Қазақстан Республикасындағы ұлттық компаниялардың әлеуметтік-экономикалық дамуын жоспарлау
КІРІСПЕ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ
Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау
Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ
Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау
Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетілгендей: «... ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсіп отырды. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады» [1]. Осы орайда ұлттық компаниялардың алатын орны да ерекше.
Жұмыстың негізгі бөлімінде алға қойған міндеттер шешімін табады. Бірінші бөлімде - «мемлекеттік меншікті басқарудың теориялық негіздері». Мұнда меншік, мемлекеттік меншік категорияларының мәні, оның атқаратын қызметтері, мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесі және ұлттық компаниялар қызметінің маңыздылығы сипатталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси құрылыста мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі болып табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Қандай да болмасын көлемде кез келген ел экономикасына мемлекеттік сектор қажетті және әлемнің барша елдерінде мемлекеттік секторға маңызды орын берілетіндігі айқын көрсетілген.
Жұмыстың негізгі бөлімінде алға қойған міндеттер шешімін табады. Бірінші бөлімде - «мемлекеттік меншікті басқарудың теориялық негіздері». Мұнда меншік, мемлекеттік меншік категорияларының мәні, оның атқаратын қызметтері, мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесі және ұлттық компаниялар қызметінің маңыздылығы сипатталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси құрылыста мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі болып табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Қандай да болмасын көлемде кез келген ел экономикасына мемлекеттік сектор қажетті және әлемнің барша елдерінде мемлекеттік секторға маңызды орын берілетіндігі айқын көрсетілген.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж.- 7б.
2. бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 6 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007 ж.- 9б.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Астана, 2001 ж.- 252б.
4. Әубәкіров Я.Ә. Экономикалық теория. – Алматы: «Қазақ университеті». – 1999. – 397б.
5. – 2003. – 215с.
6. Орманов М. Қазақстандағы Ұлттық компаниялар // Егемен Қазақстан. – 2009. – 25 ақпан.
2. бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 6 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007 ж.- 9б.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Астана, 2001 ж.- 252б.
4. Әубәкіров Я.Ә. Экономикалық теория. – Алматы: «Қазақ университеті». – 1999. – 397б.
5. – 2003. – 215с.
6. Орманов М. Қазақстандағы Ұлттық компаниялар // Егемен Қазақстан. – 2009. – 25 ақпан.
Жоспар
КІРІСПЕ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ
Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау
Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты деп
аталатын Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетілгендей: ... ел
экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсіп отырды.
Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады [1]. Осы орайда ұлттық
компаниялардың алатын орны да ерекше.
Жұмыстың негізгі бөлімінде алға қойған міндеттер шешімін табады.
Бірінші бөлімде - мемлекеттік меншікті басқарудың теориялық негіздері.
Мұнда меншік, мемлекеттік меншік категорияларының мәні, оның атқаратын
қызметтері, мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесі және ұлттық
компаниялар қызметінің маңыздылығы сипатталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси құрылыста
мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі болып
табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Қандай да болмасын көлемде кез келген ел экономикасына мемлекеттік
сектор қажетті және әлемнің барша елдерінде мемлекеттік секторға маңызды
орын берілетіндігі айқын көрсетілген.
Негізгі бөлім
Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін мұнай-газ
саласын басқарудың мемлекеттік жүйесін қалыптастыру басталды. 1991 жылдың
шілдесінде Қазақстан мұнайгаз корпорациясы құрылды. 1992 жылдың
қаңтарында - Қазақстан мұнайгаз ұлттық мұнай компаниясы болып өзгерді.
Осы жылдың аяғында Мұнайгаз мемлекеттік холдингтік компаниясы болып қайта
құрылды. 1992 жылы Энергетика және Отын ресурстары министрлігі де құрылды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1992 жылдан бастап республиканың
мұнай-газ саласына шетелдік инвестицияларды тарта бастады. Осы уақытта
мұнай мен газ кен орындарын игеру секілді, көмірсутегін өңдеу және
тасымалдау бойынша да шетелдік қатысуымен көптеген кәсіпорындар құрылды.
Олардың ішінде ең ірі және неғұрлым белгілісі Теңізшевройл, Қарашығанақ
Интегрейтед Оперейтинг, Каспий Құбыр Концорциумы, Қазақстанкаспийшельф
Халықаралық Консорциумы (1997 жылға дейін) және Аджип ККО ( бұрынғы ОКИОК)
болып табылады.
10 жылдан астам уақыт ішінде біраз жобалар, оның ішінде төмендегідей
бірегей жобалар табысты іске асырылды:
- Каспий теңіз шельфінің қазақстандық секторында Қазақстанкаспийшельф
халықаралық консорциумының геофизикалық зерттеулер жүргізуі аяқталды (1997
жылы). Орындалған жұмыстардың нәтижесінде мұнай мен газдың 100-ден астам
перспективалық құрылымы айқындалды;
-Теңіз-Новороссийск КҚК мұнай құбырының бірінші кезегінің пайдалануға
берілуі (2001 жыл);
-Қашаған кен орынындағы коммерциялық ашылым жарияланды (2002 жыл).
1997 жылы Қазақойл (Қазақстан Республикасы Президентінің 04.03.1997
жылғы Жарлығы және Үкіметтің 24.03.1997 жылғы № 461 қаулысы) құрылды.
Бизнесті табысты кеңейту және әртараптандыру (диверсификациялау)
нәтижесінде ҚазТрансОйл қызметін газ тасымалдау, телекоммуникациялық және
басқа да қызметтер көрсету саласында жүзеге асыратын бірқатар
кампаниялардың активтеріне ие болды. Қазақстан Үкіметі ҚазТрансОйл мен
басқа да компаниялардың ҚазТрансОйл сатып алған активтерін жаңа компанияға
беру арқылы Мұнай және газ тасымалдау ұлттық компаниясын құру туралы
шешім қабылдады.
2002 жылы Қазақойл ҰМК ЖАҚ және Мұнай және газ тасымалдау ҰК ЖАҚ
біріктіріліп, ҚазМұнайГаз Ұлттық кампаниясы құрылды (Қазақстан
Республикасы Президентінің 20.02.2002 ж. Жарлығы және ҚР Үкіметінің
25.02.2002 ж. № 248 қаулысы) [20].
Бүгінгі таңда ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы – Қазақстандағы жаңа әрі
қарқынды дамып келе жатқан компаниялардың бірі. Ол ел экономикасының ең
маңызды секторларының бірін қамтығандықтан ғана емес, өзінің сыртқы және
ішкі сындарлы саясатының стратегиясы нәтижесінде өзін көрсете білді.
Компания – тың ой-саналы және ең жаңа технологиялы деген мұнай саласының
тәжірибесі мен дәстүрінің жемісті қоспасының жарқын көрінісі.
Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау
Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 ақпандағы № 811
Жарлығымен Қазақойл ҰМК ЖАҚ және Мұнай және газ тасымалдау ҰК ЖАҚ
біріктіру арқылы ҚазМұнайГаз Ұлттық кампаниясы ЖАҚ құрылды. 2004 жылдың
16 наурызында компания қайта тіркеліп, ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы
Акционерлік қоғамы деп аталды. Құрылтайшысы – Қазақстан Республикасы
Үкіметі болып табылады.
Компания энергетикалық ресурстардың тиімді және ұтымды пайдаланылуын
қамтамасыз ететін, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына және оның
әлемдік экономикаға табысты интеграциялануына жәрдемдесетін Қазақстанның
мұнай-газ саласын кешенді дамыту мақсатында құрылды. Компания:
• мұнай-газ саласында мұнай-газ ресурстарын тиімді әрі ұтымды игеруге
және олардың орнын толтыруға және тиісті инфрақұрылымды дамытуға
бағытталған бірыңғай мемлекеттік саясат пен стратегияны әзірлеуге және
іске асыруға қатысады;
• мұнай-газ операцияларын жүзеге асыратын инвесторлармен келісім-
шарттарда мемлекеттік мүдделерді білдіреді, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының аумағында мұнай-газ операцияларын жүргізуге конкурстар
ұйымдастыруға қатысады;
• Қазақстанда және шетелде көмірсутекті шикізаты мен оның өңделген
өнімдерін барлау, игеру, өндіру, өңдеу, тасымалдау және сату бойынша
жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің толық циклін, сондай-ақ мұнай-
газ құбырлары мен өндірістік инфрақұрылымды жобалауды, авиатасымалдау
және телекоммуникациялар саласында да кең ауқымды қызметтер көрсетеді.
Ірі еншілес кәсіпорындары:
• ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру.
• ҚазТрансОйл (мұнай тасымалдау);
• ҚазТрансГаз (газ тасымалдау);
• Атырау мұнай өндіру зауыты;
• Қазтеңізкөлікфлот (танкерлік тасымалдау);
• Атырау халықаралық әуежайы;
• Еуразия – Эйр тікұшақ компаниясы;
• ҚазТрансКом телекоммуникациялық компаниясы.
Сондай-ақ аталған еншілес компанияларынан басқа компанияның құрылымына
көптеген әр түрлі бейінді компаниялар мен кәсіпорындар кіреді.
ҚазМұнайГаз ҰК АҚ көптеген халықаралық және ішкі мұнай-газ
жобаларында мемлекеттің мүдделерін білдіретін Өкілетті орган болып
табылады. Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар
министрлігі жұмыс органының мұнай және газды кейінге сақтап, көліктің басқа
түрлеріне ауыстырып тией отырып, арнайы мұнай құбырлары бойынша
тасымалдауға байланысты мұнай-газ тасымалдау инфрақұрылымының объектілерін
жоспарлау, жобалау және салу мәселелері бойынша құрылыс қызметінің
саласындағы кейбір функциялары Компанияға жүктелген.
Компания Қазақстан Республикасының мұнай-газ кешені кәсіпорындарының
мемлекеттік пакеттерін бір орталықтан басқарады және оның өндірістік,
коммерциялық, қаржылық және инвестициялық қызметіне басшылық етеді. Сонымен
қатар Компания бас офисінің қызметі мына бағыттарда шоғырландырылған:
• жаңа учаскелер мен кен орындарындағы мұнай мен мұнай өнімдерін сату;
• ішкі және халықаралық рынокта мұнай мен мұнай өнімдерін сату,
• Қазақстандағы, ал болашақта шетелдегі инвестициялық қызмет,
• өзінің инвестициялық бағдарламаларын қаржыландыру және еншілес және
бағынышты қоғамдар бойынша күрделі салымдар үшін несие ресурстарын
тарту.
ҚазМұнайГаз орталық аппараты мен еншілес компаниялары қызметкерлерінің
саны 34 мыңнан астам адамды құрайды.
Компанияның аудиторы Ernstg young аудиторлық компаниясы болып табылады.
Компания қызметінің қорытындылары бойынша шоғырландырма қаржы есебі
жасалады [21].
Қазақтелеком АҚ – Қазақстанның жетекші телекоммуникациялық операторы,
байланыс қызметінің толық тізбесін көрсететін кеңестік дәуірден кейінгі ең
қарқынды дамып келе жатқан компаниялардың бірі.
Компанияның орталық офисі Қазақстан орталығы – Астана қаласында
орналасқан.
Компанияда 33 мыңнан астам адам жұмыс істейді. Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағындағы әрбір адамға байланыс қызметін көрсетудің
кепілдігі болып табылатын елдің әр бір облысында Қазақтелекомның аймақтық
бөлімшелері бар.
Қазақстан өз алдына тәуелсіздік алып, экономикалық қатынастардың
рыноктық түрлеріне көшкеннен кейін 1994 жылы Қазақстан Республикасы
Байланыс министрлігінің электр байланысы кәсіпорындары мен ұйымдары
базасында Қазақтелеком Ұлттық акционерлік компаниясы құрылды, ол 1997
жылдың 20 ақпанында Қазақтелеком Ашық акционерлік қоғамы болып қайта
тіркелді және 2003 жылы Қазақтелеком Акционерлік қоғамы болып қайта
тіркелді.
Қазір Қазақтелеком бизнес-бағдарланған компанияға түрлендірілуде, жыл
сайын “үлкен төрттік” аудиторларымен тұрақтылығы мен ізгілік беделі
дәлелденуде. Бұның өзі шетелдік әріптестерімен өзара тиімді бірлесіп қызмет
істеуді нығайтуға және атқарып жатқан қызметіміздің өрісін кеңейтуге
көмектеседі.
Қазақтелеком халықаралық оператор ретінде әлемнің 230 - нан астам
елімен байланысты қамтамасыз ете отырып, 154 алыс шетелдермен және 23 ТМД
және Балтық елдерімен тығыз ынтымақтастық қатынастарды жүзеге асыруда.
Компанияның акциялары Қазақстан қор биржасының ресми тізіміне енгізілді
және “көгілдір фишкалар” мемлекеттік пакеттерін іске асыру бағдарламасына
кірді.
Fitch халықаралық рейтинг агенттігі негізінде Қазақтелеком АҚ-на
“ВВ” деңгейіне жетті және шетел валютасымен ұзақ мерзімді корпоративтік
несиелік рейтинг тағайындалды. Компанияның рейтингілік келешегін агенттік
“тұрақты” деп бағалады. Қазақтелеком АҚ-ның бұл рейтингті республиканың
егемендік рейтингісімен бір топта тұр.
2004 жылы Euromoney халықаралық журналы Қазақтелеком АҚ-ны
Орталық Азияда жетекші компания деп тапты.
Қазақтелеком телекоммуникация қызметін көрсету сапасына және оған
жалпының бірдей қол жеткізілуіне аса көңіл бөле отырып, Қазақтелеком АҚ
телекоммуникациялар желілерін жаңғырту мен дамыту бойынша ірі ауқымды
Бағдарламаны табысты іске асыруда.
Қазіргі кезде Қазақтелеком телефон байланысын пайдаланатын 1,92
миллионнан астам қалалық телефон абономенттеріне және 452 мың ауыл
тұрғындарына шаққанда телефон саны 22,7-ге тең, ауылдық жерде – 7 телефон.
Қазақтелеком АҚ Ұлттық Ақпараттық Супермагистраль (ҰАСМ) салу жобасын
іске асыруды жалғастыруда. Супермагистраль Қазақстанның барлық аймақтарын
бірімен-бірі оңтайлы жалғайды және дүниежүзілік ақпарат желісіне қатынауға
мүмкіндік береді.
Супермагистраль республикада қазіргі заманның байланыс қызметін
көрсетуді дамытуға, жедел деректер беруді енгізуге, сондай-ақ Азия, Орталық
Азия және Еуропа арасындағы халықаралық транзитті ұлғайтуға септігін
тигізетін болды. Бүгінде елдің автоматты қалааралық станцияларының бәрі –
цифрлық, желіде 3 Халықаралық Коммутация Орталығы (ХКО) жұмыс істейді. ХКО
құру Қазақстанның басқа ұлттық телекоммуникациялар желілерімен байланыс
ұйымдастырудың халықаралық қағидаларына көшуге мүмкіндік берді.
Магистралдық және аймақтық телефон арналарының 90%-ына жуығы хабар
таратудың цифрлық жүйелері болып табылады.
Құрылған спутниктік байланыс желісі Қазақстанның қатынауы қиын және
кішігірім елді-мекендері тұрғындарының ең жаңа қазіргі заманның
телекоммуникациялық қызмет көрсетулерімен қамтамасыз етуге мүмкіндік
беруде.
Көрсетілген қызмет спектрінің өсуімен қатар Қазақтелеком
абонементтеріне қызмет көрсету сапасын да белсенді түрде жалғастыруда. Атап
айтқанда, барлық технологиялық үрдістердің ISO 9000:2001 бойынша сапа
сертификатын Компанияның 4 филиалы алды және 2005 жылдың аяғына дейін
қалған филиалдарды сертификаттауды, содан кейін, бүкіл компанияны
сертификаттауды аяқтады.
Саланы ырықтандырудың белсенді сатысында және Қазақстанның ДСҰ-на кіру
алдында Қазақтелеком Қазақстан телекоммуникациялық рыногында ең ірі
оператор тұғырын сақтауда және келешекте де мемлекеттің телекоммуникациялық
инфрақұрылымын дамытуда өзінің жетекші ролін сақтап қалу ниетін ұстануда.
Осыған байланысты, Қазақтелекомның бәсекелестікке қабілеті жоғары
деңгейлілігін қамтамасыз ететін тиімді менеджментті қалыптастыру, үздіксіз
жаңартпалар, халықаралық бизнесті дамыту сияқты жаңа міндеттер тұр. Бұл
міндеттер сратегиялық жоспарлар енгізу, қазірде бар бизнес-үрдістерді
оңтайландыру, табысты инвестициялық бағдарламаны іске асыру және басқаруды
жаңғырту жолдарымен шешілетін болды. Соңғы жылдардағы компанияның тиімді
қызметтері нәтижесінде бірқатар ауылды жерлерге телефон желілерін жүргізу
жұмыстары да атқарылды.
Филиалдар бүкіл Қазақстан Республикасы аумағында орналастырылған және
мынадай түрде қолданылған:
• 14 облыстық филиал – Облыстық телекоммуникациялар дирекциялары,
• 2 қалалық телекоммуникациялар орталығы – Астанателеком және
Алматытелеком;
• Алыспен байланыс бірлестігі;
• Телекомкомплект дирекциясы;
• Корпоративтік сату дирекциясы;
• Пайдалану-шаруашылық бірлестігі;
• Телекоммуникациялар және инфрақұрылымдар нысандары құрылысын салу
жөніндегі дирекция;
• Радиоландыру орталығы [22].
Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан Компаниясы Ашық
акционерлік қоғамы (KEGOC ААҚ) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997
жылдың шілдедегі Қаулысына сәйкес құрылды.
KEGOC ААҚ Қазақстан Республикасының мемлекеттік мүлікті басқару
жөніндегі Мемлекеттік комитеті қоғамының құрылтайшысы болып табылады.
Қоғамның мемлекеттік акциялар пакеті 100%-ды құрайды.
Оның мемлекеттік кешеніне Ұлттық электр торабын құрайтын кернеуі 110-
ден 1150 кВ-қа дейінгі электр жеткізу желілері мен станциялар кіреді. Ол
мемлекетаралық ағындарды, оған жасалған электр станциялары қуаттарының
аймақтық электржелілік кампаниялары мен ірі тұтынушыларға берілуін
қамтамасыз етеді.
KEGOC (ағылшынша: Kazakhstan Electricity Grid Operating Company —
электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы) ААҚ маңызды
стратегиялық орынға ие бола отырып, Ресей мен Орталық Азия
энергожүйелерінің арасында энергетикалық көпір болып табылады. Компания-
Қазақстанның біртұтас электр энергетикалық жүйесіндегі электр энергия
көтерме рыногының техникалық операторы, бұл дегеніміз KEGOC ААҚ-нің
біртұтас диспетчерлік басқаруындағы электр энергиясын өндірудің, жеткізу
мен таратудың орталық технологиялық түзімімен біріктірілген электр
станциялар мен электр желілері кешені екенін көрсетеді. Қазақстан
Республикасының БЭЖ-дегі орталық диспетчерлік басқару Алматы қаласынан 9
аймақтық диспетчерлік орталықтар мен аудандық тарқатушы электржелілік
компаниялардағы 18 диспетчерлік бекеттер арқылы жүзеге асырылады.
KEGOC ААҚ электр энергетикалық саласы дамуының стратегиясын айқындауға,
оның техникалық саясатын түзілдіруге, келешек жоспарлар мен бағдарламаларды
жасақтауға қатысады. KEGOC ААҚ энергиямен жабдықтау жүйесіндегі өз орны
бойынша электр энергиясының көтерме рыногы мен мемлекет аралық ағындар
субъектілері үшін электр энергиясын жеткізу мен техникалық
диспетчерлендіруді атқаратын табиғи монополист болып табылады. KEGOC ААҚ
қызметінің тарифтерін Қазақстан Республикасының табиғи монополияларды
реттеу, бәсекелестікті қорғау мен шағын бизнесті қолдау жөніндегі Агенттік
реттейді .
2007 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі электр энергетикасы
саласында бірқатар айтарлықтай нарықтық өзгерістерді жүзеге асырды. 2008
жылдың ақпан айында электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды одан әрі
жетілдіру тұжырымдамасы қабылданды. 2007 жылдың шілде айында Республика
Парламенті Электр энергетикасы туралы жаңа Заң қабылдады. Қазақстан
Республикасының Энергетика және Минералдық ресурстар министрлігінің
бұйрығымен Қазақстанның БЭЖ Жүйелік операторының жоғарыда келтірілген
функциялары мен мәртебесі KEGOC АҚ-ға жүктелді.
Сала жұмысының алдын-ала қорытындылары Қазақстанның энергетикалық
тәуелсіздігін нығайту жөніндегі нақты қадамдар соңғы жылдар ішіндегі
республикамыздың оң серпінді дамуын сипаттайды.
2008 жылы электр энергиясын өндірудің күтілетін көлемі 66,8 млрд.
кВт.с, бұл 2007 жылға қарағанда 5%(3,1 млрд. кВт.с.) көп. Электр энергиясын
тұтыну 64,7 млрд. кВт.с. – бұл 2007 жылға қарағанда 4,5% (2,7 млрд. кВт.с.)
көп. Электр энергиясын экспорттаудың күтілетін көлемі 2007 жылғы деңгейден
30% (1,2 млрд. кВт.с.) асып түседі. Ол 5,3 млрд. кВт.с. құрайды. Экспорт-
импорттың оң сальдосы – 2,0 млрд. кВт.с. Компания қызметінің негізгі
көрсеткіштері Компания қызметінің 2009 жылы күтілетін көлемі: Электр
энергиясын жеткізу көлемі жөнінен – 33,2 млрд, кВт.с. (өткен жылға
қарағанда 23,3% ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ
Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау
Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты деп
аталатын Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетілгендей: ... ел
экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсіп отырды.
Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады [1]. Осы орайда ұлттық
компаниялардың алатын орны да ерекше.
Жұмыстың негізгі бөлімінде алға қойған міндеттер шешімін табады.
Бірінші бөлімде - мемлекеттік меншікті басқарудың теориялық негіздері.
Мұнда меншік, мемлекеттік меншік категорияларының мәні, оның атқаратын
қызметтері, мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесі және ұлттық
компаниялар қызметінің маңыздылығы сипатталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси құрылыста
мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі болып
табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Қандай да болмасын көлемде кез келген ел экономикасына мемлекеттік
сектор қажетті және әлемнің барша елдерінде мемлекеттік секторға маңызды
орын берілетіндігі айқын көрсетілген.
Негізгі бөлім
Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін мұнай-газ
саласын басқарудың мемлекеттік жүйесін қалыптастыру басталды. 1991 жылдың
шілдесінде Қазақстан мұнайгаз корпорациясы құрылды. 1992 жылдың
қаңтарында - Қазақстан мұнайгаз ұлттық мұнай компаниясы болып өзгерді.
Осы жылдың аяғында Мұнайгаз мемлекеттік холдингтік компаниясы болып қайта
құрылды. 1992 жылы Энергетика және Отын ресурстары министрлігі де құрылды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1992 жылдан бастап республиканың
мұнай-газ саласына шетелдік инвестицияларды тарта бастады. Осы уақытта
мұнай мен газ кен орындарын игеру секілді, көмірсутегін өңдеу және
тасымалдау бойынша да шетелдік қатысуымен көптеген кәсіпорындар құрылды.
Олардың ішінде ең ірі және неғұрлым белгілісі Теңізшевройл, Қарашығанақ
Интегрейтед Оперейтинг, Каспий Құбыр Концорциумы, Қазақстанкаспийшельф
Халықаралық Консорциумы (1997 жылға дейін) және Аджип ККО ( бұрынғы ОКИОК)
болып табылады.
10 жылдан астам уақыт ішінде біраз жобалар, оның ішінде төмендегідей
бірегей жобалар табысты іске асырылды:
- Каспий теңіз шельфінің қазақстандық секторында Қазақстанкаспийшельф
халықаралық консорциумының геофизикалық зерттеулер жүргізуі аяқталды (1997
жылы). Орындалған жұмыстардың нәтижесінде мұнай мен газдың 100-ден астам
перспективалық құрылымы айқындалды;
-Теңіз-Новороссийск КҚК мұнай құбырының бірінші кезегінің пайдалануға
берілуі (2001 жыл);
-Қашаған кен орынындағы коммерциялық ашылым жарияланды (2002 жыл).
1997 жылы Қазақойл (Қазақстан Республикасы Президентінің 04.03.1997
жылғы Жарлығы және Үкіметтің 24.03.1997 жылғы № 461 қаулысы) құрылды.
Бизнесті табысты кеңейту және әртараптандыру (диверсификациялау)
нәтижесінде ҚазТрансОйл қызметін газ тасымалдау, телекоммуникациялық және
басқа да қызметтер көрсету саласында жүзеге асыратын бірқатар
кампаниялардың активтеріне ие болды. Қазақстан Үкіметі ҚазТрансОйл мен
басқа да компаниялардың ҚазТрансОйл сатып алған активтерін жаңа компанияға
беру арқылы Мұнай және газ тасымалдау ұлттық компаниясын құру туралы
шешім қабылдады.
2002 жылы Қазақойл ҰМК ЖАҚ және Мұнай және газ тасымалдау ҰК ЖАҚ
біріктіріліп, ҚазМұнайГаз Ұлттық кампаниясы құрылды (Қазақстан
Республикасы Президентінің 20.02.2002 ж. Жарлығы және ҚР Үкіметінің
25.02.2002 ж. № 248 қаулысы) [20].
Бүгінгі таңда ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы – Қазақстандағы жаңа әрі
қарқынды дамып келе жатқан компаниялардың бірі. Ол ел экономикасының ең
маңызды секторларының бірін қамтығандықтан ғана емес, өзінің сыртқы және
ішкі сындарлы саясатының стратегиясы нәтижесінде өзін көрсете білді.
Компания – тың ой-саналы және ең жаңа технологиялы деген мұнай саласының
тәжірибесі мен дәстүрінің жемісті қоспасының жарқын көрінісі.
Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау
Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 ақпандағы № 811
Жарлығымен Қазақойл ҰМК ЖАҚ және Мұнай және газ тасымалдау ҰК ЖАҚ
біріктіру арқылы ҚазМұнайГаз Ұлттық кампаниясы ЖАҚ құрылды. 2004 жылдың
16 наурызында компания қайта тіркеліп, ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы
Акционерлік қоғамы деп аталды. Құрылтайшысы – Қазақстан Республикасы
Үкіметі болып табылады.
Компания энергетикалық ресурстардың тиімді және ұтымды пайдаланылуын
қамтамасыз ететін, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына және оның
әлемдік экономикаға табысты интеграциялануына жәрдемдесетін Қазақстанның
мұнай-газ саласын кешенді дамыту мақсатында құрылды. Компания:
• мұнай-газ саласында мұнай-газ ресурстарын тиімді әрі ұтымды игеруге
және олардың орнын толтыруға және тиісті инфрақұрылымды дамытуға
бағытталған бірыңғай мемлекеттік саясат пен стратегияны әзірлеуге және
іске асыруға қатысады;
• мұнай-газ операцияларын жүзеге асыратын инвесторлармен келісім-
шарттарда мемлекеттік мүдделерді білдіреді, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының аумағында мұнай-газ операцияларын жүргізуге конкурстар
ұйымдастыруға қатысады;
• Қазақстанда және шетелде көмірсутекті шикізаты мен оның өңделген
өнімдерін барлау, игеру, өндіру, өңдеу, тасымалдау және сату бойынша
жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің толық циклін, сондай-ақ мұнай-
газ құбырлары мен өндірістік инфрақұрылымды жобалауды, авиатасымалдау
және телекоммуникациялар саласында да кең ауқымды қызметтер көрсетеді.
Ірі еншілес кәсіпорындары:
• ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру.
• ҚазТрансОйл (мұнай тасымалдау);
• ҚазТрансГаз (газ тасымалдау);
• Атырау мұнай өндіру зауыты;
• Қазтеңізкөлікфлот (танкерлік тасымалдау);
• Атырау халықаралық әуежайы;
• Еуразия – Эйр тікұшақ компаниясы;
• ҚазТрансКом телекоммуникациялық компаниясы.
Сондай-ақ аталған еншілес компанияларынан басқа компанияның құрылымына
көптеген әр түрлі бейінді компаниялар мен кәсіпорындар кіреді.
ҚазМұнайГаз ҰК АҚ көптеген халықаралық және ішкі мұнай-газ
жобаларында мемлекеттің мүдделерін білдіретін Өкілетті орган болып
табылады. Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар
министрлігі жұмыс органының мұнай және газды кейінге сақтап, көліктің басқа
түрлеріне ауыстырып тией отырып, арнайы мұнай құбырлары бойынша
тасымалдауға байланысты мұнай-газ тасымалдау инфрақұрылымының объектілерін
жоспарлау, жобалау және салу мәселелері бойынша құрылыс қызметінің
саласындағы кейбір функциялары Компанияға жүктелген.
Компания Қазақстан Республикасының мұнай-газ кешені кәсіпорындарының
мемлекеттік пакеттерін бір орталықтан басқарады және оның өндірістік,
коммерциялық, қаржылық және инвестициялық қызметіне басшылық етеді. Сонымен
қатар Компания бас офисінің қызметі мына бағыттарда шоғырландырылған:
• жаңа учаскелер мен кен орындарындағы мұнай мен мұнай өнімдерін сату;
• ішкі және халықаралық рынокта мұнай мен мұнай өнімдерін сату,
• Қазақстандағы, ал болашақта шетелдегі инвестициялық қызмет,
• өзінің инвестициялық бағдарламаларын қаржыландыру және еншілес және
бағынышты қоғамдар бойынша күрделі салымдар үшін несие ресурстарын
тарту.
ҚазМұнайГаз орталық аппараты мен еншілес компаниялары қызметкерлерінің
саны 34 мыңнан астам адамды құрайды.
Компанияның аудиторы Ernstg young аудиторлық компаниясы болып табылады.
Компания қызметінің қорытындылары бойынша шоғырландырма қаржы есебі
жасалады [21].
Қазақтелеком АҚ – Қазақстанның жетекші телекоммуникациялық операторы,
байланыс қызметінің толық тізбесін көрсететін кеңестік дәуірден кейінгі ең
қарқынды дамып келе жатқан компаниялардың бірі.
Компанияның орталық офисі Қазақстан орталығы – Астана қаласында
орналасқан.
Компанияда 33 мыңнан астам адам жұмыс істейді. Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағындағы әрбір адамға байланыс қызметін көрсетудің
кепілдігі болып табылатын елдің әр бір облысында Қазақтелекомның аймақтық
бөлімшелері бар.
Қазақстан өз алдына тәуелсіздік алып, экономикалық қатынастардың
рыноктық түрлеріне көшкеннен кейін 1994 жылы Қазақстан Республикасы
Байланыс министрлігінің электр байланысы кәсіпорындары мен ұйымдары
базасында Қазақтелеком Ұлттық акционерлік компаниясы құрылды, ол 1997
жылдың 20 ақпанында Қазақтелеком Ашық акционерлік қоғамы болып қайта
тіркелді және 2003 жылы Қазақтелеком Акционерлік қоғамы болып қайта
тіркелді.
Қазір Қазақтелеком бизнес-бағдарланған компанияға түрлендірілуде, жыл
сайын “үлкен төрттік” аудиторларымен тұрақтылығы мен ізгілік беделі
дәлелденуде. Бұның өзі шетелдік әріптестерімен өзара тиімді бірлесіп қызмет
істеуді нығайтуға және атқарып жатқан қызметіміздің өрісін кеңейтуге
көмектеседі.
Қазақтелеком халықаралық оператор ретінде әлемнің 230 - нан астам
елімен байланысты қамтамасыз ете отырып, 154 алыс шетелдермен және 23 ТМД
және Балтық елдерімен тығыз ынтымақтастық қатынастарды жүзеге асыруда.
Компанияның акциялары Қазақстан қор биржасының ресми тізіміне енгізілді
және “көгілдір фишкалар” мемлекеттік пакеттерін іске асыру бағдарламасына
кірді.
Fitch халықаралық рейтинг агенттігі негізінде Қазақтелеком АҚ-на
“ВВ” деңгейіне жетті және шетел валютасымен ұзақ мерзімді корпоративтік
несиелік рейтинг тағайындалды. Компанияның рейтингілік келешегін агенттік
“тұрақты” деп бағалады. Қазақтелеком АҚ-ның бұл рейтингті республиканың
егемендік рейтингісімен бір топта тұр.
2004 жылы Euromoney халықаралық журналы Қазақтелеком АҚ-ны
Орталық Азияда жетекші компания деп тапты.
Қазақтелеком телекоммуникация қызметін көрсету сапасына және оған
жалпының бірдей қол жеткізілуіне аса көңіл бөле отырып, Қазақтелеком АҚ
телекоммуникациялар желілерін жаңғырту мен дамыту бойынша ірі ауқымды
Бағдарламаны табысты іске асыруда.
Қазіргі кезде Қазақтелеком телефон байланысын пайдаланатын 1,92
миллионнан астам қалалық телефон абономенттеріне және 452 мың ауыл
тұрғындарына шаққанда телефон саны 22,7-ге тең, ауылдық жерде – 7 телефон.
Қазақтелеком АҚ Ұлттық Ақпараттық Супермагистраль (ҰАСМ) салу жобасын
іске асыруды жалғастыруда. Супермагистраль Қазақстанның барлық аймақтарын
бірімен-бірі оңтайлы жалғайды және дүниежүзілік ақпарат желісіне қатынауға
мүмкіндік береді.
Супермагистраль республикада қазіргі заманның байланыс қызметін
көрсетуді дамытуға, жедел деректер беруді енгізуге, сондай-ақ Азия, Орталық
Азия және Еуропа арасындағы халықаралық транзитті ұлғайтуға септігін
тигізетін болды. Бүгінде елдің автоматты қалааралық станцияларының бәрі –
цифрлық, желіде 3 Халықаралық Коммутация Орталығы (ХКО) жұмыс істейді. ХКО
құру Қазақстанның басқа ұлттық телекоммуникациялар желілерімен байланыс
ұйымдастырудың халықаралық қағидаларына көшуге мүмкіндік берді.
Магистралдық және аймақтық телефон арналарының 90%-ына жуығы хабар
таратудың цифрлық жүйелері болып табылады.
Құрылған спутниктік байланыс желісі Қазақстанның қатынауы қиын және
кішігірім елді-мекендері тұрғындарының ең жаңа қазіргі заманның
телекоммуникациялық қызмет көрсетулерімен қамтамасыз етуге мүмкіндік
беруде.
Көрсетілген қызмет спектрінің өсуімен қатар Қазақтелеком
абонементтеріне қызмет көрсету сапасын да белсенді түрде жалғастыруда. Атап
айтқанда, барлық технологиялық үрдістердің ISO 9000:2001 бойынша сапа
сертификатын Компанияның 4 филиалы алды және 2005 жылдың аяғына дейін
қалған филиалдарды сертификаттауды, содан кейін, бүкіл компанияны
сертификаттауды аяқтады.
Саланы ырықтандырудың белсенді сатысында және Қазақстанның ДСҰ-на кіру
алдында Қазақтелеком Қазақстан телекоммуникациялық рыногында ең ірі
оператор тұғырын сақтауда және келешекте де мемлекеттің телекоммуникациялық
инфрақұрылымын дамытуда өзінің жетекші ролін сақтап қалу ниетін ұстануда.
Осыған байланысты, Қазақтелекомның бәсекелестікке қабілеті жоғары
деңгейлілігін қамтамасыз ететін тиімді менеджментті қалыптастыру, үздіксіз
жаңартпалар, халықаралық бизнесті дамыту сияқты жаңа міндеттер тұр. Бұл
міндеттер сратегиялық жоспарлар енгізу, қазірде бар бизнес-үрдістерді
оңтайландыру, табысты инвестициялық бағдарламаны іске асыру және басқаруды
жаңғырту жолдарымен шешілетін болды. Соңғы жылдардағы компанияның тиімді
қызметтері нәтижесінде бірқатар ауылды жерлерге телефон желілерін жүргізу
жұмыстары да атқарылды.
Филиалдар бүкіл Қазақстан Республикасы аумағында орналастырылған және
мынадай түрде қолданылған:
• 14 облыстық филиал – Облыстық телекоммуникациялар дирекциялары,
• 2 қалалық телекоммуникациялар орталығы – Астанателеком және
Алматытелеком;
• Алыспен байланыс бірлестігі;
• Телекомкомплект дирекциясы;
• Корпоративтік сату дирекциясы;
• Пайдалану-шаруашылық бірлестігі;
• Телекоммуникациялар және инфрақұрылымдар нысандары құрылысын салу
жөніндегі дирекция;
• Радиоландыру орталығы [22].
Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан Компаниясы Ашық
акционерлік қоғамы (KEGOC ААҚ) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997
жылдың шілдедегі Қаулысына сәйкес құрылды.
KEGOC ААҚ Қазақстан Республикасының мемлекеттік мүлікті басқару
жөніндегі Мемлекеттік комитеті қоғамының құрылтайшысы болып табылады.
Қоғамның мемлекеттік акциялар пакеті 100%-ды құрайды.
Оның мемлекеттік кешеніне Ұлттық электр торабын құрайтын кернеуі 110-
ден 1150 кВ-қа дейінгі электр жеткізу желілері мен станциялар кіреді. Ол
мемлекетаралық ағындарды, оған жасалған электр станциялары қуаттарының
аймақтық электржелілік кампаниялары мен ірі тұтынушыларға берілуін
қамтамасыз етеді.
KEGOC (ағылшынша: Kazakhstan Electricity Grid Operating Company —
электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы) ААҚ маңызды
стратегиялық орынға ие бола отырып, Ресей мен Орталық Азия
энергожүйелерінің арасында энергетикалық көпір болып табылады. Компания-
Қазақстанның біртұтас электр энергетикалық жүйесіндегі электр энергия
көтерме рыногының техникалық операторы, бұл дегеніміз KEGOC ААҚ-нің
біртұтас диспетчерлік басқаруындағы электр энергиясын өндірудің, жеткізу
мен таратудың орталық технологиялық түзімімен біріктірілген электр
станциялар мен электр желілері кешені екенін көрсетеді. Қазақстан
Республикасының БЭЖ-дегі орталық диспетчерлік басқару Алматы қаласынан 9
аймақтық диспетчерлік орталықтар мен аудандық тарқатушы электржелілік
компаниялардағы 18 диспетчерлік бекеттер арқылы жүзеге асырылады.
KEGOC ААҚ электр энергетикалық саласы дамуының стратегиясын айқындауға,
оның техникалық саясатын түзілдіруге, келешек жоспарлар мен бағдарламаларды
жасақтауға қатысады. KEGOC ААҚ энергиямен жабдықтау жүйесіндегі өз орны
бойынша электр энергиясының көтерме рыногы мен мемлекет аралық ағындар
субъектілері үшін электр энергиясын жеткізу мен техникалық
диспетчерлендіруді атқаратын табиғи монополист болып табылады. KEGOC ААҚ
қызметінің тарифтерін Қазақстан Республикасының табиғи монополияларды
реттеу, бәсекелестікті қорғау мен шағын бизнесті қолдау жөніндегі Агенттік
реттейді .
2007 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі электр энергетикасы
саласында бірқатар айтарлықтай нарықтық өзгерістерді жүзеге асырды. 2008
жылдың ақпан айында электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды одан әрі
жетілдіру тұжырымдамасы қабылданды. 2007 жылдың шілде айында Республика
Парламенті Электр энергетикасы туралы жаңа Заң қабылдады. Қазақстан
Республикасының Энергетика және Минералдық ресурстар министрлігінің
бұйрығымен Қазақстанның БЭЖ Жүйелік операторының жоғарыда келтірілген
функциялары мен мәртебесі KEGOC АҚ-ға жүктелді.
Сала жұмысының алдын-ала қорытындылары Қазақстанның энергетикалық
тәуелсіздігін нығайту жөніндегі нақты қадамдар соңғы жылдар ішіндегі
республикамыздың оң серпінді дамуын сипаттайды.
2008 жылы электр энергиясын өндірудің күтілетін көлемі 66,8 млрд.
кВт.с, бұл 2007 жылға қарағанда 5%(3,1 млрд. кВт.с.) көп. Электр энергиясын
тұтыну 64,7 млрд. кВт.с. – бұл 2007 жылға қарағанда 4,5% (2,7 млрд. кВт.с.)
көп. Электр энергиясын экспорттаудың күтілетін көлемі 2007 жылғы деңгейден
30% (1,2 млрд. кВт.с.) асып түседі. Ол 5,3 млрд. кВт.с. құрайды. Экспорт-
импорттың оң сальдосы – 2,0 млрд. кВт.с. Компания қызметінің негізгі
көрсеткіштері Компания қызметінің 2009 жылы күтілетін көлемі: Электр
энергиясын жеткізу көлемі жөнінен – 33,2 млрд, кВт.с. (өткен жылға
қарағанда 23,3% ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz