Мектеп оқушыларын тамақтандырудағы қызмет көрсетуді ұйымдастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Тамақтану тәптібін білесің бе? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Теңестірілген тағам теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Тамақтанудың гигиенасы ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.1. Ішек.қарын ауруларының алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.2. Ұлттық тағамдардың адам денсаулығын
нығайтудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3. Дұрыс тамақтану негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
3.1. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің бірінші принципі . энергия теңдестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3.2. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің екінші принципі . негізгі қоректік заттарға деген қажеттілікті қанағаттандыру ... ...15
3.3. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің үшінші принципі . тамақтану режимін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1. Тамақтану тәптібін білесің бе? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Теңестірілген тағам теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Тамақтанудың гигиенасы ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.1. Ішек.қарын ауруларының алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.2. Ұлттық тағамдардың адам денсаулығын
нығайтудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3. Дұрыс тамақтану негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
3.1. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің бірінші принципі . энергия теңдестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3.2. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің екінші принципі . негізгі қоректік заттарға деген қажеттілікті қанағаттандыру ... ...15
3.3. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің үшінші принципі . тамақтану режимін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Адам тамақ үшін өмір сүрмейді, өмір сүру үшін тамақтанады. Ал, өмірдің дархан молшылығы да, қиын-қыспақ таршылығы да болуы ақиқат. Бүкіл ел басына қиыншылық түскенде, қол жеткенді қанағат қылып, киімнен кенде, тамақтан аш болған да уақыттар болды.
Қазіргі заманымыз да жақсарды, еліміз де жаңарды, тұрмысымыз да түзелді. Киім көк, тамақ тоқ деген сияқты талғай білсек, жоқ зат аз.
Ал, қазіргі уақытта біздің елімізде пайдаланылатын тағамдардың калориялық қуаты мол. Халқымыздың дастархан байлығымен қатар тамақтану мәдениеті де өсе түсуде. Денсаулық сақтау жөніндегі медициналық шаралар да ойдағыдай жүзеге асырылып келеді.
Дегенмен, көпшілігіміз тағамды ғылыми тұрғыдан, организм талабына сәйкестеніп талғай алмаймыз. Қазақ халқының тағамды пайдалану мен дайындауында ерте заманнан қалыптасқан ұлттық ерекшеліктері бар екені мәлім. Негізінен мал шаруашылығымен айналысқандығынан ет пен сүт көбірек пайдаланылған да, жеміс пен овощ өте сирек қолданылған.
Ал, қазіргі дәуірде әлеуметтік-экономикалық және тарихи жетістіктерге байланысты жалпы әдет-ғұрпымызға, сол сияқты тағам жөніндегі талғамымызға да біраз өзгерістер енді.
Міне, осыған байланысты тағам құрамы, оның сапасы, организмді қажетті қоректік заттармен қамтамасыз ету жөнінде білгеніміз әбден орынды. Әсіпесе, тағам құрамындағы организмге өте қажетті және оларды басқа заттармен алмастырып, орнын толтыруға болмайтын факторлар жөнінде хабардар болғанымыз жөн. Белок, углеводтар, май, витаминдер, тұздар т.б. заттар белгілі бір мөлшерде күнделікті пайдаланылатын тағам құрамында болуы қажет.
Тиімді тамақтану деп организмнің қоректік заттарға деген физиологиялық қажеттіліктерін толық қамтамасыз етуді айтады. Сапалы ас мектеп оқушыларының дұрыс өмір салтын қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Тиімді де сапалы тамақ – көптеген аурудан сақтандыратын, олардың алдын алатын қуатты фактор болғандықтан да адам денсаулығы мен өнімді еңбек ету қабілетін қамтамасыз етеді.
Адам тәулігіне қанша тамақ ішу керек? Бұл сауалға дұрыс жауап беру үшін ең алдымен лайықты тамақтану теориясына тоқталайық. Организмнің өсуі мен клеткаларының үнемі тұрақты түрде жаңарып тұруына қажетті тамақ, яғни қуаты мен құрылыс материалдарына деген қажеттілік мектеп оқушыларының жасына, жұмысына, жұмысының сипатына, мекендейтін жерінің климатына лайық болуға тиіс. Сонымен бірге адам бір тәулікте ішкен тамағынан бойына қаншалықты қуат алса, соншалықты қуат шығындауы да керек. Олай етпеген жағдайда артық ішкен тамақтың зардабы көп ұзамай-ақ біліне бастайды.
Қазіргі заманымыз да жақсарды, еліміз де жаңарды, тұрмысымыз да түзелді. Киім көк, тамақ тоқ деген сияқты талғай білсек, жоқ зат аз.
Ал, қазіргі уақытта біздің елімізде пайдаланылатын тағамдардың калориялық қуаты мол. Халқымыздың дастархан байлығымен қатар тамақтану мәдениеті де өсе түсуде. Денсаулық сақтау жөніндегі медициналық шаралар да ойдағыдай жүзеге асырылып келеді.
Дегенмен, көпшілігіміз тағамды ғылыми тұрғыдан, организм талабына сәйкестеніп талғай алмаймыз. Қазақ халқының тағамды пайдалану мен дайындауында ерте заманнан қалыптасқан ұлттық ерекшеліктері бар екені мәлім. Негізінен мал шаруашылығымен айналысқандығынан ет пен сүт көбірек пайдаланылған да, жеміс пен овощ өте сирек қолданылған.
Ал, қазіргі дәуірде әлеуметтік-экономикалық және тарихи жетістіктерге байланысты жалпы әдет-ғұрпымызға, сол сияқты тағам жөніндегі талғамымызға да біраз өзгерістер енді.
Міне, осыған байланысты тағам құрамы, оның сапасы, организмді қажетті қоректік заттармен қамтамасыз ету жөнінде білгеніміз әбден орынды. Әсіпесе, тағам құрамындағы организмге өте қажетті және оларды басқа заттармен алмастырып, орнын толтыруға болмайтын факторлар жөнінде хабардар болғанымыз жөн. Белок, углеводтар, май, витаминдер, тұздар т.б. заттар белгілі бір мөлшерде күнделікті пайдаланылатын тағам құрамында болуы қажет.
Тиімді тамақтану деп организмнің қоректік заттарға деген физиологиялық қажеттіліктерін толық қамтамасыз етуді айтады. Сапалы ас мектеп оқушыларының дұрыс өмір салтын қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Тиімді де сапалы тамақ – көптеген аурудан сақтандыратын, олардың алдын алатын қуатты фактор болғандықтан да адам денсаулығы мен өнімді еңбек ету қабілетін қамтамасыз етеді.
Адам тәулігіне қанша тамақ ішу керек? Бұл сауалға дұрыс жауап беру үшін ең алдымен лайықты тамақтану теориясына тоқталайық. Организмнің өсуі мен клеткаларының үнемі тұрақты түрде жаңарып тұруына қажетті тамақ, яғни қуаты мен құрылыс материалдарына деген қажеттілік мектеп оқушыларының жасына, жұмысына, жұмысының сипатына, мекендейтін жерінің климатына лайық болуға тиіс. Сонымен бірге адам бір тәулікте ішкен тамағынан бойына қаншалықты қуат алса, соншалықты қуат шығындауы да керек. Олай етпеген жағдайда артық ішкен тамақтың зардабы көп ұзамай-ақ біліне бастайды.
1. Төрегелді Шарманов, Алматы, «Қайнар», 1996 ж., «Ас ішудің әліппесі»
2. А. Алдашев, Алматы, 1994 ж., «Тағам және денсаулық»
3. И. М. Скурихин, В. А. Шатерников, Алматы, «Қайнар», 1998 ж., «Дұрыс тамақтана білесіз бе?»
4. З. Жөкебайқызы, С. Сейсенбекқызы Алматы, «Рауан», 1993 ж.
5. С. А. Досмұхамедов, Т. М. Сыздықов, Алматы, «Нұр-кітап», 2001ж., «Тамақтанудың ғылыми негіздері»
2. А. Алдашев, Алматы, 1994 ж., «Тағам және денсаулық»
3. И. М. Скурихин, В. А. Шатерников, Алматы, «Қайнар», 1998 ж., «Дұрыс тамақтана білесіз бе?»
4. З. Жөкебайқызы, С. Сейсенбекқызы Алматы, «Рауан», 1993 ж.
5. С. А. Досмұхамедов, Т. М. Сыздықов, Алматы, «Нұр-кітап», 2001ж., «Тамақтанудың ғылыми негіздері»
Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім Министрлігі
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп оқушыларын тамақтандырудағы қызмет көрсетуді
ұйымдастыру
Қабылдаған:
Орындаған:
Тобы:
Алматы 2012
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Тамақтану тәптібін білесің
бе? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Теңестірілген тағам
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Тамақтанудың гигиенасы
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.1. Ішек-қарын ауруларының алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.2. Ұлттық тағамдардың адам денсаулығын
нығайтудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..9
3. Дұрыс тамақтану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..10
3.1. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің бірінші
принципі – энергия
теңдестігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .11
3.2. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің екінші
принципі – негізгі қоректік заттарға деген қажеттілікті
қанағаттандыру ... ...15
3.3. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің үшінші
принципі – тамақтану режимін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..32
Кіріспе.
Адам тамақ үшін өмір сүрмейді, өмір сүру үшін тамақтанады. Ал, өмірдің
дархан молшылығы да, қиын-қыспақ таршылығы да болуы ақиқат. Бүкіл ел басына
қиыншылық түскенде, қол жеткенді қанағат қылып, киімнен кенде, тамақтан аш
болған да уақыттар болды.
Қазіргі заманымыз да жақсарды, еліміз де жаңарды, тұрмысымыз да
түзелді. Киім көк, тамақ тоқ деген сияқты талғай білсек, жоқ зат аз.
Ал, қазіргі уақытта біздің елімізде пайдаланылатын тағамдардың
калориялық қуаты мол. Халқымыздың дастархан байлығымен қатар тамақтану
мәдениеті де өсе түсуде. Денсаулық сақтау жөніндегі медициналық шаралар да
ойдағыдай жүзеге асырылып келеді.
Дегенмен, көпшілігіміз тағамды ғылыми тұрғыдан, организм талабына
сәйкестеніп талғай алмаймыз. Қазақ халқының тағамды пайдалану мен
дайындауында ерте заманнан қалыптасқан ұлттық ерекшеліктері бар екені
мәлім. Негізінен мал шаруашылығымен айналысқандығынан ет пен сүт көбірек
пайдаланылған да, жеміс пен овощ өте сирек қолданылған.
Ал, қазіргі дәуірде әлеуметтік-экономикалық және тарихи жетістіктерге
байланысты жалпы әдет-ғұрпымызға, сол сияқты тағам жөніндегі талғамымызға
да біраз өзгерістер енді.
Міне, осыған байланысты тағам құрамы, оның сапасы, организмді қажетті
қоректік заттармен қамтамасыз ету жөнінде білгеніміз әбден орынды. Әсіпесе,
тағам құрамындағы организмге өте қажетті және оларды басқа заттармен
алмастырып, орнын толтыруға болмайтын факторлар жөнінде хабардар болғанымыз
жөн. Белок, углеводтар, май, витаминдер, тұздар т.б. заттар белгілі бір
мөлшерде күнделікті пайдаланылатын тағам құрамында болуы қажет.
Тиімді тамақтану деп организмнің қоректік заттарға деген физиологиялық
қажеттіліктерін толық қамтамасыз етуді айтады. Сапалы ас мектеп
оқушыларының дұрыс өмір салтын қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Тиімді
де сапалы тамақ – көптеген аурудан сақтандыратын, олардың алдын алатын
қуатты фактор болғандықтан да адам денсаулығы мен өнімді еңбек ету
қабілетін қамтамасыз етеді.
Адам тәулігіне қанша тамақ ішу керек? Бұл сауалға дұрыс жауап беру
үшін ең алдымен лайықты тамақтану теориясына тоқталайық. Организмнің өсуі
мен клеткаларының үнемі тұрақты түрде жаңарып тұруына қажетті тамақ, яғни
қуаты мен құрылыс материалдарына деген қажеттілік мектеп оқушыларының
жасына, жұмысына, жұмысының сипатына, мекендейтін жерінің климатына лайық
болуға тиіс. Сонымен бірге адам бір тәулікте ішкен тамағынан бойына
қаншалықты қуат алса, соншалықты қуат шығындауы да керек. Олай етпеген
жағдайда артық ішкен тамақтың зардабы көп ұзамай-ақ біліне бастайды.
1. Тамақтану тәртібін білесің бе?
Тамақтың - тіршілік атаулыға ауадай қажет екені бәріңе белгілі. Онсыз
адам баласы өмір сүре алмайды. Дұрыс тамақтанбаса, аш құрсақ болып жүрсе,
денсаулығы нашарлап, қабілеттілігі төмендейді. Өзі тоймастың көзі тоймас
демекші, ішіп-жеген осы екен деп, тыңқиып тойып алуға тағы болмайды. Қалай
болса солай тамақтанғанда, біріншіден - организмде зат алмасу процесі
бұзылады. Екіншіден, дене құрылысының қалыпты жағдайы, әсіресе, тағам
қорыту, жүрек-қан тамыр, жүйке жүйелерінің жұмысы нашарлап, адам ауруға
шалдығады. Бұл ғылыми тұрғыдан зерттелген. Белгілі мөлшерден артық немесе
кем ішіп-жеу адам түгілі тірі жәндіктің өзіне зардабын тигізеді. Әсіресе,
өсіп-жетілуі тоқтамаған кішкене сәбилер мен аяғы ауыр, нәрестелі аналарға
оның әсері күшті. Сондай-ақ, аз қозғалатын, білек күшін жұмсайтын еңбекпен
шұғылданбайтын адамдарға мөлшерден тыс тамақтанудың зияны көп.
Сонда не істеу керек дейсіңдер ғой. Бұл үшін медицина ғылымының
кандидат Сәтбек Мұсабекұлы ағаларыңның айтқандарына назар аударыңдар. Ол
кісі Алматыдағы Тағамдау институты тамақтану физиологиясы бөлімінің
меңгерушісі болғандықтан, осы мәселені зерттеп жүрген маман. Сәтбек
ағаларыңның айтуынша, әр адам өз жасына, жұмыс түріне, физиологиясына,
тіпті тұратын жерінің ауа-райына қарай ішіп жеуі керек екен. Яғни, тағамның
күш-қуаты оқушының 1 тәулікте жұмсаған энергия мөлшеріне тең болуы шарт.
Бұл кім қалай жұмыс істесе, солай тамақтануы керек деген сөз.
Егер оқушы белгілі мөлшерден тыс ішіп-жесе, толысып кетеді. Содан
барып, қан диабеті, атеросклироз ауруына шалдығады. Бауырдың қызметі
бұзылып, басқа да аурудың түрлері пайда болуы мүмкін. Ал керісінше, аз
тамақтағанда, организмнің қалыпты өсіп-жетілуі, зат алмасу процестері
төмендейді. Кейбір ұл-қыздардың сабақты игере алмай, ой мен дене жұмысына
деген қабілеті нашарлап, денсаулығына зиян келетіні осыдан.
Тағамдау институтының мамандары зат алмасу процесі адамдардың іс-
қимылына қарай өзгеріп отыратынын анықтаған. Олардың айтуынша, осы процесс
кісінің демалып жатқан сәтімен салыстырғанда, отырған кезде 12 %, орнынан
тұрған кезде 20 %-ке, жүргенде 80-100 %-ке, ал жүгіргенде 400 %-ке артады
екен. Астан кейін жата кетуге болмайтыны, ішкен-жегенін дұрыс сіңіру үшін
көбірек жүру керектігі де осыдан.
Білесіңдер ме, мендерде зат алмасу, энергия жұмсау мөлшері ересек
адамдарға қарағанда, анағұрлым жоғары екен. Керек десең, ол сабақтың түріне
де байланысты көрінеді. Әңгімеміз дәлелді болуы үшін Сәтбек ағаларың
жасаған ұл-қыздардың тағамдық заттарға мұқтаждық мөлшерін (тәулігіне)
ұсынып отырмыз:
Оқушының Қуаттылық Белоктар, г. Майлар, г. Көмірсулар
жасы, (энергия) (углеводтар),
жынысы ккал г.
Барлығы Оның Барлығы Оның
ішінде ішінде
жәндіктер өсімдік
белогі майы
6 2000 69 45 67 10 285
7-10 2350 77 46 79 16 335
11-13 е 2750 90 54 92 19 390
11-13 А 2500 82 49 84 17 355
14-17 е 3000 98 59 100 20 425
14-17 А 2600 90 54 90 19 360
Ескерту: е – ер бала, А – қыз бала.
Мысалы, 6 жастағы оқушы тәулігіне 2000 ккал энергия жұмсаса, 7-10
жаста орташа есеппен 2300 ккал, 11-13 жастағы қыз бала – 2500 ккал, ал ер
бала – 2700 ккал, 14-17 жастағы қыздар – 2600 ккал, жасөспірімдер – 3000
ккал жаратады екен. Бұл жалаң сандардан сендердің жестарың ұлғайған сайын
энергия жұмсау мөлшері де көбейетінін байқадыңдар. Шын мәнісінде олай емес,
- дейді Сәтбек ағаларың. – Керісінше, дене салмағының кг-на шаққанда жасы
кіші болған сайын энергия жұмсау да анағұрлым көп. Өйткені жас балалар
үздіксіз қозғалыс үстінде болады да, бойында зат алмасу процесі өте жылдам
қарқынмен жүреді. Төмендегі кестеде осы жағдайғы байланысты әр жастағы ұл-
қыздардың жұмсауға тиісті қуаты (энергиясы) мен соған сай түзілетін
заттардың мөлшері көрсетілген:
Оқушының Қуаттылық Белоктар, г. Майлар, г. Көмірсулар
жасы, (энергия) (углеводтар),
жынысы ккал г.
Барлығы Оның Барлығы Оның
ішінде ішінде
жәндіктер өсімдік
белогі майы
6 112,3 3,9 2,5 3,8 0,6 16,0
7-10 97,9 3,2 1,9 3,3 0,7 14,0
11-13 е 83,3 2,7 1,6 2,8 0,6 11,8
11-13 А 73,5 2,4 1,4 2,5 0,5 10,4
14-17 е 65,2 2,1 1,3 2,25 0,4 9,2
14-17 А 55,7 1,9 1,1 1,9 0,4 7,7
Тамақтану - өмірді, өсіп-өнуді, денсаулық пен мектеп оқушыларының
жұмысқа деген қабілетін сақтау амалы. Организм тамақ және сыртқы орта бір-
бірімен біте байланысқан. Тамақ көп құрамдас бөліктерден тұрады: белок,
май, көмірсу, макро және микро элементтерден (фосфор, кальций, натрий, йод,
кобальт, қалайы, және т.б.), сондай-ақ, витаминдерден, фитоцидтер мен
клетчаткадан.
Ұтымды тамақтану – ол жасушалар құрамына қажетті заттармен организмді
қамтамасыз етіп, қуат, қимыл және тағы басқа қажеттілік ететін, заттар
алмасуын қоректі деңгейде ұстайтын тағамдарды қолдану. Ұтымды (тиімді)
тамақтанудың негізгі элементтері :
1. Тәуліктік қоректі заттардың ара-қатынасының үйлесімді балансын
сақтау.
2. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің тәртібі.
3. Энергия балансын (тепе-теңдігін) сақтау.
Рационалды (толық мәнді үйлестірілген) тамақтану – ол тамақтың қуат
және сапалық құрамын, қоректік заттардың деңгейлік ара-қатынастарының
тұрақтылығын, қорытылуын және сіңірілуін, санитарлық және гигена жағынан
мінезділігін ескртуді қажет етеді. Мұнымен қатар, тамақтану тәртібін
анықтай отырып, оның қабылданар мерзімін, ұзақтығын, сандық шамасын,
құрамын т.с.с. анықтауды керек етеді.
1.1. Теңестірілген тағам теориясы.
Тағам теориясы дегеніміз – мектеп оқушыларының ішетін тағамдарының
құрамында қоректік заттар компоненттер бар – бір-бірімен теңестірілген және
жеткілікті түрде болуы. Мысалы, тағамдардың құрамында витаминдердің,
органикалық қышқылдардың, аминқышқылдарының, микро және макро элементтердің
мөлшері жеткілікті түрде болуы.
Тағамдардың құрылысы мектеп оқушыларының ғзасына сәйкес келіп отыруы
тиіс. Ал егер тағамдардың құрылысы бұзылса, онда адам неше түрлі дерттерге
шалдығады. Оларды кейінгі кездегі жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстары
толығымен дәлелдеп шықты.
Дерттердің көпшілігі қант диабеті, қан қысымы жоғарлауы, жүрек
аурулары, тіс ауруы, қатерлі ісік, ми соқпасы (инсулы және толып кету,
семіру) дұрыс және жүйелі түрде тамақтандырудан пайда болады.
Теңестірілмеген тағамдарды ішуден ауруларды өзіне таратып алуымыз мүмкін.
1. Тиімді тамақтану ағзаның айналаны қоршаған сыртқы орта
факторларының зиянды әсеріне қарсы тұрарлық қажетін дамытатын
маңызды тәсілдердің бірі.
2. Теңестірілген тағамдардық ролі.
3. Тағам мөлшерінде (рационында) қалаулы өнімдерде қант, ас тұзы
және майлар өте аз болуы керек.
4. Мектепте болсын, жоғары оқу орындарда оқыған кезде жақсы оқуға
дем беретін тағамдар ішу керек.
2. Тамақтанудың гигиенасы ұйымдастыру.
Мектеп оқушыларының денсаулығы көбінесе оның немен және қалай
тамақтануына байланысты. Дұрыс тамақтану арқылы адам өз денесіне қажетті
заттарды алып отырады.
Қандай қенеулі заттар астың құрамына кіретінін айтыңдар.
Ас тағамдары әр түлі болуы керек.
Үнемі бір түрлі тамақ ішкенде, оның сіңімділігі төмендеп, мектеп
оқушыларының аса тәбеті тартпайды. Астың құрамында өсімдіктер және
жануарлар өнімі болуы қажет.
Дәмдеп ішкен ас жылдам және толық қорытылады.
Асқорыту солінің мол бөлінуіне жеміс шырындары мен көкөністер әсер
етеді.
Тамақтану мезгілі. Асқорыту жүйесінің жақсы жұмыс істеуі үшін әр
уақытта бір мезгілде тамақтану қажет. Үнемі бір мезгілде тамақтанып отыпған
мектеп оқушыларының асқорыту мүшелерінің бездерінен тамақ алдында сөл
бөліне бастайды. Сондықтан ас қарынға және ішекке түсісімен ыдырап,
қорытыла береді. Мезгілімен тамақтану – оның жалдам қорытылып және жақсы
сіңуіне шартты жағдай.
Күніне төрт мезгіл тамақтанған жөн. Ересек адамдар күніне үш мезгіл
тамақтанады. Күніне төрт рет тамақтанғанда асты былай мөлшерлеу дұрыс:
ертеңгі ас – 25 %, түскі ас – 15 %, кешкі ас – 20 %.
Есіңде болсын!
Тамақты өте кешігіп ішу және ққұрғақ тағамдарды жиі қолдану қарынның
ауруға шалдығуына әкеліп соғады. Кешкілік тамақты ұйықтаудан екі сағат
бұрын ішу керек. Бұл уақыт ішінде қарындағы ас қорытылып үлгереді. Асты
ішуден бұрын қолды мұқият сабындап жуады. Асты ассықпай, жақсылап шайнау
керек. Тамақ ішіп отырғанда кітап, газет оқып, радио тыңдап, теледидар
көріп, сөйлеуге болмайды. Астың тым ыстық та, өте салқында болмағаны жөн.
Ас ішкеннен кейін ауызды сумен шайып, тістерді астың қалдығынан тазартып
отыруға әдеттену керек.
Ас кенеулі және әр түрлі болуы керек. Тамақтану мерзімі асқорыту
жүйесі мүшелерінің қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді.
2.1. Ішек-қарын ауруларының алдын алу.
Ішек-қарын аурулары ауру қоздыратын микроптар арқылы пайда болады. Бұл
микроптар денеге қанатылмаған су ішкенде, жуылып тазартылмаған көкөніс және
жемістер, лас ыдыстар мен кір қолдан жұғады. Микроптар ішекте көбейіп, у
бөледі, сөйтіп ағзаны уландырады. Адам ауруға шалдығады. Әсіресе тышқақ
(дизентерия), іш сүзегі, тырысқақ өте қауіпті ішек-қарын аурулары болып
табылады. Бұл аурулармен ауырғанда ішектің жұмысы бұзылып, дененің қызуы
көтеріледі. Мұндайда дереу дәрігерге қаралу қажет. Өз бетімен емделу адам
өміріне қатер туғызады. Бұл қауіпті ауруларды шыбындыр мен тарақандар
таратады. Олар тамақ қалдықтарымен қоректенетін болғандықтан, азық-түлік
заттарының үстінде жорғалап жүріп, әр түрлі микроптармен және ішек
құрттарының жұмыртқаларын жұқтырады. Бұл бунақденелілер өте жылдам көбейеді
де жан-жаққа таралады. Олардан арылу өте қиын. Сондықтан, үйдің маңайын,
қораны үнемі таза ұстау керек. Азық-түлік заттардың артығын арнаулы
жәшіктерге, жабылатын шыны ыдысқа немесе жылтыр қағаздарға салып сақтаған
жөн. Тамақтанған соң тамақтың қалдықтарын үстен үстінен жинап, ыдыс-аяқты
тазартып жуып, шкафта сақтайды. Ас қалдығын сақтайтын шелектің бетін
жақсылап жауып, күнделікті тазартып, жуып отыруды ұмытпау керек.
Ішқұрттардан пайда болатын аурудың алдын алу. Жануартанудан құрттарды
өткенде олардың көптеген паразитті түрлерімен таныстыңдар. Солардың ішінде
адам ағзасында тіршілік етуге бейімделген түрлері болады. Мектеп
оқушыларының ішқұрты дайын кенеулі заттармен қоректенеді де, улы заттарды
өзінен бөліп шығарып, адамды уландырады.
Ішқұрт ауруымен ауырған адамдар жылдам шаршап, ұмытшақ болады. Олардың
басы ауырып, жүрегі айнып, құсады, қаны азаяды. Ішқұрттар кір қолдан,
жуылмаған жемістен, көкөністен жұғады. Кейбір ішқұрттар шала піскен және
қуырылмаған ет пен балық арқылы да адам ағзасына өтеді.
Адамға көбірек жұғатыны ішексорғы, цепен. Бұлар өте сезімтал. Мысалы,
ішексорғының ұрғашысы бір жылда ондаған миллион жұмыртқа салады. Аурудың
таралуына шыбындар себеп болады. Ішқұртымен ауыпған адам, өз ауруын басқа
адамдарға жұқтырады. Сондықтан өз бетімен емделмей, дәрігерге қаралып,
емделу қажет.
Есіңде болсын!
Ішқұртының ауруларынан сақтану үшін, жеке басыңның гигиенасын сақтай
біл, ас ішер алдынджа және тамақ пісірерде, дәретханадан соң қолыңды
жақсылап сабынмен жу, төсек орныңды және киім-кешектеріңді үнемі таза ұста.
Жеміс, жидектерді жуып, суды қайнатып ішкен жөн. Тамаққа шала піскен немесе
шала қуырылған ет пен балықты қолданба. Өзің тұратын бөлмені таза ұста.
Астан уланудың алдын алу. Қандай улы саңырауқұлақтарды және
өсімдіктерді білесіңдер? Тамақтан уланудың белгілерін және алғашқы жәрдем
көрсете білесің бе?
Сапасы төмен тамақтармен тамақтанғаннан кейін көп кешікпей аурудың
пайда болуын тамақтан улану дейді. Уланудың алғашқы белгілері: мектеп
оқушыларының іші ауырады, жүрегі айниды, құсады, іші өтеді, адам
әлсізденеді, қуаты кетеді. Уланған мектеп оқушыларының дене қызуы көтерілуі
де мүмкін. Уланған адамды жатқызып, тез арада дәрігер шақыртып, алғашқы
көмек көрсетеді. Ондайда мектеп оқушыларының қарқынын жуу қажет. Науқасқа
(жарты шай қасық ас содасын бір стақан жылы суға қосып) 2-3 рет жылы су
ішкізу керек те, әбден құстыру қажет. Қарын тазарған соң ыстық шай береді.
Алкоголь мен никотиннің ас қорытуға әсері. Шылым шегудің денсаулыққа
зиянды екенін сендер естіп жүрсіңдер. Темекінің түтініндегі улы заттар
мектеп оқушыларының барлық мүшелеріне әсерін тигізеді. Темекінің түтіні дәм
сезуді және мектеп оқушыларының тамаққа тәбетін нашарлатады. Шылым шегуден,
тістің кіреукесі бұзылып, тіс сарғайып кетеді. Темекінің түтіні сілекеймен
қарынға түседі. Темекінің уы қарынның қабырғасын тітіркендіріп, оны
қабындырады. Қарында, ұлтабарды жара пайда болады. Темекі түтініндегі улы
заттар асқорыту жүйесінің мүшелерін пәле ауруына шалдықтырады. Шылым шегу
асқорыту жүйесінің жұмысын бұзады.
Алкоголь - өте жылдам әрсе ететеін улы зат. Ол қанға өтіп онымен бүкіл
ағзаға тарап уландырады. Алкоголь қарынның сілекей қабықшасын және басқа ас
қорыту мүшелерді қабындырады. Үнемі қабынудан асқорыту мүшелері тітіркенеді
де жара және пәле ауруына шалдықтырады.
Алкоголь бауырдың жұмысына әсер етеді. Алкогольдің әсерінен бауырдың
жасушалары май жасушалырымен орын алмасады. Сөйтіп, бауырбы серозит ауруына
шалдықтырады. Бауыр өзіне тән қызметті атқара алмайды.
Шылым шегу , ішімдікке әуестену асқорыту жүйесін мүшелерінің жұмысын
бұзады. Өмірге қатерлі ауруларды дамытады.
2.2. Ұлттық тағамдардың адам денсаулығын нығайтудағы маңызы.
Қазақ халқы ұлттық тағамдырды дайындаудың ежелгі әдістерін осы күнге
дейін пайдаланып келеді. Бұрыннан белгілі, жылдың маусымдық ауысуына
байланысты, мектеп оқушыларының күш-қуатын ас арқылы толықтыру мақсатында,
халқамыз тағамның мынадай түрлерін әзірлеген:
Қыстың боранды күндерінде жылқы етінен тағамдар жасаған (жал-жая, қазы-
қарта, езілген құрт қосылған көже); жаз айларында сүт, ет пен сары қымыз,
ірімшік пен сықпа құрт, ыстық шай; күздің қоңыр салқын күндерінде сары май
салған сүзбе көже, қуырдақ, күзге сойған малдың етінен жасалған тағамдар;
жазғытұрым уыс, айран, сүт тағамдары. Бұл тағамдардың кенеулі қасиеті
ағзаның айналаның ауыспалы өзгерістермен сақтап қалуға зор мүмкіндік
береді.
Ұлттық тағамдардың емдік қасиеттері мемлекетіміздегі тамақтану
институтының ғалымдарының еңбектерінде жан-жақты зерттеліп жазылды. Осының
нәтижесінде Қазақстан Республикасында Бурабай, Мойылды т.б. емдеу
орындарында қымыз, сүт, ет тағамдары кеңінен қолданылып отарды.
Қонақжайлықтың тәбет ашуға, көңіл-күйді көтеріп, денсаулықты нығайтуға
әсері. Қазақ халқында тамаша қасиеттің бірі – қонақ жайлылық 7-10
ғасырлардан басталып осы күнге дейін мектеп оқушыларының көңіл-күйін
көтеруде қалыптасқан салт – қонақ ақысы беру. Адам күні адаммен – деген
мақалдың шығу себебі де, осы адамдардың адагершілік қарым-қатынасын
білдіреді. Үлкендерге сыбаға беру, кішілерге сарқыт беру, көршілерге ерулік
беру – деген ұғымдар осы ас арқылы, дәм беру жолымен жүзеге асады. Бұлар
күні бүгінге дейін өз мағыналарын жоймаған, мектеп оқушыларының көңіл-
күйіне байланысты жағдайлар. Көңіл-күйі жоғары мектеп оқушыларының тәбеті
асқа тартып тұрады.
Көбіне той, мейрамдарда әр түрлі тағамдардан дастарқан дайындайды
(неке тойы, шолпан тойы, қырман тойы, т.б.). Бұл тойларда тәбет ашатын
жақсы сөздер мен дәмді тағамдар мектеп оқушыларының көңіл-күйін көтеріп,
асты сіңімді етеді. Сонымен ғасырлар бойы қанымызға сіңген той-думан, салт-
дәстүр, ұлттық тағамдар және оны үлестіру (табақ тарту) адам дененің сау
болуына әрі ем, әрі сіңімді ас болып саналады. Халықтың бұл салтын,
дәстүрін ешуақытта ұмытуға болмайды. Өйткені бұлар – ғасырлар бойы талай
сыннан өтіп, біздерге жеткен тамаша қасиеттер.
Ұлттық тағамдардың сіңімділігі мен қуатының адам денесіне әсері. Бұл
күнде ғылымға белгілі қазақтың ұлттық тағамдарының елуден астам түрлері
белгілі. Мысалы қымыздың соғыз түрі (уыз қымыз, сары қымыз, саумал қымыз,
т.б.), ал еттен қырықтан астам тағам жасалады ( ет, мипалау, қуырдақ,
ақлақ, т.б.). Бұған қоса тағамдардың дәмін келтіретін, исін бұрқырап,
мектеп оқушыларының тәбетін ашатын тұздықтар қаншама?! Жоғарыда жазылған
тағамдардың қуаттылығы олардың құрамындағы минералды тұздардың ақуыздың,
майлардың, көмірсулардың жеткілікті дәрежеде және дәруменге (А,В, С, Д, Е),
т.б. бай болуында. Сөйтіп, ұлттық тағамдардың қуатты қасиеті мен асқорыту
мүшелерінің қызметін жақсартуда маңызы өте үлкен. Мектеп оқушыларының
денсаулығы нығайтуда олар мол әсерін тигізеді. Бұл күндері тәбет ашу үшін
қазақ халқы басқа халықтар сияқты балық, құс және өсімдік өнімдерінен
дайындалған әр түрлі тағамдар мен ұннан дайындалған тағамдардан дастарқан
әзірлейді.
3. Дұрыс тамақтану негіздері.
Адам өмір сүру процесінде үнемі жұмыс істейді. Ол үйлер мен заводтар
салады, станоктар мен машиналарды басқарады, жер жыртып, егін егеді, өнім
жинайды, ғылыми еңбектер мен романдар жазады, басқа да пайдалы мыңдаған
істерді атқарады. Тіпті тып-тыныш дем алып, бей-жай жатқанның өзіне адам
өзі де аңғармай, жұмыс істей береді, өйткені оның жүрегі соғып тұрады,
тыныс алады, оның организімінің әрбір клеткасында зат алмасып жатады.
Организмнің жұмыс істеуіне байланысты жұмсалған энергияның тамақтану
мен тыныс алудың арқасында ғана, яғни тамақ пен оттегін қабылдау және
пайдалану арқылы ғана есесі толады.
Адам организмі жұмыс істеп қана қоймайды, онда дененің клеткалары мен
тканьдерінің, сондай-ақ клетка ішіндегі әр түрлі компоненттердің құралу
және жаңару процесі үздіксіз жүріп жатады. Бір клеткалар өліп, олардың
орнына жаңалары пайда болады. Клеткалар өмір сүретін уақыттың ішінде
оларда, әдетте, көптеген ішкі клеткалық құрылымдар талай рет алмасады. Осы
жөндеу жұмыстарының бәрі үшін адам организміне құрылыс материалы керек,
ал оны тамақтану арқылы ғана алуға болады.
Ақырында адам организміндегі кейбір биологиялық активті қосындылар,
атап айтқанда белгілі бір гормондар мен коферменттер (белок – ферменттердің
қажетті төмен молекулалық құрамдас бөліктері) тамақ өнімдерінде ғана
болатын және витаминдер деп аталатын ерекше заттардан түзіледі, ал
витаминдер деген сөз латыншадан аударғанда өмір үшін қажет аминдер
дегенді білдіреді (шын мәнінде, алғашқы ашылған витаминдерде аминдік топ
болады және олар аминдер болып табылады, сондықтан неғұрлым кейінгі
витаминдердің кейбіреулері аминдер болмай, басқа химиялық табиғаттың
қосындылары болып шыққанына қарамастан, витаминдер деген атау ғылыми
әдебиетке де, әдеттегі өмірге де берік еніп алды.
Сөйтіп, тамақтану организмге оның жұмсаған энергиясының орнын толтыру
үшін, дененің клеткалары мен тканьдерінің түзіліп, жаңаруы үшін және
организм функцияларының атқарылуы үшін қажет болатын қоректік заттар
түсуінің, қорытылуының, сіңуінің және ассимиляциялануының күрделі процесі
болып саналады.
Тамақтану процесінде сыртқы ортаның қоректік заттар түріндегі
факторлары ас қорыту органдарымен тығыз әрекетке түседі, ас қорытатын
ферменттердің әсерінен қажетті өзгерістерге ұшырайды, лимфа мен қанға
түседі, сөйтіп, организмнің ішкі ортасының факторларына айналады.
Организмге қажетті қоректік заттардың тиімді мөлшерде және қажет
уақытында түсуін қамтамасыз ету өте маңызды. Өйткені дұрыс тамақтану
дегеннің өзі не?
Шын мәнінде, мұның өзі тамақтанудың мынадай негізгі үш принципін
сақтау:
1. Тамақпен келіп түсетін энергия мен мектеп оқушыларының тіршілік
ету кезінде жұмсайтын энергиясының тепе-теңдігі, басқаша
айтқанда, энергия теңдестігі.
2. Организм қажеттерінің қоректік заттардың белгілі бір мөлшерде
және арақатынасында қанағаттандарылуы.
3. Тамақтану режімінің сақталуы (тамақты белгілі бір уақытта ішу
және әрбір тамақтанған кезде белгілі бір мөлшерде тамақ ішу).
4. осы прициптердің әрқайсысын толығырақ қарастырып көрейік.
3.1. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің бірінші
принципі – энергия теңдестігі.
Адам организміне қажетті бүкіл энергия тамақпен келеді. Тамақтың
организмге сіңіп, пайдаланылу процесі жануға аздап ұқсас. Шынында да
өнімнің дені, соның ішінде углеводтар мен майлар жылуға (энергияға), көмір
қышқыл газы мен суға айналадщы. Тек белок қана организмде несеппен бірге
бөлініп шығатын онша қышқылданбаған бірқатар өнімдер (мочевина) береді.
Сондықтан әуел баста калориялылықты (яғни энергия бөліп шығару қабілетін)
арнайы прибор – калориметрмен анықтайтын болған, онда қанша жылу бөлініп
шығатынын оңай есептеуге болады. Калориметрде оттегі атмосферасында 1 грамм
углевод жанған кезде орта есеппен 4,3 килокалория, 1 грамм май жанған кезде
9,45 килокалория, 1 грамм белок жанған кезде 5,65 килокалория бөлініп
шығады.
Алайда кейіннен қоректік заттардың бір бөлігін организм сіңірмейтіні
(мысалы, орта есеппен алғанда белоктар 94,5 процент, майлар – 94 процент,
углеводтар – 95,6 процент сіңіреді) және болгілі бір түрде нәжіспен бірге
шығып қалатыны анықталды. Бұған қоса, жоғарыда атап айтылғандай, белоктар
организмде түгел жанбайды.
Қазіргі ауқытта, бір грамм май – 9, ал 1 грамм углевод 4 килокалория
береді деп есептеледі.
Сөйтіп, тамақтың химиялық құрамын білгеннен кейін мектеп оқушыларының
бір тәулікте қанша энергиялық материал алатынын есептеп шығару оңай. Біздің
елімізде негізгі тамақ өнімдерінің химиялық құрамының арнаулы таблицасы
шығарылған, ол 3-қосымшада ішінара пайдаланылды, оларға қарап, кез-келген
тағамның, кез-келген дастарқан мәзірінің, кез-келген диетаның
калориялылығын есптеп шығаруға болады.
Мысал үшін кейбір өнімдердің калориялылығын немесе қазір айтылып
жүргеніндей, энергиялық құндылығын келтірейік (әдетте ол тамақтың желінетін
бөлігінің 100 грамына келетін калориялар арқылы білдіріледі):
Өнім Энергиялық Өнім Энергиялық
құндылығы, ккал құндылығы, ккал
Қара бидай наны 170 Піскен картоп 82
Бидай наны 240 Алма 39
Пирожный 320-570 Піскен сиыр еті 254
Қант 379 Сосика 220-320
Сүт 59 Жұмыртқа(1данасы) 63
Сары май 749 Піскен треска 78
Россия сыры 371
Күнбағыс майы 899
Энергияның сақталу заңы – абсолютті заң, ол тірі организмде де, соның
ішінде адам денесінің клеткаларында да әрекет етеді.
Сондықтан дұрыс тамақтану қалыпты тіршілікті қамтамасыз етуге
жұмсалатын энергия мен организм алатын энергияның шамамен алғанда тепе-тең
болуын көздейді.
Калориялы тамақ аздаған уақыт жетіспеген жағдайда организм өз
қорындағы заттарды, негізінен май мен углеводты (гликоген) ішінара
жұмсайды. Тамақ аздаған уақыт көп ішілген жағдайда оның сіңірілуі мен
кәдеге жаратылуы азаяды, нәжіс массасы мен есеп шығару артады. Энергиялық
тұрғыдан бағалы тамақ ұзақ уақыт жетіспеген жағдайда организм резервтегі
углевод пен майды жұмсап қана қоймайды, сонымен бірге белоктарды да
жұмсайды, мұның өзі ең алдымен сүйек бұлшық еттері массасының азаюына
әкеліп соғады. Соның салдарынан организм жалпы әлсірейді.
Екінші жағынан, калориялы тамақты ұзақ уақыт шамадан тыс ішкен
жағдайда май мен углеводтардың бір бөлігін организм тікелей пайдаланбайды
да, ол май клеткаларында тері астындағы май түрінде жиналады. Соның
салдарынан дененің салмағы артып, адам семіре бастайды.
Шамадан аспау керек екенін көріп отырмыз. Ол шаманы қалай табуға
болады? Тамақпен қанша энергия алатынымызды біз біліп те алдық. Енді оның
қалай жұмсалатынын анықтап алу керек.
Мамандар энергияның организмінде үш түрлі жолмен жұмсалатынын
анықтады: біріншіден, негізгі алмасу деп алатын жол; екіншіден, тамақтың
өзіне тән динамикалық әрекеті және үшіншіден, бұлшық ет қызметі. Бұдан әрі
осы ұғымдарға талай рет бетпе-бет келетіндіктен, оларды айқындап алайық.
Негізгі алмасу дегеніміз адамға барынша тыныш күйде тіршілік етуге
қажетті энергияның ең аз мөлшері. Мұндай алмасу әдетте жайлы жатып
ұйықтаған кезде өтеді. Ол әдетте күшке тимейтін дене еңбегімен шұғылданатын
стандартты еркекке (жасы – 30-да, денесінің салмағы – 65 килограмм)
немесе стандартты еркекте орта есеппен 1600 килокалорияға, әйелде 1400
килокалорияға тең. Ол мектеп оқушыларының жасына (кішкентай балаларда ол
салмақтың бір өлшеміне шаққанда ересек адамнан 1,3 - 1,5 есе артық),
дененің жалпы салмағына (осы себепті көбіне негізгі алмасуды 1 сағатта 1
килокалория жұмсалады деп ұйғарып, дене массасының 1 килограмына шағып
есептейді), тұрмыстың сыртқы жағдайлары мен мектеп оқушыларының жеке
ерекшеліктеріне байланысты. Үнемі күшке түсетін дене еңбегімен щұғылданатын
адамдарда негізгі алмасу әдетте едәуір (30 процентке дейін) көбірек.
Тамақтың өзіне тән динамикалық әрекеті. Ғалымдар ешқандай бұлшық ет
белсенділігі болмағанның өзінде тамақты қорытуға энергия жұмсалатынын
анықтады. Бұл орайда белоктарды қорытуға энергия бәрінен көп жұмсалады,
белоктар ас қорыту жолына түскен кезде негізгі алмасуды белгілі бір кезеңде
(30 – 40 процентке дейін) арттырады. Май жегенде негізгі алмасу 4 - 14
процент, углеводтар келіп түскенде 4 - 7 процент артады. Тіпті шай мен
кофенің өзі негізгі алмасуды біраз (8 процентке дейін) арттырады. Тамақтың
құрамы әр түрлі болғанда және сонымен бірге қабылданатын қоректік заьттар
ең қолайлы мөлшерде болғанда негізгі алмасу орта есеппен 10 – 15 процент
артады деп есептеледі.
Бұлшық ет қызметіне энергияның жұмсалуы. Дене қызметі энергия
алмасуының шамасына өтен елеулі ықпал жасайды. Ал ой еңбегін алсақ, онымен
айналысқанда энергияның жұмсалуы анағұрлым аз мөлшерде артады. 1937 жылдың
өзінде-ақ белгілі совет ғалымы М. Н. Шатерников кітапты ішіңнен оқып
отырғаныңда негізгі алмасу не бары 16 процент артатынын эксперимент арқылы
көрсетіп берді. Күшке түсетін еңбекпен шұғылданғанда негізгі алмасудың
шамасы бірнеше есе артуы мүмкін.
Төменде дене еңбегінің белсенділігі әр түрлі болғанда қанша энергия
жұмсалатыны жайлы бірнеше мысал келтірілген (салмағы 60 килограмм
стандартты адамға шаққанда бір сағатта жұмсалатын килокалория).
Егер мектеп оқушыларының салмағы стандатты салмақтан артық болса,
соған сәйкес энергия жұмсалуы артады, кем болса, соған сәйкес кемиді.
Өзінің салмағын қадағалайтын болғанымен, тамақты тоя жегенді жақсы
көретін адамдарға мына бір таблицаны толтыруды ұсынамыз. Мысалы, әдеттегі
таңертең –
Қызмет түрі Энергияның Қызмет түрі Энергияның
жұмсалуы, жұмсалуы,
ккалсағат ккалсағат
Ұйықы 50 Лабораторияда
Ұйықтамай жатып түрегеп тұрып
дем алу 65 жұмыс істеу 160-170
Дауыстап оқу 90 Аяңдап жүру 190
Хат жазу 100 Жылдам жүру 300
Лабораторияда Бүлкектеп жүгіру360
отырып жұмыс істеу100 Шаңғы тебу 420
Ыдыс жуу, киім Ескек есу 150-360
үтіктеу, үй Суда жүзу 180-400
жинастыру секілді 120-140 Велосипед тебу 210-540
үйдегі жұмыс Коньки тебу 180-600
гі тамаққа салмағы 100 грамм және калориялылғы 400 килдокалория пирожный
жегіңіз келіп бара жатса және бір грамм да салмақ қосқыңыз келмесе,
бүлкектеп 3 – 4 километр жүгіруіңіз немесе бірнеше жүз рет (әрине, үзіліс
жасап) отырып-тұруыңыз жеткілікті.
Бұған дейін біз жұмыстан тыс кездегі энергияның жұмсалуы туралы
айттық. Ал жұмыста ше? Жұмыста энергияның жұмсалуы оның сипатына тікелей
байланысты болады. Энергия бәрінен көп жұмсайтындар – шахтерлер,
металлургтер, жүк тиеушілер, жер қазушылар, ең аз жұмсайтындар – ой
еңбегімен шұғылданатындар, операторлар.
Егер энергияның жұмсалу (негізгі алмасуға, тамақтың өзіндік
динамикалық әрекетіне, жұмыстағы және үйдегі бұлшық ет қызметіне)
түрлерінің бәрін жинақтайтын болсақ, былай болып шығады: энергия көп
жұмсалмайтын дене еңбегімен шұғылданатын еркектерде (мысалы қызмет көрсету
саласының қызметкерлерінде) орташа тәуліктік энергия алмасу 2750 - 3000
килокалорияға, нақ осы топтағы әйелдерде 2350 - 2550 килокалорияға тең. Ой
еңбегі адамдары үшін (қызметкерлер, оператарлар) энергияның жұмсалуы
біршама аззырақ: еркектер үшін 2550 - 2800 килокалория, әйелдер үшін 2200 -
2400 килокалория болады. Екінші жағынан ауыр дене еңбегңмен шұғылданатын
еркектерде (жүк тиеушілер, ағаш кесушілер және т.б.) энергияның жұмсалуы
көбірек – 3900 – 4300 ккал. Демек, олардың ішетін тамағы да осы шығындардың
есесін толтыруды қамтамасыз ететіндей болуға, яғни неғұрлым калориялы
болуға тиіс.
18-ге жетпеген балалар мен 60-тан асқан егде адамдарда энергияның
жұмсалуы азырақ. Мұның өзі алғашқыларында дене салмағының аз болуынан,
екіншілерінде алмасу процестері мен дене қызметі интенсивтілігінің жалпы
кемуінен болады.
Есептеулер мынаны көрсетеді: тамақтың тәуліктік килокалориялылығы
энергияның жұмсалуынан үнемі 300 килокалория артық бдолып отырса (мұның өзі
тәуліктік килокалориялылқтың шамамен 110 бөлігі, яғни 100 грамдық тоқаш),
резервтегі майдың жиналуы күніне 15 - 30 грамға артады, мұның өзі бір жылда
5,4 – 10,8 килограмм болып шығады.
Бұған дейін біз тамақтанудың бір жағы – энергетикалық жағы туралы ғана
айттық, мектеп оқушыларының қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз ету үшін оның
тамақтан алатын энергиясы арасында салыстырмалы тепе-теңдік болуы керек
дедік. Бірақ мұның өзі тамақтық энергияның қандай жолмен болса да алынуы
мүмкін деген, дәлірек айтқанда килокалориялардың арифметикалық жиынтығы сол
бір шама болса да, май есебінен немесе углеводтар не белоктар есебінен ғана
алуға болады беген сөз емес.
Калорияларды қалай алатыны, заттардың қандай топтары есебінен алатыны
организм үшін бәрібір емес екен. Мектеп оқушыларының қалыпты тіршілік етуі
үшін белоктардың, майлар мен углеводтардың белгілі бір арақатынасы, сондай-
ақ тамақтың микрокомпоненттерінің – витаминдер мен минералды заттардың
белгілі бір мөлшері қажет. Осы арада біз мектеп оқушыларын тамақтандыруда
қызмет көрсетудің екінші принципіне – организмнің тамқтық заттарды қажет
етуіне келеміз.
3.2. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің екінші
приципі – негізгі қоректік заттарға деген қажеттілікті қанағаттандыру.
Жер шарының халқы алуан түрлі мыңдаған өнімдерді тамақ етеді, ал бұл
өнімдерден жасалатын тағамдар олардан да бетер алуан түрлі болады. Бұл
орайда алуан түрлі тамақ өнімдері қоректік заттардың: белоктардың,
майлардың, углеводтардың, витаминдердің, минералды заттар мен судың әр
түрлі мөлшерде құралуынан қалыптасады.
Адам рационының энергиялық құны оның құрамына кіретін белоктарға,
майларға, углеводтарға байланысты екенін білеміз. Углеводтар көбінесе
энергия беруші ролін атқарады, ал майлар және әсіресе белоктар организмді
энергиямен жабдықтаумен бірге пластикалық мақсаттар үшін, яғни клеткалық
және субклеткалық құрылымдардың үнемі болып отыратын жаңару процестері үшін
қажетті материал да болып табылады.
Қаңқаның бұлшық еттері мен нерв жүйесі клеткаларының өз жұмысы үшін
энергия көзі ретінде көбінесе углеводтар құрамына кіретін глюкозаны
пайдаланылатыны белгілі, ал жүрек бұлшық етінің жұмыс істеуі үшін едәуір
мөлшерде май қышқылдары керек, ал бұлар майлардың құрамдас бөлігі.
Белоктарды энергиялық материал ретінде пайдалану организм үшін өте тиімсіз,
біріншіден, белоктар аса тапшы және бағалы қоректік заттар, екіншіден,
белоктар энергия бөліп шығарып, қышқылдынған кезде, едәуір улы әрекет
жасайтын заттар түзіледі.
Қазіргі уақытта іс жүзінде дені сау мектеп оқушыларының рационында
белоктардың, майлар мен углеводтар арақатынасының шамамен 1 : 1, 2 : 4
болуы барынша қолайлы екені анықталды. Бұл арақатынас – адам организмінің
пластикалық қажеттерін де, энергиялық қажеттерін де тлықө қанағаттандыру
үшін ең қолайлы арақатынас. Көпшілік жағдайда жалпы калориялылықтың
белоктар 12 проценті, майлар 30 - 35 проценті болуға тиіс. Ілгеріде
айтқанымыздай, 1 г майдың жанғандағы жылуы белоктардың немесе углеводтардың
сол мөлшерінің жанғандағы жылуынан едәуір көп. Дене еңбегінің үлесі және
знергияға деген қажеттілік едәуір артқан жағдайда ғана рациондағы белоктың
мөлшерін рационның жалпы калориялылығын 11 процентіне (калория беруші
ретінде майлар мен углеводтардың үлесін арттыра отырып) дейін төмендетуге
болады.
Жеңіл-желпі дене еңбегімен шұғылданатын ересек адам шамамен алғанда
энергиялық тұрғыдан бағалы тамақтың тәулігіне 2750 - 2800 килокалориясын,
80-90 грамм белокты, 100 - 105 грамм майды, 360 - 400 грамм углеводты қажет
етеді.
Төменде 18 - 29* жас арасындағы ересек мектеп оқушыларының негізгі
қоректік заттар мен энергияны қажет етуінің орта есеппен алынған деректері
келтірілген (орташа қажеттер – еркек мен әйелдің қажеттері арасындағы
орташа арифметикалық шама).
Негізгі қоректік Ересек мектеп Негізгі қоректік Ересек мектеп
заттар оқушыларының (18 -заттар оқушыларының (18 -
19 жас) тәуліктік 19 жас) тәуліктік
қажеттері қажеттері
Белоктар, г. 85 Витаминдер
Майлар, г. 102 В1 (тиамин), мг 1,7
Сіңімді В2 (рибофлавин),
углеводтар, г. 382 мг 2
Соның ішінде моно ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп оқушыларын тамақтандырудағы қызмет көрсетуді
ұйымдастыру
Қабылдаған:
Орындаған:
Тобы:
Алматы 2012
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Тамақтану тәптібін білесің
бе? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Теңестірілген тағам
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Тамақтанудың гигиенасы
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.1. Ішек-қарын ауруларының алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.2. Ұлттық тағамдардың адам денсаулығын
нығайтудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..9
3. Дұрыс тамақтану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..10
3.1. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің бірінші
принципі – энергия
теңдестігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .11
3.2. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің екінші
принципі – негізгі қоректік заттарға деген қажеттілікті
қанағаттандыру ... ...15
3.3. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің үшінші
принципі – тамақтану режимін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..32
Кіріспе.
Адам тамақ үшін өмір сүрмейді, өмір сүру үшін тамақтанады. Ал, өмірдің
дархан молшылығы да, қиын-қыспақ таршылығы да болуы ақиқат. Бүкіл ел басына
қиыншылық түскенде, қол жеткенді қанағат қылып, киімнен кенде, тамақтан аш
болған да уақыттар болды.
Қазіргі заманымыз да жақсарды, еліміз де жаңарды, тұрмысымыз да
түзелді. Киім көк, тамақ тоқ деген сияқты талғай білсек, жоқ зат аз.
Ал, қазіргі уақытта біздің елімізде пайдаланылатын тағамдардың
калориялық қуаты мол. Халқымыздың дастархан байлығымен қатар тамақтану
мәдениеті де өсе түсуде. Денсаулық сақтау жөніндегі медициналық шаралар да
ойдағыдай жүзеге асырылып келеді.
Дегенмен, көпшілігіміз тағамды ғылыми тұрғыдан, организм талабына
сәйкестеніп талғай алмаймыз. Қазақ халқының тағамды пайдалану мен
дайындауында ерте заманнан қалыптасқан ұлттық ерекшеліктері бар екені
мәлім. Негізінен мал шаруашылығымен айналысқандығынан ет пен сүт көбірек
пайдаланылған да, жеміс пен овощ өте сирек қолданылған.
Ал, қазіргі дәуірде әлеуметтік-экономикалық және тарихи жетістіктерге
байланысты жалпы әдет-ғұрпымызға, сол сияқты тағам жөніндегі талғамымызға
да біраз өзгерістер енді.
Міне, осыған байланысты тағам құрамы, оның сапасы, организмді қажетті
қоректік заттармен қамтамасыз ету жөнінде білгеніміз әбден орынды. Әсіпесе,
тағам құрамындағы организмге өте қажетті және оларды басқа заттармен
алмастырып, орнын толтыруға болмайтын факторлар жөнінде хабардар болғанымыз
жөн. Белок, углеводтар, май, витаминдер, тұздар т.б. заттар белгілі бір
мөлшерде күнделікті пайдаланылатын тағам құрамында болуы қажет.
Тиімді тамақтану деп организмнің қоректік заттарға деген физиологиялық
қажеттіліктерін толық қамтамасыз етуді айтады. Сапалы ас мектеп
оқушыларының дұрыс өмір салтын қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Тиімді
де сапалы тамақ – көптеген аурудан сақтандыратын, олардың алдын алатын
қуатты фактор болғандықтан да адам денсаулығы мен өнімді еңбек ету
қабілетін қамтамасыз етеді.
Адам тәулігіне қанша тамақ ішу керек? Бұл сауалға дұрыс жауап беру
үшін ең алдымен лайықты тамақтану теориясына тоқталайық. Организмнің өсуі
мен клеткаларының үнемі тұрақты түрде жаңарып тұруына қажетті тамақ, яғни
қуаты мен құрылыс материалдарына деген қажеттілік мектеп оқушыларының
жасына, жұмысына, жұмысының сипатына, мекендейтін жерінің климатына лайық
болуға тиіс. Сонымен бірге адам бір тәулікте ішкен тамағынан бойына
қаншалықты қуат алса, соншалықты қуат шығындауы да керек. Олай етпеген
жағдайда артық ішкен тамақтың зардабы көп ұзамай-ақ біліне бастайды.
1. Тамақтану тәртібін білесің бе?
Тамақтың - тіршілік атаулыға ауадай қажет екені бәріңе белгілі. Онсыз
адам баласы өмір сүре алмайды. Дұрыс тамақтанбаса, аш құрсақ болып жүрсе,
денсаулығы нашарлап, қабілеттілігі төмендейді. Өзі тоймастың көзі тоймас
демекші, ішіп-жеген осы екен деп, тыңқиып тойып алуға тағы болмайды. Қалай
болса солай тамақтанғанда, біріншіден - организмде зат алмасу процесі
бұзылады. Екіншіден, дене құрылысының қалыпты жағдайы, әсіресе, тағам
қорыту, жүрек-қан тамыр, жүйке жүйелерінің жұмысы нашарлап, адам ауруға
шалдығады. Бұл ғылыми тұрғыдан зерттелген. Белгілі мөлшерден артық немесе
кем ішіп-жеу адам түгілі тірі жәндіктің өзіне зардабын тигізеді. Әсіресе,
өсіп-жетілуі тоқтамаған кішкене сәбилер мен аяғы ауыр, нәрестелі аналарға
оның әсері күшті. Сондай-ақ, аз қозғалатын, білек күшін жұмсайтын еңбекпен
шұғылданбайтын адамдарға мөлшерден тыс тамақтанудың зияны көп.
Сонда не істеу керек дейсіңдер ғой. Бұл үшін медицина ғылымының
кандидат Сәтбек Мұсабекұлы ағаларыңның айтқандарына назар аударыңдар. Ол
кісі Алматыдағы Тағамдау институты тамақтану физиологиясы бөлімінің
меңгерушісі болғандықтан, осы мәселені зерттеп жүрген маман. Сәтбек
ағаларыңның айтуынша, әр адам өз жасына, жұмыс түріне, физиологиясына,
тіпті тұратын жерінің ауа-райына қарай ішіп жеуі керек екен. Яғни, тағамның
күш-қуаты оқушының 1 тәулікте жұмсаған энергия мөлшеріне тең болуы шарт.
Бұл кім қалай жұмыс істесе, солай тамақтануы керек деген сөз.
Егер оқушы белгілі мөлшерден тыс ішіп-жесе, толысып кетеді. Содан
барып, қан диабеті, атеросклироз ауруына шалдығады. Бауырдың қызметі
бұзылып, басқа да аурудың түрлері пайда болуы мүмкін. Ал керісінше, аз
тамақтағанда, организмнің қалыпты өсіп-жетілуі, зат алмасу процестері
төмендейді. Кейбір ұл-қыздардың сабақты игере алмай, ой мен дене жұмысына
деген қабілеті нашарлап, денсаулығына зиян келетіні осыдан.
Тағамдау институтының мамандары зат алмасу процесі адамдардың іс-
қимылына қарай өзгеріп отыратынын анықтаған. Олардың айтуынша, осы процесс
кісінің демалып жатқан сәтімен салыстырғанда, отырған кезде 12 %, орнынан
тұрған кезде 20 %-ке, жүргенде 80-100 %-ке, ал жүгіргенде 400 %-ке артады
екен. Астан кейін жата кетуге болмайтыны, ішкен-жегенін дұрыс сіңіру үшін
көбірек жүру керектігі де осыдан.
Білесіңдер ме, мендерде зат алмасу, энергия жұмсау мөлшері ересек
адамдарға қарағанда, анағұрлым жоғары екен. Керек десең, ол сабақтың түріне
де байланысты көрінеді. Әңгімеміз дәлелді болуы үшін Сәтбек ағаларың
жасаған ұл-қыздардың тағамдық заттарға мұқтаждық мөлшерін (тәулігіне)
ұсынып отырмыз:
Оқушының Қуаттылық Белоктар, г. Майлар, г. Көмірсулар
жасы, (энергия) (углеводтар),
жынысы ккал г.
Барлығы Оның Барлығы Оның
ішінде ішінде
жәндіктер өсімдік
белогі майы
6 2000 69 45 67 10 285
7-10 2350 77 46 79 16 335
11-13 е 2750 90 54 92 19 390
11-13 А 2500 82 49 84 17 355
14-17 е 3000 98 59 100 20 425
14-17 А 2600 90 54 90 19 360
Ескерту: е – ер бала, А – қыз бала.
Мысалы, 6 жастағы оқушы тәулігіне 2000 ккал энергия жұмсаса, 7-10
жаста орташа есеппен 2300 ккал, 11-13 жастағы қыз бала – 2500 ккал, ал ер
бала – 2700 ккал, 14-17 жастағы қыздар – 2600 ккал, жасөспірімдер – 3000
ккал жаратады екен. Бұл жалаң сандардан сендердің жестарың ұлғайған сайын
энергия жұмсау мөлшері де көбейетінін байқадыңдар. Шын мәнісінде олай емес,
- дейді Сәтбек ағаларың. – Керісінше, дене салмағының кг-на шаққанда жасы
кіші болған сайын энергия жұмсау да анағұрлым көп. Өйткені жас балалар
үздіксіз қозғалыс үстінде болады да, бойында зат алмасу процесі өте жылдам
қарқынмен жүреді. Төмендегі кестеде осы жағдайғы байланысты әр жастағы ұл-
қыздардың жұмсауға тиісті қуаты (энергиясы) мен соған сай түзілетін
заттардың мөлшері көрсетілген:
Оқушының Қуаттылық Белоктар, г. Майлар, г. Көмірсулар
жасы, (энергия) (углеводтар),
жынысы ккал г.
Барлығы Оның Барлығы Оның
ішінде ішінде
жәндіктер өсімдік
белогі майы
6 112,3 3,9 2,5 3,8 0,6 16,0
7-10 97,9 3,2 1,9 3,3 0,7 14,0
11-13 е 83,3 2,7 1,6 2,8 0,6 11,8
11-13 А 73,5 2,4 1,4 2,5 0,5 10,4
14-17 е 65,2 2,1 1,3 2,25 0,4 9,2
14-17 А 55,7 1,9 1,1 1,9 0,4 7,7
Тамақтану - өмірді, өсіп-өнуді, денсаулық пен мектеп оқушыларының
жұмысқа деген қабілетін сақтау амалы. Организм тамақ және сыртқы орта бір-
бірімен біте байланысқан. Тамақ көп құрамдас бөліктерден тұрады: белок,
май, көмірсу, макро және микро элементтерден (фосфор, кальций, натрий, йод,
кобальт, қалайы, және т.б.), сондай-ақ, витаминдерден, фитоцидтер мен
клетчаткадан.
Ұтымды тамақтану – ол жасушалар құрамына қажетті заттармен организмді
қамтамасыз етіп, қуат, қимыл және тағы басқа қажеттілік ететін, заттар
алмасуын қоректі деңгейде ұстайтын тағамдарды қолдану. Ұтымды (тиімді)
тамақтанудың негізгі элементтері :
1. Тәуліктік қоректі заттардың ара-қатынасының үйлесімді балансын
сақтау.
2. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің тәртібі.
3. Энергия балансын (тепе-теңдігін) сақтау.
Рационалды (толық мәнді үйлестірілген) тамақтану – ол тамақтың қуат
және сапалық құрамын, қоректік заттардың деңгейлік ара-қатынастарының
тұрақтылығын, қорытылуын және сіңірілуін, санитарлық және гигена жағынан
мінезділігін ескртуді қажет етеді. Мұнымен қатар, тамақтану тәртібін
анықтай отырып, оның қабылданар мерзімін, ұзақтығын, сандық шамасын,
құрамын т.с.с. анықтауды керек етеді.
1.1. Теңестірілген тағам теориясы.
Тағам теориясы дегеніміз – мектеп оқушыларының ішетін тағамдарының
құрамында қоректік заттар компоненттер бар – бір-бірімен теңестірілген және
жеткілікті түрде болуы. Мысалы, тағамдардың құрамында витаминдердің,
органикалық қышқылдардың, аминқышқылдарының, микро және макро элементтердің
мөлшері жеткілікті түрде болуы.
Тағамдардың құрылысы мектеп оқушыларының ғзасына сәйкес келіп отыруы
тиіс. Ал егер тағамдардың құрылысы бұзылса, онда адам неше түрлі дерттерге
шалдығады. Оларды кейінгі кездегі жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстары
толығымен дәлелдеп шықты.
Дерттердің көпшілігі қант диабеті, қан қысымы жоғарлауы, жүрек
аурулары, тіс ауруы, қатерлі ісік, ми соқпасы (инсулы және толып кету,
семіру) дұрыс және жүйелі түрде тамақтандырудан пайда болады.
Теңестірілмеген тағамдарды ішуден ауруларды өзіне таратып алуымыз мүмкін.
1. Тиімді тамақтану ағзаның айналаны қоршаған сыртқы орта
факторларының зиянды әсеріне қарсы тұрарлық қажетін дамытатын
маңызды тәсілдердің бірі.
2. Теңестірілген тағамдардық ролі.
3. Тағам мөлшерінде (рационында) қалаулы өнімдерде қант, ас тұзы
және майлар өте аз болуы керек.
4. Мектепте болсын, жоғары оқу орындарда оқыған кезде жақсы оқуға
дем беретін тағамдар ішу керек.
2. Тамақтанудың гигиенасы ұйымдастыру.
Мектеп оқушыларының денсаулығы көбінесе оның немен және қалай
тамақтануына байланысты. Дұрыс тамақтану арқылы адам өз денесіне қажетті
заттарды алып отырады.
Қандай қенеулі заттар астың құрамына кіретінін айтыңдар.
Ас тағамдары әр түлі болуы керек.
Үнемі бір түрлі тамақ ішкенде, оның сіңімділігі төмендеп, мектеп
оқушыларының аса тәбеті тартпайды. Астың құрамында өсімдіктер және
жануарлар өнімі болуы қажет.
Дәмдеп ішкен ас жылдам және толық қорытылады.
Асқорыту солінің мол бөлінуіне жеміс шырындары мен көкөністер әсер
етеді.
Тамақтану мезгілі. Асқорыту жүйесінің жақсы жұмыс істеуі үшін әр
уақытта бір мезгілде тамақтану қажет. Үнемі бір мезгілде тамақтанып отыпған
мектеп оқушыларының асқорыту мүшелерінің бездерінен тамақ алдында сөл
бөліне бастайды. Сондықтан ас қарынға және ішекке түсісімен ыдырап,
қорытыла береді. Мезгілімен тамақтану – оның жалдам қорытылып және жақсы
сіңуіне шартты жағдай.
Күніне төрт мезгіл тамақтанған жөн. Ересек адамдар күніне үш мезгіл
тамақтанады. Күніне төрт рет тамақтанғанда асты былай мөлшерлеу дұрыс:
ертеңгі ас – 25 %, түскі ас – 15 %, кешкі ас – 20 %.
Есіңде болсын!
Тамақты өте кешігіп ішу және ққұрғақ тағамдарды жиі қолдану қарынның
ауруға шалдығуына әкеліп соғады. Кешкілік тамақты ұйықтаудан екі сағат
бұрын ішу керек. Бұл уақыт ішінде қарындағы ас қорытылып үлгереді. Асты
ішуден бұрын қолды мұқият сабындап жуады. Асты ассықпай, жақсылап шайнау
керек. Тамақ ішіп отырғанда кітап, газет оқып, радио тыңдап, теледидар
көріп, сөйлеуге болмайды. Астың тым ыстық та, өте салқында болмағаны жөн.
Ас ішкеннен кейін ауызды сумен шайып, тістерді астың қалдығынан тазартып
отыруға әдеттену керек.
Ас кенеулі және әр түрлі болуы керек. Тамақтану мерзімі асқорыту
жүйесі мүшелерінің қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді.
2.1. Ішек-қарын ауруларының алдын алу.
Ішек-қарын аурулары ауру қоздыратын микроптар арқылы пайда болады. Бұл
микроптар денеге қанатылмаған су ішкенде, жуылып тазартылмаған көкөніс және
жемістер, лас ыдыстар мен кір қолдан жұғады. Микроптар ішекте көбейіп, у
бөледі, сөйтіп ағзаны уландырады. Адам ауруға шалдығады. Әсіресе тышқақ
(дизентерия), іш сүзегі, тырысқақ өте қауіпті ішек-қарын аурулары болып
табылады. Бұл аурулармен ауырғанда ішектің жұмысы бұзылып, дененің қызуы
көтеріледі. Мұндайда дереу дәрігерге қаралу қажет. Өз бетімен емделу адам
өміріне қатер туғызады. Бұл қауіпті ауруларды шыбындыр мен тарақандар
таратады. Олар тамақ қалдықтарымен қоректенетін болғандықтан, азық-түлік
заттарының үстінде жорғалап жүріп, әр түрлі микроптармен және ішек
құрттарының жұмыртқаларын жұқтырады. Бұл бунақденелілер өте жылдам көбейеді
де жан-жаққа таралады. Олардан арылу өте қиын. Сондықтан, үйдің маңайын,
қораны үнемі таза ұстау керек. Азық-түлік заттардың артығын арнаулы
жәшіктерге, жабылатын шыны ыдысқа немесе жылтыр қағаздарға салып сақтаған
жөн. Тамақтанған соң тамақтың қалдықтарын үстен үстінен жинап, ыдыс-аяқты
тазартып жуып, шкафта сақтайды. Ас қалдығын сақтайтын шелектің бетін
жақсылап жауып, күнделікті тазартып, жуып отыруды ұмытпау керек.
Ішқұрттардан пайда болатын аурудың алдын алу. Жануартанудан құрттарды
өткенде олардың көптеген паразитті түрлерімен таныстыңдар. Солардың ішінде
адам ағзасында тіршілік етуге бейімделген түрлері болады. Мектеп
оқушыларының ішқұрты дайын кенеулі заттармен қоректенеді де, улы заттарды
өзінен бөліп шығарып, адамды уландырады.
Ішқұрт ауруымен ауырған адамдар жылдам шаршап, ұмытшақ болады. Олардың
басы ауырып, жүрегі айнып, құсады, қаны азаяды. Ішқұрттар кір қолдан,
жуылмаған жемістен, көкөністен жұғады. Кейбір ішқұрттар шала піскен және
қуырылмаған ет пен балық арқылы да адам ағзасына өтеді.
Адамға көбірек жұғатыны ішексорғы, цепен. Бұлар өте сезімтал. Мысалы,
ішексорғының ұрғашысы бір жылда ондаған миллион жұмыртқа салады. Аурудың
таралуына шыбындар себеп болады. Ішқұртымен ауыпған адам, өз ауруын басқа
адамдарға жұқтырады. Сондықтан өз бетімен емделмей, дәрігерге қаралып,
емделу қажет.
Есіңде болсын!
Ішқұртының ауруларынан сақтану үшін, жеке басыңның гигиенасын сақтай
біл, ас ішер алдынджа және тамақ пісірерде, дәретханадан соң қолыңды
жақсылап сабынмен жу, төсек орныңды және киім-кешектеріңді үнемі таза ұста.
Жеміс, жидектерді жуып, суды қайнатып ішкен жөн. Тамаққа шала піскен немесе
шала қуырылған ет пен балықты қолданба. Өзің тұратын бөлмені таза ұста.
Астан уланудың алдын алу. Қандай улы саңырауқұлақтарды және
өсімдіктерді білесіңдер? Тамақтан уланудың белгілерін және алғашқы жәрдем
көрсете білесің бе?
Сапасы төмен тамақтармен тамақтанғаннан кейін көп кешікпей аурудың
пайда болуын тамақтан улану дейді. Уланудың алғашқы белгілері: мектеп
оқушыларының іші ауырады, жүрегі айниды, құсады, іші өтеді, адам
әлсізденеді, қуаты кетеді. Уланған мектеп оқушыларының дене қызуы көтерілуі
де мүмкін. Уланған адамды жатқызып, тез арада дәрігер шақыртып, алғашқы
көмек көрсетеді. Ондайда мектеп оқушыларының қарқынын жуу қажет. Науқасқа
(жарты шай қасық ас содасын бір стақан жылы суға қосып) 2-3 рет жылы су
ішкізу керек те, әбден құстыру қажет. Қарын тазарған соң ыстық шай береді.
Алкоголь мен никотиннің ас қорытуға әсері. Шылым шегудің денсаулыққа
зиянды екенін сендер естіп жүрсіңдер. Темекінің түтініндегі улы заттар
мектеп оқушыларының барлық мүшелеріне әсерін тигізеді. Темекінің түтіні дәм
сезуді және мектеп оқушыларының тамаққа тәбетін нашарлатады. Шылым шегуден,
тістің кіреукесі бұзылып, тіс сарғайып кетеді. Темекінің түтіні сілекеймен
қарынға түседі. Темекінің уы қарынның қабырғасын тітіркендіріп, оны
қабындырады. Қарында, ұлтабарды жара пайда болады. Темекі түтініндегі улы
заттар асқорыту жүйесінің мүшелерін пәле ауруына шалдықтырады. Шылым шегу
асқорыту жүйесінің жұмысын бұзады.
Алкоголь - өте жылдам әрсе ететеін улы зат. Ол қанға өтіп онымен бүкіл
ағзаға тарап уландырады. Алкоголь қарынның сілекей қабықшасын және басқа ас
қорыту мүшелерді қабындырады. Үнемі қабынудан асқорыту мүшелері тітіркенеді
де жара және пәле ауруына шалдықтырады.
Алкоголь бауырдың жұмысына әсер етеді. Алкогольдің әсерінен бауырдың
жасушалары май жасушалырымен орын алмасады. Сөйтіп, бауырбы серозит ауруына
шалдықтырады. Бауыр өзіне тән қызметті атқара алмайды.
Шылым шегу , ішімдікке әуестену асқорыту жүйесін мүшелерінің жұмысын
бұзады. Өмірге қатерлі ауруларды дамытады.
2.2. Ұлттық тағамдардың адам денсаулығын нығайтудағы маңызы.
Қазақ халқы ұлттық тағамдырды дайындаудың ежелгі әдістерін осы күнге
дейін пайдаланып келеді. Бұрыннан белгілі, жылдың маусымдық ауысуына
байланысты, мектеп оқушыларының күш-қуатын ас арқылы толықтыру мақсатында,
халқамыз тағамның мынадай түрлерін әзірлеген:
Қыстың боранды күндерінде жылқы етінен тағамдар жасаған (жал-жая, қазы-
қарта, езілген құрт қосылған көже); жаз айларында сүт, ет пен сары қымыз,
ірімшік пен сықпа құрт, ыстық шай; күздің қоңыр салқын күндерінде сары май
салған сүзбе көже, қуырдақ, күзге сойған малдың етінен жасалған тағамдар;
жазғытұрым уыс, айран, сүт тағамдары. Бұл тағамдардың кенеулі қасиеті
ағзаның айналаның ауыспалы өзгерістермен сақтап қалуға зор мүмкіндік
береді.
Ұлттық тағамдардың емдік қасиеттері мемлекетіміздегі тамақтану
институтының ғалымдарының еңбектерінде жан-жақты зерттеліп жазылды. Осының
нәтижесінде Қазақстан Республикасында Бурабай, Мойылды т.б. емдеу
орындарында қымыз, сүт, ет тағамдары кеңінен қолданылып отарды.
Қонақжайлықтың тәбет ашуға, көңіл-күйді көтеріп, денсаулықты нығайтуға
әсері. Қазақ халқында тамаша қасиеттің бірі – қонақ жайлылық 7-10
ғасырлардан басталып осы күнге дейін мектеп оқушыларының көңіл-күйін
көтеруде қалыптасқан салт – қонақ ақысы беру. Адам күні адаммен – деген
мақалдың шығу себебі де, осы адамдардың адагершілік қарым-қатынасын
білдіреді. Үлкендерге сыбаға беру, кішілерге сарқыт беру, көршілерге ерулік
беру – деген ұғымдар осы ас арқылы, дәм беру жолымен жүзеге асады. Бұлар
күні бүгінге дейін өз мағыналарын жоймаған, мектеп оқушыларының көңіл-
күйіне байланысты жағдайлар. Көңіл-күйі жоғары мектеп оқушыларының тәбеті
асқа тартып тұрады.
Көбіне той, мейрамдарда әр түрлі тағамдардан дастарқан дайындайды
(неке тойы, шолпан тойы, қырман тойы, т.б.). Бұл тойларда тәбет ашатын
жақсы сөздер мен дәмді тағамдар мектеп оқушыларының көңіл-күйін көтеріп,
асты сіңімді етеді. Сонымен ғасырлар бойы қанымызға сіңген той-думан, салт-
дәстүр, ұлттық тағамдар және оны үлестіру (табақ тарту) адам дененің сау
болуына әрі ем, әрі сіңімді ас болып саналады. Халықтың бұл салтын,
дәстүрін ешуақытта ұмытуға болмайды. Өйткені бұлар – ғасырлар бойы талай
сыннан өтіп, біздерге жеткен тамаша қасиеттер.
Ұлттық тағамдардың сіңімділігі мен қуатының адам денесіне әсері. Бұл
күнде ғылымға белгілі қазақтың ұлттық тағамдарының елуден астам түрлері
белгілі. Мысалы қымыздың соғыз түрі (уыз қымыз, сары қымыз, саумал қымыз,
т.б.), ал еттен қырықтан астам тағам жасалады ( ет, мипалау, қуырдақ,
ақлақ, т.б.). Бұған қоса тағамдардың дәмін келтіретін, исін бұрқырап,
мектеп оқушыларының тәбетін ашатын тұздықтар қаншама?! Жоғарыда жазылған
тағамдардың қуаттылығы олардың құрамындағы минералды тұздардың ақуыздың,
майлардың, көмірсулардың жеткілікті дәрежеде және дәруменге (А,В, С, Д, Е),
т.б. бай болуында. Сөйтіп, ұлттық тағамдардың қуатты қасиеті мен асқорыту
мүшелерінің қызметін жақсартуда маңызы өте үлкен. Мектеп оқушыларының
денсаулығы нығайтуда олар мол әсерін тигізеді. Бұл күндері тәбет ашу үшін
қазақ халқы басқа халықтар сияқты балық, құс және өсімдік өнімдерінен
дайындалған әр түрлі тағамдар мен ұннан дайындалған тағамдардан дастарқан
әзірлейді.
3. Дұрыс тамақтану негіздері.
Адам өмір сүру процесінде үнемі жұмыс істейді. Ол үйлер мен заводтар
салады, станоктар мен машиналарды басқарады, жер жыртып, егін егеді, өнім
жинайды, ғылыми еңбектер мен романдар жазады, басқа да пайдалы мыңдаған
істерді атқарады. Тіпті тып-тыныш дем алып, бей-жай жатқанның өзіне адам
өзі де аңғармай, жұмыс істей береді, өйткені оның жүрегі соғып тұрады,
тыныс алады, оның организімінің әрбір клеткасында зат алмасып жатады.
Организмнің жұмыс істеуіне байланысты жұмсалған энергияның тамақтану
мен тыныс алудың арқасында ғана, яғни тамақ пен оттегін қабылдау және
пайдалану арқылы ғана есесі толады.
Адам организмі жұмыс істеп қана қоймайды, онда дененің клеткалары мен
тканьдерінің, сондай-ақ клетка ішіндегі әр түрлі компоненттердің құралу
және жаңару процесі үздіксіз жүріп жатады. Бір клеткалар өліп, олардың
орнына жаңалары пайда болады. Клеткалар өмір сүретін уақыттың ішінде
оларда, әдетте, көптеген ішкі клеткалық құрылымдар талай рет алмасады. Осы
жөндеу жұмыстарының бәрі үшін адам организміне құрылыс материалы керек,
ал оны тамақтану арқылы ғана алуға болады.
Ақырында адам организміндегі кейбір биологиялық активті қосындылар,
атап айтқанда белгілі бір гормондар мен коферменттер (белок – ферменттердің
қажетті төмен молекулалық құрамдас бөліктері) тамақ өнімдерінде ғана
болатын және витаминдер деп аталатын ерекше заттардан түзіледі, ал
витаминдер деген сөз латыншадан аударғанда өмір үшін қажет аминдер
дегенді білдіреді (шын мәнінде, алғашқы ашылған витаминдерде аминдік топ
болады және олар аминдер болып табылады, сондықтан неғұрлым кейінгі
витаминдердің кейбіреулері аминдер болмай, басқа химиялық табиғаттың
қосындылары болып шыққанына қарамастан, витаминдер деген атау ғылыми
әдебиетке де, әдеттегі өмірге де берік еніп алды.
Сөйтіп, тамақтану организмге оның жұмсаған энергиясының орнын толтыру
үшін, дененің клеткалары мен тканьдерінің түзіліп, жаңаруы үшін және
организм функцияларының атқарылуы үшін қажет болатын қоректік заттар
түсуінің, қорытылуының, сіңуінің және ассимиляциялануының күрделі процесі
болып саналады.
Тамақтану процесінде сыртқы ортаның қоректік заттар түріндегі
факторлары ас қорыту органдарымен тығыз әрекетке түседі, ас қорытатын
ферменттердің әсерінен қажетті өзгерістерге ұшырайды, лимфа мен қанға
түседі, сөйтіп, организмнің ішкі ортасының факторларына айналады.
Организмге қажетті қоректік заттардың тиімді мөлшерде және қажет
уақытында түсуін қамтамасыз ету өте маңызды. Өйткені дұрыс тамақтану
дегеннің өзі не?
Шын мәнінде, мұның өзі тамақтанудың мынадай негізгі үш принципін
сақтау:
1. Тамақпен келіп түсетін энергия мен мектеп оқушыларының тіршілік
ету кезінде жұмсайтын энергиясының тепе-теңдігі, басқаша
айтқанда, энергия теңдестігі.
2. Организм қажеттерінің қоректік заттардың белгілі бір мөлшерде
және арақатынасында қанағаттандарылуы.
3. Тамақтану режімінің сақталуы (тамақты белгілі бір уақытта ішу
және әрбір тамақтанған кезде белгілі бір мөлшерде тамақ ішу).
4. осы прициптердің әрқайсысын толығырақ қарастырып көрейік.
3.1. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің бірінші
принципі – энергия теңдестігі.
Адам организміне қажетті бүкіл энергия тамақпен келеді. Тамақтың
организмге сіңіп, пайдаланылу процесі жануға аздап ұқсас. Шынында да
өнімнің дені, соның ішінде углеводтар мен майлар жылуға (энергияға), көмір
қышқыл газы мен суға айналадщы. Тек белок қана организмде несеппен бірге
бөлініп шығатын онша қышқылданбаған бірқатар өнімдер (мочевина) береді.
Сондықтан әуел баста калориялылықты (яғни энергия бөліп шығару қабілетін)
арнайы прибор – калориметрмен анықтайтын болған, онда қанша жылу бөлініп
шығатынын оңай есептеуге болады. Калориметрде оттегі атмосферасында 1 грамм
углевод жанған кезде орта есеппен 4,3 килокалория, 1 грамм май жанған кезде
9,45 килокалория, 1 грамм белок жанған кезде 5,65 килокалория бөлініп
шығады.
Алайда кейіннен қоректік заттардың бір бөлігін организм сіңірмейтіні
(мысалы, орта есеппен алғанда белоктар 94,5 процент, майлар – 94 процент,
углеводтар – 95,6 процент сіңіреді) және болгілі бір түрде нәжіспен бірге
шығып қалатыны анықталды. Бұған қоса, жоғарыда атап айтылғандай, белоктар
организмде түгел жанбайды.
Қазіргі ауқытта, бір грамм май – 9, ал 1 грамм углевод 4 килокалория
береді деп есептеледі.
Сөйтіп, тамақтың химиялық құрамын білгеннен кейін мектеп оқушыларының
бір тәулікте қанша энергиялық материал алатынын есептеп шығару оңай. Біздің
елімізде негізгі тамақ өнімдерінің химиялық құрамының арнаулы таблицасы
шығарылған, ол 3-қосымшада ішінара пайдаланылды, оларға қарап, кез-келген
тағамның, кез-келген дастарқан мәзірінің, кез-келген диетаның
калориялылығын есптеп шығаруға болады.
Мысал үшін кейбір өнімдердің калориялылығын немесе қазір айтылып
жүргеніндей, энергиялық құндылығын келтірейік (әдетте ол тамақтың желінетін
бөлігінің 100 грамына келетін калориялар арқылы білдіріледі):
Өнім Энергиялық Өнім Энергиялық
құндылығы, ккал құндылығы, ккал
Қара бидай наны 170 Піскен картоп 82
Бидай наны 240 Алма 39
Пирожный 320-570 Піскен сиыр еті 254
Қант 379 Сосика 220-320
Сүт 59 Жұмыртқа(1данасы) 63
Сары май 749 Піскен треска 78
Россия сыры 371
Күнбағыс майы 899
Энергияның сақталу заңы – абсолютті заң, ол тірі организмде де, соның
ішінде адам денесінің клеткаларында да әрекет етеді.
Сондықтан дұрыс тамақтану қалыпты тіршілікті қамтамасыз етуге
жұмсалатын энергия мен организм алатын энергияның шамамен алғанда тепе-тең
болуын көздейді.
Калориялы тамақ аздаған уақыт жетіспеген жағдайда организм өз
қорындағы заттарды, негізінен май мен углеводты (гликоген) ішінара
жұмсайды. Тамақ аздаған уақыт көп ішілген жағдайда оның сіңірілуі мен
кәдеге жаратылуы азаяды, нәжіс массасы мен есеп шығару артады. Энергиялық
тұрғыдан бағалы тамақ ұзақ уақыт жетіспеген жағдайда организм резервтегі
углевод пен майды жұмсап қана қоймайды, сонымен бірге белоктарды да
жұмсайды, мұның өзі ең алдымен сүйек бұлшық еттері массасының азаюына
әкеліп соғады. Соның салдарынан организм жалпы әлсірейді.
Екінші жағынан, калориялы тамақты ұзақ уақыт шамадан тыс ішкен
жағдайда май мен углеводтардың бір бөлігін организм тікелей пайдаланбайды
да, ол май клеткаларында тері астындағы май түрінде жиналады. Соның
салдарынан дененің салмағы артып, адам семіре бастайды.
Шамадан аспау керек екенін көріп отырмыз. Ол шаманы қалай табуға
болады? Тамақпен қанша энергия алатынымызды біз біліп те алдық. Енді оның
қалай жұмсалатынын анықтап алу керек.
Мамандар энергияның организмінде үш түрлі жолмен жұмсалатынын
анықтады: біріншіден, негізгі алмасу деп алатын жол; екіншіден, тамақтың
өзіне тән динамикалық әрекеті және үшіншіден, бұлшық ет қызметі. Бұдан әрі
осы ұғымдарға талай рет бетпе-бет келетіндіктен, оларды айқындап алайық.
Негізгі алмасу дегеніміз адамға барынша тыныш күйде тіршілік етуге
қажетті энергияның ең аз мөлшері. Мұндай алмасу әдетте жайлы жатып
ұйықтаған кезде өтеді. Ол әдетте күшке тимейтін дене еңбегімен шұғылданатын
стандартты еркекке (жасы – 30-да, денесінің салмағы – 65 килограмм)
немесе стандартты еркекте орта есеппен 1600 килокалорияға, әйелде 1400
килокалорияға тең. Ол мектеп оқушыларының жасына (кішкентай балаларда ол
салмақтың бір өлшеміне шаққанда ересек адамнан 1,3 - 1,5 есе артық),
дененің жалпы салмағына (осы себепті көбіне негізгі алмасуды 1 сағатта 1
килокалория жұмсалады деп ұйғарып, дене массасының 1 килограмына шағып
есептейді), тұрмыстың сыртқы жағдайлары мен мектеп оқушыларының жеке
ерекшеліктеріне байланысты. Үнемі күшке түсетін дене еңбегімен щұғылданатын
адамдарда негізгі алмасу әдетте едәуір (30 процентке дейін) көбірек.
Тамақтың өзіне тән динамикалық әрекеті. Ғалымдар ешқандай бұлшық ет
белсенділігі болмағанның өзінде тамақты қорытуға энергия жұмсалатынын
анықтады. Бұл орайда белоктарды қорытуға энергия бәрінен көп жұмсалады,
белоктар ас қорыту жолына түскен кезде негізгі алмасуды белгілі бір кезеңде
(30 – 40 процентке дейін) арттырады. Май жегенде негізгі алмасу 4 - 14
процент, углеводтар келіп түскенде 4 - 7 процент артады. Тіпті шай мен
кофенің өзі негізгі алмасуды біраз (8 процентке дейін) арттырады. Тамақтың
құрамы әр түрлі болғанда және сонымен бірге қабылданатын қоректік заьттар
ең қолайлы мөлшерде болғанда негізгі алмасу орта есеппен 10 – 15 процент
артады деп есептеледі.
Бұлшық ет қызметіне энергияның жұмсалуы. Дене қызметі энергия
алмасуының шамасына өтен елеулі ықпал жасайды. Ал ой еңбегін алсақ, онымен
айналысқанда энергияның жұмсалуы анағұрлым аз мөлшерде артады. 1937 жылдың
өзінде-ақ белгілі совет ғалымы М. Н. Шатерников кітапты ішіңнен оқып
отырғаныңда негізгі алмасу не бары 16 процент артатынын эксперимент арқылы
көрсетіп берді. Күшке түсетін еңбекпен шұғылданғанда негізгі алмасудың
шамасы бірнеше есе артуы мүмкін.
Төменде дене еңбегінің белсенділігі әр түрлі болғанда қанша энергия
жұмсалатыны жайлы бірнеше мысал келтірілген (салмағы 60 килограмм
стандартты адамға шаққанда бір сағатта жұмсалатын килокалория).
Егер мектеп оқушыларының салмағы стандатты салмақтан артық болса,
соған сәйкес энергия жұмсалуы артады, кем болса, соған сәйкес кемиді.
Өзінің салмағын қадағалайтын болғанымен, тамақты тоя жегенді жақсы
көретін адамдарға мына бір таблицаны толтыруды ұсынамыз. Мысалы, әдеттегі
таңертең –
Қызмет түрі Энергияның Қызмет түрі Энергияның
жұмсалуы, жұмсалуы,
ккалсағат ккалсағат
Ұйықы 50 Лабораторияда
Ұйықтамай жатып түрегеп тұрып
дем алу 65 жұмыс істеу 160-170
Дауыстап оқу 90 Аяңдап жүру 190
Хат жазу 100 Жылдам жүру 300
Лабораторияда Бүлкектеп жүгіру360
отырып жұмыс істеу100 Шаңғы тебу 420
Ыдыс жуу, киім Ескек есу 150-360
үтіктеу, үй Суда жүзу 180-400
жинастыру секілді 120-140 Велосипед тебу 210-540
үйдегі жұмыс Коньки тебу 180-600
гі тамаққа салмағы 100 грамм және калориялылғы 400 килдокалория пирожный
жегіңіз келіп бара жатса және бір грамм да салмақ қосқыңыз келмесе,
бүлкектеп 3 – 4 километр жүгіруіңіз немесе бірнеше жүз рет (әрине, үзіліс
жасап) отырып-тұруыңыз жеткілікті.
Бұған дейін біз жұмыстан тыс кездегі энергияның жұмсалуы туралы
айттық. Ал жұмыста ше? Жұмыста энергияның жұмсалуы оның сипатына тікелей
байланысты болады. Энергия бәрінен көп жұмсайтындар – шахтерлер,
металлургтер, жүк тиеушілер, жер қазушылар, ең аз жұмсайтындар – ой
еңбегімен шұғылданатындар, операторлар.
Егер энергияның жұмсалу (негізгі алмасуға, тамақтың өзіндік
динамикалық әрекетіне, жұмыстағы және үйдегі бұлшық ет қызметіне)
түрлерінің бәрін жинақтайтын болсақ, былай болып шығады: энергия көп
жұмсалмайтын дене еңбегімен шұғылданатын еркектерде (мысалы қызмет көрсету
саласының қызметкерлерінде) орташа тәуліктік энергия алмасу 2750 - 3000
килокалорияға, нақ осы топтағы әйелдерде 2350 - 2550 килокалорияға тең. Ой
еңбегі адамдары үшін (қызметкерлер, оператарлар) энергияның жұмсалуы
біршама аззырақ: еркектер үшін 2550 - 2800 килокалория, әйелдер үшін 2200 -
2400 килокалория болады. Екінші жағынан ауыр дене еңбегңмен шұғылданатын
еркектерде (жүк тиеушілер, ағаш кесушілер және т.б.) энергияның жұмсалуы
көбірек – 3900 – 4300 ккал. Демек, олардың ішетін тамағы да осы шығындардың
есесін толтыруды қамтамасыз ететіндей болуға, яғни неғұрлым калориялы
болуға тиіс.
18-ге жетпеген балалар мен 60-тан асқан егде адамдарда энергияның
жұмсалуы азырақ. Мұның өзі алғашқыларында дене салмағының аз болуынан,
екіншілерінде алмасу процестері мен дене қызметі интенсивтілігінің жалпы
кемуінен болады.
Есептеулер мынаны көрсетеді: тамақтың тәуліктік килокалориялылығы
энергияның жұмсалуынан үнемі 300 килокалория артық бдолып отырса (мұның өзі
тәуліктік килокалориялылқтың шамамен 110 бөлігі, яғни 100 грамдық тоқаш),
резервтегі майдың жиналуы күніне 15 - 30 грамға артады, мұның өзі бір жылда
5,4 – 10,8 килограмм болып шығады.
Бұған дейін біз тамақтанудың бір жағы – энергетикалық жағы туралы ғана
айттық, мектеп оқушыларының қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз ету үшін оның
тамақтан алатын энергиясы арасында салыстырмалы тепе-теңдік болуы керек
дедік. Бірақ мұның өзі тамақтық энергияның қандай жолмен болса да алынуы
мүмкін деген, дәлірек айтқанда килокалориялардың арифметикалық жиынтығы сол
бір шама болса да, май есебінен немесе углеводтар не белоктар есебінен ғана
алуға болады беген сөз емес.
Калорияларды қалай алатыны, заттардың қандай топтары есебінен алатыны
организм үшін бәрібір емес екен. Мектеп оқушыларының қалыпты тіршілік етуі
үшін белоктардың, майлар мен углеводтардың белгілі бір арақатынасы, сондай-
ақ тамақтың микрокомпоненттерінің – витаминдер мен минералды заттардың
белгілі бір мөлшері қажет. Осы арада біз мектеп оқушыларын тамақтандыруда
қызмет көрсетудің екінші принципіне – организмнің тамқтық заттарды қажет
етуіне келеміз.
3.2. Мектеп оқушыларын тамақтандыруда қызмет көрсетудің екінші
приципі – негізгі қоректік заттарға деген қажеттілікті қанағаттандыру.
Жер шарының халқы алуан түрлі мыңдаған өнімдерді тамақ етеді, ал бұл
өнімдерден жасалатын тағамдар олардан да бетер алуан түрлі болады. Бұл
орайда алуан түрлі тамақ өнімдері қоректік заттардың: белоктардың,
майлардың, углеводтардың, витаминдердің, минералды заттар мен судың әр
түрлі мөлшерде құралуынан қалыптасады.
Адам рационының энергиялық құны оның құрамына кіретін белоктарға,
майларға, углеводтарға байланысты екенін білеміз. Углеводтар көбінесе
энергия беруші ролін атқарады, ал майлар және әсіресе белоктар организмді
энергиямен жабдықтаумен бірге пластикалық мақсаттар үшін, яғни клеткалық
және субклеткалық құрылымдардың үнемі болып отыратын жаңару процестері үшін
қажетті материал да болып табылады.
Қаңқаның бұлшық еттері мен нерв жүйесі клеткаларының өз жұмысы үшін
энергия көзі ретінде көбінесе углеводтар құрамына кіретін глюкозаны
пайдаланылатыны белгілі, ал жүрек бұлшық етінің жұмыс істеуі үшін едәуір
мөлшерде май қышқылдары керек, ал бұлар майлардың құрамдас бөлігі.
Белоктарды энергиялық материал ретінде пайдалану организм үшін өте тиімсіз,
біріншіден, белоктар аса тапшы және бағалы қоректік заттар, екіншіден,
белоктар энергия бөліп шығарып, қышқылдынған кезде, едәуір улы әрекет
жасайтын заттар түзіледі.
Қазіргі уақытта іс жүзінде дені сау мектеп оқушыларының рационында
белоктардың, майлар мен углеводтар арақатынасының шамамен 1 : 1, 2 : 4
болуы барынша қолайлы екені анықталды. Бұл арақатынас – адам организмінің
пластикалық қажеттерін де, энергиялық қажеттерін де тлықө қанағаттандыру
үшін ең қолайлы арақатынас. Көпшілік жағдайда жалпы калориялылықтың
белоктар 12 проценті, майлар 30 - 35 проценті болуға тиіс. Ілгеріде
айтқанымыздай, 1 г майдың жанғандағы жылуы белоктардың немесе углеводтардың
сол мөлшерінің жанғандағы жылуынан едәуір көп. Дене еңбегінің үлесі және
знергияға деген қажеттілік едәуір артқан жағдайда ғана рациондағы белоктың
мөлшерін рационның жалпы калориялылығын 11 процентіне (калория беруші
ретінде майлар мен углеводтардың үлесін арттыра отырып) дейін төмендетуге
болады.
Жеңіл-желпі дене еңбегімен шұғылданатын ересек адам шамамен алғанда
энергиялық тұрғыдан бағалы тамақтың тәулігіне 2750 - 2800 килокалориясын,
80-90 грамм белокты, 100 - 105 грамм майды, 360 - 400 грамм углеводты қажет
етеді.
Төменде 18 - 29* жас арасындағы ересек мектеп оқушыларының негізгі
қоректік заттар мен энергияны қажет етуінің орта есеппен алынған деректері
келтірілген (орташа қажеттер – еркек мен әйелдің қажеттері арасындағы
орташа арифметикалық шама).
Негізгі қоректік Ересек мектеп Негізгі қоректік Ересек мектеп
заттар оқушыларының (18 -заттар оқушыларының (18 -
19 жас) тәуліктік 19 жас) тәуліктік
қажеттері қажеттері
Белоктар, г. 85 Витаминдер
Майлар, г. 102 В1 (тиамин), мг 1,7
Сіңімді В2 (рибофлавин),
углеводтар, г. 382 мг 2
Соның ішінде моно ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz