Салық жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1бөлім Салық жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы
1.1 Салықтың тарихи және экономикалық мәні мен салық түрлерінің жүргізілу принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Салық саясаты мен салық салудың қоғамдық әлеуметтік.экономикалық құрылымындағы атқаратын рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 бөлім Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері мен ерекшеліктерін салыстырмалы түрде талдау
2.1. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қазіргі жағдайы және экономикамызға тигізген септігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Салық жүйесінің қалыптасу кезеңдеріндегі өзгерістер мен ерекшеліктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3. Салық жүйесі даму кезеңдері мен салық салудың әлеуметтік функциялардың нарықтық экономикаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 бөлім Салық жүйесінің ел экономикасының іске асуына әсері
3.1.Салық жүйесін дамытудағы дамыған елдердегі іс.тәжірибесі ... ... ... ...44
3.2.Мемлекеттің салық жүйесін жетілдіру жолдары мен салық салу стратегиясын айқындауға ат салысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
1бөлім Салық жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы
1.1 Салықтың тарихи және экономикалық мәні мен салық түрлерінің жүргізілу принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Салық саясаты мен салық салудың қоғамдық әлеуметтік.экономикалық құрылымындағы атқаратын рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 бөлім Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері мен ерекшеліктерін салыстырмалы түрде талдау
2.1. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қазіргі жағдайы және экономикамызға тигізген септігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Салық жүйесінің қалыптасу кезеңдеріндегі өзгерістер мен ерекшеліктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3. Салық жүйесі даму кезеңдері мен салық салудың әлеуметтік функциялардың нарықтық экономикаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 бөлім Салық жүйесінің ел экономикасының іске асуына әсері
3.1.Салық жүйесін дамытудағы дамыған елдердегі іс.тәжірибесі ... ... ... ...44
3.2.Мемлекеттің салық жүйесін жетілдіру жолдары мен салық салу стратегиясын айқындауға ат салысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Диплом жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық экономика жүйесінде әлемдік стандартқа сай жан-жақты даму үстінде. Алайда экономиканың белсенді өсуіне түрткі болатын алғышарттарды қалыптастыратын жағдайлар жоқ емес. Оларға саяси тұрақтылық, әлеуметтік мәселеге көңіл бөлудің жеткіліксіздігі, лайықты геосаяси жағдайлар, шаруашылық байланыстың әмбебаптығы жатады.
Қазіргі таңда мемлекеттің алдына қоятын негізгі мәселердің бірі – мемлекеттің қаржы көздерін реттеу мен мемлекеттің кіріс көздерін қалыптастыру мәселесі болып отыр.
Тәуелсіздік алғаннан бері Республикада дербес салық жүйесі қызмет етуде. Сондықтан салық жүйесінің ұдайы өзгеріп, жетіліп отыруы заман талабы.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шалардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салықтар – мемлекет қаржысының қайнар көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардың бір мезгілде бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер болып табылады десекте тағы салықтың маңыздылығын ұғамыз.
Экономикалық қатынастарды реттейтін негізгі мемлекеттік құралдардың бірі салық саясяты. Салықтар – мемлекеттің пайда болу кезеңінен бастап экономикалық қатынастарға қажеттілік қызметін атқарып келе жатқан құрал. Осы жүйе дамып тиімді жүруіне міндетті түрде салық жүйесі араласуы қажет. Мемлекеттік бюджеттің көп бөлігін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерден құралатыны бізге мәлім. Сонан кейін әр турлі салаларды қаржыландыруға жұмсалады.
1995 жылы қабылданған салық заңнамасы ТМД аумағында ең прогрессивті болды. Алайда ел экономикасындағы нарықтық өзгерістер мен әлем нарығындағы жағдай қызмет етіп жатқан салық жүйесіне өзгертулер мен толықтырулар енгізуді талап етті.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты – салық жүйесін құру ғана емес салық механизмін іске асыру яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты кесімдердің жиынтығы бола отырып аталған слық механизмі қоғамдық өндіріске, ғылыми-техникалық прогреске, тұтыну көлемі мен сапасына әлеуметтіксаясаты арқылы әсер етеді
Осыған байланысты салық қажеттілігі туралы және салық механизмі мен салық түрлерін зерттеген ұлы философтар мен ойшылдардың тұжырымдамалары аз емес.
Қазіргі таңда мемлекеттің алдына қоятын негізгі мәселердің бірі – мемлекеттің қаржы көздерін реттеу мен мемлекеттің кіріс көздерін қалыптастыру мәселесі болып отыр.
Тәуелсіздік алғаннан бері Республикада дербес салық жүйесі қызмет етуде. Сондықтан салық жүйесінің ұдайы өзгеріп, жетіліп отыруы заман талабы.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шалардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салықтар – мемлекет қаржысының қайнар көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардың бір мезгілде бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер болып табылады десекте тағы салықтың маңыздылығын ұғамыз.
Экономикалық қатынастарды реттейтін негізгі мемлекеттік құралдардың бірі салық саясяты. Салықтар – мемлекеттің пайда болу кезеңінен бастап экономикалық қатынастарға қажеттілік қызметін атқарып келе жатқан құрал. Осы жүйе дамып тиімді жүруіне міндетті түрде салық жүйесі араласуы қажет. Мемлекеттік бюджеттің көп бөлігін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерден құралатыны бізге мәлім. Сонан кейін әр турлі салаларды қаржыландыруға жұмсалады.
1995 жылы қабылданған салық заңнамасы ТМД аумағында ең прогрессивті болды. Алайда ел экономикасындағы нарықтық өзгерістер мен әлем нарығындағы жағдай қызмет етіп жатқан салық жүйесіне өзгертулер мен толықтырулар енгізуді талап етті.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты – салық жүйесін құру ғана емес салық механизмін іске асыру яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты кесімдердің жиынтығы бола отырып аталған слық механизмі қоғамдық өндіріске, ғылыми-техникалық прогреске, тұтыну көлемі мен сапасына әлеуметтіксаясаты арқылы әсер етеді
Осыған байланысты салық қажеттілігі туралы және салық механизмі мен салық түрлерін зерттеген ұлы философтар мен ойшылдардың тұжырымдамалары аз емес.
1. Константин Душенко «Универсальный цитатник бизнесмена и менеджера» Москва ЭКСМО 2004 102стр, 103
2. Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар жәнесалық салу» Алматы 2003, 5., 11-19-бет.
3. Найманбаев С.М. Салықтық құқық Алматы 2006 жыл, 11 бет
4. Налоги и налоговое право под ред. А.В. Брызгалина - М.1997 стр. 24
5. Финансовое право России 1997 год, 67 стр.
6. Основы налогового права.- М.:Инвест фонд 1995.-с.24
7. Қазақстанның 2030 жылға дейін Даму стратегиясын іске асыру жөніндегі одан арғы шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 15 тамыздағы №116 Жарлығы.
8. Худяков А. И. Налоговые правонарушения // Алматы: ТОО Баспа, 1997 г.
9. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогооблажения: учебное пособие. – Алматы: 2002. стр. 25-26
10. Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық Кодексі) заңы 2007ж.
11. Худяков А.И налоговре право Республики Казахстан. – Алматы «Жеті Жарғы», 1998г. Стр.31
12 «Казахстанская правда», 2007г, 02.10
13. Жарасбай А. «Влияние налогообложения на развитие малого и среднего бизнеса // Транзитная экономика, №4, 2001, с-78-83.
14.Карагусова Г.Д. Налоги: сущность и практика использование Алматы, 1994год.
15. Караева И. Социальные аспекты подоходного налогообложения в рыночной экономике.- № 2000-с.34
16. Финансы капиталистических государств. М., 1985. с.103
17. «Налоговая система развитых стран мира» О. Мещерякова М: 1995г.
18. «Налоговая система зарубежных стран» В.Г. Князева, М: 1997г.
19. Ыдырысова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельность.Алматы.Қаржы-қаражат, 1999ж.136 бет.
20. Илиясов Қ.Қ., Ыдырысова Э.Қ. Дамыған мемлекеттердегі салықтар.-Алматы.Қаржы-қаражат,1997 жыл.
21. Қазақстан Республикасының « Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы » Заңы ( Салық кодексі ). Алматы,2001 жыл.
22. Вестник МГД Республики Казахстан № 5 2000 г.
23. Основы государства и права Республики Казахстан . 1997 год.
24. Ермекбаева Б.Ж. «К вопросу совершенствования косвенных налогов в РК» ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы.№3 (31), 9-11 беттер
25. Искакова Д « Реформирование налоговой системы в разрешении проблемы формирования доходов государственного бюджета Казахстана» ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №3(43). 2004
26. ҚР Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №12(48) 2002 жыл. 4-27. беттер, №6 (66), маусым 2004 жыл. 6- бет
28. Основы налогового права.- М.:Инвест фонд 1995.-с.24
29. Советское финансовое право.-М.:Юридическая литература 1987 год,
30. Статистический бюллетень Министерства финансов РК №12 (48)2002 год. С.-4-5
31. стр247 Финансовое право России 1997 год, 67 стр.
32. Ш.Е. Шоранова «Вопросы возврата НДС дипломатическим или приравненным к ним представительствам» ҚазЭУ хабаршысы №4/2003
33. Алматы қаласы, Жетісу ауданының Салық Комитетінің құжаттары. 1-Н және 2-Н формасындағы есебі.
34. Вестник МГД Республики Казахстан № 5 2000 г.
35.Основы государства и права Республики Казахстан . 1997 год.
36. Журнал " Финансы и кредит" № 11 1999 год.
2. Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар жәнесалық салу» Алматы 2003, 5., 11-19-бет.
3. Найманбаев С.М. Салықтық құқық Алматы 2006 жыл, 11 бет
4. Налоги и налоговое право под ред. А.В. Брызгалина - М.1997 стр. 24
5. Финансовое право России 1997 год, 67 стр.
6. Основы налогового права.- М.:Инвест фонд 1995.-с.24
7. Қазақстанның 2030 жылға дейін Даму стратегиясын іске асыру жөніндегі одан арғы шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 15 тамыздағы №116 Жарлығы.
8. Худяков А. И. Налоговые правонарушения // Алматы: ТОО Баспа, 1997 г.
9. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогооблажения: учебное пособие. – Алматы: 2002. стр. 25-26
10. Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық Кодексі) заңы 2007ж.
11. Худяков А.И налоговре право Республики Казахстан. – Алматы «Жеті Жарғы», 1998г. Стр.31
12 «Казахстанская правда», 2007г, 02.10
13. Жарасбай А. «Влияние налогообложения на развитие малого и среднего бизнеса // Транзитная экономика, №4, 2001, с-78-83.
14.Карагусова Г.Д. Налоги: сущность и практика использование Алматы, 1994год.
15. Караева И. Социальные аспекты подоходного налогообложения в рыночной экономике.- № 2000-с.34
16. Финансы капиталистических государств. М., 1985. с.103
17. «Налоговая система развитых стран мира» О. Мещерякова М: 1995г.
18. «Налоговая система зарубежных стран» В.Г. Князева, М: 1997г.
19. Ыдырысова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельность.Алматы.Қаржы-қаражат, 1999ж.136 бет.
20. Илиясов Қ.Қ., Ыдырысова Э.Қ. Дамыған мемлекеттердегі салықтар.-Алматы.Қаржы-қаражат,1997 жыл.
21. Қазақстан Республикасының « Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы » Заңы ( Салық кодексі ). Алматы,2001 жыл.
22. Вестник МГД Республики Казахстан № 5 2000 г.
23. Основы государства и права Республики Казахстан . 1997 год.
24. Ермекбаева Б.Ж. «К вопросу совершенствования косвенных налогов в РК» ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы.№3 (31), 9-11 беттер
25. Искакова Д « Реформирование налоговой системы в разрешении проблемы формирования доходов государственного бюджета Казахстана» ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №3(43). 2004
26. ҚР Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №12(48) 2002 жыл. 4-27. беттер, №6 (66), маусым 2004 жыл. 6- бет
28. Основы налогового права.- М.:Инвест фонд 1995.-с.24
29. Советское финансовое право.-М.:Юридическая литература 1987 год,
30. Статистический бюллетень Министерства финансов РК №12 (48)2002 год. С.-4-5
31. стр247 Финансовое право России 1997 год, 67 стр.
32. Ш.Е. Шоранова «Вопросы возврата НДС дипломатическим или приравненным к ним представительствам» ҚазЭУ хабаршысы №4/2003
33. Алматы қаласы, Жетісу ауданының Салық Комитетінің құжаттары. 1-Н және 2-Н формасындағы есебі.
34. Вестник МГД Республики Казахстан № 5 2000 г.
35.Основы государства и права Республики Казахстан . 1997 год.
36. Журнал " Финансы и кредит" № 11 1999 год.
Жоспар:
Беттер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1бөлім Салық жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы
1.1 Салықтың тарихи және экономикалық мәні мен салық түрлерінің жүргізілу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Салық саясаты мен салық салудың қоғамдық әлеуметтік-экономикалық
құрылымындағы атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.13
2 бөлім Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері мен
ерекшеліктерін салыстырмалы түрде талдау
2.1. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қазіргі жағдайы және
экономикамызға тигізген
септігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..23
2.2. Салық жүйесінің қалыптасу кезеңдеріндегі өзгерістер мен
ерекшеліктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31
2.3. Салық жүйесі даму кезеңдері мен салық салудың әлеуметтік
функциялардың нарықтық экономикаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
3 бөлім Салық жүйесінің ел экономикасының іске асуына әсері
3.1.Салық жүйесін дамытудағы дамыған елдердегі іс-тәжірибесі ... ... ... ...44
3.2.Мемлекеттің салық жүйесін жетілдіру жолдары мен салық салу
стратегиясын айқындауға ат
салысу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59.
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының экономикасы
нарықтық экономика жүйесінде әлемдік стандартқа сай жан-жақты даму үстінде.
Алайда экономиканың белсенді өсуіне түрткі болатын алғышарттарды
қалыптастыратын жағдайлар жоқ емес. Оларға саяси тұрақтылық, әлеуметтік
мәселеге көңіл бөлудің жеткіліксіздігі, лайықты геосаяси жағдайлар,
шаруашылық байланыстың әмбебаптығы жатады.
Қазіргі таңда мемлекеттің алдына қоятын негізгі мәселердің бірі –
мемлекеттің қаржы көздерін реттеу мен мемлекеттің кіріс көздерін
қалыптастыру мәселесі болып отыр.
Тәуелсіздік алғаннан бері Республикада дербес салық жүйесі қызмет
етуде. Сондықтан салық жүйесінің ұдайы өзгеріп, жетіліп отыруы заман
талабы.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен
қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси
әлеуметтік шалардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салықтар – мемлекет қаржысының қайнар көзі. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланады. Мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардың бір
мезгілде бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер болып табылады десекте тағы
салықтың маңыздылығын ұғамыз.
Экономикалық қатынастарды реттейтін негізгі мемлекеттік құралдардың
бірі салық саясяты. Салықтар – мемлекеттің пайда болу кезеңінен бастап
экономикалық қатынастарға қажеттілік қызметін атқарып келе жатқан құрал.
Осы жүйе дамып тиімді жүруіне міндетті түрде салық жүйесі араласуы қажет.
Мемлекеттік бюджеттің көп бөлігін салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерден құралатыны бізге мәлім. Сонан кейін әр турлі салаларды
қаржыландыруға жұмсалады.
1995 жылы қабылданған салық заңнамасы ТМД аумағында ең прогрессивті
болды. Алайда ел экономикасындағы нарықтық өзгерістер мен әлем нарығындағы
жағдай қызмет етіп жатқан салық жүйесіне өзгертулер мен толықтырулар
енгізуді талап етті.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру ғана емес салық механизмін іске асыру
яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты
кесімдердің жиынтығы бола отырып аталған слық механизмі қоғамдық өндіріске,
ғылыми-техникалық прогреске, тұтыну көлемі мен сапасына әлеуметтіксаясаты
арқылы әсер етеді
Осыған байланысты салық қажеттілігі туралы және салық механизмі мен
салық түрлерін зерттеген ұлы философтар мен ойшылдардың тұжырымдамалары аз
емес.
Экономист М.Монтескье: “Халықтан алынатын және оларға қалатын
бөлшекті анықтау, бұдан басқа еш нәрсе соншалықты даналық пен ақылдылықты
қажет етпейді”.[1]
Біреулері “салық-мемлекет көзі” десе, екіншілері қарсы пікірде
болған. Әйгілі қайраткер Ф. Аквинский: “ Салықтар - бұл рұқсат етілген
ұрлық түрі” [2] деп пайымдаған.
Демек, салық жүйесінің дұрыс ұйымдастырылуы республиканың
экономикалық дамуының алғышарттарының ең негізгісі.
Әлемдік тәжірибеде салық жүйесі төмендегідей екі топқа бөлінеді:
1. табысқа бағытталған;
2. шығыстарға бағытталған.
Бірінші топқа жеке тұлғалардың мүлкі мен табыстарына, сонымен қатар
әлеуметтік сақтандыру жарналары мен мұрагерлікке қатысты тікелей салықтар
жатады. Республикамызда қызмет ететін тура салықтарға корпоративтік табыс
салығы, жеке табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдарына
салынатын салық, әлеуметтік салық және жер қойнауын пайдаланушылардың
арнайы төлемдері мен салықтары жатады.
Екінші топ товарлар мен қызметтер бағаларына аударылатын жанама салықтар
болып табылады. Қазақстанда қосылған құн салығы мен акциздер қызмет етеді.
Жанама салықтардың ең негізгісі – тұтынушының табысына байланысты емес және
товарлар немесе қызметтер бағасына кіретін салық қосылған құн салығы.
Қосылған құн салығы жанама салық ретінде тура салықтардан артықшылығы
салықты төлеу процессі аса байқала бермейді, төлеушілер үшін де есептеудің
салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді.
Нарықтық экономикаға көшкеннен бері халықшаруашылық саласында
сауалдардың тууы, шаруашылық жүйесінің баяу қозғалуы мен басқа
мемлекеттерден артта қалуы салық жүйесі мен салық механизмнің дұрыс
жүргізілмеудің әсері.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанда қабылданған Салық
жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы
болды. Салық жүйесі енгізілгеннен бері қазіргі таңға дейін салық жүйесінде
болған құбылмалы өзгерістерді төрт кезеңде қарастыруға болады.
- 1 кезең (1992-1995жж) –жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
- 2 кезең (1996-1998жж) – нарықтық экономикаға қатысты
жүйесін құруды аяқтау;
- 3 кезең (1998-2000жж) – барлық қағидалардың ескірілуі арқылы
салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу,салық
жүйесін одан әрі дамыту;
- 4 кезең (2001-2002жж) – Жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды;[2]
Салық жүйесінің даму кезеңдерінде айтарлықтай салық заңдары тұрақты
іске қосылып, салық жүйесіне нәтижелі толықтырулар мен енгізулер енгізілді.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің кезеңдерге сай жандану ел
экономикасының тұрақтануына, сонымен қатар саяси әлеуметтік шараларды
толығымен іске асуына мүмкіндік туғызды.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Қаржы Министрлігіне
жуктеледі.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмыстың мақсаты:
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі жүргізілуінің экономикаға әсері
мен салық жүйесінің қалыптасу кезеңіндегі өзгерістер мен ерекшеліктерін жан-
жақты талдау. Салық жүйесінің артықшылығы мен кемшілігін ашып көрсету. Тек
Қазақстан Республикасындағы салық жүиесімен шектеліп қана қоймай көрші
мемлекеттердің салық жүйесімен салыстыра отырып дәйектер келтіру болып
отыр.
Жоспарланған мақсатқа сәйкес төмендегі міндеттер қарастырылады:
- Салық жүйенің экономикалық мәні мен ерекшелігін көрсету;
- Салықтар мен салық жүйесінің қажеттілігін талдау;
- Салық жүйесі мен салық саясатының эконмикаға әсерін ережелер
мен қаулыларға жүгіне отырып
талдау жүргізу;
- Салық жүйесі дамуының төрт кезеңіне сипаттама беру;
- Мемлекетіміздегі салық жүйесін шетел тәжірибесімен
салыстырмалар жүргізу;
- Салық жүйесінің даму кезеңдерінің нарықтық экономикаға әсерін
қарастыру;
Бітіру жұмысы маңызды үлкен үш бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімде жалпы салық жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы, салық
жүиесіне тән белгілер мен қасиеттер, Қазақстан Республикасы салық жүйесінің
құрылымдық элементтері, салық саясаты әсерінен салық жүйесінің өзгеруі
жазылған.
Екінші бөлімде салық жүйесінің тап қазіргі жағдайдағы қозғалысы және
жетістіктері, салық жүйесінің даму төрт кезеңдері сонымен қоса олардың
айырмашылығы, кемшілктер мен артықшылықтары, жасалған өзгерістер мен
толықтыруларының тиімділігі, сол кезеңдерден кейінгі жағдайдың нарықтық
экономикаға сай келуі ашып көрсетілген.
Салық жүйесінің дамыған елдердегі тәжірибесі, шетел мемлекеттеріндегі
жүргізілетін салық жүйсімен салыстырмасы, сызба, кесте түрдегі салық
жүйесіне байланысты мысал келтірулер, салық жүйесін жетілдірудің сан- қырлы
жолдары үшінші бөлімде келтірілген.
Жұмысты орындау барысында сүйенген ақпарат көздері Қазақстан
Республикасының Салық Кодексі, оқу құралдары, газет-журналдар мен интернет
сайттары қолданылған әдебиеттер тізімінде көрсетілген.
1бөлім Салық жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы
1.1 Салықтың экономикалық және тарихи мәні мен салық түрлерінің жүргізілу
принциптері
Салықтар қоғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған. Салық және салық салу
ұғымы сонау салық төлеу үшін тіркеу тізімімен әйгілі болған Рим жерлері,
көне Үндістан аймағындағы халықтан мәжбүрлеп алынған салықтар, ал Грекияда
құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу ретінде берілетін мал-мүлік салығы
болған.[3]
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін шешуге
орасан зор үлесін қосқан бірден-бір құқықтық деректер көзі Тәуке ханның
хандық құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті Жарғы
болып табылған.
Алғашқы ұйымдастырылған салық механизмі ретінде Ежелгі Рим салық жүйесі
болып табылады. Рим мемлекетінің алғашқы даму кезеңдерінде салықтар тек
әскери шығындарды жабу мақсатында қолданатын. Рим азаматтары жеке мүлкі
мен жанұя жағдайы туралы өтінішінде (бүгінгі декларация) көрсетілген
табысына сәйкес салық салынатын. Салық соммасы (ценза) арнайы іріктелген
тұлғалармен анықталған.
Б.э.д. IV-III ғасырларда салық жүйесінің дамуы жалпы мемлекеттік және
жергілікті (коммуналды) салықтардың пайда болуына түрткі болды. Бірыңғай
салық жүйесі болмағанмен, салық жеңілдіктері берілетін, мысалы соғыс
жеңіспен аяқталған жағдайда салықтар төмендетілетін немесе жойылатын.
Римдегі мемлекеттік институттардың дамуы түбегейлі салық реформасына
алып келді. Нәтижесінде ең алғашқы ақшалай нысандағы салық пайда болды.
Сонымен бірге Октавиан Август (б.э.д.63-14) тұсында тура салықтармен қатар
алғашқы жанама салықтар пайда болды. Мысалы, айналым салығы-1% құлдарды
сатудағы айналым салығы- 4% т.с.с. Ежелгі Римде (Б.э.д.IV-VI) жол бажы,
шарап, бидай, қияр, сабынға салық, товарларды әкелу, әкету баждары.
Европада XVI-XVII ғасырларда тура және жанама салықтардан туратын
салық жүйесі құрылды. Аса маңызды рөлді алып келетін, кететін товарлардан
қала қақпасының алдында алынатын акциздер, жан басына салынатын салық пен
табыс салығы атқарды.
Ресейге келетін болсақ, IX ғасырдың аяғынан ежелгі ресейлік рулар мен
жерлерді біріктіру кезінде қаржы жүйесі дами бастады. Негізгі салық салу
нысаны –алым болды. Ресей шежірелерінде ақшалай, тамақ және кәсіп
өнімдерімен төленген. Киев мемлекетінің алым бірлігі ретінде әр
шаруашылықтағы пеш пен труба санымен анықталатын түтін болған.
Жанама салықтар сауда және сот баждары нысанында салынатын. Кең етек
жайған алымдардың бірі ірі қалалар мен аудандардан өткенде товарларға
салынатын баж- мыт деп аталған.
XIII ғасырда Шыңғыс хан тұсында Ресейді Алтын Орда жаулап алу
нәтижесінде салық салу механизмдері де біршама жетілді деуге болады. 1257-
1259ж Китат (Шыңғыс хан туысқаны) басшылығымен халық санағы жүргізілді,
объектісі ретінде патша сарайы мен шаруашылықтар болған. Бүгінге жеткен
мәліметтер бойынша 14 алымдар түрі бекітілген болған. Ең негізгілері:
“патша алымы”, сауда алымдары (“мыт”, “тамка”) , монғол елшілерін
қамтамасыз ету алымдары, тасымалдау үшін алымдар т.б. Жыл сайын алым
ретінде “мәскеулік шығыс” 5-7 мың күміс рубль, ал “новгородтық шығыс”- 1,5
мың рубльді құрады.[4] Ресей экономикасын құлдыратқан монғол қоластынан
кейінгі Ресей салық жүйесі Иван III тұсында реформаланды. Петр I тұсында
бюджет кірісінің басым бөлігін тура салықтар құраса 50% , ал Екатерина II
тұсында жанама салықтар 42% (жартысынын көбін ішімдікке салынатын салықтар
құрады). Ежелгі орта ғасыр қалаларында тура салықтар басым болды.
Ресей имперниясының қаржылық құқық саласы бойынша көрнекті ғалымы П.П
Гензель бұрынғы кездерде етек жайған салықтарға байланысты заңсыз
мәжбүрлеулер жөнінде: Көне заманнан бері салық салудың техникалық жолдары,
әралуан кадастрлары және өндіріп алудың аса бір икемді тәсілдері жақсы
мәлім болған- деген. Олкезде тек бағындырылған халықтан салық алуға
бағытталған қаржылық мәжбүрлеулер түсінігі қалыптасқан.
Салықтар, салық салу және салықтық құқық жөнінде кезінде А. Смит, Д.
Рикардо, У. Петти, Н. Тугенев, М. Сперанский, Ш. Уәлиханов, Ы Алтынсарин,
А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігі мен қазіргі
егеменді еліміздің ғалымдары М. Оспанов, А. Худяков қалыптастырған маңызы
зор теориялар, экономикалық көзқарастар осы салықтардың қоғам мен мемлекет
үшін ауадай тқажет екенін дәлелдеп отыр.
Э. Д. Соколованың пікірі бойынша: “салықтар-заңға негізделген
қайтарымсыз негіздегі міндетті төлемдер”[5]
С.Г. Пепеляев салықтарға өте қызық және ерекше анықтама береді:
“салықтар – заңмен белгіленген заңды және жеке тұлғалардың меншігіне
міндетті, қайтарымсыз негізде, жауапқа тартылмайтын мемлекеттік мәжбүрлеу
сипатында, қоғамдық билік субъектілерінің төлемқабілеттілігін қамтамасыз
ету мақсатында қол сұғу”[6]
Найманбаев С.М. “салықтарды - көп қырлы-аспектілі, кезеңдер сайын
пайда болатын, тұрғылықты және ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай
төлемдер” деп айқындайды.[7]
Жоғарыда айтылған экономист ғалымдардың анықтамаларын қорыта келгенде,
салықтар- бұл мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардың белгілі бір
мөлшерде және мерзімде түсетін қайтарымсыз негіздегі міндетті төлемдер
болып табылады деген анықтамаға келеміз.
Салықтардың экономикалық маңызын түсіну үшін функцияларына тоқталып өткен
жөн. Салықтардың негізгі қызметтеріне төмендегілер жатады:
• фискалдық;
• реттеушілік;
• бақылаушылық.
Бірінші қызметіне келетін болсақ, фискалдық қызметі арқылы мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып,
әлеуметтік, әскери, қорғаныс, т.б. шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Салықтардың екінші қызметі реттеушілік қызметі болып табылады.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішіндегі
негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
тетіктері өндірістің дамуын реттейді, сонымен қатар ақша және баға саясаты,
шетел инвесторларын ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамытуды
жүзеге асырады.
Үшінші бақылау қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің
тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақтылы бюджетке төлеп отыруын қамтамасыз етеді.
Жоғарыдағы аталған қызметтер, заңды және жеке тұлғалар арасындағы
қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі,
яғни салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары, салық
қызметі органдарының жиынтығы салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар,
экономикамызды қайта құруға, өндірістің ұлғайып қайта дамуына және саяси
әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Ал салық
процессін тиімді ұйымдастыру мақсатында салықтарды ерекшелік белгілеріне
байланысты жіктеу қажеттілігі туындайды.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі. Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта
қолданылады. Оларға корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы т.б.
салықтар жатады. Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген
нақты шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын салық
жолдарды жөндеуге жұмсалады, әлеуметтік салық әлеуметтік салаға жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі. Табысқа салынатын
салықтар салық төлеушінің кез-келген салық салынатын объектісінен түсетін
табысынан алынады. Ал тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе
қызмет құнын төлеген кезде төлейді.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді. Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын
объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады. Мысалы, жер салығы, мүлік
салығы. Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен
алатын табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпоративтік табыс салығы
және жеке табыс салығыжатады.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама болып
бөлінеді Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады. Ал
жанама салыққа келетін болсақ, товар немесе қызмет бағасына алдын ала салық
енгізілгендіктен, сатушы аударады.
Тура және жанама салықтардың экономикалық мазмұнын талдау олардың
қоғамдық- экономикалық жүйедегі орнын анықтауға мүмкіндік береді:
• тура салықтардың басымдылығы, әдетте жоғары ұйымдасқан жүйелерге тән.
Бұл жүйелер шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық мүддесіне
әсер ететін салықтық реттеу мүмкіндігі жоғары.
• жанама салықтардың басымдылығы халық шаруашылығы депрессивті
жағдайдағы, диспропорциялы құрылымдарға, тар салық базалы, әлсіз салық
аппараты бар жүйелерге тән.
Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің
салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер –
салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және жинақтап айтқанда салықтық
түсімдер болып есептеледі.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілермен ерекшеленеді.
Осы орайда салық:
- түсім көзі жалпы ұлттық табыстың белгіленген бөлігі болып табылатын
төлем;
- міндетті төлем;
- жекелей – эквивалентсіз төлем,
- қайтарылмайтын төлем;
- мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
- ұдайы төлем;
- мәжбүрлі төлем;
- заң жүзінде белгіленген төлем;
- құқыққа сай төлем;
- жүзеге асырылуы кезінде төленетін салық сомасының меншік нысанының
әрқашанда мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен көрініс табатын
төлем;
- мөлшері алдын ала айқындалған төлем;
- қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
- тек құқықтық нысанда болатын төлем;
- материалдық – заттай төлем;
- табыстарға салынуына байланысты тікелей, ал тұтынуға (шығынға)
салынуына қарай жанама болып төленетін төлем,
- бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті салық салу жүйелеріне байланысты мемлекеттік және
жергілікті болып көрініс табатын төлем болып саналады;
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың
негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас
бөліктерінің жиынтығы – салық элементтері арқылы айқындалады.
Салық төлеушінің салық төлеу жөнінде мемлекет алдындағы міндетін оның
салықтық міндеттемелерінде нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті
бюджетке төленетін салықтық төлем сомасына байланысты салықтық міндеттемені
және оның орындалуын айқындайтын, сондай-ақ мелекеттің салық жүйесіндегі
әрбір салықтың элеуметтік-экономикалық және заңи мән-жайының тетік
белгілерін, қолдану тәртібін ашып көрсететін Қазақстан Республикасының
Салық кодексінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас бөліктерінің кешені –
салық элементтері болып есептелінеді.
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискалдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі.
Салық элементтеріне:
1) салық субьектісі;
2) салық обьектісі;
3) салық базасы;
4) салық базасын есепке алу тәртібі;
5) салық ставкасы,
6) салық салу бірлігі;
7) салық заты;
8) салықтық кезең;
9) салықты есептеу тәртібі;
10) салықты төлеу мерзімі;
11) салықты төлеу тәсілі мен тәртібі;
12) есеп беру кезеңі;
13) салық жеңілдіктері мен преференциялары;
Салықтар - өте көп қырлы, мемлекеттің тдаму кезеңдеріөзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.
Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып
мемлекеттік қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары
мемлекет белгілеген бағыт бойынша іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына:
1) фискалдық;
2) бөлуші функциясы;
3) реттеуші функциясы;
4) бақылаушы функциясы;
5) жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады.
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың ғылыми зерделенуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді
көздейді.
Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:
1) алыну тәсілдері бойынша;
2) салық салу субьектілері бойынша;
3) салық салу обьектілері бойынша;
4) кірісіне салықтық түсімдер есептелінетін бюджет деңгейі бойыеша;
5) салықты енгізудің мақсат бағдары бойынша;
6) салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану ауқымы
бойынша;
7) салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша жіктеу принциптер
жатады;
Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама салықтар;
тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті аумақтардағы салықтар; жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы
алынатын және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне:
1) корпорациялық табыс салығы;
2) жекелей табыс салығы;
3) қосылған құн салығы;
4) акциздер;
5) экспортталатын шикі мұнайға, газ консатына рента салығы;
6) жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
7) әлеуметтік салық;
8) жер салығы;
9) көлік құралдары салығы;
10) мүлік салық жатады.
Жоғарыда атап өткендей мемлекет бюджет қорын байытушы салықтық құқық
көмегімен алынатын міндетті төлемдер, яғни салықтар, алымдар, баждар,
төлемақылар болып отыр.[3]
Алымдар. Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан
өтінуші-келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті
қызметтер мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсатты – бағдарлы, біршама –
эквивалентті әрі міндетті ақшалай төлемдер.
Алым өзіне тән біржолғы төлем, біршама-эквивалентті төлем, міндетті
төлем, нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем, ақшалай төлем, өтемдік
сипатта болатын төлем, көрсетілген қызметтің құны есепке алына отырып
жүзеге асырылатын төлем, кейде мемлекеттің материалдық мүддесі басым болып
кететін төлем сияқты белгілермен ерекшелінеді.
Баждар. Баж - арнайы мамандандырылған уәкілетті мемлекеттік органдар
тарапынан өздеріне өтінуші-келуші тұлғаларға қатысты жасалғвн заңи маңызы
бар белгілі бір іс-қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама - әквивалентті, міндетті ақшалай
төлем.
1 сызба
Мемлекеттік жюджетке төленетін төлемдер
Мемлекеттік
Кедендік
Алымдар
Төлемақы
Баждар
Заңды тұлғаларды
мем-лекеттік
тіркегені үшін
Жеке кәсіпкерлерді
мем-лекеттік тіркегені
үшін
Жылжымайтын мүлікке
және олармен жасалатын
мәмілелерге құқықтарды
мемлекеттік тіркегені
үшін
Радиоэлектрондық
құралдарды және жилігі
жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені
үшін
Жер учаскесін
пайда-ланғаны үшін
Жер бетіндегі
көздердің су
ресурстарын
пайда-ланғаны үшін
Қоршаған ортаны
ласта-ғаны үшін
Ерекше қорғалатын
та-биғи аумақтарды
пайдаланғаны үшін
Орманды пайдаланғаны
үшін
Қалааралық және
халық-аралық телефон
байланысын бергені
үшін
Радиожилік спектрін
пайдаланғаны үшін
Найманбаев С.М., Салықтық құқық, 2006, бет.21
Төлемақы. Төлемақы – уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздеріне
өтінішпен келуші тұлғаларға көбінесе материалдық сипаттағы табиғи, содай-ақ
кейде өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір обьектілерді, не болмаса
соларға байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай
төлем.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасы мен фискалдық саясаттың мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекетің экономикалық
әлеуметінің, (күш-қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескеретін жәйт, салықтың экономикалық мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет. Демек салық,
салық салу, мемлекеттің салық жүйесі деген сөздердің мағынасын мемлекеттің
кірісін салық төлеушілердің - заңды және хеке тұлғалардың материялдық
мүдделеріне мүмкіндігінше нұқсан келтірмей қалыптастыру керек деп түсінген
дұрыс.
Жоғарыда келтіргендей салықтар (салық салу жүйесі) адамзат
өркениетінің әр қилы кезеңдерінде туындап, қалыптасып, дами отырып бүгінде
белгілі бір деңгейде дамыған әрбір мемлекеттің мызғымас атрибуты, сол
мемлекеттің қандайда болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және
әлеуметтік-экономикалық салаларын реттеудің тапсырмас құралы ретінде
көрініс табуда.
1.2 Салық саясаты мен салық салудың қоғамдық әлеуметтік – экономикалық
құрылымдағы атқаратын ролі
Мемлекеттің салық саясаты салық жүйесінің салықтық механизм арқылы
іске асырылады. Слық салыудың әр түрлі әдіс тәсілдері, ережелер,
заңнамалары сіке асқан кезде салық саясаты бақылп отырады. Ал салықтық
механизмді қалыптастыру барысында заңды және жеке тұлғалар салықтарының
аралық қатынасы, салықтық міндеттемелердң туындауын негіздейтін өндіріс пен
үй шаруашылығының базистік көрсеткіштері және әр бір базистік көрсеткіштен
алынатын салықтық ставкалары сияқты мәселелер шешіледі.
2000 жылы Салық кодексiнiң енгiзiлуi қазақстандық салық заңнамасын
дамытудың маңызды кезеңi болды, ол салық саласындағы құқықтық тетiктердің
тиiмдiлiгiн бiр мезгілде арттыра отырып, алдындағы жылдары құрылған салық
жүйесiнiң тұжырымдамалық негіздерін нығайта түсті.
Кеден iсi саласындағы құқықтық нормаларды бiрiктiретiн және жүйелейтiн,
қоғамдық қатынастарды реттейтiн, кеден рәсімдерін оңайлатуға және сонымен
бiр мезгілде тиімдiлiгiн арттыруға мүмкіндік беретiн халықаралық нормаларды
барынша пайдаланатын Қазақстан Республикасының Кеден кодексi қолданысқа
енгiзілдi.
Салық кодексiн қолданудың оң нәтижелерiмен қатар елдiң экономикалық өсуi
және инвестициялық ахуалды жақсарту үшiн жағдайларды қамтамасыз ету
мақсатында салық жүйесiн жетiлдiру проблемасы шешiлмеген күйiнде қалып
отыр.
Қолданыстағы салық заңнамасының ережелерi жеке тұлғалардың табыстарын
ресми емес айналымнан шығаруға, негiзгi жабдықтарды ұдайы өндiру мен
жаңартуға инвестициялар салу үшiн оңтайлы жағдайлар жасауға толық
жәрдемдеспей отыр.
Инновациялық қызметтi ынталандырудың пәрмендi тетiктерi жоқ, бұл ғылымды
көп қажет ететін және жоғары технологиялы өндiрiстердiң дамуы белгiлi
дәрежеде терiс әсер етуде.
Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесiн одан әрi жетілдіру
қажет.
Мақсаттары:
Республикада жүргiзiлетін салық саясатының мақсаты экономикаға
инвестициялард
ы одан әрi көтермелеу,
инновациялық белсенділікті ынталандыру, төлем қабілетi бар сұранымды
арттыру үшiн халықтың қолында бар табысты көбейту болып табылады.
Шешу жолдары
Әлеуметтiк салық бойынша ставкалардың регрессивтi шәкiлiн және жеке
табыс салығы бойынша неғұрлым ырықты ставка шәкілін белгілеу;
қосылған құн салығының ставкасын төмендету;
ғылыми және инновациялық қызметтi көтермелеу, оның iшiнде қосылған құн
үлесi жоғары өндiрiстердi дамыту үшiн экономикалық жағдайлар жасау;
инвестициялардың өcуін көтермелеу мақсатында амортизациялық саясатты
жетілдіру;
мұнай операцияларына салық салуды жетілдіру;
салық әкімшілігін жүргiзудi автоматтандыру процестерiн дамыту;
шағын бизнестi дамыту және ауыл шаруашылығы тауар өндiрушілерi үшін
жағдайлар жасау мақсатында арнайы салық режимдерi нормаларының әдiснамасы
мен оларға әкімшілік жүргiзудің нормаларын жетілдіру.
Салық жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi көзделген шаралар салық салу деңгейiн
нақты төмендетуге мүмкiндік береді, бұл экономикалық өсу қарқынын одан әрi
арттыруға ынталандырады.[7]
Салық саясаты мен салық салу жүйесі тығыз байланыста болады.
Салық саясаты салық салу, салық түрлердің жүргізілуі, салық механизмнің
тактикасын стратегиясын көрсетеді.
Жоғарыда қарастырғандай салық жүйесі экономиканың негізгі элементі
ретінде қарастырылған болатын. Алайда, шаруашылық жүргізудің нарықтық әдісі
дамудың өзгермелілігімен және тұрақсыздығымен сипатталады. Көтерілу кезінен
және күрт экономикалық өсуден құлдырау кезеңіне және ол сәйкесінше
мемлекетті әлеуметтік – экономикалық реформалар жүргізуге мәжбүр ететін
әлеуметтік тоқырауға ауысып отырады. Оларды жүзеге асырудың негізгі
кезеңдерінің бірі болып салық жүйесі табылады. Дамыған елдердің тәжірибесі
көрсетіп отырғанындай салықтарды нарықтық экономика жағдайында экономикалық
реформаларды реттеуші ретінде қолданып отырады. Мемлекет реформа жүргізу
кезінде тек реттеп қана қоймайды, сонымен бірге экономикалық қатынастарды
өзгертіп отырады. Бұл кезеңдерде мемлекет нарық субъектлеріне айтарлықтай
ықпал жасайды. Келесі тарауларда қарастырылатынындай аталған мәселе бойынша
Қазақстанда туындап отырған бірқатар мәселелер де жоқ емес.
Салық жүйесін өзгерту мақсатында тек қана фискальды тиімділікті арттыру
ғана емес, сонымен бірге экономиканы ынталандыру нәтижесіне жетуге болады.
Салық жүйесін талдап жүрген көптеген авторлар оны мемлекеттің экономиканы
реттеу құралы ретінде қарастырады. Аталған құралдың ерекшелігі сонда, ол
өзінің ықпал етуі жағынан тұрақты емес және оның әсер етуі әсіресе
реформалар кезінде өзіндік сипатын өзгертіп отырады.
Егер біз салық салуды тарихи жағынан қарастыратын болсақ, онда салық
салу объектісі олардың барлығы қазіргі даму кезеңіндегі белгілі бір
тұрақты нысанға ауыспастан бұрын басқа түрде болған. Мысалға Ежелгі Рим мен
Византияда фискалды жүйенің негізін қалаған жер салығы және жан басына
салынатын салық болатын. Салық салу объектісі ретінде жерді және жеке
тұлғаларды таңдау сол кезде жұмыстың қолмен және жер арқылы
атқарылатындығымен түсіндіріледі. Сәйкесінше салық салу объектісі де
таңдалатын болды.
Ал, егер салық салу объектісін ауыстыру қажеттілігі туындайтын болса,
онда тұтастай макроэкономикалық өзгертуден бастап әлеуметтік
–экономикалық құрылымды өзгерту керек болады. Ал объектінің өзін өзгерту
мейілінше тез жүргізіледі. Олар объектінің кеңеюіне немесе азайюуына,
ставканың жоғары көтеріліп немесе төмендеуіне ғана тәуелді болмайды,
сонымен қатар көбінесе бір ғана салықтың шеңберінде салықтық ауыртпалықтың
бөлінуіне әкеледі.
Тұрақсыздық салық салудың жағымды жағы болып табылмайды, бірақ ол
елдегі экономикалық қайта құрулармен байланыстырылады, салық салу
жүйесіндегі реформалар жолдарын таңдау мәселесін бірінші жоспарға қояды.
Осылайша, салық жүйесі реттеудің үнемі өзгеріп отыратын механизміне
айналады.
Дамыған капиталистік елдердегі экономикалық реформалардағы салық
жүйесінің атқаратын роліне тоқталмастан бұрын реформалардың сипатына жалпы
түрде тоқталып өту қажет. Және содан кейін ғана салық жүйесінің алатын
орнына және әлеуметтік – реформаларға әсер етуші фактор ретінде оның тиімді
түрде қолданылуына тоқталу қажет.[8]
Реформа ұғымы бір ғана экономикалық үлгі шеңберінде қайта құрудан,
шаруашылық жүргізу тәртібінің өзгеруінен тұрады. Конвертациялық процесс
кезінде басқа экономикалық жүйемен сабақтастыруға болады, бірақ нарықтық
экономиканың негізі күмән тудырмайды.
Нарықтық шаруашылық жүргізу кезінде үнемі жүргізіліп отыратын
реформалар келесі себептерден тұрады: тез өзгеріп отыратын экономикалық
конъюктура, дамудың циклдық сипаты, әлеуметтік саясатқа түзетулердің үнемі
енгізіліп отыру қажеттілігі. Соңғы себеп қандай да бір мобильді нарық
кезіндегі кәсіпкерлер үшін кез – келген шешімнің қабылдануы әлеуметтік
қажеттіліктен емес, керісінше пайда табу мақсатынан туындайтындығымен
байланысты. Реформалар тек қана депрессия кезінде ғана емес, сонымен бірге
кәсіпкерлердің іскерлік белсенділігін ұстап тұру үшін және артық өндіру
қиындығын туындамас үшін тірілу кезеңдерінде де жүргізіліп отырады.
Реформаларды жүргізіп отыратын тұлға ереже бойынша туындаған
жағдайларға салық жүйесі, ақша – несие жүйесi, мемлекеттік меншікті
басқару, мемлекеттік тұтыну, әлеуметтік бағдарлама жүргізу сияқты қолында
әсер ете алу мүмкіндіктері бар мемлекет болып табылады. Сонымен бірге
алғашқы аталған шаралардың бірінші аталған екі түрі ең маңыздысы болып
табылады.
Біз жүргізіп отырған талдаулар салық жүйесінің негізгі ерекшеліктерін,
реформа жүргізу кезіндегі олардың қалай пайдаланылатынын анықтап отыруға
мүмкіндік береді. Осы аталған жағдайлар мен ерекшеліктерге қысқаша тоқтала
кетейік.
Салық жүйесін экономикалық реформалардың факторы ретінде қолдану салық
салудың әсер ету сипаты мен әдістері реформаның масаттарына және реформа
жүргізушілер таңдаған экономикалық концепцияларға (монетарлық және
кейнсиандық) тұтас және толықтай тәуелді болады. Сонымен қатар бірқатар
әлеуметтік реформалар да жоқ емес: қоғамдық өндірістің тұрақты тепе –
теңдікте болуы, өндірістің өсуін ынталандыру, әлеуметтік конфликтлерді
(керістерді) болдырмау барысында табыстарды бөлудің әділеттілігі, баға
тұрақтылығы. Аталған мақсаттардың кейбіреулері бір – бірімен қарама – қайшы
болып келеді, оның ішінде табыстардың әділетті түрде бөлінуі өндірістің
дамуын ынталандыру мақсаттарымен қайшылық тудырады. Аталған жағдай
реформалау процессіндегі салық салу жүйесін түзету кезінде ескерілуі тиіс.
Реформаларды жүзеге асырудың негізі болып қойылған мақсатқа жету
табылады. Бәрімізге белгілі, неокейнсианистердің жақтастары тоқыраудан
шығудың бір жолы сұранысты ынталандыру дейді, ал монетаристерді жақтаушылар
ұсынысты ынталандыру керектігін айтады. Таңдап алынған базистік көзқарас
бойынша реформаның барлық тетіктері, оның ішінде әсіресе салық жүйесі
қолданылады. Экономикалық мектептердің біреуінің таңдап алған басмдықтары
басқа көзқарастарды пайдаланудан бас тартуды білдірмейді. Алға қойылған
мәселелерді шешу кезінде жүзеге асырылып жатқан шаралар бір немесе бірнеше
үйлесімді түрде қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Салықтарды тиімді түрде пайдаланудың шартты жағдайы болып экономикалық
реформаларға әсер етуші факторларлар ретіндегі басқа да тетіктердің,
әсіресе ақша – несие жүйесiнiң қалыптасқан жағдайларға әсерін есепке алып
отыру керек. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің практикасы көрсетіп
отырғанындай салықтық және ақша-несиелік саясаттар бір – бірімен
үйлескеннде ғана реформаны жүргізу дұрыс нәтижеге жеткізеді. Атап айтқанда
салықтар ауыртпалығын төмендету жиынтық сұраныстың жоғарылауына әкеледі, ал
ол өз кезегінде несие бойынша проценттің жоғарылауына және кейбір
инвестициялардың төмендеуіне мүмкіндік береді. Мысалға, 80-ші жылдары АҚШ-
да реформа жүргізу кезінде проценттік ставка күрт төмендеп кетті де, ал ол
оның деңгейін мемлекет тарапынан қысқа мерзімді реттеу мүмкін болмады және
бір уақытта салық ставкасы төмендетілді. Жоғарыда айтылғандардан салық
жүйесін экономикалық реформаларды жүргізудің негізгі факторы ретінде
қарастыруға мүмкіндік туындап отыр:
• Салық жүйесін түзетудің әлеуметтік реформалардың мақсаттарымен
сәйкес келуі.
• Салық салудағы өзгерістердің экономикалық мектептер шегіндегі
реформалардың концепцияларына сәйкес келуі
• Экономикалық реформалар (салық жүйесi, ақша – несие жүйесi және
т.б.) элементтерінің өзара бір – бірімен сәйкес келуі.
Келтірілген жағдайды схема түрінде де келтіруге болады:
2 сызба
Салықтық реформаларды жүргізу кезіндегі әлеуметтік тиімділікке қол
жеткізудің сыртқы жағдайлары
1. Барулин С.В.Салықтар экономиканы реттеудің негізгі құралы ретінде.
Қаржы-қаражат, 1-саны.1996..
Жалпыланған түрде қарастыратын болсақ, салық ставкаларының төмендетілуі
өндірістің өзін ынталандырады. Оның ішінде, мысалға 90-шы жылдары Жапонияда
экономикалық реформалар жүргізілген кезде жетекші салықтардың ставкалары
төмендетілген болатын.
Салық ставкаларының жоғарылауы , біріншіден ташылықсыз бюджетке
әкеледі, қоғамдық өндірістің теңелуіне әкеледі.
Дегенмен, салық жүйесіндегі реформалаудың көмегімен белгілі бір
әлеуметтік мақсаттарға жеткенімен, салықтардың фискалды фунциясының
басымдық танытатынын ұмытпаған жөн. Сондықтан салық ставкаларын төмендету
(салықтық ауыртпалықты көлдеңінен әлсірету) экономикалық реформалар жүргізе
отырып төмендету, салық базасын кеңейтуді (салықтық ауыртпалықты тікелей
күшейту ) үнемі іздестіріп отырумен астасады. Кейбір жағдайларда
табыстардың белгілі бір түрлері бойынша жеңілдіктерді азайтуға тура келеді:
ссудалар бойынша пайыздар, жұмыссыздықпен уақытша жұмысқа жарамсыздығы
бойынша жәрдемақылар және т.б. Осылайша, экономикалық реформалар жүргізген
кезде салық салуды түзету сәйкесінше макроэкономикалық мақсаттардың
орындалуына мүмкіндік береді, бірақ салықтар функциясы, әсіресе фискалды
функциясы екніші жолға сырғытылмайды.
2 бөлім Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері мен
қызмет етуін талдау
2.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қазіргі жағдайы және
тигізетін септігі
Салық жүйесі салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің байланысы
және мемлекетпен басқарылатын қаржы ресурстардың жалпымемлекеттік қоры
болып табылады.
Негізінен салық салудың құрылуы негізгі принциптер және белгілі
экономиалық қатынас ережесімен анықталады. Егер салық салудың принципі
дұрыс құрылмаса салық салудың тұрақсыздығына, шектен шығуына, элеуметтік-
экономикалық жүйенің бұзылуына алып келеді. Салық салу жүйесі мен принципі
құрылған кезде нарықтық экономикадағы әртүрлі деңгейдегі салық жүйесінің
тұрақтануы үшін міндетті түрде салық саясаты араласуы керек.
Мемлекетіміздің экономикасы тәуелсіз нарықтық экономикаға көшуіне
орай ақша-несиелік, бюджеттік-салық саясатын тұрақты құрып алды. Қазақстан
Республикамыз нарықтық қатынас шартына сай салық саясатының құрылуына
байланысты еңбегі сіңген экономистер, мен ғалымдардың еңбектері
қарастырылып жатыр. Осыған орай Қазақстанның салық жүйесін құрылуына және
тұрақты қызмет жасауы үшін әлемдік тәжірибедегі салық салу жүйсін және
олардың қызмет жасау кезіндегі салық саясатына байланысты ережелер мен
заңдарға жүгінуін қарастыру қажет.
Салық салуға яғни салық салу жүйсінің құрылу принциптері туралы
экономикалық әдебиеттерде толық қарастырылады. Мұнда эртүрлі салық салу
принциптеріне көптеген мысалдар келтіріледі.
Салық салу жүйесінің принциптеріне классикалық анықтаманы өз
заманында А. Смит береді:[9]
1. Мемлекет мүмкіндігінше, төлемқабілетіне байланысты толықтай
үкіметтің шығындарын жабуға араласуы қажет. Бұл шарттар бюджеттің
тұрақтылыға алып келеді.
2. Әр қайсысы салықты төлеу міндетті және ол анықталуы тиіс. Салықты
төлеу мерзімі және салық көлемі жөнінде салық төлеуші хабардар болуы тиіс.
3. Әр салық белгілі мерзімде алынуы керек, сонымен бірге салық
төлеушіге ыңғайлы болу тиіс.
4. Әр салық, салық төлеуші қалтасынан алынатын қаржы яғни былайша
айтқанда мемлекет кассасына түсетін ақшадан асып түспейтін қылып
орналастырылуы керек.
Аталған салық салу прнциптерінің соңғы үш принциптері салық
саясатының негізіне айналды.
Бүгінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі мен салықтарды ұдайы
және айтарлықтай реформалау үстінде. Бұл процестердің өтпелі кезең
талаптары мен өмір тынысына, сондай-ақ мемлекет пен қоғамның мүдделері мен
қажеттеліктеріне, республикалық бюджетпен жергілікті бюджеттердің кірістері
мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға, салықтар жүйесін
өзгертуге, салық салу базаларын таңдау және қалыптастыру әдісемелеріне орай
жүзеге асырылып жатқаны белгілі.
Салық жүйесі мемлекеттік билік рогандары мен салық төлеушілердің
өзара қарым-қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады
және ол мемлекеттің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде
пайдаланылады:
1 Салық салу принциптері;
2 Салықтарды белгілеу және аумақта заңи күшіне енгізу тәртібін;
3 Салықтар (жекелеген слықтар мен өзге де міндетті төлемдердің
түрлері мен тізбесін) жүйесін;
4 Салықтан түсетін түсімдерді әр деңгейдегі бюджеттер арасында
бөлу тәртібін;
5 Салықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін;
6 Мемлекеттік салықтық бақылау;
7 Салықтық қатынасқа қатысушылардың жауапкершіліктерін;
8 Салықтық қатынасқа қатысушылардың құүқықтары мен тиісті
мүдделерін қорғау тәсілдерін қамтиды;
Мемлекеттік салық жүйесінің жұмыс істеуінің және салық салудың
негізінде мына:
1 Салық салу аясында тұрақтылық пен орнықтылықты сақтау мақсатында
белгілі бір баланстарды бұзатын салықтық заңнама қолдануға тыйым салу;
2 Салық әкімшілігін жүргізу жөніндегі іс-әрекеттердің мәжбүрлеу-
жазалау сипатында болуына жол бермеу;
3 Экономикалық-қаржылық мүдделердің біршама теңдігін қамтамасыз
етуге талпыныс жасау;
4 Табыстарды тек салықтар арқылы қайта бөлу;
5 Салық функцияларының арасындағы біршама теңдікке қол жеткізу;
6 Салық салудың бейтараптылығын, ашықтығын, айқындығын және
әмбебаптығын қамтамасыз ету;
7 Салықтардың салық жылында бірнеше мәрте алынуына және салықтық
тең құқтылықтың болмауына жол бермеу тәрізді және т.б. принциптердің
жатқаны дұрыс болады.
Жоғарыда баяндалған жәйттерді ескерсек, мемлекеттің салық жүйесі деп
Қазақстан Республикасы аумағы мен мемлекеттің салықтық құзырының ауқымында
қалыптасқан қазіргі заманғы талаптар мен халықаралық салық салу
стандарттарына сай салық салудың өте маңызды жағдайлары мен мән-жайларының
жиынтығын айтамыз.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі мынадай құрылымдық
әлементтерден тұрады:
1. Салықтарды белгілеу және салық салу аясына енгізу тәртібі мен
негіздерінен (заңнамалық актілерінде белгіленіп, бекітлуі);
2. Салықтар (алынатын салықтар мен міндетті төлемдердің түрлері
және тізілімі) жүйсінен;
3. Салықтарды алыну көздерінен;
4. Салықтарды алудың түрлері мен принциптерінен;
5. Салықтарды алу деңгейінен;
6. Мемлекеттік салықтық бақылаудың нысандары мен әдістерінен;
7. Салық төлеушілердің тиісті құқықтары мен міндеттерінен;
8. Мемлекеттік органдардың өкілеттіктерінен;
Қазіргі уақытта мемлекеттің салық жүйесін ұтымдыландыру мақсатында
мынадай маңызды мәселелер: найманбаев
1. Тікелей және жанама салықтардың арасындағы арақатынастардың
тиімділігін айқындау;
2. Бір салық салу базасына әрт үрлі салық салуды болдырмау;
3. экономикалық-құқықтық табиғаты бойнша өзінің құрамына бірден
салық қосылатын салық базасынан салық алуға жол бермеу;
4. Экономика тұрғысынан тиімді деп табылатын салық жеңілдктерінің
тізбесін белгілеу;
5. Резиденттілік принципін қолдануды дұрыс жолға қою;
6. Салықтық міндеттемелерді іске асыратын жер мен оны орындау
мерзімін нақты анықтау;
7. Шағын кәсіпорынсіпкерлік субьектілеріне қатысты айрықша салық
режимдерін қолдану;
8. Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қаржылық базаларын
реттейтін жаңа салықтық механизмдерін құру;
9. Салық механизмнің мемлекеттік шаруашылық жүйесінің вертикалі
мен горизонталі бойынша тиімді жұмыс істеуі көзделініп отыр.
Негізінен салық саясаты салық жүйесінің салықтық механизмі арқылы
іске асатынын естен шығармаған жөн. Салықтық механизді қалыптастыру
барысында заңды және жеке тұлғалар салықтарының аралық қатынасы, салықтық
міндеттемелердің туындауын негіздейтін өндіріс пен үй шаруашылығының
базистік көрсеткіштері және әрбір базистік көрсеткіштен алынатын салықтың
ставкалары сияқты басты мәселелер шешіледі.
Салықтық механизм ұйымдастырушы салықтық құқықтық нормаларда
айқындалған әртүрлі салық құралдары арқылы жүзеге асырылатын салық салу
саласын мемлекеттік басқарудың әдістері мен нысандарының жиынтығынан
тұрады. Осы орайда салықтық механизм салық заң актілерінің тиісті
ережелерін іске асыру жағдайлары мен қағидаларының жиынтығы ретінде көрініс
табады. Демек, салықтық механизм салық салуды мемлекеттік басқарудың негізі
болып табылатын салықтық құқыққа сүйенеді.
Демек, осыдан келе мемлекетте қалыптасқан экономикалық-қаржылық және
ұйымдастырушы салықтық құқықтық қатынастар жүйесі механизмді құрай отырып
салық жүйесінің тетігі болып табылады.
Жалпы айтқанда салық жүйесі мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар
арасындағы қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық
механизмі, яғни салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары
мен салыққа қатысты кесімдердің, салық қызмет органдардының жиынтығы.
Салық жүйесінің мәнін, экономикалық көрсеткіштерін ашатын және салық
жүйесін қалыптастыратын элементтердің қазіргі нарықтық экономикадағы
жағдайын қарастырмас бұрын бастапқы кезеңдегі салық жүйесінің қозғалысына
мән берген жөн.
ҚР 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған ҚР-дағы Салық жүйесі
туралы Заң тәуілсіз салық жүйесін құрудың ең алғшқы бастамасы болып
табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың
бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көп өзгерістер болды және
экономиканың дамуына көптеген құбылыстар атап айтқанда, меншіктің көптеген
түрлерінің дамуы шаруашылық жүргізуші субьектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі іске аса бастады.
Осы кезеңдерде заң бойынша алғш рет Қ.Р. 42 салық түрі қызмет етті
және олар 3 топқа бөлінді:
- жалпы мемлекеттік салықтар-10
- міндетті үрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар-11
- жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап
айтқанда, басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған
ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің
көптігі халықаралық салық салу қағидалардың назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі. Осыдан келіп
еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындайды. Қазақстан
үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың
концепциясын қабылдады.
ҚР президентінің 24.04.95ж. қабылдаған Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995ж 1-
ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Беттер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1бөлім Салық жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы
1.1 Салықтың тарихи және экономикалық мәні мен салық түрлерінің жүргізілу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Салық саясаты мен салық салудың қоғамдық әлеуметтік-экономикалық
құрылымындағы атқаратын
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.13
2 бөлім Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері мен
ерекшеліктерін салыстырмалы түрде талдау
2.1. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қазіргі жағдайы және
экономикамызға тигізген
септігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..23
2.2. Салық жүйесінің қалыптасу кезеңдеріндегі өзгерістер мен
ерекшеліктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31
2.3. Салық жүйесі даму кезеңдері мен салық салудың әлеуметтік
функциялардың нарықтық экономикаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
3 бөлім Салық жүйесінің ел экономикасының іске асуына әсері
3.1.Салық жүйесін дамытудағы дамыған елдердегі іс-тәжірибесі ... ... ... ...44
3.2.Мемлекеттің салық жүйесін жетілдіру жолдары мен салық салу
стратегиясын айқындауға ат
салысу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59.
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының экономикасы
нарықтық экономика жүйесінде әлемдік стандартқа сай жан-жақты даму үстінде.
Алайда экономиканың белсенді өсуіне түрткі болатын алғышарттарды
қалыптастыратын жағдайлар жоқ емес. Оларға саяси тұрақтылық, әлеуметтік
мәселеге көңіл бөлудің жеткіліксіздігі, лайықты геосаяси жағдайлар,
шаруашылық байланыстың әмбебаптығы жатады.
Қазіргі таңда мемлекеттің алдына қоятын негізгі мәселердің бірі –
мемлекеттің қаржы көздерін реттеу мен мемлекеттің кіріс көздерін
қалыптастыру мәселесі болып отыр.
Тәуелсіздік алғаннан бері Республикада дербес салық жүйесі қызмет
етуде. Сондықтан салық жүйесінің ұдайы өзгеріп, жетіліп отыруы заман
талабы.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен
қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси
әлеуметтік шалардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салықтар – мемлекет қаржысының қайнар көзі. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланады. Мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардың бір
мезгілде бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер болып табылады десекте тағы
салықтың маңыздылығын ұғамыз.
Экономикалық қатынастарды реттейтін негізгі мемлекеттік құралдардың
бірі салық саясяты. Салықтар – мемлекеттің пайда болу кезеңінен бастап
экономикалық қатынастарға қажеттілік қызметін атқарып келе жатқан құрал.
Осы жүйе дамып тиімді жүруіне міндетті түрде салық жүйесі араласуы қажет.
Мемлекеттік бюджеттің көп бөлігін салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерден құралатыны бізге мәлім. Сонан кейін әр турлі салаларды
қаржыландыруға жұмсалады.
1995 жылы қабылданған салық заңнамасы ТМД аумағында ең прогрессивті
болды. Алайда ел экономикасындағы нарықтық өзгерістер мен әлем нарығындағы
жағдай қызмет етіп жатқан салық жүйесіне өзгертулер мен толықтырулар
енгізуді талап етті.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру ғана емес салық механизмін іске асыру
яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты
кесімдердің жиынтығы бола отырып аталған слық механизмі қоғамдық өндіріске,
ғылыми-техникалық прогреске, тұтыну көлемі мен сапасына әлеуметтіксаясаты
арқылы әсер етеді
Осыған байланысты салық қажеттілігі туралы және салық механизмі мен
салық түрлерін зерттеген ұлы философтар мен ойшылдардың тұжырымдамалары аз
емес.
Экономист М.Монтескье: “Халықтан алынатын және оларға қалатын
бөлшекті анықтау, бұдан басқа еш нәрсе соншалықты даналық пен ақылдылықты
қажет етпейді”.[1]
Біреулері “салық-мемлекет көзі” десе, екіншілері қарсы пікірде
болған. Әйгілі қайраткер Ф. Аквинский: “ Салықтар - бұл рұқсат етілген
ұрлық түрі” [2] деп пайымдаған.
Демек, салық жүйесінің дұрыс ұйымдастырылуы республиканың
экономикалық дамуының алғышарттарының ең негізгісі.
Әлемдік тәжірибеде салық жүйесі төмендегідей екі топқа бөлінеді:
1. табысқа бағытталған;
2. шығыстарға бағытталған.
Бірінші топқа жеке тұлғалардың мүлкі мен табыстарына, сонымен қатар
әлеуметтік сақтандыру жарналары мен мұрагерлікке қатысты тікелей салықтар
жатады. Республикамызда қызмет ететін тура салықтарға корпоративтік табыс
салығы, жеке табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдарына
салынатын салық, әлеуметтік салық және жер қойнауын пайдаланушылардың
арнайы төлемдері мен салықтары жатады.
Екінші топ товарлар мен қызметтер бағаларына аударылатын жанама салықтар
болып табылады. Қазақстанда қосылған құн салығы мен акциздер қызмет етеді.
Жанама салықтардың ең негізгісі – тұтынушының табысына байланысты емес және
товарлар немесе қызметтер бағасына кіретін салық қосылған құн салығы.
Қосылған құн салығы жанама салық ретінде тура салықтардан артықшылығы
салықты төлеу процессі аса байқала бермейді, төлеушілер үшін де есептеудің
салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді.
Нарықтық экономикаға көшкеннен бері халықшаруашылық саласында
сауалдардың тууы, шаруашылық жүйесінің баяу қозғалуы мен басқа
мемлекеттерден артта қалуы салық жүйесі мен салық механизмнің дұрыс
жүргізілмеудің әсері.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанда қабылданған Салық
жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы
болды. Салық жүйесі енгізілгеннен бері қазіргі таңға дейін салық жүйесінде
болған құбылмалы өзгерістерді төрт кезеңде қарастыруға болады.
- 1 кезең (1992-1995жж) –жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
- 2 кезең (1996-1998жж) – нарықтық экономикаға қатысты
жүйесін құруды аяқтау;
- 3 кезең (1998-2000жж) – барлық қағидалардың ескірілуі арқылы
салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу,салық
жүйесін одан әрі дамыту;
- 4 кезең (2001-2002жж) – Жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске
қосылды;[2]
Салық жүйесінің даму кезеңдерінде айтарлықтай салық заңдары тұрақты
іске қосылып, салық жүйесіне нәтижелі толықтырулар мен енгізулер енгізілді.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің кезеңдерге сай жандану ел
экономикасының тұрақтануына, сонымен қатар саяси әлеуметтік шараларды
толығымен іске асуына мүмкіндік туғызды.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Қаржы Министрлігіне
жуктеледі.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмыстың мақсаты:
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі жүргізілуінің экономикаға әсері
мен салық жүйесінің қалыптасу кезеңіндегі өзгерістер мен ерекшеліктерін жан-
жақты талдау. Салық жүйесінің артықшылығы мен кемшілігін ашып көрсету. Тек
Қазақстан Республикасындағы салық жүиесімен шектеліп қана қоймай көрші
мемлекеттердің салық жүйесімен салыстыра отырып дәйектер келтіру болып
отыр.
Жоспарланған мақсатқа сәйкес төмендегі міндеттер қарастырылады:
- Салық жүйенің экономикалық мәні мен ерекшелігін көрсету;
- Салықтар мен салық жүйесінің қажеттілігін талдау;
- Салық жүйесі мен салық саясатының эконмикаға әсерін ережелер
мен қаулыларға жүгіне отырып
талдау жүргізу;
- Салық жүйесі дамуының төрт кезеңіне сипаттама беру;
- Мемлекетіміздегі салық жүйесін шетел тәжірибесімен
салыстырмалар жүргізу;
- Салық жүйесінің даму кезеңдерінің нарықтық экономикаға әсерін
қарастыру;
Бітіру жұмысы маңызды үлкен үш бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімде жалпы салық жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы, салық
жүиесіне тән белгілер мен қасиеттер, Қазақстан Республикасы салық жүйесінің
құрылымдық элементтері, салық саясаты әсерінен салық жүйесінің өзгеруі
жазылған.
Екінші бөлімде салық жүйесінің тап қазіргі жағдайдағы қозғалысы және
жетістіктері, салық жүйесінің даму төрт кезеңдері сонымен қоса олардың
айырмашылығы, кемшілктер мен артықшылықтары, жасалған өзгерістер мен
толықтыруларының тиімділігі, сол кезеңдерден кейінгі жағдайдың нарықтық
экономикаға сай келуі ашып көрсетілген.
Салық жүйесінің дамыған елдердегі тәжірибесі, шетел мемлекеттеріндегі
жүргізілетін салық жүйсімен салыстырмасы, сызба, кесте түрдегі салық
жүйесіне байланысты мысал келтірулер, салық жүйесін жетілдірудің сан- қырлы
жолдары үшінші бөлімде келтірілген.
Жұмысты орындау барысында сүйенген ақпарат көздері Қазақстан
Республикасының Салық Кодексі, оқу құралдары, газет-журналдар мен интернет
сайттары қолданылған әдебиеттер тізімінде көрсетілген.
1бөлім Салық жүйесінің экономикалық мәні мен маңызы
1.1 Салықтың экономикалық және тарихи мәні мен салық түрлерінің жүргізілу
принциптері
Салықтар қоғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған. Салық және салық салу
ұғымы сонау салық төлеу үшін тіркеу тізімімен әйгілі болған Рим жерлері,
көне Үндістан аймағындағы халықтан мәжбүрлеп алынған салықтар, ал Грекияда
құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу ретінде берілетін мал-мүлік салығы
болған.[3]
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін шешуге
орасан зор үлесін қосқан бірден-бір құқықтық деректер көзі Тәуке ханның
хандық құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті Жарғы
болып табылған.
Алғашқы ұйымдастырылған салық механизмі ретінде Ежелгі Рим салық жүйесі
болып табылады. Рим мемлекетінің алғашқы даму кезеңдерінде салықтар тек
әскери шығындарды жабу мақсатында қолданатын. Рим азаматтары жеке мүлкі
мен жанұя жағдайы туралы өтінішінде (бүгінгі декларация) көрсетілген
табысына сәйкес салық салынатын. Салық соммасы (ценза) арнайы іріктелген
тұлғалармен анықталған.
Б.э.д. IV-III ғасырларда салық жүйесінің дамуы жалпы мемлекеттік және
жергілікті (коммуналды) салықтардың пайда болуына түрткі болды. Бірыңғай
салық жүйесі болмағанмен, салық жеңілдіктері берілетін, мысалы соғыс
жеңіспен аяқталған жағдайда салықтар төмендетілетін немесе жойылатын.
Римдегі мемлекеттік институттардың дамуы түбегейлі салық реформасына
алып келді. Нәтижесінде ең алғашқы ақшалай нысандағы салық пайда болды.
Сонымен бірге Октавиан Август (б.э.д.63-14) тұсында тура салықтармен қатар
алғашқы жанама салықтар пайда болды. Мысалы, айналым салығы-1% құлдарды
сатудағы айналым салығы- 4% т.с.с. Ежелгі Римде (Б.э.д.IV-VI) жол бажы,
шарап, бидай, қияр, сабынға салық, товарларды әкелу, әкету баждары.
Европада XVI-XVII ғасырларда тура және жанама салықтардан туратын
салық жүйесі құрылды. Аса маңызды рөлді алып келетін, кететін товарлардан
қала қақпасының алдында алынатын акциздер, жан басына салынатын салық пен
табыс салығы атқарды.
Ресейге келетін болсақ, IX ғасырдың аяғынан ежелгі ресейлік рулар мен
жерлерді біріктіру кезінде қаржы жүйесі дами бастады. Негізгі салық салу
нысаны –алым болды. Ресей шежірелерінде ақшалай, тамақ және кәсіп
өнімдерімен төленген. Киев мемлекетінің алым бірлігі ретінде әр
шаруашылықтағы пеш пен труба санымен анықталатын түтін болған.
Жанама салықтар сауда және сот баждары нысанында салынатын. Кең етек
жайған алымдардың бірі ірі қалалар мен аудандардан өткенде товарларға
салынатын баж- мыт деп аталған.
XIII ғасырда Шыңғыс хан тұсында Ресейді Алтын Орда жаулап алу
нәтижесінде салық салу механизмдері де біршама жетілді деуге болады. 1257-
1259ж Китат (Шыңғыс хан туысқаны) басшылығымен халық санағы жүргізілді,
объектісі ретінде патша сарайы мен шаруашылықтар болған. Бүгінге жеткен
мәліметтер бойынша 14 алымдар түрі бекітілген болған. Ең негізгілері:
“патша алымы”, сауда алымдары (“мыт”, “тамка”) , монғол елшілерін
қамтамасыз ету алымдары, тасымалдау үшін алымдар т.б. Жыл сайын алым
ретінде “мәскеулік шығыс” 5-7 мың күміс рубль, ал “новгородтық шығыс”- 1,5
мың рубльді құрады.[4] Ресей экономикасын құлдыратқан монғол қоластынан
кейінгі Ресей салық жүйесі Иван III тұсында реформаланды. Петр I тұсында
бюджет кірісінің басым бөлігін тура салықтар құраса 50% , ал Екатерина II
тұсында жанама салықтар 42% (жартысынын көбін ішімдікке салынатын салықтар
құрады). Ежелгі орта ғасыр қалаларында тура салықтар басым болды.
Ресей имперниясының қаржылық құқық саласы бойынша көрнекті ғалымы П.П
Гензель бұрынғы кездерде етек жайған салықтарға байланысты заңсыз
мәжбүрлеулер жөнінде: Көне заманнан бері салық салудың техникалық жолдары,
әралуан кадастрлары және өндіріп алудың аса бір икемді тәсілдері жақсы
мәлім болған- деген. Олкезде тек бағындырылған халықтан салық алуға
бағытталған қаржылық мәжбүрлеулер түсінігі қалыптасқан.
Салықтар, салық салу және салықтық құқық жөнінде кезінде А. Смит, Д.
Рикардо, У. Петти, Н. Тугенев, М. Сперанский, Ш. Уәлиханов, Ы Алтынсарин,
А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігі мен қазіргі
егеменді еліміздің ғалымдары М. Оспанов, А. Худяков қалыптастырған маңызы
зор теориялар, экономикалық көзқарастар осы салықтардың қоғам мен мемлекет
үшін ауадай тқажет екенін дәлелдеп отыр.
Э. Д. Соколованың пікірі бойынша: “салықтар-заңға негізделген
қайтарымсыз негіздегі міндетті төлемдер”[5]
С.Г. Пепеляев салықтарға өте қызық және ерекше анықтама береді:
“салықтар – заңмен белгіленген заңды және жеке тұлғалардың меншігіне
міндетті, қайтарымсыз негізде, жауапқа тартылмайтын мемлекеттік мәжбүрлеу
сипатында, қоғамдық билік субъектілерінің төлемқабілеттілігін қамтамасыз
ету мақсатында қол сұғу”[6]
Найманбаев С.М. “салықтарды - көп қырлы-аспектілі, кезеңдер сайын
пайда болатын, тұрғылықты және ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай
төлемдер” деп айқындайды.[7]
Жоғарыда айтылған экономист ғалымдардың анықтамаларын қорыта келгенде,
салықтар- бұл мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардың белгілі бір
мөлшерде және мерзімде түсетін қайтарымсыз негіздегі міндетті төлемдер
болып табылады деген анықтамаға келеміз.
Салықтардың экономикалық маңызын түсіну үшін функцияларына тоқталып өткен
жөн. Салықтардың негізгі қызметтеріне төмендегілер жатады:
• фискалдық;
• реттеушілік;
• бақылаушылық.
Бірінші қызметіне келетін болсақ, фискалдық қызметі арқылы мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып,
әлеуметтік, әскери, қорғаныс, т.б. шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Салықтардың екінші қызметі реттеушілік қызметі болып табылады.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішіндегі
негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
тетіктері өндірістің дамуын реттейді, сонымен қатар ақша және баға саясаты,
шетел инвесторларын ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамытуды
жүзеге асырады.
Үшінші бақылау қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің
тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақтылы бюджетке төлеп отыруын қамтамасыз етеді.
Жоғарыдағы аталған қызметтер, заңды және жеке тұлғалар арасындағы
қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі,
яғни салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары, салық
қызметі органдарының жиынтығы салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар,
экономикамызды қайта құруға, өндірістің ұлғайып қайта дамуына және саяси
әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Ал салық
процессін тиімді ұйымдастыру мақсатында салықтарды ерекшелік белгілеріне
байланысты жіктеу қажеттілігі туындайды.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі. Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта
қолданылады. Оларға корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы т.б.
салықтар жатады. Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген
нақты шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын салық
жолдарды жөндеуге жұмсалады, әлеуметтік салық әлеуметтік салаға жұмсалады.
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі. Табысқа салынатын
салықтар салық төлеушінің кез-келген салық салынатын объектісінен түсетін
табысынан алынады. Ал тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе
қызмет құнын төлеген кезде төлейді.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді. Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын
объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады. Мысалы, жер салығы, мүлік
салығы. Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен
алатын табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпоративтік табыс салығы
және жеке табыс салығыжатады.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама болып
бөлінеді Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады. Ал
жанама салыққа келетін болсақ, товар немесе қызмет бағасына алдын ала салық
енгізілгендіктен, сатушы аударады.
Тура және жанама салықтардың экономикалық мазмұнын талдау олардың
қоғамдық- экономикалық жүйедегі орнын анықтауға мүмкіндік береді:
• тура салықтардың басымдылығы, әдетте жоғары ұйымдасқан жүйелерге тән.
Бұл жүйелер шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық мүддесіне
әсер ететін салықтық реттеу мүмкіндігі жоғары.
• жанама салықтардың басымдылығы халық шаруашылығы депрессивті
жағдайдағы, диспропорциялы құрылымдарға, тар салық базалы, әлсіз салық
аппараты бар жүйелерге тән.
Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің
салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер –
салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және жинақтап айтқанда салықтық
түсімдер болып есептеледі.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілермен ерекшеленеді.
Осы орайда салық:
- түсім көзі жалпы ұлттық табыстың белгіленген бөлігі болып табылатын
төлем;
- міндетті төлем;
- жекелей – эквивалентсіз төлем,
- қайтарылмайтын төлем;
- мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
- ұдайы төлем;
- мәжбүрлі төлем;
- заң жүзінде белгіленген төлем;
- құқыққа сай төлем;
- жүзеге асырылуы кезінде төленетін салық сомасының меншік нысанының
әрқашанда мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен көрініс табатын
төлем;
- мөлшері алдын ала айқындалған төлем;
- қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
- тек құқықтық нысанда болатын төлем;
- материалдық – заттай төлем;
- табыстарға салынуына байланысты тікелей, ал тұтынуға (шығынға)
салынуына қарай жанама болып төленетін төлем,
- бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті салық салу жүйелеріне байланысты мемлекеттік және
жергілікті болып көрініс табатын төлем болып саналады;
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың
негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас
бөліктерінің жиынтығы – салық элементтері арқылы айқындалады.
Салық төлеушінің салық төлеу жөнінде мемлекет алдындағы міндетін оның
салықтық міндеттемелерінде нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті
бюджетке төленетін салықтық төлем сомасына байланысты салықтық міндеттемені
және оның орындалуын айқындайтын, сондай-ақ мелекеттің салық жүйесіндегі
әрбір салықтың элеуметтік-экономикалық және заңи мән-жайының тетік
белгілерін, қолдану тәртібін ашып көрсететін Қазақстан Республикасының
Салық кодексінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас бөліктерінің кешені –
салық элементтері болып есептелінеді.
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискалдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі.
Салық элементтеріне:
1) салық субьектісі;
2) салық обьектісі;
3) салық базасы;
4) салық базасын есепке алу тәртібі;
5) салық ставкасы,
6) салық салу бірлігі;
7) салық заты;
8) салықтық кезең;
9) салықты есептеу тәртібі;
10) салықты төлеу мерзімі;
11) салықты төлеу тәсілі мен тәртібі;
12) есеп беру кезеңі;
13) салық жеңілдіктері мен преференциялары;
Салықтар - өте көп қырлы, мемлекеттің тдаму кезеңдеріөзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.
Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып
мемлекеттік қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары
мемлекет белгілеген бағыт бойынша іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына:
1) фискалдық;
2) бөлуші функциясы;
3) реттеуші функциясы;
4) бақылаушы функциясы;
5) жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады.
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың ғылыми зерделенуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді
көздейді.
Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:
1) алыну тәсілдері бойынша;
2) салық салу субьектілері бойынша;
3) салық салу обьектілері бойынша;
4) кірісіне салықтық түсімдер есептелінетін бюджет деңгейі бойыеша;
5) салықты енгізудің мақсат бағдары бойынша;
6) салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану ауқымы
бойынша;
7) салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша жіктеу принциптер
жатады;
Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама салықтар;
тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті аумақтардағы салықтар; жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы
алынатын және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне:
1) корпорациялық табыс салығы;
2) жекелей табыс салығы;
3) қосылған құн салығы;
4) акциздер;
5) экспортталатын шикі мұнайға, газ консатына рента салығы;
6) жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
7) әлеуметтік салық;
8) жер салығы;
9) көлік құралдары салығы;
10) мүлік салық жатады.
Жоғарыда атап өткендей мемлекет бюджет қорын байытушы салықтық құқық
көмегімен алынатын міндетті төлемдер, яғни салықтар, алымдар, баждар,
төлемақылар болып отыр.[3]
Алымдар. Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан
өтінуші-келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті
қызметтер мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсатты – бағдарлы, біршама –
эквивалентті әрі міндетті ақшалай төлемдер.
Алым өзіне тән біржолғы төлем, біршама-эквивалентті төлем, міндетті
төлем, нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем, ақшалай төлем, өтемдік
сипатта болатын төлем, көрсетілген қызметтің құны есепке алына отырып
жүзеге асырылатын төлем, кейде мемлекеттің материалдық мүддесі басым болып
кететін төлем сияқты белгілермен ерекшелінеді.
Баждар. Баж - арнайы мамандандырылған уәкілетті мемлекеттік органдар
тарапынан өздеріне өтінуші-келуші тұлғаларға қатысты жасалғвн заңи маңызы
бар белгілі бір іс-қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама - әквивалентті, міндетті ақшалай
төлем.
1 сызба
Мемлекеттік жюджетке төленетін төлемдер
Мемлекеттік
Кедендік
Алымдар
Төлемақы
Баждар
Заңды тұлғаларды
мем-лекеттік
тіркегені үшін
Жеке кәсіпкерлерді
мем-лекеттік тіркегені
үшін
Жылжымайтын мүлікке
және олармен жасалатын
мәмілелерге құқықтарды
мемлекеттік тіркегені
үшін
Радиоэлектрондық
құралдарды және жилігі
жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені
үшін
Жер учаскесін
пайда-ланғаны үшін
Жер бетіндегі
көздердің су
ресурстарын
пайда-ланғаны үшін
Қоршаған ортаны
ласта-ғаны үшін
Ерекше қорғалатын
та-биғи аумақтарды
пайдаланғаны үшін
Орманды пайдаланғаны
үшін
Қалааралық және
халық-аралық телефон
байланысын бергені
үшін
Радиожилік спектрін
пайдаланғаны үшін
Найманбаев С.М., Салықтық құқық, 2006, бет.21
Төлемақы. Төлемақы – уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздеріне
өтінішпен келуші тұлғаларға көбінесе материалдық сипаттағы табиғи, содай-ақ
кейде өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір обьектілерді, не болмаса
соларға байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай
төлем.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасы мен фискалдық саясаттың мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекетің экономикалық
әлеуметінің, (күш-қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескеретін жәйт, салықтың экономикалық мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет. Демек салық,
салық салу, мемлекеттің салық жүйесі деген сөздердің мағынасын мемлекеттің
кірісін салық төлеушілердің - заңды және хеке тұлғалардың материялдық
мүдделеріне мүмкіндігінше нұқсан келтірмей қалыптастыру керек деп түсінген
дұрыс.
Жоғарыда келтіргендей салықтар (салық салу жүйесі) адамзат
өркениетінің әр қилы кезеңдерінде туындап, қалыптасып, дами отырып бүгінде
белгілі бір деңгейде дамыған әрбір мемлекеттің мызғымас атрибуты, сол
мемлекеттің қандайда болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және
әлеуметтік-экономикалық салаларын реттеудің тапсырмас құралы ретінде
көрініс табуда.
1.2 Салық саясаты мен салық салудың қоғамдық әлеуметтік – экономикалық
құрылымдағы атқаратын ролі
Мемлекеттің салық саясаты салық жүйесінің салықтық механизм арқылы
іске асырылады. Слық салыудың әр түрлі әдіс тәсілдері, ережелер,
заңнамалары сіке асқан кезде салық саясаты бақылп отырады. Ал салықтық
механизмді қалыптастыру барысында заңды және жеке тұлғалар салықтарының
аралық қатынасы, салықтық міндеттемелердң туындауын негіздейтін өндіріс пен
үй шаруашылығының базистік көрсеткіштері және әр бір базистік көрсеткіштен
алынатын салықтық ставкалары сияқты мәселелер шешіледі.
2000 жылы Салық кодексiнiң енгiзiлуi қазақстандық салық заңнамасын
дамытудың маңызды кезеңi болды, ол салық саласындағы құқықтық тетiктердің
тиiмдiлiгiн бiр мезгілде арттыра отырып, алдындағы жылдары құрылған салық
жүйесiнiң тұжырымдамалық негіздерін нығайта түсті.
Кеден iсi саласындағы құқықтық нормаларды бiрiктiретiн және жүйелейтiн,
қоғамдық қатынастарды реттейтiн, кеден рәсімдерін оңайлатуға және сонымен
бiр мезгілде тиімдiлiгiн арттыруға мүмкіндік беретiн халықаралық нормаларды
барынша пайдаланатын Қазақстан Республикасының Кеден кодексi қолданысқа
енгiзілдi.
Салық кодексiн қолданудың оң нәтижелерiмен қатар елдiң экономикалық өсуi
және инвестициялық ахуалды жақсарту үшiн жағдайларды қамтамасыз ету
мақсатында салық жүйесiн жетiлдiру проблемасы шешiлмеген күйiнде қалып
отыр.
Қолданыстағы салық заңнамасының ережелерi жеке тұлғалардың табыстарын
ресми емес айналымнан шығаруға, негiзгi жабдықтарды ұдайы өндiру мен
жаңартуға инвестициялар салу үшiн оңтайлы жағдайлар жасауға толық
жәрдемдеспей отыр.
Инновациялық қызметтi ынталандырудың пәрмендi тетiктерi жоқ, бұл ғылымды
көп қажет ететін және жоғары технологиялы өндiрiстердiң дамуы белгiлi
дәрежеде терiс әсер етуде.
Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесiн одан әрi жетілдіру
қажет.
Мақсаттары:
Республикада жүргiзiлетін салық саясатының мақсаты экономикаға
инвестициялард
ы одан әрi көтермелеу,
инновациялық белсенділікті ынталандыру, төлем қабілетi бар сұранымды
арттыру үшiн халықтың қолында бар табысты көбейту болып табылады.
Шешу жолдары
Әлеуметтiк салық бойынша ставкалардың регрессивтi шәкiлiн және жеке
табыс салығы бойынша неғұрлым ырықты ставка шәкілін белгілеу;
қосылған құн салығының ставкасын төмендету;
ғылыми және инновациялық қызметтi көтермелеу, оның iшiнде қосылған құн
үлесi жоғары өндiрiстердi дамыту үшiн экономикалық жағдайлар жасау;
инвестициялардың өcуін көтермелеу мақсатында амортизациялық саясатты
жетілдіру;
мұнай операцияларына салық салуды жетілдіру;
салық әкімшілігін жүргiзудi автоматтандыру процестерiн дамыту;
шағын бизнестi дамыту және ауыл шаруашылығы тауар өндiрушілерi үшін
жағдайлар жасау мақсатында арнайы салық режимдерi нормаларының әдiснамасы
мен оларға әкімшілік жүргiзудің нормаларын жетілдіру.
Салық жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi көзделген шаралар салық салу деңгейiн
нақты төмендетуге мүмкiндік береді, бұл экономикалық өсу қарқынын одан әрi
арттыруға ынталандырады.[7]
Салық саясаты мен салық салу жүйесі тығыз байланыста болады.
Салық саясаты салық салу, салық түрлердің жүргізілуі, салық механизмнің
тактикасын стратегиясын көрсетеді.
Жоғарыда қарастырғандай салық жүйесі экономиканың негізгі элементі
ретінде қарастырылған болатын. Алайда, шаруашылық жүргізудің нарықтық әдісі
дамудың өзгермелілігімен және тұрақсыздығымен сипатталады. Көтерілу кезінен
және күрт экономикалық өсуден құлдырау кезеңіне және ол сәйкесінше
мемлекетті әлеуметтік – экономикалық реформалар жүргізуге мәжбүр ететін
әлеуметтік тоқырауға ауысып отырады. Оларды жүзеге асырудың негізгі
кезеңдерінің бірі болып салық жүйесі табылады. Дамыған елдердің тәжірибесі
көрсетіп отырғанындай салықтарды нарықтық экономика жағдайында экономикалық
реформаларды реттеуші ретінде қолданып отырады. Мемлекет реформа жүргізу
кезінде тек реттеп қана қоймайды, сонымен бірге экономикалық қатынастарды
өзгертіп отырады. Бұл кезеңдерде мемлекет нарық субъектлеріне айтарлықтай
ықпал жасайды. Келесі тарауларда қарастырылатынындай аталған мәселе бойынша
Қазақстанда туындап отырған бірқатар мәселелер де жоқ емес.
Салық жүйесін өзгерту мақсатында тек қана фискальды тиімділікті арттыру
ғана емес, сонымен бірге экономиканы ынталандыру нәтижесіне жетуге болады.
Салық жүйесін талдап жүрген көптеген авторлар оны мемлекеттің экономиканы
реттеу құралы ретінде қарастырады. Аталған құралдың ерекшелігі сонда, ол
өзінің ықпал етуі жағынан тұрақты емес және оның әсер етуі әсіресе
реформалар кезінде өзіндік сипатын өзгертіп отырады.
Егер біз салық салуды тарихи жағынан қарастыратын болсақ, онда салық
салу объектісі олардың барлығы қазіргі даму кезеңіндегі белгілі бір
тұрақты нысанға ауыспастан бұрын басқа түрде болған. Мысалға Ежелгі Рим мен
Византияда фискалды жүйенің негізін қалаған жер салығы және жан басына
салынатын салық болатын. Салық салу объектісі ретінде жерді және жеке
тұлғаларды таңдау сол кезде жұмыстың қолмен және жер арқылы
атқарылатындығымен түсіндіріледі. Сәйкесінше салық салу объектісі де
таңдалатын болды.
Ал, егер салық салу объектісін ауыстыру қажеттілігі туындайтын болса,
онда тұтастай макроэкономикалық өзгертуден бастап әлеуметтік
–экономикалық құрылымды өзгерту керек болады. Ал объектінің өзін өзгерту
мейілінше тез жүргізіледі. Олар объектінің кеңеюіне немесе азайюуына,
ставканың жоғары көтеріліп немесе төмендеуіне ғана тәуелді болмайды,
сонымен қатар көбінесе бір ғана салықтың шеңберінде салықтық ауыртпалықтың
бөлінуіне әкеледі.
Тұрақсыздық салық салудың жағымды жағы болып табылмайды, бірақ ол
елдегі экономикалық қайта құрулармен байланыстырылады, салық салу
жүйесіндегі реформалар жолдарын таңдау мәселесін бірінші жоспарға қояды.
Осылайша, салық жүйесі реттеудің үнемі өзгеріп отыратын механизміне
айналады.
Дамыған капиталистік елдердегі экономикалық реформалардағы салық
жүйесінің атқаратын роліне тоқталмастан бұрын реформалардың сипатына жалпы
түрде тоқталып өту қажет. Және содан кейін ғана салық жүйесінің алатын
орнына және әлеуметтік – реформаларға әсер етуші фактор ретінде оның тиімді
түрде қолданылуына тоқталу қажет.[8]
Реформа ұғымы бір ғана экономикалық үлгі шеңберінде қайта құрудан,
шаруашылық жүргізу тәртібінің өзгеруінен тұрады. Конвертациялық процесс
кезінде басқа экономикалық жүйемен сабақтастыруға болады, бірақ нарықтық
экономиканың негізі күмән тудырмайды.
Нарықтық шаруашылық жүргізу кезінде үнемі жүргізіліп отыратын
реформалар келесі себептерден тұрады: тез өзгеріп отыратын экономикалық
конъюктура, дамудың циклдық сипаты, әлеуметтік саясатқа түзетулердің үнемі
енгізіліп отыру қажеттілігі. Соңғы себеп қандай да бір мобильді нарық
кезіндегі кәсіпкерлер үшін кез – келген шешімнің қабылдануы әлеуметтік
қажеттіліктен емес, керісінше пайда табу мақсатынан туындайтындығымен
байланысты. Реформалар тек қана депрессия кезінде ғана емес, сонымен бірге
кәсіпкерлердің іскерлік белсенділігін ұстап тұру үшін және артық өндіру
қиындығын туындамас үшін тірілу кезеңдерінде де жүргізіліп отырады.
Реформаларды жүргізіп отыратын тұлға ереже бойынша туындаған
жағдайларға салық жүйесі, ақша – несие жүйесi, мемлекеттік меншікті
басқару, мемлекеттік тұтыну, әлеуметтік бағдарлама жүргізу сияқты қолында
әсер ете алу мүмкіндіктері бар мемлекет болып табылады. Сонымен бірге
алғашқы аталған шаралардың бірінші аталған екі түрі ең маңыздысы болып
табылады.
Біз жүргізіп отырған талдаулар салық жүйесінің негізгі ерекшеліктерін,
реформа жүргізу кезіндегі олардың қалай пайдаланылатынын анықтап отыруға
мүмкіндік береді. Осы аталған жағдайлар мен ерекшеліктерге қысқаша тоқтала
кетейік.
Салық жүйесін экономикалық реформалардың факторы ретінде қолдану салық
салудың әсер ету сипаты мен әдістері реформаның масаттарына және реформа
жүргізушілер таңдаған экономикалық концепцияларға (монетарлық және
кейнсиандық) тұтас және толықтай тәуелді болады. Сонымен қатар бірқатар
әлеуметтік реформалар да жоқ емес: қоғамдық өндірістің тұрақты тепе –
теңдікте болуы, өндірістің өсуін ынталандыру, әлеуметтік конфликтлерді
(керістерді) болдырмау барысында табыстарды бөлудің әділеттілігі, баға
тұрақтылығы. Аталған мақсаттардың кейбіреулері бір – бірімен қарама – қайшы
болып келеді, оның ішінде табыстардың әділетті түрде бөлінуі өндірістің
дамуын ынталандыру мақсаттарымен қайшылық тудырады. Аталған жағдай
реформалау процессіндегі салық салу жүйесін түзету кезінде ескерілуі тиіс.
Реформаларды жүзеге асырудың негізі болып қойылған мақсатқа жету
табылады. Бәрімізге белгілі, неокейнсианистердің жақтастары тоқыраудан
шығудың бір жолы сұранысты ынталандыру дейді, ал монетаристерді жақтаушылар
ұсынысты ынталандыру керектігін айтады. Таңдап алынған базистік көзқарас
бойынша реформаның барлық тетіктері, оның ішінде әсіресе салық жүйесі
қолданылады. Экономикалық мектептердің біреуінің таңдап алған басмдықтары
басқа көзқарастарды пайдаланудан бас тартуды білдірмейді. Алға қойылған
мәселелерді шешу кезінде жүзеге асырылып жатқан шаралар бір немесе бірнеше
үйлесімді түрде қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Салықтарды тиімді түрде пайдаланудың шартты жағдайы болып экономикалық
реформаларға әсер етуші факторларлар ретіндегі басқа да тетіктердің,
әсіресе ақша – несие жүйесiнiң қалыптасқан жағдайларға әсерін есепке алып
отыру керек. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің практикасы көрсетіп
отырғанындай салықтық және ақша-несиелік саясаттар бір – бірімен
үйлескеннде ғана реформаны жүргізу дұрыс нәтижеге жеткізеді. Атап айтқанда
салықтар ауыртпалығын төмендету жиынтық сұраныстың жоғарылауына әкеледі, ал
ол өз кезегінде несие бойынша проценттің жоғарылауына және кейбір
инвестициялардың төмендеуіне мүмкіндік береді. Мысалға, 80-ші жылдары АҚШ-
да реформа жүргізу кезінде проценттік ставка күрт төмендеп кетті де, ал ол
оның деңгейін мемлекет тарапынан қысқа мерзімді реттеу мүмкін болмады және
бір уақытта салық ставкасы төмендетілді. Жоғарыда айтылғандардан салық
жүйесін экономикалық реформаларды жүргізудің негізгі факторы ретінде
қарастыруға мүмкіндік туындап отыр:
• Салық жүйесін түзетудің әлеуметтік реформалардың мақсаттарымен
сәйкес келуі.
• Салық салудағы өзгерістердің экономикалық мектептер шегіндегі
реформалардың концепцияларына сәйкес келуі
• Экономикалық реформалар (салық жүйесi, ақша – несие жүйесi және
т.б.) элементтерінің өзара бір – бірімен сәйкес келуі.
Келтірілген жағдайды схема түрінде де келтіруге болады:
2 сызба
Салықтық реформаларды жүргізу кезіндегі әлеуметтік тиімділікке қол
жеткізудің сыртқы жағдайлары
1. Барулин С.В.Салықтар экономиканы реттеудің негізгі құралы ретінде.
Қаржы-қаражат, 1-саны.1996..
Жалпыланған түрде қарастыратын болсақ, салық ставкаларының төмендетілуі
өндірістің өзін ынталандырады. Оның ішінде, мысалға 90-шы жылдары Жапонияда
экономикалық реформалар жүргізілген кезде жетекші салықтардың ставкалары
төмендетілген болатын.
Салық ставкаларының жоғарылауы , біріншіден ташылықсыз бюджетке
әкеледі, қоғамдық өндірістің теңелуіне әкеледі.
Дегенмен, салық жүйесіндегі реформалаудың көмегімен белгілі бір
әлеуметтік мақсаттарға жеткенімен, салықтардың фискалды фунциясының
басымдық танытатынын ұмытпаған жөн. Сондықтан салық ставкаларын төмендету
(салықтық ауыртпалықты көлдеңінен әлсірету) экономикалық реформалар жүргізе
отырып төмендету, салық базасын кеңейтуді (салықтық ауыртпалықты тікелей
күшейту ) үнемі іздестіріп отырумен астасады. Кейбір жағдайларда
табыстардың белгілі бір түрлері бойынша жеңілдіктерді азайтуға тура келеді:
ссудалар бойынша пайыздар, жұмыссыздықпен уақытша жұмысқа жарамсыздығы
бойынша жәрдемақылар және т.б. Осылайша, экономикалық реформалар жүргізген
кезде салық салуды түзету сәйкесінше макроэкономикалық мақсаттардың
орындалуына мүмкіндік береді, бірақ салықтар функциясы, әсіресе фискалды
функциясы екніші жолға сырғытылмайды.
2 бөлім Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері мен
қызмет етуін талдау
2.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қазіргі жағдайы және
тигізетін септігі
Салық жүйесі салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің байланысы
және мемлекетпен басқарылатын қаржы ресурстардың жалпымемлекеттік қоры
болып табылады.
Негізінен салық салудың құрылуы негізгі принциптер және белгілі
экономиалық қатынас ережесімен анықталады. Егер салық салудың принципі
дұрыс құрылмаса салық салудың тұрақсыздығына, шектен шығуына, элеуметтік-
экономикалық жүйенің бұзылуына алып келеді. Салық салу жүйесі мен принципі
құрылған кезде нарықтық экономикадағы әртүрлі деңгейдегі салық жүйесінің
тұрақтануы үшін міндетті түрде салық саясаты араласуы керек.
Мемлекетіміздің экономикасы тәуелсіз нарықтық экономикаға көшуіне
орай ақша-несиелік, бюджеттік-салық саясатын тұрақты құрып алды. Қазақстан
Республикамыз нарықтық қатынас шартына сай салық саясатының құрылуына
байланысты еңбегі сіңген экономистер, мен ғалымдардың еңбектері
қарастырылып жатыр. Осыған орай Қазақстанның салық жүйесін құрылуына және
тұрақты қызмет жасауы үшін әлемдік тәжірибедегі салық салу жүйсін және
олардың қызмет жасау кезіндегі салық саясатына байланысты ережелер мен
заңдарға жүгінуін қарастыру қажет.
Салық салуға яғни салық салу жүйсінің құрылу принциптері туралы
экономикалық әдебиеттерде толық қарастырылады. Мұнда эртүрлі салық салу
принциптеріне көптеген мысалдар келтіріледі.
Салық салу жүйесінің принциптеріне классикалық анықтаманы өз
заманында А. Смит береді:[9]
1. Мемлекет мүмкіндігінше, төлемқабілетіне байланысты толықтай
үкіметтің шығындарын жабуға араласуы қажет. Бұл шарттар бюджеттің
тұрақтылыға алып келеді.
2. Әр қайсысы салықты төлеу міндетті және ол анықталуы тиіс. Салықты
төлеу мерзімі және салық көлемі жөнінде салық төлеуші хабардар болуы тиіс.
3. Әр салық белгілі мерзімде алынуы керек, сонымен бірге салық
төлеушіге ыңғайлы болу тиіс.
4. Әр салық, салық төлеуші қалтасынан алынатын қаржы яғни былайша
айтқанда мемлекет кассасына түсетін ақшадан асып түспейтін қылып
орналастырылуы керек.
Аталған салық салу прнциптерінің соңғы үш принциптері салық
саясатының негізіне айналды.
Бүгінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі мен салықтарды ұдайы
және айтарлықтай реформалау үстінде. Бұл процестердің өтпелі кезең
талаптары мен өмір тынысына, сондай-ақ мемлекет пен қоғамның мүдделері мен
қажеттеліктеріне, республикалық бюджетпен жергілікті бюджеттердің кірістері
мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға, салықтар жүйесін
өзгертуге, салық салу базаларын таңдау және қалыптастыру әдісемелеріне орай
жүзеге асырылып жатқаны белгілі.
Салық жүйесі мемлекеттік билік рогандары мен салық төлеушілердің
өзара қарым-қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады
және ол мемлекеттің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде
пайдаланылады:
1 Салық салу принциптері;
2 Салықтарды белгілеу және аумақта заңи күшіне енгізу тәртібін;
3 Салықтар (жекелеген слықтар мен өзге де міндетті төлемдердің
түрлері мен тізбесін) жүйесін;
4 Салықтан түсетін түсімдерді әр деңгейдегі бюджеттер арасында
бөлу тәртібін;
5 Салықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін;
6 Мемлекеттік салықтық бақылау;
7 Салықтық қатынасқа қатысушылардың жауапкершіліктерін;
8 Салықтық қатынасқа қатысушылардың құүқықтары мен тиісті
мүдделерін қорғау тәсілдерін қамтиды;
Мемлекеттік салық жүйесінің жұмыс істеуінің және салық салудың
негізінде мына:
1 Салық салу аясында тұрақтылық пен орнықтылықты сақтау мақсатында
белгілі бір баланстарды бұзатын салықтық заңнама қолдануға тыйым салу;
2 Салық әкімшілігін жүргізу жөніндегі іс-әрекеттердің мәжбүрлеу-
жазалау сипатында болуына жол бермеу;
3 Экономикалық-қаржылық мүдделердің біршама теңдігін қамтамасыз
етуге талпыныс жасау;
4 Табыстарды тек салықтар арқылы қайта бөлу;
5 Салық функцияларының арасындағы біршама теңдікке қол жеткізу;
6 Салық салудың бейтараптылығын, ашықтығын, айқындығын және
әмбебаптығын қамтамасыз ету;
7 Салықтардың салық жылында бірнеше мәрте алынуына және салықтық
тең құқтылықтың болмауына жол бермеу тәрізді және т.б. принциптердің
жатқаны дұрыс болады.
Жоғарыда баяндалған жәйттерді ескерсек, мемлекеттің салық жүйесі деп
Қазақстан Республикасы аумағы мен мемлекеттің салықтық құзырының ауқымында
қалыптасқан қазіргі заманғы талаптар мен халықаралық салық салу
стандарттарына сай салық салудың өте маңызды жағдайлары мен мән-жайларының
жиынтығын айтамыз.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі мынадай құрылымдық
әлементтерден тұрады:
1. Салықтарды белгілеу және салық салу аясына енгізу тәртібі мен
негіздерінен (заңнамалық актілерінде белгіленіп, бекітлуі);
2. Салықтар (алынатын салықтар мен міндетті төлемдердің түрлері
және тізілімі) жүйсінен;
3. Салықтарды алыну көздерінен;
4. Салықтарды алудың түрлері мен принциптерінен;
5. Салықтарды алу деңгейінен;
6. Мемлекеттік салықтық бақылаудың нысандары мен әдістерінен;
7. Салық төлеушілердің тиісті құқықтары мен міндеттерінен;
8. Мемлекеттік органдардың өкілеттіктерінен;
Қазіргі уақытта мемлекеттің салық жүйесін ұтымдыландыру мақсатында
мынадай маңызды мәселелер: найманбаев
1. Тікелей және жанама салықтардың арасындағы арақатынастардың
тиімділігін айқындау;
2. Бір салық салу базасына әрт үрлі салық салуды болдырмау;
3. экономикалық-құқықтық табиғаты бойнша өзінің құрамына бірден
салық қосылатын салық базасынан салық алуға жол бермеу;
4. Экономика тұрғысынан тиімді деп табылатын салық жеңілдктерінің
тізбесін белгілеу;
5. Резиденттілік принципін қолдануды дұрыс жолға қою;
6. Салықтық міндеттемелерді іске асыратын жер мен оны орындау
мерзімін нақты анықтау;
7. Шағын кәсіпорынсіпкерлік субьектілеріне қатысты айрықша салық
режимдерін қолдану;
8. Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қаржылық базаларын
реттейтін жаңа салықтық механизмдерін құру;
9. Салық механизмнің мемлекеттік шаруашылық жүйесінің вертикалі
мен горизонталі бойынша тиімді жұмыс істеуі көзделініп отыр.
Негізінен салық саясаты салық жүйесінің салықтық механизмі арқылы
іске асатынын естен шығармаған жөн. Салықтық механизді қалыптастыру
барысында заңды және жеке тұлғалар салықтарының аралық қатынасы, салықтық
міндеттемелердің туындауын негіздейтін өндіріс пен үй шаруашылығының
базистік көрсеткіштері және әрбір базистік көрсеткіштен алынатын салықтың
ставкалары сияқты басты мәселелер шешіледі.
Салықтық механизм ұйымдастырушы салықтық құқықтық нормаларда
айқындалған әртүрлі салық құралдары арқылы жүзеге асырылатын салық салу
саласын мемлекеттік басқарудың әдістері мен нысандарының жиынтығынан
тұрады. Осы орайда салықтық механизм салық заң актілерінің тиісті
ережелерін іске асыру жағдайлары мен қағидаларының жиынтығы ретінде көрініс
табады. Демек, салықтық механизм салық салуды мемлекеттік басқарудың негізі
болып табылатын салықтық құқыққа сүйенеді.
Демек, осыдан келе мемлекетте қалыптасқан экономикалық-қаржылық және
ұйымдастырушы салықтық құқықтық қатынастар жүйесі механизмді құрай отырып
салық жүйесінің тетігі болып табылады.
Жалпы айтқанда салық жүйесі мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар
арасындағы қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық
механизмі, яғни салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары
мен салыққа қатысты кесімдердің, салық қызмет органдардының жиынтығы.
Салық жүйесінің мәнін, экономикалық көрсеткіштерін ашатын және салық
жүйесін қалыптастыратын элементтердің қазіргі нарықтық экономикадағы
жағдайын қарастырмас бұрын бастапқы кезеңдегі салық жүйесінің қозғалысына
мән берген жөн.
ҚР 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған ҚР-дағы Салық жүйесі
туралы Заң тәуілсіз салық жүйесін құрудың ең алғшқы бастамасы болып
табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың
бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көп өзгерістер болды және
экономиканың дамуына көптеген құбылыстар атап айтқанда, меншіктің көптеген
түрлерінің дамуы шаруашылық жүргізуші субьектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі іске аса бастады.
Осы кезеңдерде заң бойынша алғш рет Қ.Р. 42 салық түрі қызмет етті
және олар 3 топқа бөлінді:
- жалпы мемлекеттік салықтар-10
- міндетті үрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар-11
- жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап
айтқанда, басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған
ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің
көптігі халықаралық салық салу қағидалардың назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі. Осыдан келіп
еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындайды. Қазақстан
үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың
концепциясын қабылдады.
ҚР президентінің 24.04.95ж. қабылдаған Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995ж 1-
ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz