания 76% Венгрия 24%
Жапония 73% Словакия 23%
Бельгия 72% Польша 23%
Франция 69% Ресей 10%
Германия 64% Беларусь 6%
АҚШ 53% Хорватия 22%
Қайнар көзі: Ворохалина Л.П. Экономические механизмы развития малых
предпринимательских структур в Российской экономике. Автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. – М.,
1996.- 145б.
Кесте деректері дәлелдеп отырғандай, шағын бизнес өркениетті елдерде
әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың
кепіліне айналуда. Экономикалық және статистикалық мәліметтер бойынша шағын
бизнес субъектілерінің рөлі тіпті дамыған елдерде артқаны байқалады. Шағын
бизнес субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып,
мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Д. Лонгенеке, У. Петтидің, К. Мурдың зерттеулерінде жеке көрсеткіштер
ұстанымындағы тәсіл анағұрлым негізгі айырмашылықтарды іздестірумен
ұштастырылып, шағын бизнеске анықтама беру үшін келесі критерийлер
ұсынылуда:
1. Бизнесті қаржыландыру бір инвестормен немесе инвесторлардың шағын
тобымен жүзеге асырылады. Тек айрықша жағдайларда ғана бизнестің 15-20-
дан көп инвесторлары болуы мүмкін;
2. Фирма өзінің маркетингтік бағдарламасын іске асыруда географиялық
шектелген аймақтарда жұмыс істейді;
3. Әдетте бизнестегі жұмысшылардың саны 100 адамнан аспайды;
4. Ірі фирмалармен салыстырғанда бизнес шағын болып есептелуі мүмкін [7,
6б].
АҚШ – ғы шағын бизнес .
Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады:
өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға
дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (3 сурет).
Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар,
өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.
Кесте 3
АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны
Фирма көлемі Фирма саны
Ірі 1000
Орташа 134000
Шағын 2000000
Шағын кеңселер 3000000
Қайнар көзі: Курс предпринимательства. Под ред. В.Я.Горфинкеля, проф.
В.А.Швандара. – М.: Юнити, 1997.- 257с.
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне
тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге
кері әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және
саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс
шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын
кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.
Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында
жұмыс істейді11. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге,
жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп
отыр.
Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік.
Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған
шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық
негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур
президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы
жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін
дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар,
онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын бизнес
кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің
52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын
бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек
көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және
өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен
комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп
отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі
болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.
Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін
шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми
белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ
конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі
шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы
келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді,
конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның
үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың бастауымен ақпарат беру,
кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен
айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық
кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе
негізгі міндеттері:
- мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын
бизнестің дамуына әсерін зерттеу.
- Шағын бизнеске әсер ететін факторларға экономикалық және
статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын
бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.
Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске көмектесудің инкубаторлық
жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині алғаш кәсіпкерлікпен
айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар,
федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады.
Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті
алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжірибе
жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді.
Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар
бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған
орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді.
Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы
ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп
қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық
қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі,
аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы
төменірек.
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:
а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;
б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме
машиналары, факс, компьютерлер т.б.);
в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;
Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.
Америка Құрама Штаттарындағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл
коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру
және дамыту. Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес –
инкубаторлардың құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар
коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер
есебінен қаржыландырылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz