Қазақстандағы бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеу және оның нәтижелілігін арттыру міндеттері
Мазмұны:
Кіріспе
1. Бағалы қағаздардың экономикалық мәні
1.1 Бағалы қағаздар, олардың түрлері мен жіктелуі
1.2 Бағалы қағаздар рыногы сипаты
2. Бағалы қағаздарды айналысқа шығару тәртібі
2.1 Мемлекеттің бағалы қағаздар рыногына араласуы
2.2 Бағалы қағаздар рыногын жетілдіру мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
1. Бағалы қағаздардың экономикалық мәні
1.1 Бағалы қағаздар, олардың түрлері мен жіктелуі
1.2 Бағалы қағаздар рыногы сипаты
2. Бағалы қағаздарды айналысқа шығару тәртібі
2.1 Мемлекеттің бағалы қағаздар рыногына араласуы
2.2 Бағалы қағаздар рыногын жетілдіру мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кiрiспе
Курстық жұмыстың тақырыбы – “Қазақстандағы бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеу және оның нәтижелілігін арттыру міндеттері”.
Курстық жұмыстың мақсаты – бағалы қағаздардың түрлері мен классификациясын талдай келе, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының құрылымын, қызметін, даму тенденциясын анықтау.
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада: бағалы қағаздар рыногы – шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған) бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының бөлігі болғандықтан, бағалы қағаздар рыногының жұмыс істеуі көптеген экономикалық, инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады: кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан, сондай-ақ қосымша ақпараттар мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлімде бағалы қағаздар рыногының қор құрылымдарының – бағалы қағаздардың және өзге де активтердің сан алуандығы және қаржы рыногының жұмыс істеуінің маңызды факторы ретінде бағалы қағаздар рыногы қарастырылған. Сонымен қатар бағалы қағаздар рыногында бағалы қағаздарды айналысқа шығару тәртібі мен оларды жетілдіру мәселелері талданған.
Курстық жұмыстың тақырыбы – “Қазақстандағы бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеу және оның нәтижелілігін арттыру міндеттері”.
Курстық жұмыстың мақсаты – бағалы қағаздардың түрлері мен классификациясын талдай келе, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының құрылымын, қызметін, даму тенденциясын анықтау.
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада: бағалы қағаздар рыногы – шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған) бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының бөлігі болғандықтан, бағалы қағаздар рыногының жұмыс істеуі көптеген экономикалық, инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады: кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан, сондай-ақ қосымша ақпараттар мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлімде бағалы қағаздар рыногының қор құрылымдарының – бағалы қағаздардың және өзге де активтердің сан алуандығы және қаржы рыногының жұмыс істеуінің маңызды факторы ретінде бағалы қағаздар рыногы қарастырылған. Сонымен қатар бағалы қағаздар рыногында бағалы қағаздарды айналысқа шығару тәртібі мен оларды жетілдіру мәселелері талданған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. "Экономикалық теория негіздері" Оспанова Г. М., "Алматы-2002"
2. "Экономикалық саясат" Қазыбай Құдайбергенов, Төлек Сақтағанұлы, "Қызылорда-Тұмар-2003"
3. "Қаржы" Қ.Қ. Ілиясов, С.Құлпыбаев "Алматы-2005"
4."Халықаралық экономикалық қатынастар" Майдан-Әли Байгисиев, "Алматы-Санат-1998"
5. "Қаржы нарқы" Р.О.Смағұлова, "Алматы-2001"
6."Экономикалық теория" Г.К.Сүлейменова, Ә.Г.Мұхамеджанова, М:А.Өмірзақова, "Қазақстан Республикасы-2004"
7. "Нарықтық экономика негіздері" Б.Жүнісов, Ұ.Мәлібеков
Республикалық баспа кабинеті
8. “Экономикалық теория” Я.Ә.Әубәкіов, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Р.Жақыпова “Қазақ университеті” – 1999
10. “Экономиканың мемлекеттік реттелінуі” Жұмаев Жеткіншек, “Орал-2001”
11. www.nationalbank.kz - Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі сайты
12. www.kase.kz - Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы сайты
13. www.rfca.kz - Алматы өңірлік бағалы қағаздар және бағалы қағаз ережелері сайты
1. "Экономикалық теория негіздері" Оспанова Г. М., "Алматы-2002"
2. "Экономикалық саясат" Қазыбай Құдайбергенов, Төлек Сақтағанұлы, "Қызылорда-Тұмар-2003"
3. "Қаржы" Қ.Қ. Ілиясов, С.Құлпыбаев "Алматы-2005"
4."Халықаралық экономикалық қатынастар" Майдан-Әли Байгисиев, "Алматы-Санат-1998"
5. "Қаржы нарқы" Р.О.Смағұлова, "Алматы-2001"
6."Экономикалық теория" Г.К.Сүлейменова, Ә.Г.Мұхамеджанова, М:А.Өмірзақова, "Қазақстан Республикасы-2004"
7. "Нарықтық экономика негіздері" Б.Жүнісов, Ұ.Мәлібеков
Республикалық баспа кабинеті
8. “Экономикалық теория” Я.Ә.Әубәкіов, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Р.Жақыпова “Қазақ университеті” – 1999
10. “Экономиканың мемлекеттік реттелінуі” Жұмаев Жеткіншек, “Орал-2001”
11. www.nationalbank.kz - Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі сайты
12. www.kase.kz - Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы сайты
13. www.rfca.kz - Алматы өңірлік бағалы қағаздар және бағалы қағаз ережелері сайты
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
"Экономикалық теория және мемлекеттік басқару" кафедрасы
:
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Қорғауға жіберілді: " " 200_ жыл
Қорғалды: " " 200_ жыл
Мазмұны:
Кіріспе
1. Бағалы қағаздардың экономикалық мәні
1.1 Бағалы қағаздар, олардың түрлері мен жіктелуі
1.2 Бағалы қағаздар рыногы сипаты
2. Бағалы қағаздарды айналысқа шығару тәртібі
2.1 Мемлекеттің бағалы қағаздар рыногына араласуы
2.2 Бағалы қағаздар рыногын жетілдіру мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кiрiспе
Курстық жұмыстың тақырыбы – “Қазақстандағы бағалы қағаздар рыногын
мемлекеттік реттеу және оның нәтижелілігін арттыру міндеттері”.
Курстық жұмыстың мақсаты – бағалы қағаздардың түрлері мен
классификациясын талдай келе, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар
нарығының құрылымын, қызметін, даму тенденциясын анықтау.
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада: бағалы қағаздар рыногы –
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған)
бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы
рыногының бөлігі болғандықтан, бағалы қағаздар рыногының жұмыс істеуі
көптеген экономикалық, инвестициялық процестерді реттеп, олардың
тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады: кіріспе, негізгі бөлім және
қорытындыдан, сондай-ақ қосымша ақпараттар мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Негізгі бөлімде бағалы қағаздар рыногының қор
құрылымдарының – бағалы қағаздардың және өзге де активтердің сан алуандығы
және қаржы рыногының жұмыс істеуінің маңызды факторы ретінде бағалы
қағаздар рыногы қарастырылған. Сонымен қатар бағалы қағаздар рыногында
бағалы қағаздарды айналысқа шығару тәртібі мен оларды жетілдіру мәселелері
талданған.
1. Бағалы қағаздардың экономикалық мәні
1.1 Бағалы қағаздар, олардың түрлері мен жіктелуі
Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне
қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын
жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Ол әсіресе күрделі жұмсалымдарды
инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың
рыногы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы рынокта бағалы
қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары
сатылады; қайталама рынокта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың
иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық құн –
бағалы қағазды шығарған кезде анықталған оның құнының ақшалай тұлғалануы),
эмиссиялық және рыноктік бағасы (бағамы) болады. Қайталама рынок екі
бөліктен тұрады: ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногы – мәмілелер сауда-
саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын
эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс сферасы
және ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар рыногы – бағалы қағаздар айналысының
бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы құралдарымен сауда-саттықты
ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне және оның
қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым рыногының ұйымдастырылған рыноктан айырмашылығы онда
операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың
офистерінде дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған рынокта
операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдастырылмаған рынокта
операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы рыноктарын басқа критерийлер бойынша ажыратады:
бағалы қағаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар және т.б.
рыногы; эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар рыногы,
мемлекеттік бағалы қағаздар рыногы; аумақтық критерийі бойынша: ұлттық,
халықаралық, аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді
және ұзақ мерзімді бағалы қағаздар рыногы; мәмілелердің түрлері бойынша:
кассалық, форвардтық және т.с.с. салалық критерийі бойынша.
Бағалы қағаздар рыногының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған
емес нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын
ала анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
рыногында қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жұмсауға бағыттай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады.
Қазақстанда қор рыногының қалыптасуына бұрынғы КСРО-ның заңнамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші роль атқарады. Қысқа мерзім
ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінеді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік-коммерциялық
банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110
миллиард сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80%-ды құрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың брокерлік және қор биржаларының ары
қарай дамуын нарықтық қатынастардың және құқықтық базаның, сонымен бірге
бағалы қағаздардың жұмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі тежеді.
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы құрылған 1995 жылдан басталады.
1995 жылдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан “таза” қор биржасы –
Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жұмыс істей бастады. 1995 жылдың 21
сәуірінде “Бағалы қағаздар және қор биржасы” туралы Қазақстан
Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар рыногын
құқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік
бағалы қағаздарды қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы әзірленді.
“Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар”
әзірленіп, бекітіледі. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының
Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін 3 заң қабылдады, олар: “Бағалы
қағаздар рыногы туралы”, (Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу
туралы”, “Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы” заңдар.
1997 жылдың ортасынан бастап “Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі”
Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық мемлекеттік және
басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу болды. Қазақстанның
қаржы рыногын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру және онда
қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың маусымында
Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі
ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен өкілеттіктері
Қазақстанның ұлттық банкіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар рыногына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.
2003 жылы шілдеде “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Қазақстан
Республикасы Заңының қабылдануы қор рыногында қалыптасқан қатынастарды одан
әрі дамыту қажеттігінен туды. Бұл заңның қызмет аясы “Акционерлік қоғамдар
туралы” Қазақстан Республикасының заңы (2003 жылғы мамырдың 13-і)
қабылданғаннан кейін қаржы рыногының қызмет ететін сферасы болып отырған
бағалы қағаздар рыногының толыққанды жұмыс істеуіне кең жол ашылып отыр.
Бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы 6 жылдай уақытты алды және
қазіргі уақытта оның мынадай құрылымы қалыптасып отыр:
Бастапқы рынок
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) рыногы:
бастапқы орналастыру секторы;
сатып алу – сату секторы.
Корпорациялық облигациялар рыногы
Акциялар рыногы:
МЕБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы:
МБҚ – ны сатып алу – сату секторы;
МБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Қайталама рынок
Қор биржасы
Биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы
Басқадай сауда-саттықты ұйымдастырушы.
Бағалы қағаздар – иеленушілеріне мүліктік құқықтар және белгілі бір
ақша сомаларын алуға құқық беретін ақөшалай немесе тауарлай құжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міндетті түрде оның ұстаушысының
қалайда бір мүлікке құқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен
басқа да белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акция
сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ бағалы қағаздар белгілі бір
қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға
құқық береді.
Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жұмсау
және айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал ролін атқарады.
Халыққа белгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере
отырып, бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық
байлықты басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық
келісім-шарттарға негізделеді.
Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер немесе пайыздар
түрінде табыстар төлеу, сондай-ақ бұл құжаттардан туындайтын ақшалай немесе
өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі қарастырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, оның өзінің оған тән
онда жұмысты ұйымдастыру мен ережелері бар рыногы болуы тиіс. Алайда бағалы
қағаздар рыногында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткені
бағалы қағаздар – бұл тек меншік титулі, табысқа құқық беретін құжаттар,
бірақ нақты емес капитал. Бағалы қағаздар рыногының оқшаулануы тап олардың
осы қасиетімен айқындалады және рынок бағалы қағаздарды бір иеленушінің
басқа иеленушіге көп жағдайларда еркін және оңай берумен сипатталады.
Бағалы қағаздар құжатсыз бағалы қағаздар және қағазсыз бағалы қағаздар
болып бөлінеді. Құжатсыз бағалы қағаздың өмір сүруінің классикалық нысаны –
қағаз нысаны, бұл нысанда бағалы қағаз құжат түрінде өмір сүреді. Бағалы
қағаздар рыногының дамуы бағалы қағаздардың көптеген түрлерінің, ең алдымен
эмиссиялық бағалы қағаздардың тіршіліктің құжатсыз нысанына көшуді қажет
етеді.
Инвестициялық (капиталдық) бағалы қағаздар – капиталды жұмсаудың
объектісі болып табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және
фьючерлік өзара шарттар және басқалары).
Инвестициялық емес бағалы қағаздар – бұл тауар немесе басқа рыноктарда
ақшалай есеп-қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар.
Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және кредиттік
тәуекелдердің дәрежесін, инвесторлардың мүддесін қорғау кепілдіктерін және
басқа факторларды ескере отырып қор бағалы қағаздарды 3 топқа бөледі:
мемлекеттік, муниципалдық және мемлекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық вексельдер мен
міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық қарыздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының
борышқорлық міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып келеді. Корпоративтік бағалы қағаздар болып
кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен
акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға
акциялар, облигациялар, вексельдер, ақша чектері жатады. Иеленушілеріне
заттық құқықтарды, меншік құқықтарын бекітіп беретін тауарлай бағалы
қағаздарға коносаменттер, қойма куәліктері жатады. Бағалы қағаздарға банк
кредитін алғандығын растайтын құжаттар, борышқорлық қолхаттар, өсиетхат
(өсиетнама), лоторея билеттері, сақтық полистері жатпайды.
1930 жылғы Женева конвенциясына сәйкес вексель бағалы қағаздарға
жатпайды (өйткені ол – кредиттік ақшалардың түрі). Бірақ басқа жағынан,
ақша сатып алу – сату процестеріне тартылғандықтан, вексельді шартты түрде
бағалы қағаздарға жатқызуға болады. Вексель – қарызгер несиегерге беретін
және несиегерге қарызгерден белгіленген мерзімде вексельде көрсетілген
соманы талап етуіне даусыз құқық беретін, заңмен қатаң түрде белгіленген
нысандағы жазбаша борышқорлық міндеттеме. Вексель есеп айысырудың нысаны
ғана емес, сондай-ақ бұл коммерциялық кредиттің нысаны: өнім немесе қызмет
үшін вексельмен есептесе отырып кәсіпкер вексель берілген уақыт ішінде
банктегі есеп айырысу шотындағы өзінің ақшаларын шығын қылмайды. Ал бұл
мәміле жөніндегі әріптес вексельде көрсетілген сомада және мезгілге оған
коммерциялық кредит береді дегенді білдіреді.
Егер бағалы қағаздар кейін салынған ақшалай сомаларды қайтара отырып
шектеулі мерзімге шығарылса, онда олар борышқорлық болып табылады. Бұл
облигациялар, банк сертификаттары, вексельдер және басқалары. Иеленушілік
бағалы қағаздар тиісті активтерге меншік құқығын береді. Бұлар акциялар,
варранттар, коносаменттер және басқалары.
Қазіргі дүниежүзілік практикада өмір сүретін бағалы қағаздар негізгі
және туынды болып бөлінеді.
“Бағалы қағаздар рыногы туралы” заңда туынды бағалы қағаздар осы
қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды куәландыратын бағалы
қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар,
форвардтар, варранттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылыс
құқықтары және басқалары жатады. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен
облигациялар жатады.
Туынды бағалы қағаздар рынокта айналыста жүрген корпорациялық бағалы
қағаздардың тізбесін аяқтайды.
Туынды бағалы қағаздарды пайдалану белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы
және баға тәуекелділіктерін сақтандыруға (хеджерлеуге), өтімділіктің
артуына, қарыз алу құнының төмендеуіне, қажетті рынокқа шығу мүмкіндігін
алуға байланысты.
Бағалы қағаздар – бұл шаруашылық қызметте пайдалануға арналған
құжаттардың үлкен сан алуандығы. Сонымен бірге олар өздеріне тән ортақ
белгімен оларды тұлғаланған мүліктік құқықты өткізу үшін оларды ұсынудың
қажеттігімен біріктіріледі.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін. Атаулы
бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынушыға
тиесілі болады. Ордерлік бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда
аталған адамға тиесілі болады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында айналыста мемлекеттік,
корпорациялық және басқ (фьючерстер,опциондар,коносаменттер және т.б)
бағалы қағаздар жүр.
Бағалы қағаздардың арасында ақшаға да, мүлікке де құқықтар беретін
акциялар ерекше орые алады.
Акция - акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздардың түрі мен
санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам
таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционерлердің алу
құқығын куәландыратын бағалы қағаз.
Қазақстанның практикасында еңбек ұжымының акциялары, кәсіпорындардың
акциялары және қазіргі кезде акционерлік қоғмдардың акциялары қолданылады.
Алғашқы екі түр сөздің тура мағынасында акциялар болып табылмайды. Бұл
қызметкерлердің жинақ ақшасының және кәсіпорындардың бос ақшаларының өз
кәсіпорынның немесе басқа кәсіпорындардың мүлкіне қатысудың өзгеше нысаны.
Еңбек ұжымының акциялары өз кәсіпорынының қызметкерлері арасында
таратылады және оның дамуы үшін ақша салуы туралы болып табылады. Мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасын іске асыру барысында
қызметкерлердің акционерлік кәсіпорындардың мүлкіндегі үлесін анықтайтын
еңбек ұжымдары мүшелерінің акциялары шығарылды. Мұндай акциялар айналысқа
түспейді: мұрағаттан басқа қызметкердің оларды сатуға, беруге немесе қандай
болса да сатуға құқығы болмады. Қызметкердің жұмыстан босанған жағдайында
оған тиесілі акцияларды кәсіпорын белгіленген мерзім ішінде сатып ала
алмайды.
Кәсіпорындардың акцияларын кәсіпорындар мен ұйымдар шығарады. Бұл
акциялар 1998 жылдан бастап басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, ерікті
қоғамдардың, банктердің, кооперативтердің арасында таратыла бастады. Бұл
тәрізді акциялар іс жүзінде облигациялар болып табылады және меншіктің
акционерлік нысанының дамуына қарай акционерлік қоғамдардың акцияларымен
ауыстырылуы мүмкін. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің
бағдарламасын орындау барысында шығарылған акциялардың Республика
заңнамасымен белгіленген бір бөлігі шетелдік тұлғаларды қоса (қаржы -
шаруашылық қызмет жөніндегі шектесушілер мен басқа әріптестерге) қызығушы
заңы немесе жеке тұлғаларға нақтылы құны немесе биржа бағамы бойынша
сатылуы мүмкін. Акциялардың бұл бөлігі өзінің дәл мәнісінде акционерлік
қоғамдардың акцияларына жақындайды.
Меншіктің акционерлік нысаны акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару
арқылы өзінің артықшылықтарын білдіреді. Акционерлік қоғам жай акциялар жай
және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанды
(электрондық жазбалардың жиынтығы түріндн) шығарылды.
Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға
тиесілі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің жалпы
өкілі арқылы акция куәландырылған құқықтарды пайдаланады.
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде
акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу
құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам
таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді.
Артықшылықты акциялардың меншік иелері - акционерлердің жай
акциялардың меншік иелері акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында
белгіленіп, алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер
алуға және қоғам таратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар. Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның
жарияланған акцияларының жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс.
Акциялар атаулы, сондай- ақ ұсынбалы түрде де шығарылуы мүмкін. Атаулы
акциялар алыс - берісі акционерлік қоғамның акцияларын тіркеу кітабында
тіркелетін акциялар. Ұсынушыға арналған акция - оны нақтылы иелену оның
иесінің компания акционері ретіндегі заңды құқықтарын қуаттайтын акция
түрі. Атаулы акциялардан өзгеше түрде ұсынушыға арналған акциялар жаңа
иеленушіні тіркеуді қажет етпей-ақ бағалы қағаздар рыногында еркін сатып
алу- сатуға мүмкіндік береді.
Облигация - ұстаушысына (иесіне) оның белгіленген құнының тіркелген
пайызы түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі
қарызшығару кезінде белгілі бір шарттар негізінде беретін борыштық
міндеттеме; жалған капитал нысандарының бірі. Облигация өзінің ұстаушысына
облигацияның нақтылы құнының онда көрсетілген сыйақыны (мүддені) не өзге де
мүліктік құқықты алуына құқық береді. Облигацияның нақтылы құны - облигация
құнының ол шығарылған кезде белгіленген, купондық облигация бойынша
пайызбен көрсетілген сыйақы есептелетін ақшадай тұлғасы, сондай-ақ
облигацияны өтеген кезде оны ұстаушыға төленуге тиісті сома. Облигациялар,
сөйтіп, олардың иелері (несиегерлер) мен бұл құжаттарды шығарған мекемелер,
ұйымдар (борышқорлар) арқасында қарыз қатынастарын растайды.
Облигациялар атаулы, сондай- ақ ұсынбалы, пайыздық және пайызсыз
(мақсатты), еркін айналатын немесе айналыста шектеулі болып шығарылуы
мүмкін. Кәсіпорындар облигациялардың барлық түрлерін меншікті
қаражаттарына, ал азаматтар жеке қаражаттары есебіне сатып алады.
Облигациялардың мынандай түрлері болады:
агенттік облигация;
ипотекалық облигация;
қамтамассыз етілген облигация;
ішкімемлекеттік және жергілікті қарыздардың облигациялары;
мемлекеттік емес облигациялар;
кәсіпорындардың облигациялары;
Агенттік облигация - қаржы агенттігі шығаратын облигация.
Ипотекалық облигация - жылжымайтын мүліктермен қамсыздандыру шартымен
шығарылтын, ипотекалық қарыз шарттары бойынша талап ету құқығы кепілімен
(ипотекалық куәліктердің кепілін қоса алғанда), сондай-ақ тізбесі уәкілетті
органның нормативтік-құқықтық актісімен белгіленетін өзге де жоғары өтімді
активтермен қамтамасыз етілген облигация және тұрақты пайыз әкелетін ұзақ
мерзімді бағалы қағаз.
Қамтамасыз етілген облигация - эмитент міндеттемелерін орындау эмитент
мүлкінің кепілімен, кепілдік берумен және Қазақстан Республикасының
азаматтық заңнамаларына сәйкес өзге де тәсілдермен қамтамасыз етілген
облигация.
Ішкі мемлекеттік және жергілікті қарыздарды өткізуден алынған
қаражаттар тиісті бюджеттерге бағытталады. Бұл қарыздардың облигацияларын
банк мекемелері таратады. Пайыздық ішкі және жергілікті қарыздардың
облигациялары бойынша табыс облигациялардың номиналына сыйақы (мүдде)
есептеу жолымен немесе купондарды төлеу жолымен қарыздарды өтегенде
төленеді.
Кәсіпорындардың облигациялары олардың жарғыларына және қолданыстағы
заңдарға сәйкес шығарылады және таратылады.
2. Бағалы қағаздар рыногы сипаты
Бағалы қағаздар құрамында мемлекет тарапынан, халықтан және заңи
тұлғалардан алынған қарыз фактісін куәландыратын мемлекеттік бағалы
қағаздар ерекше болып келеді. Олар әр түрлі нысандарда шығарылады:
қазынашылық міндеттемелер, қазынашылық боналар, қазынашылық вексельдер,
облигациялар және басқалары. Олардың арасындағы айырмашылық іс-әрекет ету
мезгіліне, табыстарды төлеу мен өтеу шарттарына, айналымдылықтың сипатына,
ұстаушыларына байланыстылығында. Қазақстан Республикасында қазынашылық
вексельдер мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер нысанына түрленген,
олардың мәні "Мемлекеттік кредит және мемлекеттік борыш" тарауында (17.2
бөлімде) қаралған.
Қазынашылық міндеттемелер ерікті негізде халық арасында таратылатын
мемлекеттік бағалы қағаздың түрі, ол иелерінің ақшаны бюджетке аударғанын
куәландырады және осы бағалы қағаздарды бүкіл иелену кезеңінде тіркелген
табыс алуына құқық береді.
Боналар – мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелерп,
фирмалар шығаратын және ұстаушылары сатып алу және төлем құралдары ретінде
пайдаланылатын борышқорлық міндеттемелер.
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейін айналыс
мерзіміндегі мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады. Олар ақша-кредит
саясатының мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын жедел
реттеу үшін пайдаланылады. Айналысқа 1995 жылдан бері шығарылып келеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздардармен операциялардың ивесторлар үшін тағы
бір татымды түрі мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндетемелерді
(МЕККАМ) сатып алу – сату операциясы болып табылады, ол МЕККАМ-ды сатып алу
– сату келісімшарттарымен рәсімделеді.
МЕККАМ-ды Үкіметтің атынан Қаржы Министрлігі шығарады, мемлекеттік
бағалы қағаздар болып табылады, қолданыстағы заңнамаға сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздарының қайталама рыногында еркін айналыста болады.
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюалық міндеттемелер (МЕОКАВМ)
Қазақстан Республикасының эмиссиялық мемлекеттік бағалы қағаздары болып
табылады, республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру
мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы Министрлігі шығарады және бағалы қағаздар
рыногында еркін айналыста болады.
Қазынашылық валюталық міндеттемелер ұстаушыларға өтеу кезінде олардың
атаулы құнын алуға және төленетін атаулы құнға пайызбен сыйақы (мүдде)
алуға құқық береді.
Қазынашылық валюталық міндеттеменің бастапқы құны 100 АҚШ доллары.
Республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру үшін пайдаланылатын
қаржы құралдарын түрлендіру мақсатында Қазақстан Республикасының аумағында
айналым мерзімі 1 жыл және 1 жылдан астам мемлекеттік индекстелген
қазынашылық міндеттемелер шығарылды. Мемлекеттік индекстелген қазынашылық
міндеттемелер (МЕИКАМ) мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады, оларды
республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру мақсатында
Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі (эмитент ретінде) шығарады және
Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздар рыногында еркін айналыста болады.
Индекстелген қазынашылық міндеттеменің бастапқы құны 100 теңге және
олар инвесторлардың арасында аукциондық әдіспен орналастырылады.
Айналым мерзімі 7 жыл және өтеу күні 2007 жылғы 11 мамыр, бастапқы
құны 1000 АҚШ доллары, капиталдың халықаралық рыноктарында орналастырылған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары – Еурооблигациялар
шығарылды.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға сондай-ақ МЕОКАМ, МЕАКАМ, НСО, АВМЕКАМ,
МЕКАВМ жатады.
Депозит және банк сертификаттары – жинақ ақшаны тарту үшін тек қана
банктер шығаратын бағалы қағаздар. Бұл айналыстағы бағалы қағаздар болып
табылады, яғни олар бойынша талап құқығы басқа тұлғаларға қайтуы (шегінуі)
мүмкін. Депозит және жинақ ақша сертификаттарының қазақстандық практикада
қабылданған негізгі айырмашылығы депозит сертификаттарының иелері заңи
тұлғалар, ал жинақ ақша сертификаттарының иелері жеке тұлға бола
алатындығында.
Бағалы қағаздардың өзінен басқа дамыған экономикалық жүйелердің қаржы
рыногында нақтылы бағалы қағаздарды, валютаны, басқа құндылықтарды сатып
алуға және сатуға олардың иелерінің құқығын куәландыратын туынды қаржы
құралдары (деривативтер) деп аталатындар: фьючерстік және опциондық өзара
шарттар, валюталық және пайыздық своптар, жазылыс құқықтары, депозитарийлік
куәліктер, биржа индекстері бойынша опциондар мен фьючерстер және бірқатар
басқалары пайдаланылады. Фьючерстік операциялар – биржалардағы мерзімдік
мәмілелер, олардың мәнісі қаржы және несиелік құралдарын шикізат
тауарларын, алтынды, валютамен мәміле жасау сәтінде тіркелетін бағамен
сатып алуда және сатуда, бұл орайда операцияларбелгілі бір уақыт аралығында
(2-3 жылға дейін) орындалады. Своптар кезінде шұғыл жеткізілм шартымен
(“спот” мәмілесі) қайсыбір активті-қор құндылықтарын, валютаны, басқа
заттарды, тауарларды сатып алу (сату) жөнінде мәмілелер жасалады, бұл
орайда сонымен бірге белгілі бір мерзімге кері мәміле жасалады. “Своп”
операцияларының алуан түрлері бар, олар: валюталық, пайыздық, борыштық,
алтынмен байланысты және басқа операциялар. Опциондарда мерзімдік биржа
мәмілелеріне енгізілген шарт бойынша тараптардың біріне мәміленің бірін-
бірі жоққа шығаратын жекелеген шарттардың бірін таңдау немесе оның бастапқы
шарттарын өзгерту құқығы беріледі. Жазылыс құқықтары – болған акционерлерге
компания акциясының жаңа шығарылымын бастапқы рынокта олар орналастырылатын
бағалардан неғұрлым төмен бағалар бойынша сатып алуға құқық беретін бағалы
қағаз. Депозитерийлік куәлік – бұл түрлі компаниялар акцияларының пұлындағы
үлестерді иелену туралы куәлік болып табылатын туынды бағалы қағаздар.
Варранттар – туынды бағалы қағаздар, олар белгілі бір баға бойынша белгілі
бір кезеңнің ішінде эмитенттің акцияларды сатып алуға жеңілдікті құқығын
береді. Варранттың кәдуілгі мезгілі 5-20 жыл.
2. Бағалы қағаздарды айналысқа шығару тәртібі
2.1 Мемлекеттің бағалы қағаздар рыногына араласуы
Бағалы қағаздар эмиссиясы – бұл жарғылық капиталды қалыптастыру немесе
қарыз қаражатын тарту мақсатымен бағалы қағаздар шығару және орналастыру.
Бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды және басқа міндеттемелерді)
жекешелердің (акционерлік қоғамның акциялары мен облигацияларын шығару)
және мемлекеттің (мемлекеттік қарыздар облигацияларын шығару) шығаруы
мүмкін.
Бағалы қағаздары айналысқа шығару – эмиссия – бұл бағалы қағаздарды
олардың бастапқы иелеріне – инвесторларға, яғни заңи тұлғаларға және
азаматтарға сату.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы:
1) акционерлік қоғам құрған кезде және акцияларды оның құрылтайшылары
арасында орналастырған кезде;
2) акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастапқы жарғылық
капиталының мөлшерін көбейткен кезде;
3) облигациялар және басқа борыштық міндеттемелер шығару жолымен
мемлекет, заңи тұлғалар, жергілікті билік органдары қарыз қаражаттарын
тартқан кезде жүзеге асырылады.
Эмиссиялық бағалы қағаздар – бұл бір эмиссия шегінде біртекті
белгілері мен реквизиттері болатын, осы эмиссия үшін бірыңғай жағдайлар
негізінде орналастырылатын және айналысқа түсетін бағалы қағаздар. Олар
мемлекеттік және мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар болып
бөлінеді. Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаз қарыз алушы Қазақстан
Республикасының Үкіметі жергілікті атқарушы орган немесе Ұлттық банк
болатын қарыз алуға қатысы жөнінен ұстаушының құқықтарын куәландыратын
эмиссиялық бағалы қағаз болып табылады. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы
қағаз – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес эмиссиялық деп танылған,
мемлекетік емес ұйымдар шығаратын акциялар, облигациялар және де өзге де
бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар шығару – эмитенттің эмиссиялық бағалы
қағаздардың азаматтық объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс -
әрекеті немесе орналастырылуы, айналыста болуы және өтелуі осы эмиссиялық
бағалы қағаздарды шығару барысына сәйкес жүзеге асырылатын белгілі бір
бағалы қағаздар жиынтығы.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды) шығаруды
жариялаған жарғылық капиталды құру мен өзінің қызметін жүзеге асыру үшін
қаражат тарту мақсатында эмитент жүргізеді.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы бағалы қағаздардың бастапқы рыногында
жүзеге асырылады. Онда бағалы қағаздарды шығару және бастапқы орналастыру
процестерінде, бір жағынан, эмитенттердің немесе олардың тапсыруы бойынша
бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы және, екінші жағынан,
инвесторлар арасындағы қатынастар қалыптасады.
Бағалы қағаздардың бастапқы рыногы көбінесе Мемлекеттік бағалы
қағаздардың (МБҚ) шығарылымымен сипатталады. Ішкі мемлекеттік борыштың
шегінде мемлекеттік бюджетті инфляциясыз қаржыландыруды қамтамасыз ету
мақсатында Қаржы министрлігі Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер мен
ұлттық жинақ ақша облигацияларын шығарады. 1994 жылдың 1-жартысында Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздарының шығарылымы басталды.
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды шығарудың, оларды тіркеудің,
орналастырудың, айналысқа жіберудің және өтеудің талаптары мен тәртібі және
эмиссия көлемі арнаулы заңдармен реттелініп белгіленеді. Мемлекеттік бағалы
қағаздарға ұлттық бірдейлендіру нөмірлерін беру тәртібі уәкілетті органның
нормативтік құқықтар актісімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
"Экономикалық теория және мемлекеттік басқару" кафедрасы
:
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Қорғауға жіберілді: " " 200_ жыл
Қорғалды: " " 200_ жыл
Мазмұны:
Кіріспе
1. Бағалы қағаздардың экономикалық мәні
1.1 Бағалы қағаздар, олардың түрлері мен жіктелуі
1.2 Бағалы қағаздар рыногы сипаты
2. Бағалы қағаздарды айналысқа шығару тәртібі
2.1 Мемлекеттің бағалы қағаздар рыногына араласуы
2.2 Бағалы қағаздар рыногын жетілдіру мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кiрiспе
Курстық жұмыстың тақырыбы – “Қазақстандағы бағалы қағаздар рыногын
мемлекеттік реттеу және оның нәтижелілігін арттыру міндеттері”.
Курстық жұмыстың мақсаты – бағалы қағаздардың түрлері мен
классификациясын талдай келе, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар
нарығының құрылымын, қызметін, даму тенденциясын анықтау.
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада: бағалы қағаздар рыногы –
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған)
бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы
рыногының бөлігі болғандықтан, бағалы қағаздар рыногының жұмыс істеуі
көптеген экономикалық, инвестициялық процестерді реттеп, олардың
тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады: кіріспе, негізгі бөлім және
қорытындыдан, сондай-ақ қосымша ақпараттар мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Негізгі бөлімде бағалы қағаздар рыногының қор
құрылымдарының – бағалы қағаздардың және өзге де активтердің сан алуандығы
және қаржы рыногының жұмыс істеуінің маңызды факторы ретінде бағалы
қағаздар рыногы қарастырылған. Сонымен қатар бағалы қағаздар рыногында
бағалы қағаздарды айналысқа шығару тәртібі мен оларды жетілдіру мәселелері
талданған.
1. Бағалы қағаздардың экономикалық мәні
1.1 Бағалы қағаздар, олардың түрлері мен жіктелуі
Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне
қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын
жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Ол әсіресе күрделі жұмсалымдарды
инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың
рыногы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы рынокта бағалы
қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары
сатылады; қайталама рынокта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың
иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық (номиналдық құн –
бағалы қағазды шығарған кезде анықталған оның құнының ақшалай тұлғалануы),
эмиссиялық және рыноктік бағасы (бағамы) болады. Қайталама рынок екі
бөліктен тұрады: ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногы – мәмілелер сауда-
саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын
эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс сферасы
және ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар рыногы – бағалы қағаздар айналысының
бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы құралдарымен сауда-саттықты
ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне және оның
қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым рыногының ұйымдастырылған рыноктан айырмашылығы онда
операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың
офистерінде дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған рынокта
операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдастырылмаған рынокта
операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы рыноктарын басқа критерийлер бойынша ажыратады:
бағалы қағаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар және т.б.
рыногы; эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар рыногы,
мемлекеттік бағалы қағаздар рыногы; аумақтық критерийі бойынша: ұлттық,
халықаралық, аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді
және ұзақ мерзімді бағалы қағаздар рыногы; мәмілелердің түрлері бойынша:
кассалық, форвардтық және т.с.с. салалық критерийі бойынша.
Бағалы қағаздар рыногының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған
емес нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын
ала анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
рыногында қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жұмсауға бағыттай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады.
Қазақстанда қор рыногының қалыптасуына бұрынғы КСРО-ның заңнамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші роль атқарады. Қысқа мерзім
ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінеді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық акционерлік-коммерциялық
банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110
миллиард сом болды. Соның ішінде банктердің үлесі 80%-ды құрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың брокерлік және қор биржаларының ары
қарай дамуын нарықтық қатынастардың және құқықтық базаның, сонымен бірге
бағалы қағаздардың жұмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі тежеді.
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы құрылған 1995 жылдан басталады.
1995 жылдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан “таза” қор биржасы –
Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жұмыс істей бастады. 1995 жылдың 21
сәуірінде “Бағалы қағаздар және қор биржасы” туралы Қазақстан
Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар рыногын
құқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында Мемлекеттік
бағалы қағаздарды қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы әзірленді.
“Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық жинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар”
әзірленіп, бекітіледі. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының
Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін 3 заң қабылдады, олар: “Бағалы
қағаздар рыногы туралы”, (Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу
туралы”, “Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы” заңдар.
1997 жылдың ортасынан бастап “Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі”
Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық мемлекеттік және
басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу болды. Қазақстанның
қаржы рыногын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру және онда
қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың маусымында
Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі
ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен өкілеттіктері
Қазақстанның ұлттық банкіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар рыногына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.
2003 жылы шілдеде “Бағалы қағаздар рыногы туралы” Қазақстан
Республикасы Заңының қабылдануы қор рыногында қалыптасқан қатынастарды одан
әрі дамыту қажеттігінен туды. Бұл заңның қызмет аясы “Акционерлік қоғамдар
туралы” Қазақстан Республикасының заңы (2003 жылғы мамырдың 13-і)
қабылданғаннан кейін қаржы рыногының қызмет ететін сферасы болып отырған
бағалы қағаздар рыногының толыққанды жұмыс істеуіне кең жол ашылып отыр.
Бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы 6 жылдай уақытты алды және
қазіргі уақытта оның мынадай құрылымы қалыптасып отыр:
Бастапқы рынок
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) рыногы:
бастапқы орналастыру секторы;
сатып алу – сату секторы.
Корпорациялық облигациялар рыногы
Акциялар рыногы:
МЕБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы:
МБҚ – ны сатып алу – сату секторы;
МБҚ-мен жасалатын репо-операциялар секторы
Қайталама рынок
Қор биржасы
Биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы
Басқадай сауда-саттықты ұйымдастырушы.
Бағалы қағаздар – иеленушілеріне мүліктік құқықтар және белгілі бір
ақша сомаларын алуға құқық беретін ақөшалай немесе тауарлай құжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міндетті түрде оның ұстаушысының
қалайда бір мүлікке құқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен
басқа да белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акция
сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ бағалы қағаздар белгілі бір
қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға
құқық береді.
Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жұмсау
және айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал ролін атқарады.
Халыққа белгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере
отырып, бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық
байлықты басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық
келісім-шарттарға негізделеді.
Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер немесе пайыздар
түрінде табыстар төлеу, сондай-ақ бұл құжаттардан туындайтын ақшалай немесе
өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі қарастырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, оның өзінің оған тән
онда жұмысты ұйымдастыру мен ережелері бар рыногы болуы тиіс. Алайда бағалы
қағаздар рыногында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткені
бағалы қағаздар – бұл тек меншік титулі, табысқа құқық беретін құжаттар,
бірақ нақты емес капитал. Бағалы қағаздар рыногының оқшаулануы тап олардың
осы қасиетімен айқындалады және рынок бағалы қағаздарды бір иеленушінің
басқа иеленушіге көп жағдайларда еркін және оңай берумен сипатталады.
Бағалы қағаздар құжатсыз бағалы қағаздар және қағазсыз бағалы қағаздар
болып бөлінеді. Құжатсыз бағалы қағаздың өмір сүруінің классикалық нысаны –
қағаз нысаны, бұл нысанда бағалы қағаз құжат түрінде өмір сүреді. Бағалы
қағаздар рыногының дамуы бағалы қағаздардың көптеген түрлерінің, ең алдымен
эмиссиялық бағалы қағаздардың тіршіліктің құжатсыз нысанына көшуді қажет
етеді.
Инвестициялық (капиталдық) бағалы қағаздар – капиталды жұмсаудың
объектісі болып табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және
фьючерлік өзара шарттар және басқалары).
Инвестициялық емес бағалы қағаздар – бұл тауар немесе басқа рыноктарда
ақшалай есеп-қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар.
Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және кредиттік
тәуекелдердің дәрежесін, инвесторлардың мүддесін қорғау кепілдіктерін және
басқа факторларды ескере отырып қор бағалы қағаздарды 3 топқа бөледі:
мемлекеттік, муниципалдық және мемлекеттік емес.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық вексельдер мен
міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық қарыздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының
борышқорлық міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып келеді. Корпоративтік бағалы қағаздар болып
кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен
акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға
акциялар, облигациялар, вексельдер, ақша чектері жатады. Иеленушілеріне
заттық құқықтарды, меншік құқықтарын бекітіп беретін тауарлай бағалы
қағаздарға коносаменттер, қойма куәліктері жатады. Бағалы қағаздарға банк
кредитін алғандығын растайтын құжаттар, борышқорлық қолхаттар, өсиетхат
(өсиетнама), лоторея билеттері, сақтық полистері жатпайды.
1930 жылғы Женева конвенциясына сәйкес вексель бағалы қағаздарға
жатпайды (өйткені ол – кредиттік ақшалардың түрі). Бірақ басқа жағынан,
ақша сатып алу – сату процестеріне тартылғандықтан, вексельді шартты түрде
бағалы қағаздарға жатқызуға болады. Вексель – қарызгер несиегерге беретін
және несиегерге қарызгерден белгіленген мерзімде вексельде көрсетілген
соманы талап етуіне даусыз құқық беретін, заңмен қатаң түрде белгіленген
нысандағы жазбаша борышқорлық міндеттеме. Вексель есеп айысырудың нысаны
ғана емес, сондай-ақ бұл коммерциялық кредиттің нысаны: өнім немесе қызмет
үшін вексельмен есептесе отырып кәсіпкер вексель берілген уақыт ішінде
банктегі есеп айырысу шотындағы өзінің ақшаларын шығын қылмайды. Ал бұл
мәміле жөніндегі әріптес вексельде көрсетілген сомада және мезгілге оған
коммерциялық кредит береді дегенді білдіреді.
Егер бағалы қағаздар кейін салынған ақшалай сомаларды қайтара отырып
шектеулі мерзімге шығарылса, онда олар борышқорлық болып табылады. Бұл
облигациялар, банк сертификаттары, вексельдер және басқалары. Иеленушілік
бағалы қағаздар тиісті активтерге меншік құқығын береді. Бұлар акциялар,
варранттар, коносаменттер және басқалары.
Қазіргі дүниежүзілік практикада өмір сүретін бағалы қағаздар негізгі
және туынды болып бөлінеді.
“Бағалы қағаздар рыногы туралы” заңда туынды бағалы қағаздар осы
қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды куәландыратын бағалы
қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар,
форвардтар, варранттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер, жазылыс
құқықтары және басқалары жатады. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен
облигациялар жатады.
Туынды бағалы қағаздар рынокта айналыста жүрген корпорациялық бағалы
қағаздардың тізбесін аяқтайды.
Туынды бағалы қағаздарды пайдалану белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы
және баға тәуекелділіктерін сақтандыруға (хеджерлеуге), өтімділіктің
артуына, қарыз алу құнының төмендеуіне, қажетті рынокқа шығу мүмкіндігін
алуға байланысты.
Бағалы қағаздар – бұл шаруашылық қызметте пайдалануға арналған
құжаттардың үлкен сан алуандығы. Сонымен бірге олар өздеріне тән ортақ
белгімен оларды тұлғаланған мүліктік құқықты өткізу үшін оларды ұсынудың
қажеттігімен біріктіріледі.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін. Атаулы
бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынушыға
тиесілі болады. Ордерлік бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда
аталған адамға тиесілі болады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында айналыста мемлекеттік,
корпорациялық және басқ (фьючерстер,опциондар,коносаменттер және т.б)
бағалы қағаздар жүр.
Бағалы қағаздардың арасында ақшаға да, мүлікке де құқықтар беретін
акциялар ерекше орые алады.
Акция - акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздардың түрі мен
санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам
таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционерлердің алу
құқығын куәландыратын бағалы қағаз.
Қазақстанның практикасында еңбек ұжымының акциялары, кәсіпорындардың
акциялары және қазіргі кезде акционерлік қоғмдардың акциялары қолданылады.
Алғашқы екі түр сөздің тура мағынасында акциялар болып табылмайды. Бұл
қызметкерлердің жинақ ақшасының және кәсіпорындардың бос ақшаларының өз
кәсіпорынның немесе басқа кәсіпорындардың мүлкіне қатысудың өзгеше нысаны.
Еңбек ұжымының акциялары өз кәсіпорынының қызметкерлері арасында
таратылады және оның дамуы үшін ақша салуы туралы болып табылады. Мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасын іске асыру барысында
қызметкерлердің акционерлік кәсіпорындардың мүлкіндегі үлесін анықтайтын
еңбек ұжымдары мүшелерінің акциялары шығарылды. Мұндай акциялар айналысқа
түспейді: мұрағаттан басқа қызметкердің оларды сатуға, беруге немесе қандай
болса да сатуға құқығы болмады. Қызметкердің жұмыстан босанған жағдайында
оған тиесілі акцияларды кәсіпорын белгіленген мерзім ішінде сатып ала
алмайды.
Кәсіпорындардың акцияларын кәсіпорындар мен ұйымдар шығарады. Бұл
акциялар 1998 жылдан бастап басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, ерікті
қоғамдардың, банктердің, кооперативтердің арасында таратыла бастады. Бұл
тәрізді акциялар іс жүзінде облигациялар болып табылады және меншіктің
акционерлік нысанының дамуына қарай акционерлік қоғамдардың акцияларымен
ауыстырылуы мүмкін. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің
бағдарламасын орындау барысында шығарылған акциялардың Республика
заңнамасымен белгіленген бір бөлігі шетелдік тұлғаларды қоса (қаржы -
шаруашылық қызмет жөніндегі шектесушілер мен басқа әріптестерге) қызығушы
заңы немесе жеке тұлғаларға нақтылы құны немесе биржа бағамы бойынша
сатылуы мүмкін. Акциялардың бұл бөлігі өзінің дәл мәнісінде акционерлік
қоғамдардың акцияларына жақындайды.
Меншіктің акционерлік нысаны акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару
арқылы өзінің артықшылықтарын білдіреді. Акционерлік қоғам жай акциялар жай
және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанды
(электрондық жазбалардың жиынтығы түріндн) шығарылды.
Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға
тиесілі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің жалпы
өкілі арқылы акция куәландырылған құқықтарды пайдаланады.
Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді шешкен кезде
акционерге дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу
құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам
таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді.
Артықшылықты акциялардың меншік иелері - акционерлердің жай
акциялардың меншік иелері акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында
белгіленіп, алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер
алуға және қоғам таратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір
бөлігіне басым құқығы бар. Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның
жарияланған акцияларының жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс.
Акциялар атаулы, сондай- ақ ұсынбалы түрде де шығарылуы мүмкін. Атаулы
акциялар алыс - берісі акционерлік қоғамның акцияларын тіркеу кітабында
тіркелетін акциялар. Ұсынушыға арналған акция - оны нақтылы иелену оның
иесінің компания акционері ретіндегі заңды құқықтарын қуаттайтын акция
түрі. Атаулы акциялардан өзгеше түрде ұсынушыға арналған акциялар жаңа
иеленушіні тіркеуді қажет етпей-ақ бағалы қағаздар рыногында еркін сатып
алу- сатуға мүмкіндік береді.
Облигация - ұстаушысына (иесіне) оның белгіленген құнының тіркелген
пайызы түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі
қарызшығару кезінде белгілі бір шарттар негізінде беретін борыштық
міндеттеме; жалған капитал нысандарының бірі. Облигация өзінің ұстаушысына
облигацияның нақтылы құнының онда көрсетілген сыйақыны (мүддені) не өзге де
мүліктік құқықты алуына құқық береді. Облигацияның нақтылы құны - облигация
құнының ол шығарылған кезде белгіленген, купондық облигация бойынша
пайызбен көрсетілген сыйақы есептелетін ақшадай тұлғасы, сондай-ақ
облигацияны өтеген кезде оны ұстаушыға төленуге тиісті сома. Облигациялар,
сөйтіп, олардың иелері (несиегерлер) мен бұл құжаттарды шығарған мекемелер,
ұйымдар (борышқорлар) арқасында қарыз қатынастарын растайды.
Облигациялар атаулы, сондай- ақ ұсынбалы, пайыздық және пайызсыз
(мақсатты), еркін айналатын немесе айналыста шектеулі болып шығарылуы
мүмкін. Кәсіпорындар облигациялардың барлық түрлерін меншікті
қаражаттарына, ал азаматтар жеке қаражаттары есебіне сатып алады.
Облигациялардың мынандай түрлері болады:
агенттік облигация;
ипотекалық облигация;
қамтамассыз етілген облигация;
ішкімемлекеттік және жергілікті қарыздардың облигациялары;
мемлекеттік емес облигациялар;
кәсіпорындардың облигациялары;
Агенттік облигация - қаржы агенттігі шығаратын облигация.
Ипотекалық облигация - жылжымайтын мүліктермен қамсыздандыру шартымен
шығарылтын, ипотекалық қарыз шарттары бойынша талап ету құқығы кепілімен
(ипотекалық куәліктердің кепілін қоса алғанда), сондай-ақ тізбесі уәкілетті
органның нормативтік-құқықтық актісімен белгіленетін өзге де жоғары өтімді
активтермен қамтамасыз етілген облигация және тұрақты пайыз әкелетін ұзақ
мерзімді бағалы қағаз.
Қамтамасыз етілген облигация - эмитент міндеттемелерін орындау эмитент
мүлкінің кепілімен, кепілдік берумен және Қазақстан Республикасының
азаматтық заңнамаларына сәйкес өзге де тәсілдермен қамтамасыз етілген
облигация.
Ішкі мемлекеттік және жергілікті қарыздарды өткізуден алынған
қаражаттар тиісті бюджеттерге бағытталады. Бұл қарыздардың облигацияларын
банк мекемелері таратады. Пайыздық ішкі және жергілікті қарыздардың
облигациялары бойынша табыс облигациялардың номиналына сыйақы (мүдде)
есептеу жолымен немесе купондарды төлеу жолымен қарыздарды өтегенде
төленеді.
Кәсіпорындардың облигациялары олардың жарғыларына және қолданыстағы
заңдарға сәйкес шығарылады және таратылады.
2. Бағалы қағаздар рыногы сипаты
Бағалы қағаздар құрамында мемлекет тарапынан, халықтан және заңи
тұлғалардан алынған қарыз фактісін куәландыратын мемлекеттік бағалы
қағаздар ерекше болып келеді. Олар әр түрлі нысандарда шығарылады:
қазынашылық міндеттемелер, қазынашылық боналар, қазынашылық вексельдер,
облигациялар және басқалары. Олардың арасындағы айырмашылық іс-әрекет ету
мезгіліне, табыстарды төлеу мен өтеу шарттарына, айналымдылықтың сипатына,
ұстаушыларына байланыстылығында. Қазақстан Республикасында қазынашылық
вексельдер мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер нысанына түрленген,
олардың мәні "Мемлекеттік кредит және мемлекеттік борыш" тарауында (17.2
бөлімде) қаралған.
Қазынашылық міндеттемелер ерікті негізде халық арасында таратылатын
мемлекеттік бағалы қағаздың түрі, ол иелерінің ақшаны бюджетке аударғанын
куәландырады және осы бағалы қағаздарды бүкіл иелену кезеңінде тіркелген
табыс алуына құқық береді.
Боналар – мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелерп,
фирмалар шығаратын және ұстаушылары сатып алу және төлем құралдары ретінде
пайдаланылатын борышқорлық міндеттемелер.
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейін айналыс
мерзіміндегі мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады. Олар ақша-кредит
саясатының мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын жедел
реттеу үшін пайдаланылады. Айналысқа 1995 жылдан бері шығарылып келеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздардармен операциялардың ивесторлар үшін тағы
бір татымды түрі мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндетемелерді
(МЕККАМ) сатып алу – сату операциясы болып табылады, ол МЕККАМ-ды сатып алу
– сату келісімшарттарымен рәсімделеді.
МЕККАМ-ды Үкіметтің атынан Қаржы Министрлігі шығарады, мемлекеттік
бағалы қағаздар болып табылады, қолданыстағы заңнамаға сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздарының қайталама рыногында еркін айналыста болады.
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюалық міндеттемелер (МЕОКАВМ)
Қазақстан Республикасының эмиссиялық мемлекеттік бағалы қағаздары болып
табылады, республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру
мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы Министрлігі шығарады және бағалы қағаздар
рыногында еркін айналыста болады.
Қазынашылық валюталық міндеттемелер ұстаушыларға өтеу кезінде олардың
атаулы құнын алуға және төленетін атаулы құнға пайызбен сыйақы (мүдде)
алуға құқық береді.
Қазынашылық валюталық міндеттеменің бастапқы құны 100 АҚШ доллары.
Республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру үшін пайдаланылатын
қаржы құралдарын түрлендіру мақсатында Қазақстан Республикасының аумағында
айналым мерзімі 1 жыл және 1 жылдан астам мемлекеттік индекстелген
қазынашылық міндеттемелер шығарылды. Мемлекеттік индекстелген қазынашылық
міндеттемелер (МЕИКАМ) мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады, оларды
республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру мақсатында
Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі (эмитент ретінде) шығарады және
Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздар рыногында еркін айналыста болады.
Индекстелген қазынашылық міндеттеменің бастапқы құны 100 теңге және
олар инвесторлардың арасында аукциондық әдіспен орналастырылады.
Айналым мерзімі 7 жыл және өтеу күні 2007 жылғы 11 мамыр, бастапқы
құны 1000 АҚШ доллары, капиталдың халықаралық рыноктарында орналастырылған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары – Еурооблигациялар
шығарылды.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға сондай-ақ МЕОКАМ, МЕАКАМ, НСО, АВМЕКАМ,
МЕКАВМ жатады.
Депозит және банк сертификаттары – жинақ ақшаны тарту үшін тек қана
банктер шығаратын бағалы қағаздар. Бұл айналыстағы бағалы қағаздар болып
табылады, яғни олар бойынша талап құқығы басқа тұлғаларға қайтуы (шегінуі)
мүмкін. Депозит және жинақ ақша сертификаттарының қазақстандық практикада
қабылданған негізгі айырмашылығы депозит сертификаттарының иелері заңи
тұлғалар, ал жинақ ақша сертификаттарының иелері жеке тұлға бола
алатындығында.
Бағалы қағаздардың өзінен басқа дамыған экономикалық жүйелердің қаржы
рыногында нақтылы бағалы қағаздарды, валютаны, басқа құндылықтарды сатып
алуға және сатуға олардың иелерінің құқығын куәландыратын туынды қаржы
құралдары (деривативтер) деп аталатындар: фьючерстік және опциондық өзара
шарттар, валюталық және пайыздық своптар, жазылыс құқықтары, депозитарийлік
куәліктер, биржа индекстері бойынша опциондар мен фьючерстер және бірқатар
басқалары пайдаланылады. Фьючерстік операциялар – биржалардағы мерзімдік
мәмілелер, олардың мәнісі қаржы және несиелік құралдарын шикізат
тауарларын, алтынды, валютамен мәміле жасау сәтінде тіркелетін бағамен
сатып алуда және сатуда, бұл орайда операцияларбелгілі бір уақыт аралығында
(2-3 жылға дейін) орындалады. Своптар кезінде шұғыл жеткізілм шартымен
(“спот” мәмілесі) қайсыбір активті-қор құндылықтарын, валютаны, басқа
заттарды, тауарларды сатып алу (сату) жөнінде мәмілелер жасалады, бұл
орайда сонымен бірге белгілі бір мерзімге кері мәміле жасалады. “Своп”
операцияларының алуан түрлері бар, олар: валюталық, пайыздық, борыштық,
алтынмен байланысты және басқа операциялар. Опциондарда мерзімдік биржа
мәмілелеріне енгізілген шарт бойынша тараптардың біріне мәміленің бірін-
бірі жоққа шығаратын жекелеген шарттардың бірін таңдау немесе оның бастапқы
шарттарын өзгерту құқығы беріледі. Жазылыс құқықтары – болған акционерлерге
компания акциясының жаңа шығарылымын бастапқы рынокта олар орналастырылатын
бағалардан неғұрлым төмен бағалар бойынша сатып алуға құқық беретін бағалы
қағаз. Депозитерийлік куәлік – бұл түрлі компаниялар акцияларының пұлындағы
үлестерді иелену туралы куәлік болып табылатын туынды бағалы қағаздар.
Варранттар – туынды бағалы қағаздар, олар белгілі бір баға бойынша белгілі
бір кезеңнің ішінде эмитенттің акцияларды сатып алуға жеңілдікті құқығын
береді. Варранттың кәдуілгі мезгілі 5-20 жыл.
2. Бағалы қағаздарды айналысқа шығару тәртібі
2.1 Мемлекеттің бағалы қағаздар рыногына араласуы
Бағалы қағаздар эмиссиясы – бұл жарғылық капиталды қалыптастыру немесе
қарыз қаражатын тарту мақсатымен бағалы қағаздар шығару және орналастыру.
Бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды және басқа міндеттемелерді)
жекешелердің (акционерлік қоғамның акциялары мен облигацияларын шығару)
және мемлекеттің (мемлекеттік қарыздар облигацияларын шығару) шығаруы
мүмкін.
Бағалы қағаздары айналысқа шығару – эмиссия – бұл бағалы қағаздарды
олардың бастапқы иелеріне – инвесторларға, яғни заңи тұлғаларға және
азаматтарға сату.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы:
1) акционерлік қоғам құрған кезде және акцияларды оның құрылтайшылары
арасында орналастырған кезде;
2) акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастапқы жарғылық
капиталының мөлшерін көбейткен кезде;
3) облигациялар және басқа борыштық міндеттемелер шығару жолымен
мемлекет, заңи тұлғалар, жергілікті билік органдары қарыз қаражаттарын
тартқан кезде жүзеге асырылады.
Эмиссиялық бағалы қағаздар – бұл бір эмиссия шегінде біртекті
белгілері мен реквизиттері болатын, осы эмиссия үшін бірыңғай жағдайлар
негізінде орналастырылатын және айналысқа түсетін бағалы қағаздар. Олар
мемлекеттік және мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар болып
бөлінеді. Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаз қарыз алушы Қазақстан
Республикасының Үкіметі жергілікті атқарушы орган немесе Ұлттық банк
болатын қарыз алуға қатысы жөнінен ұстаушының құқықтарын куәландыратын
эмиссиялық бағалы қағаз болып табылады. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы
қағаз – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес эмиссиялық деп танылған,
мемлекетік емес ұйымдар шығаратын акциялар, облигациялар және де өзге де
бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар шығару – эмитенттің эмиссиялық бағалы
қағаздардың азаматтық объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс -
әрекеті немесе орналастырылуы, айналыста болуы және өтелуі осы эмиссиялық
бағалы қағаздарды шығару барысына сәйкес жүзеге асырылатын белгілі бір
бағалы қағаздар жиынтығы.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды) шығаруды
жариялаған жарғылық капиталды құру мен өзінің қызметін жүзеге асыру үшін
қаражат тарту мақсатында эмитент жүргізеді.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы бағалы қағаздардың бастапқы рыногында
жүзеге асырылады. Онда бағалы қағаздарды шығару және бастапқы орналастыру
процестерінде, бір жағынан, эмитенттердің немесе олардың тапсыруы бойынша
бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы және, екінші жағынан,
инвесторлар арасындағы қатынастар қалыптасады.
Бағалы қағаздардың бастапқы рыногы көбінесе Мемлекеттік бағалы
қағаздардың (МБҚ) шығарылымымен сипатталады. Ішкі мемлекеттік борыштың
шегінде мемлекеттік бюджетті инфляциясыз қаржыландыруды қамтамасыз ету
мақсатында Қаржы министрлігі Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер мен
ұлттық жинақ ақша облигацияларын шығарады. 1994 жылдың 1-жартысында Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздарының шығарылымы басталды.
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды шығарудың, оларды тіркеудің,
орналастырудың, айналысқа жіберудің және өтеудің талаптары мен тәртібі және
эмиссия көлемі арнаулы заңдармен реттелініп белгіленеді. Мемлекеттік бағалы
қағаздарға ұлттық бірдейлендіру нөмірлерін беру тәртібі уәкілетті органның
нормативтік құқықтар актісімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz