Паскаль тіліндегі негізгі элементтері тілдің алфавиті мен сөздігі

1. ПАСКАЛЬ ТІЛІНДЕГІ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІТІЛДІҢ АЛФАВИТІ МЕН СӨЗДІГІ

Паскаль тілінің алфавитіне кіретін символдарды үш топқа бөлуге болады: әріптер, цифрлар және арнайы символдар.

әріптер ретінде латын алфавитінің бас және кіші әріптері (А, а, В, b, …. Z, z) пайдаланылады. Сонымен қатар Паскаль тілінде жазылған программалар түсінікті болуы үшін арнайы программалардың (драйверлердің) көмегімен орыс, қазақ алфавиттерінің әріптерін де пайдалану мүмкіндіктері бар.

Цифрлар - өзімізге белгілі араб цифрлары (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) .

Арнайы символдар:

+ қосу

• алу

• көбейту

/ бөлу

= теңдік

• үлкен

< кіші

[] квадрат жақшалары

() жәй жақшалар

{} фигуралы жақшалар

. нүкте

, үтір

: қос нүкте

; нүкте мен үтір

‘ апостроф

$ долар белгісі

бос орын

тағы сол сияқты

программалау тілдерінде бөлінбейтін тұтас символдар тізбегі сөз құрайды. Сөздер стандартты идентификаторлар ( sin, cos, sqr… …. . ), қолданушының идентификаторы (x, x1, fact………. . ) қызметші сөздер ( begin, end, if, …. . ) , болып саналады.

Қызметші сөздер - алдын ала мағынасы анықталған, тілдің құрамының біо бөлігі болып табылатын сөздер.

Әдетте программа белгілі бір объектілермен (тұрақтылар, айнымалылар, функциялар, өрнектер) әрекет етеді. Программада осы объектілердің әрқайсысы жеке сөздермен белгіленеді, олардың рөлін идентификатор атқарады. Бұл сөз- identifi (теңестіру) деген латын сөзінен алынған. Сонымен идентификатор дегеніміз- объектілердің аттары, кейде идентификатор деген сөздің орнына «объектінің аты», «объектінің атауы» (айнымалының аты, функцияның атауы, т. б) деген термин де пайдаланылады.

Стандартты идентификатор тілдің құрамына кіретін тұрақытылықтар мен айнымалылардың типтерін, тұрақты және айнымалы шамаларды, процедуралар мен функцияларды белгілеу үшін тағайындалған.

Қолданушының идентификаторы белгілі бір ережелерге сүйене отырып; программа жазу барысында құрастырылады.

Идентификатор құрастыру ережелері:

1. Идентификатор құрастыруға үлкен, кіші латын әріптері, цифрлар және төменгі сызықша (_) пайдаланылады (A, b, x1, y1, Az_1, ……) .
2. Идентификатор тек қана әріптен немесе төменгі сызықшадан басталады. Бұл ереже таңба идентитфикаторына қолданылмайды.
3. Екі идентификатордың арасында ең болмағанда бір үзіліс қойылады (үзіліссіз жазылған идентификаторлар бір идентификатор болып есептеледі)
4. Жалпы идентифиткаторлардың ұзындығы 127 символдан аспауы керек. Идентификаторлар бір- бірінен негізгі болып табылатын алғашқы сегіз символдармен ажыратылады.

1. 2. ТҰРАҚТЫЛАР МЕН АЙНЫМАЛЫЛАР

Кез келген программа мәліметтерді (сандар, символдар, графикалық мәліметтер) өңдеп (мәліметтермен белгілі білгілі бір амалдар орындап) нәтиже береді. Программада өңделетін мәліметтер белгілер бір объектілердің мәндері ретінде қарастырылады, олар тұрақыт шама немесе айнымалы шама болып келеді. Тұрақтылар мен айнымалылардың кезекті мәндері оларға тағайындалған иднетификаторлар арқылы алынады.

Тұрақтылар дегеніміз- мәндері белгілі және программаның орындалу барысында өзгермейтін шамалар. Кей жағдайларда тұрақтыларды, міндетті түрде (мысалы, массивтің элементтер санын анықтауда), алдын ала анықтап алу қажет, ол үшін Const қызметші сөзі қолданылады.

Жазылуы: Const <тұрақытының аты>=<тұрақытының мәні>

Мысал: Const m=10; n=20;

P=’мектеп’;

Кейбір тұрақытылар тілдің құрамына кіреді де, алдын ала анықтауды қажет етпейді, мысалы, Р1 мәні 3, 14 . . . Maxint мәні 32767 т. с. с

Айнымалылар дегеніміз- программаның орындалу барысында мәндерін өзгертуге болатын шамалар. Айнымалылардың кезекті мәндері компьютер жадында оларға жаңа мән бергенше ғана сақталады.

Тұрақытылар мен айнымалылар Паскаль тіліндегі келісілген мәліметтердің бір типіне жазуы тиіс. Тұрақытылардың типтері олардың берілуіне байланысты өздігінен анықталады. Айнымалылардың типтері программаның арнайы тарауында сипатталады.

Жазылуы: Var <идентитфикатор . . . >:<тип идентификаторы>

Айнымалалыраға сипаттада көрсетілгенен басқа типті мән меншіктеу қателік туғызады.

3. МӘЛІМЕТТЕРДІҢ ТИПТЕРІТИП ҰҒЫМЫ

Программалау тілдеріндегі ең бір негізгі де маңызды ұғымдардың біріне тип ұғымы жатады. Компьютерде өңделетін әр түрлі мәліметтер (бүтін сандар, нақты сандар, символдар) 0 және 1 екілік цифрлар тізбегі түрінде өрнектеледі. Мәліметтердің түрлеріне байланысты, оларды компьютердің жадында орналастыру және оларға қолданылатын амалдардың түрлері менн орыналу жолдары анықтайды.

Паскальда программа құру жолдарын жеңілдету және көрнектілігін арттыру мақсатымекн өңделетін мәліметтерді белгілі бір жүйеде жинақтап, тұтасымен қарастыру жолдары ойластырылған. Осындай күрделі мәліметтердің қабылайтын мәндерінің түрін және жинақтай тәсілін көрсетеді де, жүйелі тип құрайды. Егер мәліметтер жеке- дара қарастырылса, онла олар жиі типті мәліметтеге жатады. Сонымен Паскальда қолданылатын типтерді екі топқа бөлуге болады: жай (негізгі) және жүйелі (күрделі) . Жай тип стандартты және жасанды болып бөлінеді. Стандартты жай типтерге бүтін (integer), нақты (real), байттық (byte), логикалық (boolean), символдық (char) типтер жатады. Жасанды типтерді қолданушының өзі құрастырады, олардың екі түрі бар: аралық және атап өту. Жүйелі типтер жай типтерге негізделіп құрастырылып, төмендегідей бөлінеді: массивтік (аrray), жолдық (string), жиындық (set), жазба (record), файлдық (file) .

Жай типтердің real және integer- ден өзгелері реттік (шектелген) тип деп аталады. Реттік типті шамалардың қабылдалатын мәндерінің саны шектелген болады. Мысалы, логикалық типті шамалар екімәннің (0, 1) бірін, байттық типті шамалар 256 мәннің (0-255) бірін қабылдай алады.

2. Стандартты жай типтер

Стандартты жай типтерге бүтін, байтық, нақты, символдық және логикалық типтер жатады.

Бүтін типтен мәндері- 32768 бен +32767 аралығындағы бүтін сандар болатын айнымалылар сипатталады. Сипаттау үшін integer қызметші сөзі қолданылады.

Жазылуы: Var <айнымалылардың аттары>: integer

Мысал: Var I, j, k, n: integer;

Indks, x_kord, y_kord: integer

Бүтін типті айнымалыны компьютер жадында орналастыру үшін екі байт қажет. әдетте бүтін айнымаллар арифметикалық өрнектерде, массивтердің идекстерін жазуда пайдаланылады. Қолданушы арифтметикалық өрнектер нәтижесінің көрсетілген аралықта жатуын алдын ала ескерту қажет. Мысалы: а=5000, b=1 болсын. Егер a және b бүтін болса, онда a*b амалының нәтижесі көрсетілген аралықтан асып кететіндіктен, ауытқу туады.

Байттық тип бүтін тип тәрізді, айырмашылығы мәндері О- ден 255- ке дейінгі аралықты қамтиды және byte стандартты идентификаторымен сипатталады.

Жaзылуы: Var <айнымалылардың аттары>: byte

Мысал: Var m, n: byte;

Min, max: byte

Byte типті айнымалы компьютер жадында 1 байтқа орналасады да, бүтін типке қарағанда екі есе аз орын алады. Егер айнымалы мәнінің 255- тен аспайтыны белгілі болса, онда integer типіне қарағанда byte типін пайдаланған тиімді.

Нақты типпен 10 ^-а+а - ден 10 ^+аа - ге дейінгі аралықта оң теріс және 0 сандарын қабылдай алатын айнымалылар сипатталады. Сан мантиссасының 11 орынға дейінгі цифрлары ғана мәнді цифрлар болып табылады. Нақты типті сипаттауға real стандартты идентификаторы алынады.

Жазылуы: Var <айнымалылардың атары>real;

Мысал. Var x, y, s: real;

Summa: real

Нақты сандардың жазылуының екі түрі бар: табиғи (тұрақты нүкте), экспоненциалдық (жылжымалы нүкте) . Табиғи түрдегі сандар математикадағы сандар сияқты жазылады, тек үтір орнына нүкте қойылады, мысалы, 539, 2 -445, 876, 0. 67 немесе . 67. Экспоненциальдық түрдегі сандар mE+p түрінде жазылады, мұндағы m- санның мантиссасы, Е+р 10- ның р дәрежесі, р- санның реті.

Мұндағы Е+02, Е+01 10- ның дәрежелерін көрсетеді (10 ² , 10 ⁴ ) . Нақты типті шамаға компьютер жадында 6 байт бөлінеді.

Логикалық типті айнымалылар тек қана True (ақиқат) және False (жалған) мәндерінің бірін ғана қабылдай алады. Бұл тип boolen стандартты иднетификаторымен сипатталады.

Жазылуы: Var <айнымалылардың аттары> :boolen;

Мысалы. Var S1, S2: boolen

Ch, x: boolen

Логикалық типті айнымалының мәні бір байтқа орналасады.

Символдық тип Char стандартты идентификатормен сипатталады.

Жазылуы: Var <айнымалылардың аттары> :chart;

Мысалы. Var simvol, belgi; chart

Әдетте коипьютер тек қана екілік 0, 1 цифрлармен жұмыс істейді. Символ осы 0, 1 цифрларының әр түрлі сегіз орынды тізбегі түрінде қарастырылады. әр символға сәйкес 0 мен 1 цифрларының тізбегін сол символдың екілік бейнесі (екілік коды) деп атайды. Символдардың бейнесі бір байтқа жазылатындықтан, char типті шамалардың мәндерін бір ғана символ бола алады. Символдық тұрақтылар екі жағынан апострофқа алынып жазылады. Мысалы: ‘a’ -a әрпі ‘*’ - үзіліс ‘-’ нүктем мен үтір.

Символдық типті шамалар өрнектерде пайдаланылмайды. Паскаль символдық шамаларды өзара салыстыруға болады және нәтиже символдардың бейне кестесінде орналасу ретінде байланысты анықталады. Мысалы, ‘b>’a’, себебі, кестеде ‘b’ символы ‘a’ символынан соң орналастырады.

3. Жасанды жай типтер

Жоғарыда стандартты жай типтердің түрлерін қарастырдық, сондай- ақ Паскальда қолданушының өзі тип анықтайтын мүмкіндігі бар, ондай типтерді жасанды типтер деп атаймыз. Жасанды типтерге атап өту және аралық типтер жатады. Оларға компьютер жадында бір байт беріледі, сондықтан жасанды типті шамалардың элементтер саны 256 - дан аспауы қажет. Қолданушының типтерді өзі анықтауы программаның көрнектілігін, түсініктілігін, бекемділігін арттырады және клмпьютер жадын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

Атап өту типі айнымалылардың қабылдай алатын мәндерін теріс көрсету арқылы анықталады. Жеке мәндер үтірлермен айырылып жақшаға алынады.

Жaзылуы: Type

<типтің идентификаторы>=(1-ші мән, 2- ші мән . . . )

Мысал: Type

Gas=(G, 0, N, F)

Temir=(Fe, Co, Na, Cu, Zn) ;

Var G1, G2, G3; Gas;

T1, t2; Temir;

KYN: (Dyisimbi, Gyma, Senbi) ;

Бұл мысалда Gas, Temir типтері жарияланған. Олардың мәндері Менделеев кестесінің кейбір газ бен темір белгілерімен берілген. G1, G2, G3 және t1, t2 айнымалылары тек қана Gas және Temir типтерінде көрсетеліген мәндердің бірін, ал KYN айнымалысы осы айнымалының типінде көрсетілген мәндердің бірін ғана қабылдайды. Жақшаның ішінде жазылған мәндер көрсетілген типті тұрақтылар болып саналады, сондықтан оларды өрнектерде пайдаланғанмен, өзгертуге болмайды. Салыстыру және логикалық амалдар тек қана бір типке аталған мәліметтерге қолданады да, нәтижесі ақиқат, себебі типті сипаттағанда, GYMA <SEMBI салыстырудың нәтижесі ақиқат, себебі типті сипаттағанда, GYMA SEMBI - ден бұрын аталған.

Аралық тип осы типті айнымалылардың қабылдай алатын мәндерінің аралығын көрсететін екі тұрақты арқылы беріледі. Бұл тұрақтылықтар нақты типтен басқа кезкелген стандартты типтердің біріне жатады. Бірінші тұрақтылықтың мәні қашанда тұрақтының мәнінен кіші болуы қажет.

Жазылуы: Type <типтің аты>=<1- тұрақты> . . . <2- тұрақты>;

Var <айнымалылар>: <тип>;

Мысал. Const m=1; m2=12;

Type Kun=1…. 31; Sim=’a’…’a’; A1=m1…. . m2;

Var A1kun: Kun; x: Sim; g1:A1;

Бұл мысалда Kun типті A1kun 1 мен 31 аралығындағы мәндерді, ал Sim типті х айнымалысы ‘a’ мен ‘a’ аралығындағы символдарды ғана қабылдай алады, кері жағдайда программада қателік туады. А1 типіндегі аралықты анықтайтын m1, m2 тұрақтылары алдын ала анықталған, сондықтан А1 типті g1 айнымалысы 1- ден 12- ге дейінгі сандарды қабылдайды.

1. 4 СТАНДАРТТЫ ФУНКЦИЯЛАР МЕН ПРОЦЕДУРАЛАР

Стандартты функциялар мен процедуралар программалау тілінің құрамына кіреді. Паскаль тілі программа жазылу барысында жиі қолданылатын көптеген стандартты функциялар және процедуралармен қамтамасыз етілген. Оларды қолдану жолдары мен орынларына байланысты бірнеше топқа бөлуге болады: арифметикалық, шамалардың типтерін өзгертеттін, экранмен жұмысқа істеуге арналған, жолдарды өңдейтін, файлдарды ұйымдастыратын, графикалық т. б.

1. - кестеде кейбір жиі қолданылатын арифметикалық стандартты функциялар келтірілген.

Стандартты функциялар

Басқа функциялар мен процедуралар тілдің оқылу барысында арнайы тарауларында қажетінше қарастырылады.

Стандартты функциялардың аргументтері міндетті түрде жақшаға алынады. Cos (x), sin (x) функцияларының аргументтері радианмен беріледі. Тілдің құрамына кірмейтін кейбір функцияларды есептеу қажет болса, олар математикада белгілі формулалар бойынша тілдің құрамында бар функциялармен өрнектеледі. Мысалы,

1. 5. ӨРНЕКТЕР МЕН АМАЛДАР

Өрнектер тұрақтылардан, айнымалылардан, стандартты функциялардан амалдар (арфиметикалық, логикалық, символдық) мен жай жақшалар көмегімен құрылады. Амалдар орындалатын шамаларды операндалар деп айтады.

Паскальда өрнектер оларға қатысты амалдарға және шамалардың типтеріне байланысты арифметикалық, логикалық, символдық болып бөлінеді.

1. 5. 1 Арифметикалық өрнектер

Арифметикалық өрнектерде арифметикалық амалдар қолданылады да, өрнектің нәтижесі нақты немесе бүтін сандар болады. Арифметикалық өрнектердің қарапайым түрлері: тұрақты, айнымалы және функция. Өрнекте қатысты айнымалылардың мәндері алдын ала анықталуы қажет. Арифметикалық амалдар integer, byte, real типті шамалармен орындалады да, нәтижесінің типі осы шамалардың типіне байланысты анықталады.

Төменде Паскаль қолданылатын арифметикалық амалдар және олардың орындалу үстемділігі кему ретімен көрсетілген: /, *, div, mod, -, +.

Қосу (+), алу (-), көбейту (*) және бөлу (/) амалдары арифметикалық өрнектерде әдеттегідей орындалады. Бір өрнекте integer, byte, real типті операндаларды аралас пайдалануға болады. Бөлу адамның нәтижесінінің тип қашанда нақты, ал қосу, көбейту, алу амалдарының нәтижелері, егер де оепрандалардың екеуі де бүтін (байттық) типті болғанда бүтін (байттық), қалған жағдайларда нақты болады.

Бүтіндей бөлу амалы бөліндінің тек қана бүтін бөлігін анықтайды. Амалға қатысты шаралар бүтін типті болуы міндетті. Амалдың нәтижесі де бүтін типті болады.

Мысал.

Қалдық табу амалы бүтін санды санға бөлгендегі қалдықты анықтайды, амалдың нәтижесі де бүтін типті болады.

Мысал.

Арифметикалық өрнектердің қатесіз жазылуы және нәтижесінің дұрыс табылуы үшін төмендегі ережелерді ескеру қажет.

1. Екі амал қатар жазылмайды (А+-В өрнегі дұрыс жазылмаған өрнек А+ (-В) түрінде жазылуы керек.
2. Үстемділігі жоғары амалдар бірінші орындалады (мына өрнектер х*у-d/4 алдымен көбейту мен бөлу амалдары, сонан соң алу амалдары орындалады)
3. Егер барлық амалдардың орындалу үстемділігі бірдей болса, олар солдан оңға қарай орналасу ретімен біртіндеп орындалады.
4. Жақшаның ішіндегі амалдар алдымен орындалады (a+b) * (c*d) өрнегінде көбейту амалы ең соңынан орындалады.
5. Математикалық мағынасы жоқ өрнек жазуға болмайды, мысалы, нөлге бөлу, нөлді логарифмдеу, теріс саннан түбір табу.
6. Паскальда өрнек бір жолға тізбектеліп жазылады.

Мысал:

1. 5. 2 Логикалық өрнектер

Логикалық өрнектің нәтижесі ақиқат немесе жалған болады. Логикалық өрнек логикалық ұтрақты, логикалық айнымалы, логикалық функциялардан қатынас және логикалық амалдар, жақшалар көмегімен құрылады.

Қатынас амалдары екі арифметикалық өрнектің нәтижелерін салыстырып, ақиқат немесе жалған екендігін анықтайды. Мысалы, 14<11+4- ақиқат, себебі алдымен арифметикалық өрнектер есептелініп, сонан соң нәтижелер салыстырылады. Салыстырылатын амалдар файлдық типтен басқа кез келген типті болады.

Логикалық амалдар.

1. кесте

Логикалық амалдарға қатысьы шамалардың типі логикалық болуы қажет. 1. 2 кестеде Паскальда пайдаланатын логикалық амалдар келтірілген.

Амалдардың орындалу үстемдігі: not, and, or.

Паскальда логикалық амалдар қатынас амалдарынан бұрын орындалады. Мысалы, A<10 and B<100 өрнегінде алдымен 10 and B амалы орындалу керек, логикалық амал логикалық типті шамалармен орындалатын болғандықтан, бұл жерде қателік туады, сондықтан амалдардың орындалу ретін жаұшамен көрсеткен жөн, яғни былай жазған дұрыс: (A<10) and (B<100)

Математикада жиі кездесетін қос теңдіксіз аұша мен логикалық and амалы көмектерімен логикалық өрнек түрінде жазылады. Мысалы, 1<x=x<=50 теңсіздігі былайша (1<x) and (x<50) жазылады.

Программалау тілдерінде логикалық өрнектер шартты операторлардың жұмысын ұйымдастыруда пайдаланады.

Символдық өрнектер

Символдық өрнектердің нәтижесі- символдық типті шама. Символдық қарапайым түрлері; символдық тұрақты (‘a’, ‘k’), символдық айнымалы (A=’П’), жол типтерітұрақты (‘мектеп’) және айнымалы (A= ‘Паскаль’), символдық шамалар және жолдармен жұмысқа арналған функциялар.

Бақылау сұрақтары:

... жалғасы

Turbo Pascal 7.0 интегралдық программалау ортасын пайдалану

Turbo Pascal жүйесінде массивтерді ұйымдастыру технологиясы

Паскаль тілінің алғашқы түсініктері

Турбо Паскалль тілінің негізгі элементтері

Turbo Pascal программалау тілі туралы жалпы түсінік

Турбо Паскаль бағдарламысының тарихы

ТИПТІҢ АТЫ ТИП

Turbo pascal тілі туралы негізгі түсініктер

Турбо – Паскаль программа дайындалу жоспары

Алгоритм жазу жолдары

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс