Көркем мәтіндегі шендестіруге лексикалық және грамматикалық құралдардың қатысы
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Көркем мәтіндегі шендестіруге лексикалық құралдардың қатысы
2. Көркем мәтіндегі шендестіруге грамматикалық құралдардың қатысы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
1. Көркем мәтіндегі шендестіруге лексикалық құралдардың қатысы
2. Көркем мәтіндегі шендестіруге грамматикалық құралдардың қатысы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Лингвистиканың өз ішінде қалыптасқан жаңа саласының бірі ретінде танылатын мәтін лингвистикасы қазақ тіл білімінің де негізгі зерттеу нысандарына айналды. Қазақ тіл білімінде мәтіннің стилистикалық тілдік, құрылымдық, мағыналық қырларын зерттеу Р.Ғ.Сыздық, Т.Қордабаев, Б.Шалабай, С.С.Құнанбаева, С.С.Мұстафина, М. Серғалиев, Б. Мүсірепова, А.Таусоғарова, Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева, Ж.Қайшығұлова, З.Ерназарова, О.Бүркіт, Г.Смағұлова, Г.Әзімжанова, А.Ахметова, Ғ.Әнес, т.б еңбектерінде көрініс тапқан.
Мәтін туралы зерттеулер бұл мәселенің түрлі аспектіде қазақ тіл білімінде едәуір қарастырылып, талданғанын байқатады. Бұл (мәтін) туралы алғашқы ойларды А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов еңбектерінен кездестіруге болады. А.Байтұрсынұлының зерттеулерінде мәтін деп нақты аталып өтілмегенмен, мәтін құрылымына қатысты тілдік болмысты шығарма сөз деп қарастырып, оның стилистикалық, мағыналық құрылымын айқындап, мәтіннің тақырыптан тұратынын көрсетеді.
Қ.Жұбанов мәтінді сөз бұйымы деп атайды да, оны қарым-қатынасты танытатын тілдік құрал деп танып, оның ауызша және жазбаша түрлерін бөліп көрсетеді. (1)
Қазақ тілі стилистикасы оқулығында: «Жазу - ол белгілі бір текст. Бұл түрлі текстер (газет, журнал, кітаптардағы материалдар) әр жай, күйді білдіріп хабарлайды. Ал сөз арқылы жеткізілетін ой мен оның мазмұнының арасында тығыз байланыстылық болады», - деп көрсетілген.
Мәтін - әртүрлі формада көрініс тауып қарым - қатынасты жүзеге асыратын, дербес зерттеу нысаны болып саналатын, өзіне ғана тән категорияларымен айқындалатын табиғаты күрделі тілдік құбылыс. Сөйлеу туындысында бейнеленетін болмыс мәтінде түрліше көрініс тауып, оқырманға жеткізілетін хабар композициялық - сөйлеу формалары әңгімелеу, суреттеу, ойталқы арқылы беріледі. Мәтіннің негізін құрайтын бұл элементтер көркем мәтіннің бір тұтасымға айналуына әрі оның мүшеленуіне өз әсерін тигізеді.
Мәтін белгілі бір контекстерден құралады. Сөз мағынасын айқындаудағы, мәтін түзудегі контекстің қызметі ашылады. Мәтіннің түзілуіне, оның нақтылығына заттық-оқиғалық фонның әсері анықталады. Кеңестік тіл білімінде И.А.Гальперин жазба сөзді мәтін деп таниды. (2) Сонымен қатар ауызша немесе жазбаша болсын кез келген сөйленімді мәтін деп көрсетушілер де бар. Қай топты қолдаушыларды алсақ та, мәтінді анықтау барысында оларға ортақ болып келетін нәрсе - мәтіннің мағыналық тұтасымы мен аяқталған сипатқа ие болу белгілерін көрсетуі.
Мәтін автор ойын объективтендіріп, оның шығармашылық көзқарасын таныту үшін, адам, әлем туралы білімі мен түсінігін жеткізу үшін және осы автор санасындағы әлемді басқаларға айқын дәл жеткізу үшін жұмсалады.
Мәтін туралы зерттеулер бұл мәселенің түрлі аспектіде қазақ тіл білімінде едәуір қарастырылып, талданғанын байқатады. Бұл (мәтін) туралы алғашқы ойларды А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов еңбектерінен кездестіруге болады. А.Байтұрсынұлының зерттеулерінде мәтін деп нақты аталып өтілмегенмен, мәтін құрылымына қатысты тілдік болмысты шығарма сөз деп қарастырып, оның стилистикалық, мағыналық құрылымын айқындап, мәтіннің тақырыптан тұратынын көрсетеді.
Қ.Жұбанов мәтінді сөз бұйымы деп атайды да, оны қарым-қатынасты танытатын тілдік құрал деп танып, оның ауызша және жазбаша түрлерін бөліп көрсетеді. (1)
Қазақ тілі стилистикасы оқулығында: «Жазу - ол белгілі бір текст. Бұл түрлі текстер (газет, журнал, кітаптардағы материалдар) әр жай, күйді білдіріп хабарлайды. Ал сөз арқылы жеткізілетін ой мен оның мазмұнының арасында тығыз байланыстылық болады», - деп көрсетілген.
Мәтін - әртүрлі формада көрініс тауып қарым - қатынасты жүзеге асыратын, дербес зерттеу нысаны болып саналатын, өзіне ғана тән категорияларымен айқындалатын табиғаты күрделі тілдік құбылыс. Сөйлеу туындысында бейнеленетін болмыс мәтінде түрліше көрініс тауып, оқырманға жеткізілетін хабар композициялық - сөйлеу формалары әңгімелеу, суреттеу, ойталқы арқылы беріледі. Мәтіннің негізін құрайтын бұл элементтер көркем мәтіннің бір тұтасымға айналуына әрі оның мүшеленуіне өз әсерін тигізеді.
Мәтін белгілі бір контекстерден құралады. Сөз мағынасын айқындаудағы, мәтін түзудегі контекстің қызметі ашылады. Мәтіннің түзілуіне, оның нақтылығына заттық-оқиғалық фонның әсері анықталады. Кеңестік тіл білімінде И.А.Гальперин жазба сөзді мәтін деп таниды. (2) Сонымен қатар ауызша немесе жазбаша болсын кез келген сөйленімді мәтін деп көрсетушілер де бар. Қай топты қолдаушыларды алсақ та, мәтінді анықтау барысында оларға ортақ болып келетін нәрсе - мәтіннің мағыналық тұтасымы мен аяқталған сипатқа ие болу белгілерін көрсетуі.
Мәтін автор ойын объективтендіріп, оның шығармашылық көзқарасын таныту үшін, адам, әлем туралы білімі мен түсінігін жеткізу үшін және осы автор санасындағы әлемді басқаларға айқын дәл жеткізу үшін жұмсалады.
1. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1966
2. Гальперин И.Р. Текст как обьект лингвистического исследования. Москва, Наука, 1981.
3. Лотман Ю.М. Структура художественного текста. М.,Искусство, 1970.
4. Колшанский Г.В. Контекстная семантика. М., Наука, 1980.
5. Бабенко Б., Казаркин В. Лингвистический анализ художественного текста. М., Флинта, 2003.
6. Жумабекова А.К. Оппозитивный анализ антономических единиц в казахского и русского языков. Дисс... кан фил. наук Алматы, 1995.
7. Жүсіпов А.Е. Қазіргі қазақ тіліндегі қарама - қарсылықтың коннекторлары. // Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы. Алматы, 2004.
8. Розенталь Д.Э. Теленкова М.А. Словарь - справочник лингвистических терминов. М., 1985.
9. Конакбаева Ж.К. Антонимичные фразеосочетания в английском, русском и казахском языках (сопоставительное исследование). АКД Тбилиси: 1981
10. Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. Алматы,1984.
11. Жиенбаев С. Синтаксис мәселесі. Қазмембірікбас, 1941.
12. Жакупов Ж.А. Қазақ тілінің функционалдық синтаксисі. Контекст проблемасы. Фил. ғыл. док дисс. А., 1999.
13. Храпенко М.Б. Творческая индивидуальность писателя и развитие литературы. М., 1972.
14. Қабдолов З. Сөз өнері. Таңдамалы жинағы. 2-том, А., 1983.
15. А. Байтұрсынов. Тіл тағлымы. Алматы, Ана тілі, 1992.
16. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. Алматы, Ғылым, 1948.
17. Әміров Р. Қазақ тіліндегі жалғаулықтар. Алматы, Қазмемоқупедбас, 1959.
18. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, «Сөздік-Словарь», 2005.
19. Аманжолов А.С. «Қазақша-орысша, орысша-қазақша лингвистикалық терминология сөздігі» (Сөзтізбе, А., 1999).
20. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. Алматы, 1995.
21. Қабдолов З. Көзқарас. Алматы, 1996
22.Смағұлова Г. Көркем мәтін лингвистикасы. Алматы, Триумф «Т», 2007
23. Сыздықова Р., Шалабаев Б. Көркем тексті лингвистикалық талдау. Алматы, Мектеп, 1989
24. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы, Ана тілі, 1998
25. Қ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. Алматы, Мектеп, 1969
26. Әуезов М. «Абай жолы» І том. Алматы, Жазушы, 2007
27. Әуезов М. «Абай жолы» ІІ том. Алматы, Жазушы, 2007
28. Құнанбаев А. Қалың елім, қазағым. Өлеңдер. Алматы, Атамұра, 2002
29. Мүсірепов Ғ. Ұлпан. Повесть және әңгімелер. Алматы, Жазушы, 1975
30. Майлин Б. Раушан – коммунист. Алматы, Жазушы, 1965
31. Мұратбеков С. Ескек жел: Әңгімелер. Алматы, Раритет, 2004
2. Гальперин И.Р. Текст как обьект лингвистического исследования. Москва, Наука, 1981.
3. Лотман Ю.М. Структура художественного текста. М.,Искусство, 1970.
4. Колшанский Г.В. Контекстная семантика. М., Наука, 1980.
5. Бабенко Б., Казаркин В. Лингвистический анализ художественного текста. М., Флинта, 2003.
6. Жумабекова А.К. Оппозитивный анализ антономических единиц в казахского и русского языков. Дисс... кан фил. наук Алматы, 1995.
7. Жүсіпов А.Е. Қазіргі қазақ тіліндегі қарама - қарсылықтың коннекторлары. // Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы. Алматы, 2004.
8. Розенталь Д.Э. Теленкова М.А. Словарь - справочник лингвистических терминов. М., 1985.
9. Конакбаева Ж.К. Антонимичные фразеосочетания в английском, русском и казахском языках (сопоставительное исследование). АКД Тбилиси: 1981
10. Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. Алматы,1984.
11. Жиенбаев С. Синтаксис мәселесі. Қазмембірікбас, 1941.
12. Жакупов Ж.А. Қазақ тілінің функционалдық синтаксисі. Контекст проблемасы. Фил. ғыл. док дисс. А., 1999.
13. Храпенко М.Б. Творческая индивидуальность писателя и развитие литературы. М., 1972.
14. Қабдолов З. Сөз өнері. Таңдамалы жинағы. 2-том, А., 1983.
15. А. Байтұрсынов. Тіл тағлымы. Алматы, Ана тілі, 1992.
16. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. Алматы, Ғылым, 1948.
17. Әміров Р. Қазақ тіліндегі жалғаулықтар. Алматы, Қазмемоқупедбас, 1959.
18. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, «Сөздік-Словарь», 2005.
19. Аманжолов А.С. «Қазақша-орысша, орысша-қазақша лингвистикалық терминология сөздігі» (Сөзтізбе, А., 1999).
20. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. Алматы, 1995.
21. Қабдолов З. Көзқарас. Алматы, 1996
22.Смағұлова Г. Көркем мәтін лингвистикасы. Алматы, Триумф «Т», 2007
23. Сыздықова Р., Шалабаев Б. Көркем тексті лингвистикалық талдау. Алматы, Мектеп, 1989
24. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы, Ана тілі, 1998
25. Қ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. Алматы, Мектеп, 1969
26. Әуезов М. «Абай жолы» І том. Алматы, Жазушы, 2007
27. Әуезов М. «Абай жолы» ІІ том. Алматы, Жазушы, 2007
28. Құнанбаев А. Қалың елім, қазағым. Өлеңдер. Алматы, Атамұра, 2002
29. Мүсірепов Ғ. Ұлпан. Повесть және әңгімелер. Алматы, Жазушы, 1975
30. Майлин Б. Раушан – коммунист. Алматы, Жазушы, 1965
31. Мұратбеков С. Ескек жел: Әңгімелер. Алматы, Раритет, 2004
Кіріспе
Лингвистиканың өз ішінде қалыптасқан жаңа саласының бірі ретінде
танылатын мәтін лингвистикасы қазақ тіл білімінің де негізгі зерттеу
нысандарына айналды. Қазақ тіл білімінде мәтіннің стилистикалық тілдік,
құрылымдық, мағыналық қырларын зерттеу Р.Ғ.Сыздық, Т.Қордабаев, Б.Шалабай,
С.С.Құнанбаева, С.С.Мұстафина, М. Серғалиев, Б. Мүсірепова, А.Таусоғарова,
Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева, Ж.Қайшығұлова, З.Ерназарова, О.Бүркіт,
Г.Смағұлова, Г.Әзімжанова, А.Ахметова, Ғ.Әнес, т.б еңбектерінде көрініс
тапқан.
Мәтін туралы зерттеулер бұл мәселенің түрлі аспектіде қазақ тіл білімінде
едәуір қарастырылып, талданғанын байқатады. Бұл (мәтін) туралы алғашқы
ойларды А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов еңбектерінен кездестіруге болады.
А.Байтұрсынұлының зерттеулерінде мәтін деп нақты аталып өтілмегенмен, мәтін
құрылымына қатысты тілдік болмысты шығарма сөз деп қарастырып, оның
стилистикалық, мағыналық құрылымын айқындап, мәтіннің тақырыптан тұратынын
көрсетеді.
Қ.Жұбанов мәтінді сөз бұйымы деп атайды да, оны қарым-қатынасты танытатын
тілдік құрал деп танып, оның ауызша және жазбаша түрлерін бөліп көрсетеді.
(1)
Қазақ тілі стилистикасы оқулығында: Жазу - ол белгілі бір текст. Бұл
түрлі текстер (газет, журнал, кітаптардағы материалдар) әр жай, күйді
білдіріп хабарлайды. Ал сөз арқылы жеткізілетін ой мен оның мазмұнының
арасында тығыз байланыстылық болады, - деп көрсетілген.
Мәтін - әртүрлі формада көрініс тауып қарым - қатынасты жүзеге асыратын,
дербес зерттеу нысаны болып саналатын, өзіне ғана тән категорияларымен
айқындалатын табиғаты күрделі тілдік құбылыс. Сөйлеу туындысында
бейнеленетін болмыс мәтінде түрліше көрініс тауып, оқырманға жеткізілетін
хабар композициялық - сөйлеу формалары әңгімелеу, суреттеу, ойталқы арқылы
беріледі. Мәтіннің негізін құрайтын бұл элементтер көркем мәтіннің бір
тұтасымға айналуына әрі оның мүшеленуіне өз әсерін тигізеді.
Мәтін белгілі бір контекстерден құралады. Сөз мағынасын айқындаудағы,
мәтін түзудегі контекстің қызметі ашылады. Мәтіннің түзілуіне, оның
нақтылығына заттық-оқиғалық фонның әсері анықталады. Кеңестік тіл білімінде
И.А.Гальперин жазба сөзді мәтін деп таниды. (2) Сонымен қатар ауызша немесе
жазбаша болсын кез келген сөйленімді мәтін деп көрсетушілер де бар. Қай
топты қолдаушыларды алсақ та, мәтінді анықтау барысында оларға ортақ болып
келетін нәрсе - мәтіннің мағыналық тұтасымы мен аяқталған сипатқа ие болу
белгілерін көрсетуі.
Мәтін автор ойын объективтендіріп, оның шығармашылық көзқарасын таныту
үшін, адам, әлем туралы білімі мен түсінігін жеткізу үшін және осы автор
санасындағы әлемді басқаларға айқын дәл жеткізу үшін жұмсалады.
Мәтінді құрайтын негізгі элементтер:
1. автор (мәтін адресанты);
2. оқырман (адресат);
3. мәтінде көрінетін ақиқат оқиға, білім;
- автор өзіндік шығармашылық ойын танытуда қолданылатын тілдік
жүйе.
Кез келген мағыналы мәтінге хабарлау тән болып келеді. Сондықтан мәтіннің
аса маңызды қасиеті - оның ақпараттылығында. Мәтіндегі ақпарат екі түрде
беріледі:
а) хабарлаудың негізгі мәнін құрайтын ақпарат;
ә) қарым-қатынас әрекетінің шарттарымен және қатысушыларымен байланысты
ақпарат. Бұлар тілдік бірліктердің (лексема, морфологиялық форма,
синтаксистік құрылым) денотативті және коннотативті мәндерімен сәйкеседі.
Осыған байланысты ақпарат тақырыптық-логикалық ақпарат және эмоционалдық,
бағалық, экспрессивтік ақпарат деп жіктеледі.
И.Р.Гальперин ақпараттылықты мәтіннің аса маңызды грамматикалық
категорияларының қатарына енгізе отырып, оның үш түрін көрсетеді:
4. мазмұндық-фактілік (МФА);
5. мазмұндық- концептуалдық (МКА);
6. мазмұндық-мәтінішілік (ММА).
Мазмұндық - фактілік ақпарат әрқашан вербальды түрде көрінеді. Оны
жеткізетін тіл бірліктері тура, тақырыптық - логикалық, сөздік
мағыналарында қолданылады және эксплицитті түрде көрінеді. Мазмұндық -
концептуалдық ақпарат автор көрсеткен оқиға, процестерді шығармашылық
тезден өткізу болып табылады. Ол үнемі жеткілікті түрде айқын бола бермейді
және әр түрлі пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Мазмұндық - мәтінішілік
ақпарат мәтінді ұйымдастырудың байқалмайтын заңдылықтарына жатады, бірақ ол
оның нақты ақиқат болмысын көрсетеді
Мәтінішілік мазмұн (импликация) құбылысы тек мәтін стилистикасында ғана
емес, сонымен қатар функционалды лингвистикада да кең ауқымда және жемісті
зерттеледі, өткені имплицитті мазмұн бүкіл тілдік қарым-қатынастың өн
бойынан өтетіндігі барған сайын айқындала түсуде. Көркем мәтіндерде
эксплицитті мазмұнмен астарлы мағыналар қатар жүреді. Ақиқат болмыстың
көптеген заңдылықтары астарлы сипатқа ие. Мәтінішілік мазмұнға тән сипат
оның толық қалыптаспағандығы, демек, ойды сан саққа жүгіртетін белгілі бір
дәрежедегі айқынсыздығы болып табылады. В.М.Лотманның пікірінше, көркем
мәтін әркімнің түсіну шегіне қарай - әр оқырманға әр түрлі ақпарат береді.
(3) Мәтінішілік мазмұн құбылысы сөздің кең мағынасындағы импликацияның бір
бөлігі ретінде қаралады. Мәтінішілік мазмұнның импликацияның басқа
түрлерінен (аллипсис, семантикалық күрделену және импликацияның өзі)
айырмашылығы - ол тұтас көркем шығарманың немесе оның бөліктерінің
макротексінде жүзеге асырылады және тек бір-бірімен байланыста ғана емес,
сондай-ақ бір - бірінен белгілі бір ара қашықтықта орналасқан әртекті және
әр түрлі деңгейдегі элементтердің негізінде жасалады .
Мәтіндегі мағыналылық әр түрлі сипатқа ие болуы мүмкін, сондықтан оның
түрлерін бөліп көрсеткен дұрыс. Мәселен, Г.В.Колшанский мәтіннің ішкі
ұйымдасуы грамматикалық құрылымның қандай да бір түрі болып табылады деп
пайымдайды. Ол мәтіннің грамматикалығы деп алдымен белгілі бір ортақ
тақырыппен, идеямен, бірігетін ой-пікірлер тізбегінің бірізділігін
түсінеді.(4) Мәтін неғұрлым көлемді болған сайын, соғұрлым формальды
грамматикалық байланыс тізбегінің бірізділігі жоғалады және мәтіннің мәні
оның мазмұндық ұйымдастырылуы арқылы ашылады.
Мәтіндер мазмұнына, мақсатына, құрылымына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
Солардың бірі - көркем мәтін. Осыған қарай диплом жұмысының мақсаты –
қарама - қарсылықтың тіл жүйесінде көрінуі және олардың көркем мәтіндегі
көріктеуіштік қызметін айқындау. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынадай
міндеттерді шешу көзделді:
- көркем мәтіндегі шендестіруге лексикалық құралдардың қатысын;
- көркем мәтіндегі шендестіруге грамматикалық құралдардың қатысын
айқындау.
Тақырыптың өзектілігі. Тіл өркениетті қоғамда адамзаттың баға жетпес
құндылықтарының қатарына жатады. Тілдің ішкі құрылымындағы дүниені тану
барысында қалыптасқан мағыналық қатынастарды ашып, олардың қыр-сырына терең
бойлау қазіргі тіл білімінің өзекті мәселесі болып табылады. Қазақ тілі
деректері негізінде қарама-қарсылық қатынастың тіл жүйесіндегі көрінісін
барлық тіл деңгейіне қатысты қарастырған және оның көркем мәтіндегі
стилистикалық қызметін айқындаған арнайы зерттеу жұмысының болмауы
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Негізгі бөлім
1. Көркем мәтіндегі шендестіруге лексикалық құралдардың қатысы
Көркем шығарма құрылысында әрбір дыбыс, әрбір қосымша түрлері мен
шығарманың композициясы біртұтас қызмет атқарады. Бірақ әрбір көркем
шығармадан дыбыстардың көркемдік қызметін іздеудің қажеті жоқ екені белгілі
жай. Көркем шығарма тілін танудағы басты объект - сөз. Өйткені сөз
поэтикалық қызмет атқарғанда өзінің мүмкін (потенциалды) және жасырын
жатқан, яғни контексте ғана көрінетін мағыналарын ашады.
Поэтикалық тілде (мәтінде) дыбыстар да үйлесімділік туғызып, көркем
мағына бірлігіне қызмет етеді.
Көркем мәтінде өлең мәтінімен салыстырғанда дыбыстардың стилистикалық
қызмет атқаруы басқаша болып келеді. Сондықтан көркем мәтіннің дыбыстық
жағы арнайы зерттеуді қажет етеді. Осы жайларды ескере келе, жұмыста көркем
мәтіндегі дыбыстық құрылымның көркемдік қызметіне тоқталмадық. Диплом
жұмысында көркем мәтін құрылысындағы грамматикалық, лексикалық
құрылымдардың шендестіру тәсіліндегі атқаратын қызметіне басты назар
аударылады.
Антитеза (шендестіру) - сөйлеу тілі фигурасы ретінде ежелден бері
белгілі. Термин грек тілінде - аntithosis, қарама - қарсы қою мағынасын
білдіреді. Антитеза туралы риторика және стилистика бойынша барлық оқу
құралдарында мазмұндалады. Көне дәуір ғалымдары оны тыңдаушыларға әсер
етуге көмектесетін аса тиімді шешендік құрал ретінде қарастырған.
Шендестіру тілдің фигуралық айшықтарына жатып, ойды әсерлі жеткізу үшін
жұмсалады. Француз лингвисті А.Альбала оны дерексіз немесе
интеллектуалдық стильге көбірек тән тәсілдерге жатқызған, шендестіру
-ойларға баса назар аударту мақсатымен, оларды бір-біріне қарама - қарсы
қою деп есептеген.(5)
Ш.Балли осы ойды нақтылай және тереңдете отырып, антитеза осы сөздің ең
кең мағынасында - адам санасына тән ұғымдарды қарама-қарсы қою үрдісін
жалғастыру және дамыту деп жазады. Шендестіру стильдік тәсілдердің сөйлеу
тілінің табиғи үрдістерін жаңғыртудың көңілге қонымды мысалы болып
табылады. Сондай-ақ қазіргі кезде шендестіру жеке қабылдау (түйсіну)
тұрғысына бағытталған ерекше сипаттау тәсілдеріне жатады деген көзқарас
бар.
Осы зерттеуде контраст және антитеза терминдерін саралап қолдандық.
Біз контрасттың да, антитезаның да ұғымдар мен олар белгілейтін
құбылыстардың объективті, сондай-ақ субъективті қарама - қарсы қойылуына
негізделетіндігіне сүйенеміз. Көркем мәтін жүйесінде осындай қарама - қарсы
қою тілдік элементтер қарама-қарсылықтарында жүзеге асырылады. Осындай
қарама - қарсылықтардың жиынтығын, сондай-ақ мәтіннің басты семантикалық
қарама - қарсылығын жасау кезіндегі олардың өзара әрекеттестігін біз
антитезаның ұйымдастырушы қағидасы ретінде қарастырамыз. Зерттеуде біз
термин таңдау кезінде контраст әдебиеттану саласына, ал антитеза
лингвистика саласына жатады деген көзқарасты негізге алдық. Осы зерттеу
мәтін лингвистикасы саласында орындалғандықтан, антитеза термині
таңдалды. Жұмыстың мақсаты - ең алдымен, қарама - қарсы қою негізінде
көркем мәтінді жасаудың лингвистикалық механизмін талдау. Қарама - қарсы
қойылуы мәтіннің басты қарама - қайшылығын жүзеге асыру үшін маңызды болып
табылатын лингвистикалық бірліктердің арасында грамматикалық, лексикалық
және композициялық элементтердің қарама - қарсылығын бөліп көрсетуге
болады. Көркем шығарманың эстетикалық - көркемдік біртұтастығында басты
қызмет атқаратын тілдің лексикалық қабаты болып табылады. Бұл қабаттың
негізгі құдіреті - сөз. Көркем шығармада сөз негізгі ұйымдастырушы элемент.
Біздің жұмыста негізгі көңіл аударатынымыз - көркем шығармадағы сөздердің
антонимдік қарым - қатынасы.
Антонимия мәселесі бойынша көлемді зерттеу жүргізген - Ж.Мусин. Қазақ
тілінің антонимдер сөздігінде антонимдерге мынадай сипаттама берген:
1. мағыналар бір-біріне қарама - қарсы сөздер;
2. антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады;
3. антоним сөздердің қарама - қарсылықты мәні олар бір сөйлем ішінде
қатар қолданылғанда айқын аңғарылады. Мұндайда антоним сөздердің
мағыналық қарама-қарсылығы айрықша баса көрсетіліп, ерекше
көзге түседі.
Антонимия мәселесін жан - жақты қарастырып, оған сипаттама берген
көлемді зерттеу - А.Жұмабекованың қазақ және орыс тілдеріндегі антонимиялық
оппозиция құбылысын зерттеген еңбегі. Осы еңбекте жалпы күні бүгінге
дейінгі антонимия құбылысының кейбір таласты болып келген мәселелерінің
басы ашылып, оған нақты сипаттама беріледі. Еңбекте контрарлық қарама-
қайшылық (контрарная противоположность) пен контрадикторлық қарама-
қайшылықтың (контрадикторная противоположность) айырмашылығын ашып
көрсетеді. (6) Автор логикалық карама-қайшылық пен тілдік қарама-қайшылық
(логическое противоположность, языковая противоположность) екеуі бір емес
екенін айтады. Логическое противоположность характеризует определенные
отношения между несовместимыми понятиями и включает контрарную и
контрадикторную противоположность. Языковое противоположность являясь
производный от логический, отражает в языке существенные с точки зрения
человеческого сознания различия в предметах и явлениях объективного мира и
реализуется в антонимических единицах.
А.Жұмабекова антонимиялық оппозициясының үш түрін талдап көрсетеді.
1. Градуальды антонимиялық оппозиция.
2. Привативті антонимиялық оппозиция.
3. Эквивалентті антонимиялық оппозиция.
Көптеген зерттеушілер антонимдерді узуальды және контексті түрлерге
бөліп қарайды. Алайда контекстік антонимдер жайлы арнайы зерттеу еңбегі
жоқ. Ол жайында орыс-қазақ тілдеріндегі антонимиялық оппозиция мәселесін
зерттеген ғалым А.Жұмабекова былай деп жазады: отсутствие специальных
исследовании по проблеме контекстуальной антонимии объясняется, по
видимому, спецификой этого языкового материала, затрудняющего
систематизаций его по определенным дифференциальным признакам. Помимо
лингвистического, здесь необходим и литературоведческий анализ, позволяющий
вскрыть факторы, породившие те или иные контекстуальные оппозиций,
определить их место в системе концептуальной картины мира писателя.
Ол узуальды және контекстік антонимиялық оппозицияға өз тарапынан
мынадай анықтама береді: Узуальная антонимическая оппозиция - это
противопоставление двух или более лексем, выражающее логическую и языковую
противоположность и закрепленное в сознании человека как стабильная
контрастная ассоциация.
Контекстуальная антонимическая оппозиция - это противопоставление двух
и более лексем, организованное лексическими и формальными средствами
текста, реализующее ассоциативную и языковую противоположность.
А.Е.Жүсіповтің Қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары
тақырыбындағы зерттеу еңбегінде қазақ тіліндегі антонимдердің обьективті
негізі анықталып, түбірлі антонимдердің полисемия, омонимиямен байланысы
ашылады. Еңбекте қарама-қарсылықтың тілдік көрінісі, мағына қарама-
қарсылығы мен қарама-қарсы мағына арасындағы айырмашылықтары анықталады.
Қарама-қарсы мағына адамның санасында қарама-қарсы мағынадағы басқа да
бір құбылыстарды елестетуге мүмкіндік береді, ал мағыналардың қарама-
қарсылығы дегеніміз - осындай қасиеттердің қатынасы. Қарама-қарсы мағына
өзі іспеттес семантикалық бірліктермен антонимдік қатынасқа түседі.
Мағыналардың қарама-қарсылығы осындай байланыстардың нәтижесі: антонимдер
арасында семантикалық қатынастарды көрсетеді немесе сол қатынас десе де
болады. Қарама-қарсы мағына дегеніміз - уақытша категория, себебі, ол өзіне
қарама-қарсы антиподынсыз өмір сүре алмайды, себебі сапа мен қасиет бірдей
емес. Себебі, сапаны заттан бөліп алып қарау мүмкін емес, сапаның өзгеруі
заттың өзгеруімен пара-пар; ал қасиет болса, керісінше заттың басқа бір
затқа қатысы нәтижесінде және табиғи процестерге сай өзгеріп отыратын
құбылыс. (7)
А.Жүсіпов антонимдердің көркем шығармада қолданылуы жайлы былай дейді:
Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды
салыстыруда, оларды бір-бірімен қарар қойып шендестіруде және осы тәсіл
арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер
айрықша қызмет атқарады. Ол антонимдерді көркемдік қызметіне қарай былайша
топтастырады:
1) антонимдер бейненің негізгі қасиеттерін ашуға және көрсетуге
көмектеседі.
2) кейіпкерлердің сезімдерін, ішкі жан дүниесін танытуға мүмкіндік
беретін тәсіл ретінде қолданады.
3) автордың кейіпкерге деген көзқарасын таныту
мақсатында
жұмсалады.
Жеке суреткердің антоним сөздерді қолданудағы шеберлігі көркем шығарманың
әсерлілігін нықтай түседі. Суреткер суреттеп отырған оқиғаның, құбылыстың
қарама-қарсы мәнін ашып көрсету мақсатында антоним сөздерді жиі
пайдаланады.
Көркем шығармада қарама-қайшы ұғымдарды қатарластыра қолданып, контраст
туғызу өте көп қолданылады. Стилистикада мұндай контраст туғызатын
фигуралардың қатарында антитезадан басқа акротеза, амфитеза, диатеза (А.А.
Введенская ұсынған), альтернатеза, антиметабола (Балохонский қолданған),
оксюморон түрлері аталып жүр.
Біздің зерттеуіміз негізінен антитеза жасаудағы шеберлік деңгейіне
бағытталғандықтан біз контраст ұғымын кең мағынада пайдаландық және
стилистикалық контраст туғызудың барлық түрлерін қамтуға тырыстық.
Антитезада, әдетте екі немесе бірнеше керағар мағынадағы сөздер қатар
келіп ерекше бір контрастық мағынаға ие болады. Контраст туғызудың
лексикалық тәсілінде сыртқы құрылымына да мән береміз. Сырттай қарағанда
қарама-қайшы ұғымдағы мағыналар туғызудың көп кездесетін мынадай түрлері
бар.
Кереғар ұғымдағы мағыналар екі ғана лексикалық единицамен беріледі де,
олар бір сөйлемнің ішінде қатарласа орналасады. Олар интонация арқылы кейде
шылаулар арқылы байланысады. Мұндай тәсіл, әсіресе, Абай өлеңдерінде көптеп
кездеседі. Мысалы;
Достық,қастық, бар қызық - жүрек ісі,
Ар ұяттың бір ақыл- күзетшісі.
Қайғың қыс, жүзің жаз,
Боламын көрсем мәз.
Бастапқы екеу соңғысыз,
Біте қалса қазаққа.
Алдың- жалын, артың-мұз,
Барар едің қай жаққа.
(А. Құнанбаев).
Екінші өлең жолдарында қыс, жаз сөздері антонимдік мағынада тура
қарсылықты мәндес болып тұр. Алайда қайғы мен жүз сөздерінде жекелей алып
қарағанда ешбір қарама-қарсы мән жоқ. Дегенмен Абайдың антитеза жасаудағы
шеберлігі сол - контекстік қарама-қарсылықты мағына туғыза білген.
Алғашқы өлең жолдарындағы достық, қастық сөздері қатарласа келіп
жинақылықты, біртұтастықты көрсетіп тұр. Яғни тілімізде күні, түні, қысы,
жазы секілді антонимдес сөздер қатарласып қолдана келе жинақтау мәніндегі
қос сөзге айналып кеткен. Абай осы тілдік заңдылыққа сүйене отырып, достық,
қастық сөздерін қатар ешбір шылаусыз қолдана отырып, жинақтау, жалпылау
мағынасына қол жеткізеді.
Соңғы өлең жолында таза антонимдік мәндегі сөздер
шебер жымдастырылып беріледі. Алды, арты сөздері антонимдес болса, жалын,
мұз сөздері де осы қатарды толықтырады. Мұндай шендестірудің биік үлгісі
Абай өлеңдерінде өте мол. Кейде текстегі негізгі қарама-қарсылықты мағына
туғызып отырған негізгі лексикалық бірліктер бір рет емес
қайталана қолданылып, антитезалық көріністі тереңдете түседі. Дәл осы
тәсілмен жазылған тағы бір өлеңге тоқталайық.
Өмірдің алды - ыстық , арты- суық ,
Алды -ойын, арт жағы -мұңға жуық.
Жақсы әнді тыңдасаң ой көзіңмен,
Өмір сәуле көрсетер судай тұнық.
(А.Құнанбаев).
Мұнда да Абай өмірдің алды, өмірдің арты және ыстық, суық сөздерін терең
астарлы мәнде жұмсай отырып, өткір антитеза жасайды. Ал, осы тұста өлеңнің
екінші жолындағы ойын және мұң сөздері тура мағынадағы антонимдер емес.
Абай ойын сөзін көңілді, қызық деген ұғымда жұмсап, мұң сөзіне қарсы
мәнді контекст арқылы ұтымды қолданады.
Абай үлгісі кейінгі ақындар тілінде де жалғасын тапқан. Мысалы,
М.Мақатаевта мынадай жолдар кездеседі.
Жолым менің болмай жүр көпке дейін,
Тағдырыма сондықтан өкпелеймін.
Алды тартып, өмірдің арты теуіп,
Ығыстырып тастайды шетке кейін.
(М.Мақатаев).
Мұнда ақынның алыс-жұлысы, арпалысы көп өмір туралы ойын аз сөзбен
терең жеткізуіне осы бір Абай дәстүрінен келе жатқан қағидалы шендестіру
үлгісі әсер етіп отыр деуге болады.
Қарама-қарсы мағынадағы сөздердің қатарласа келуі кейде
өлең шумақтарында ойды терең жеткізу мақсатында арсына шылау
сөздер жалғанып та қолданылуы мүмкін. Мысалы,
Адамдардың жаны менен жүрегін,
Ойлайтын ем, бір кісідей білемін ...
Ажырата алмай шуақ, түнегін,
Танығанға мәз болыппын іреңін.
(Ф. Оңғарсынова).
Мұндағы шуақ және түнек сөздері контекстік антонимдік мағына туғызып,
адамның мінезінің түрлі ұнамды, ұнамсыз жақтары деген ұғымда жұмсалып тұр.
Себебі жеке алғанда шуақ сөзі көлеңке сөзіне антоним болса, түнек сөзіне
антоним жарық сөзі болса керек-ті. Мұқағалида шуақ сөзінің дәл антонимі де
өлең жолдарында қолданылып, антитеза туғызған. Мысалы:
Ұнатамын өмірдің ой-қырларын,
Сауық құрып, сайраңдап, той қыламын.
Өмір керек көлеңке, шуағымен,
Өмір керек басқаның қойдым бәрін!
(М.Мақатаев).
Мұндағы шуақ, өмірдің шуағы, яғни, өмірдің ең бір қызыққа толы, той
думанды сәттері ретінде берілсе, оған қарама-қарсы көлеңке, яғни өмірдің
көлеңкесі, өмірдің қиын-қыстау сәттері ретінде берілген. Сол екі қарама-
қарсы ұғымдағы екі сөзді қатар беру арқылы ақын өз ойын көркем жеткізген.
Мың құбылған қуаныштан, дерттерден,
Қиын не бар, адам жанын зерттеуден.
Мен келемін өз жанымды зерттеумен,
Бірде аяз, бірде жалын, өрт кеудем.
Осы өлең жолында біз шендестірудің ерекше түрін көреміз. Себебі мұнда
ақын бір ұғымдағы қарама-қарсы ұғымды екі сөз арқылы жеткізеді. Яғни
кеудесін бірде аяз дей келе, ақын оған жалын кеуде, өрт кеуде деп ойды
өршелендіре, түйдектете қарсы қояды. Сол арқылы ерекше бір образдылыққа
жетелейді. Алғашқы жолдағы қуаныш сөзі өз мағынасында тұрса, оған
қатарластыра қарсы мағынада қойып отырған лексикалық бірлік дерт сөзі
контекстен тыс алып қарағанда ешбір қуаныш сөзіне қарсы ұғым беріп антоним
бола алмайды. Мұнда ақын дерт сөзін астарлы ұғымда беріп, қуаныш сөзіне
керағар ұғымда көңілсіз, қиналған сәттер деген ойға қарай меңзейді.
Неге мен үрейленем түнге қарай,
Маған солай білмеймін, кімге қалай.
Күнде -өмір, түнде -дамыл, түсінбеймін,
Мойынымды бұрсам екен, кімге қарай
(М.Мақатаев).
Немесе:
Жоқ күндерім, бар күндерім өтеліп,
Баршылыққа, таршылыққа ет өліп.
Күйігім мен қуанышым қолдасып,
Келе жатыр мені иыққа көтеріп
(М.Мақатаев).
Алғашқы өлең жолдарындағы өмір, дамыл ұғымдарын ақын қарама-қарсы мәнде
жұмсап отыр. Алайда, контекстен тыс алып қарағанда бұл екі сөз мүлдем
антоним емес. Ақын екі сөзге де астарлы мән беріп, екі сөзді астарлы
шендестіреді. Бұл - ақынның шеберлігі. Күндіз - өмір, яғни күндізгі ояу
тіршілік деген ұғымда жұмсалса, түнгі ел ұйқыдағы кезді сол өмір яғни у-
шу, қозғалыс ұғымына қарсы мәнде дамыл сөзін өз мәнінде жұмсайды. Бұл
шендестірудің түрін схема арқылы былай көрсетуге болады. Алғашқы түрі, яғни
өз мағынасындағы, тура мағынадағы сөз бен астарлы ұғымның шендесуі.
тура
Екінші түрі керісінше ауыспалы ұғымдағы сөзге тура ұғымдағы сөз
шендестіріледі.
өмір
Екінші өлең жолында алғашқы тармақтағы жоқ күндерім, бар күндерім
тіркестері екеуі де астарлы ұғымда жұмсалып, семантикалық жағынан тең
қалыпты сақтап тұр. Яғни жоқ күндер мұнда қаражат тапшылығын тартқан
күндер ұғымында қолданылса, бар күндер дәл осы ұғымға қарама -қарсы
баршылықта өмір сүрген кездер, қаражаттан қиындық көрмей, молшылықта өмір
сүрген кездер ұғымында астарлы түрде ауыспалы ұғымда жұмсалып отыр.
Ал енді екінші жолдағы баршылық сөзіне дәл антоним бола алатын сөз
жоқшылық болса керек-ті. Алайда, ақын осы жоқшылық сөзіне семантикалық
жағынан жақын келетін таршылық сөзін қолданады. Бұны да шендестірудің бір
тәсілі деп қарауға болады.
Жалпы лингвистикада антитеза тәсілі екі жақты қарама-қарсылықты талап
ететін құбылыс екені айтылып жүр. Контексте сөздің негізгі семантикалық
мағынасы түрлі қырынан көрінуі мүмкін.
Кейде қарама-қарсы ұғымдағы оппозициялар бірнеше рет қайталана
қолданылып, кейде бүкіл мәтіндегі қарама-қайшылықты қамтып жатуы мүмкін.
Мысалы: М. Жұмабаевтың Орал атты өлеңінде күн мен түн, өлім-өмір,
секілді антонимдер бірнеше рет қайталанады.
Ұзын Орал күн мен түн шекарасы,
Бір жағы - күн, бір жағы- түн баласы.
Арғы жағы - көк көзді жын ұясы,
Бергі жағы - түріктің сар даласы
Асқар Орал, кәрі алып, күзет құрған,
Күн мен түн арасында Қытай қорған
Денесі тас, қарағай - қою мұрты,
Оңы мен солтүстікке ол мұртын бұрған.
Ұзын Орал - күн мен түн шекарасы,
Өлім - түн, өмір - гүлді Ғұн даласы,
Өмір мен өлімнің шекарасын,
Ұйықтап озбақ ежелден жер баласы,
Екі дүние: күн мен түн, өмір-өлім,
Бірі - бесік, біреуі - даяр көрің.
Бала болып жата бер бесігіңде,
Сар даланың еркесі қазақ елім
(М.Жұмабаев).
Ақын өлеңнің бас аяғында күн, түн сөздерін бес рет қайталай қолданса,
өлім және өмір сөздерін үш реттен қайталай қолданып, тура семантикалық
ұғымдағы шендестіру жасайды.
Аталған антонимдер тура лексикалық мағынада тұрып, антитезалық контраст
туғызса, өлеңнің құрылымында астарлы мәндегі антонимдік мағына да
байқалады.
Ол: Арғы жағы- көк көзді жын ұясы,
Бергі жағы-түріктің сар даласы.
Яғни Орал тауының арғы жағы мен бергі жағын атай отырып, көк көздің жын
ұясы деген ұғымға қарсы мәнде түріктің сар даласы кеңшіліктің,
әдептіліктің, паңдықтың белгісіндей түріктің сар даласын ерекше бір бояу
туғызу мақсатында жұмсайды.
Тұманбай Молдағалиевтің мына бір өлең жолдарында бір сөз бірнеше рет
қайталана келіп, бірде тура мағынада, бірде астарлы, ауыспалы мағынада
шендесе келе керемет контраст жасайды.
Көлмін бір мен, жарысып көп өзендер құятын,
Шөлмін мен бір, ертелі-кеш жаңбыр тілеп тұратын.
Көлмін мен бір, тіршіліктегі біткен барлық саудасы.
Бірде көл боп, бірде шөл боп таусылармын, тоқтармын.
Ақын өтіп еді ғой деп жырларымды жоқтар кім?
(Т. Молдағалиев).
Яғни өлеңнің осы шумағында көл, шөл сөздері қайталана қолданып,
алғашқысында: яғни ақын өзін көлге балап, құяр өзені көп, арнасы көп,
кеңдігін көрсеткісі келсе, екінші тармақта кейде шөлге ұқсап жаңбыр суын
тілейтінін, оның астарында адамға көңіл, мейірім керек деген ойға
меңзесе, ары қарай тіліміздегі бірде көл, бірде шөл болу фразасының
образдылығын, яғни адам мінезінің бірқалыпта тұрмайтындығына ой жүгіртіп,
бір ғана лексикалық бірліктің түрлі семантикалық мағынасын ойната білген.
Бір әулеттен жалғызбын,
Жанамын ба, өшем бе?
Жүрді арманы сол қыздың,
Менің жүрген көшемде.
(Т. Молдағалиев).
Бір ғана сөйлемнің ішінде немесе өлеңнің бір тармағының ішінде қарама-
қарсы ұғымдағы сөздер қатар келіп, ерекше бір ой туғызатын түрлері болады.
Жоғарыдағы өлеңі осыған мысал бола алады. Бұл өлеңдегі жану, өшу сөздері
астарлы ұғымда жұмсалып тұрғанымен антитеза жасауда семантикалық жағынан
бірін бірі жоққа шығаратын тура антитеза тәсілін көрсетеді. Яғни жану және
өшу сөздері өзінің тура лексикалық мағынада да, ауыспалы мағынада да бір-
бірін жоққа шығара алатын тең антонимдер қатарын құрайды.
Тұманбай Молдағалиевтың поэтикалық антонимдерінің бір сөйлем ішінде
салыстырылған, шендестірілген, кезектесіп айтылған түрлері кездеседі.
Маған таныс жадау үй бар, мықты үй бар, Қонақ болсам алып
қой!- деп көп қинар
Мені даттап, өзін мақтап жүретін Біреулердің болуы да
ықтимал.
(Т.Молдағалиев).
Өлең жолдарында бір тармағында қатарласа келген жадау үй, мықты үй
даттау, мақтау сөздері бар.
Әрине, контекстен тыс алғанда жадау үй сөзі мен мықты үй сөзі бір-біріне
мағыналық жағынан тең антоним бола алмас еді. Ал контекстің ішінде ақын
синекдоха тәсілі арқылы қарама-қарсы ұғым жасауға тырысқан. Ақынды күтетін,
әрине, үй емес, үйдің иесі. Астарлы ой қоңыр тұрмысты үй иесі мен асып-
тасыған бай үй иесі турасында болып тұр. Осындай мегзеу тәсілі арқылы ақын
жадау үй мен мықты үйді шендестіріп беріп отыр. Бұл шендестіру таза
лексикалық антонимге құрылмаған, керісінше контекстік шендестіруге
құрылған. Шендестірудің бұл түріне қарағанда келесі тармақта келетін
даттау, мақтау сөздері тең антонимдік сипатқа құрылған тура шендестіру.
Акротеза - қарама-қарсылық туғызудың (антитезаның) ерекше түрі деп атауға
болатын қызық құбылыс.Бұл стилистикада кеңінен қолданылады. Акротеза - это
подчеркнутое утверждение одного из признаков или явлений реальной
действительности за счет отрицания противоположного. (8) Қазақ тілінде
мұндай тәсіл емес, жоқ модаль сөздер арқылы жасалады. Мысалы: Ұлжан Абайдың
бұл ісін мақұл көрген жоқ. Жиреншенің ұзақ сөзін аса бір ренішті күзеу
қабақпен тыңдап шығып: -Шырағым, Абай бұны істемек болса, ол құпияның ісі
емес, әшкеренің ісі ғой. Маған несіне кісі салып, жіңішкелеп сөйлесіп отыр?
Одан да шақыр, өзін де алып кел, үшеулеп отырып сөйлесейік, - деді
(М.Әуезов); Қалекеңнің мұнысы риясыз дедім, өйткені - өтірік айтатын
кісінің түрі емес, бұрыс болсын, дұрыс болсын - ойына келгенін айтып болып,
қарап тұратын кісінің кейпі (Б.Майлин); Көптің бірі Шәрипа болса, осы
Шәрипаның өзіне сол өзгерістердің жаттығы жоқ. Құлағы есіткенде бойы
тітіркенбейді, бірақ жаратпайды (Б.Майлин).
Алғашқы екі сөйлемде ойды бекіту емес модаль сөзі арқылы терістеу
тәсілімен жасалса, соңғы сөйлемдегі ойды бекіту, дәлелдеу алғашқы
компонентіндегі жоқ сөзімен терістеу арқылы іске асып отыр. Бұны
шендестірудегі терістеу арқылы ойды, пікірді бекіту тәсілі деп атасақ та
болады.
Шендестірудің ендігі бір тәсілі - амфитеза деп аталады. Мұнда бір-біріне
қарама-қарсы ұғымдағы тілдік бірліктердің бірігіп кетуі байқалады.
Амфитеза - такая стилистическая фигура, каторой утверждается не один, как
в акротезе, а оба противопоставляемое явления или оба признака и тем самым
явления или признак охватываются полностью включается и среднее
промежуточное звено, если оно имеется. (9)
Қазақ тілінде олар және, мен жалғаулықты шылаулар арқылы жасалады.
А.Жұмабекова өз зерттеуінде олардың қарама-қарсы ұғымдары қос сөздерден де
жасалатынын көрсетеді. В казахском языке на наш взгляд, амфитезу образуют
и парные слова компонентами которых являются узуальные антонимы
Малды сүйген қомағайлыққа, сараңдыққа,, қанағатсыздыққа келгенде, жас
келін кәрі енесінен асып түсті, жас жігіт оқыған десең де кәрі әкесінен
асып түсті, заты, мінез бірлігі жас-кәрі, оқыған-оқымаған
айырмашылықтарға қарамай-ақ, бұл адамдардың басын қосып, бірін-бірі
үйлестірді. Аралары мұндай күйге жеткен соң, әр қайсысының ойында жасырын
күйде жүрген сөздер ашық айтылатын болып, жарыққа түсе бастады .
Бұл үзіндіде жас келін мен кәрі енені, жас жігіт пен кәрі әкені, яғни
екі түрлі қарама-қарсы ұғымдарды біріктіріп тұрған асып түсті деген
етістік.
Әрі қарай жас-кәрі, оқыған-оқымаған деген қос сөздерді бір ұғымға
сыйғызып тұрған үйлестірді деген етістік болып тұр.
Жолаушыдай ой іздеп түн қатамын,
Жоғалтқам жоқ өмірдің қымбат әнін.
Кеше менен бүгіннің арасында,
Білмеппін-ау мен талай жыл жатқанын.
(Т.Молдағалиев).
Сірідей көнбіс жанына тағы да аяусыз келіп соғылған бірдемеден Жұбай
жеңгейдің қатты ышқынғаны байқалады... өмір бойы қарыған суық пен
күйдірген ыстықтың азап шеңгелінде келе жатқан жанның бірі Жұбайдың
алласына айтар алғысы да, қарғысы да көп екені де рас.
(М.Әуезов).
Альтернатеза - бұл да стилистикада жиі көрініс табатын фигураның бірі.
Мұнда қарама-қарсы ұғымдар таңдау мүмкіндігіне ие болады. Альтернатеза -
стилистическая фигура, основное значение которой состоит в необходимости
выбора одного из противопоставляемых понятий. (6) Мысалы: Үйдің іші ала
көлеңке, жеке жаққан шам жоқ, жарық қып тұрған - қазан-ошақтың астындағы
тезектің оты. Бұл кейде өшуге айналып бәсеңдеп, кейде жалыны үлкейіп
лаулап, жарқырап кетеді.
Үй іші оттың күйіне қарап, біресе қызырқай тартып қарауытып көлеңкеге
айналады, біресе - түсі жарқырап күлгендей болып көңілденеді.
(М.Әуезов).
Кей жерде суы кеңейіп алаңға шығып, ай сәулесімен ақ беті жарқырап
күлгендей болады, кей жерде күлкілі жүзі өзгеріп, қызырқай тартады
(Сонда).
Диатеза - қарама-қарсы ұғымдағы тілдік бірліктерді қатарластыра жоққа
шығарып, үшінші бір жаңа тілдік бірлікті бекітеді, дәлелдейді. Диатеза -
стилистическая фигура, суть каторой заключается в утверждении среднего
признака путем отрицания крайных членов антонимического ряда. (9) Мысалы:
Өмірі ащы да емес, тәтті де емес,
Көз алды әжімденсе, қарттық емес.
Ақ жүзі секпілденсе, арығаны,
Қабағы қату болса, налығаны
(Т.Молдағалиев).
Оксюморон - шендестірудің ерекше түрі. Мұнда бір-бірін жоққа шығаратын
екі ұғым бірігіп кетеді. Оксюморон - стилистическая фигура, состаящая в
соединений двух понятий противоречащих друг-другу логически исключающих
одно другое. (10)
Өмірге қор, өмірге ез боп жас Жамал,
Ұялады жүрегіне тірі өлім
(І.Жансүгіров).
Ғашықтың тілі - тілсіз тіл,
Көзбен көр де, ішпен біл
(Абай).
Тіл қатынас құралы қызметін атқарып, ойды жарыққа шығарып қана қоймайды,
ол сонымен қатар адам баласының ішкі әлеміндегі құбылыстарын тіл арқылы
жүзеге асырып отырады. Бұл тұрғыдан келгенде эмоционалды және экспрессивті
қасиеттері бір-біріне қарама-қайшы сөздер тіркесіп оксюморон жасайды. (9)
Астейзм - өрескел, дөрекі сөздерді жағымды мағынада қолдану. Мәселен:
Иттің баласы, сенің істеген жақсылығыңды қалай ұмытайын!
Бірлесу - қарама-қарсы мәндегі сөздердің бірлесуі. Басынан аяғына дейін,
таңнан кеш батқанға дейін.
Контраст күшейту, толықтыру, нақтылау, кезектесу үшін қолданылады.
Антонамация деп жалпы есім орнына жалқы есіммен, немесе, керісінше, атау
әдісін атаймыз. Бұл әдіс бойынша тілімізде кейбір антоним сөздердің орнына
оғаш мінез, жат қылығымен баршаға мәлім болған адам атын қолданушылық
жатады. Мысалы: Шық бермес Шығайбай немелердің сен барғанда мырза болып
қалғандарын-ай! (Ә.Кекілбаев).
Антифразис - (гректің қарсы + сөйлемше, сөйлеу әдісі) деген мағына
береді. Сөздің негізгі мағынасына қарсы мағынада жұмсалуынан туындаған
фигура. Бұл көбінесе ирония, жеңіл әзілді, юморды беру
кезінде қолданылады.
Қарға қызын сүйеді, аппағым деп,
Ана сүтін қарғашым ақтағын деп,
Кірпі қызын сүйеді түбітім деп,
Арманым деп, үкілі үмітім деп.
Бақа қызын сүйеді сұлуым деп,
Бойымдағы ыстығым, жылуым деп
Түлкі қызын сүйеді аңқауым деп,
Аңқаулығын біледі бар қауым деп.
Қасқыр қызын сүйеді момыным деп,
Сен сияқты момақан көп інің деп,
Есек қызын сүйеді ақылдым деп,
Жарыс болса, жіберме қақыңды деп,
Шошқа қызын сүйеді арығым деп,
Қабырғаңа жабысқан қарының деп,
Сүйеді ана талтағын, бүкірін де
Шаруасы жоқ басқаның пікірінде
(Қ.Мырзалиев).
Көп мағыналы сөздің өз ішіндегі семантикалық қарама - қарсылыққа
негізделген байланысты көрсететін аспект - энантиосемия (сөзішілік
байланыстар).
А.Жүсіпов қазақ тілінде таралуына қарай энантиосемияны жалпы тілдік
және диалектілік деп бөледі.
А.Жүсіпов контекст мүмкіндігіне қарай энантиосемияның көркем шығармада
қолданылатын үш түрін көрсетеді:
1. Кейбір эмоционалды - бағалауыштық сөздерді ирониялық тұрғыда
қолдану нәтижесінде пайда болғандар: ақылды, философ, ғұлама, қызық,
гений және т.б.
2. Кейбір дөрекі, тұрпайы (ұрсу, жеку) сөздердің жағымды мағынада
жұмсалуы нәтижесінде туған сөздер: ит, ақымақ, патшағар,
азғын,
жайрағыр, жүгермек, оңбаған, жетпегір, сайтан т.б.
- Алғашқы мағына түсінігінің жылжуына орай бағалауыштық компоненттің
өзгеруінен болған сөздер: жұмсақ, долы, сақ т.б.
Антитезалық контраст туғызудағы керағар мағыналы оппозиция мүшелерінің
лексикалық деңгейде қарама - қарсылық жасауы бірнеше түрде кездеседі.
1) Қарама - қайшы оппозициялар негізгі екі антонимиялық
ұғымдағы
лексикалық единицаға құрылады да, сол екі ұғым өз алдына семантикалық
керағар екі шартты аймақ құрады. Ал қалған қарама - қарсы ұғымдағы
лексикалық бірліктер айналасына топтасады. Мысалы, Абайдың Адам
болам десеңіз... деген өлеңінде:
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол.
Адам болам десеңіз,
Тілеуің, өмірің алдыңда,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ -
Бес дұшпаның білсеңіз,
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рахым ойлап қой -
Бес асыл іс көнсеңіз.
(Абай).
Өлеңде Абай екі қарама-қайшы келетін семантикалық аймақ құрады. Ол екі
аймаққа қатысты негізгі антоним сөздер бес дұшпан және бес асыл іс. Қалған
лексикалық бірліктер осы екі ұғымның айналасына топтасады.
Мысалы:
Бес дұшпан: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ.
Бес асыл іс: талап, еңбек, терең ой,қанағат, рахым.
Абай осы ұғымдағы мағыналық топты бір-біріне қарама-қарсы
қолдана отырып, оның бірінен қашық бол десе, біріне асық бол деп ой
түйіндейді.
Кейде көркем шығармада қарама-қайшылық туғызатын оппозицияның
біреуі ғана айқын көрінеді де, екіншісі соның астарынан ғана аңғарылады.
Мысалы, С.Торайғыровтың Кедей поэмасы. Осындағы кедей сөзінің
өзі оған қарсы ұғымдағы бай сөзін қажет етеді. Алайда лексикалық бірлік
ретінде ол айқын көрініс таппағанымен кедей өмірінің көрінісін білдіретін
лексикалық бірліктер оның астарындағы қарама-қарсы ұғымнан хабардар
етеді. Мысалы, кедей өмірін суреттейтін өлең
жолдарындағы
баршылыққа, байлыққа қарсы ұғымдағы лексикалық бірліктер: жоқ
сөзімен тіркесіп келген бүтін киім жоқ, кірсіз киім кигенім жоқ, шылау, ас
сұрау, қой күзету, дірілдеу, мұқтаждық секілді сөздер қолданылады да,
оған қарама-қарсы ұғым шығарма астарында импликация арқылы ғана
сезіледі.
Кейде қарама-қарсы оппозицияның екі мүшесі де нақты лексикалық
бірлік арқылы көрініс бермейді. Қарама-қайшылық тек
ассоциациялық
контрастан ғана байқалады. Мысалы, М. Әуезовтың Қорғансыздың күні
әңгімесінде Ғазиза жайында мынадай жолдар кездеседі. Жас күнінен бұл үйдің
түгелімен еркелетіп, алақанына салған баласы. Ешуақытта қанаттыға қақтырып,
тұмсықтыға шоқытқан емес. Жүрегінде ар-ұят та, жігер намыс та бірге өскен.
Кедейлігінен, қорғансыздығынан басқа міні жоқ, салмақты, таза тәрбиелі бала
- бұл күнде не көріп отыр.
...Бұрынғы бейнет, бейшаралық былай тұрсын, мынау көрген мазақ не? Осынша
қорлау, рәсуалау не? Әуелден бергі қазаны көруіне осы қаршадай баланың не
жазығы болып еді? Бүгінгі өмір бойында құлағы естімеген зорлық, зұлымдықты
көруге не жазық қылып еді? (М.Әуезов).
Ғазизаның басындағы күйінішін көрсету үшін жазушы осылайша оның бақытты
кезі мен қорланған кезеңін қатарластыра суреттейді. Екі керағар ұғымдағы
осы бір үзіндіде қарама-қарсылықты нақты көрсететін кілт сөз жоқ. Қарама-
қарсылық тек алғашқы оппозицияда еркелету, алақанға салу, таза, салмақты,
тәрбиелі секілді лексикалық бірліктерден көрінсе, екінші оппозицияда
бейнет, бейшаралық, мазақ, зорлық, зұлымдық секілді лексикалық бірліктерден
аңғарылады.
Жаз келіп, көк шығып, дүние жасарған. Күн бұрынғы көркіне түсіп,
қызуымен жер жүзін жандандырып, қуантады. Жапырақтары жетіліп, жазғы жасыл
киімін киген ағаштар бір-бірімен мың түрлі тілмен сөйлесіп, сырласа
теңселінді.
Жылы күнге қуанып - ойнап ұшқан құстар табиғаттың бұл түріне арнаулы
мақтау өлең айтып, былдырлаған нәзік тілмен қошемет көрсетіп жүр. Адамның
да көңілі көтеріңкі, желігі көбейгендей ... Бірақ, Мақсұттың үйіне желікті
дүние әлі әсерін берген жоқ. Мұңлы кемпірдің шер-уайыммен сарғайған жүзі,
қайғымен түксиген қабағы бірқалыпта қатқандай, тасқа түскен таңба сияқты.
Кешке шейін тыныштықта тұратын кішкене үйдің іші күрсінгенде кеудесінен
шыққан жалын өртеп кеткендей болады (М.Әуезов).
М.Әуезовтың Оқыған азамат әңгімесінде баласынан айырылған ананың
басындағы ауыр халды айқындай түсетін осы бір үзіндіде табиғаттың керемет
әсем кезі құлпырта суреттеледі де соған қарама - қарсы кемпірдің шерлі халі
суреттеледі. Жазушы сол арқылы жүректі дір еткізерліктей контраст жасайды.
Бір-біріне керағар екі картина екі оппозицияны құрайды. Қарама-қайшылықты
көтеріп тұрған негізгі кілт сөз тағы да байқалмайды. Алғашқы оппозицияда:
жаз, жасаған дүние, қуану, сайраған құстар, желік сөздеріне керағар
мағынада екінші оппозицияда: шер - уайым, мұңлы, қайғылы, түксиген қабақ,
күрсіну секілді лексикалық бірліктерден ғана байқалады. Хадиша аздан соң
Жұмағұл әңгімесінің артынан елегізіп, қалатын болды. Әңгіменің әсері бойына
күннен күнге сіңіп бара жатқандай. Сырты қаралы болмаса, ішінде қаралы
көңіл таусылған сияқты. Төсекке жатқан сайын аунап, қызып ұйықтай алмай
жатқанда, ойын қайғы билемей, көмескі үміт пен қызу билейтін әдет болды.
Ойланса - артын ойламай, алдын ойлауы көбейді. Сол ойлар жиілеген сайын
тұрған үйі суықтанып, көңіліне жат тартқандай бола берді. Қазіргі халі
қызықты енді көремін, өмір дәмін енді татамын!-деп сансыз үміт, сансыз
қиялды ойлап келе жатқанда, бір қатал қол рақымсыздықпен қатты ұстап алып,
әлдеқандай құлап-тозып, қуарған ескі моланың ішін бекітіп тастап кеткен
тұтқын адамның халіндей көрінді (М.Әуезов).
Бұл үзіндіде кейіпкердің екі ұдай ішкі аласапыран сезім арпалысы
көрсетіледі. Бірінші сезім - Хадишаның күйеуі өлген қаралы әйел
болғандықтан, қара жамылған күйін сақтауға тырысуы болса, оған қарсы екінші
сезім -Хадишаның жас көңілі, Жұмағұл әңгімесіне елітуі, қызық өмірден құр
қалғысы келмеуі. Міне осы Хадиша бойындағы екі түрлі сезім арпалысып,
көрсететін негізгі кілт сөз болмаса да, екі тақырыптық топқа қатысты
лексикалық бірліктер байқалады. Мысалы, бірінші топта - сырты қаралы,
төсекте аунау, ұйықтай алмау, артын ойлау, үйі суықтану, тұтқын адамдай
сезіну болса, екінші топта - ішінде қаралы көңіл таусылу, үміт пен қызу
билеу, сансыз үміт, сансыз қиял т.б. лексикалық бірліктер арқылы көрініс
табады.
Қорыта келгенде, шендестіру тәсілінде ерекше көзге түсетін нәрсе, бұл -
сөз, яғни тілдік лексикалық бірлік. Сондықтан мұнда антонимдес сөздердің
рөлі өте зор. Антоним сөздер стильдік мақсатта екі оппозицияда кейде айқын
көрініс тапса, кейде жасырын келеді.
2. Көркем мәтіндегі шендестіруге грамматикалық құралдардың қатысы
Көркем шығарма құрылымы автордың айтайын деген ойын жеткізудегі барлық
тілдік амал-тәсілдердің ұйымдасқан біртұтас жиынтығын құрайды. Шендестіру
тәсілі - осы тұрғыдан қарастырғанда ойды айқын, дәл, образды жеткізудің
таптырмайтын түрі болып табылады. Осыған орай грамматикалық шендестірудің
кең таралған түрлеріне тоқталайық: 1. Грамматикалық мағыналардың абсолютті
керағар ұғым туғызатын түрі бірін-бірі жоққа шығаратын грамматикалық
мағыналар деп айтуға болады. Мұндай жағдайда жоққа шығару әр түрлі сөз
табына қатысты жасалады. Басқа тілдегі зерттеулерде де осындай құбылыстар
кездесетіндігінің аталып өтуі бұл құбылыстың жалпы лингвистикаға тән
екендігін көрсетеді. Мысалы, Оспан әкесі ұрғанда жыламаса да, шешесі ұрған
уақытта тіпті жылауық (М.Әуезов). Аталған сөйлемде қарама-қарсы мағына
туғызып тұрған екі сөз бір түбірлес болғанмен мәтінде олар екі сөз табына
қатысты қолданылып отыр. Мысалы, жыламаса және жылауық сөздері түбірі жылау
етістігіне қатысты екені белгілі. Бірақ көркемдік тәсіл ретінде ұжымдылығы
ерекшелігімен көзге түсіп тұр. Себебі жазушы: Оспан әкесі ұрғанда жыламаса
да, шешесі ұрған уақытта тіпті жылайды немесе, әбден жылайды деп берсе де
болар еді. Алайда осы бір арадағы білінер-білінбес мысқыл аралас көрікті ой
дәл осы бояуын етістік (жыламаса) және зат есім (жылауық) шендестірудің
грамматикалық формасының тамаша үлгісі деуге болады.
Қадірлі ақын, құрметті қонағына Абай қадалып қарап қапты. Ақ-қарасы әлі
де айқын, таза, ұзынша көздері өзгеше боп телміре түсіп, шарасынан асып
үлкейіп қарайды. Бірақ, қазіргі сәтте кірпік қақпай қарағанмен, бұл көз -
әнші жүзін көріп отырған көз емес. Ән мен өлең сөзді, өнерлінің өзін түгел
қосып, бір бітім, бір тұтас тұлғадай қияли суретімен елестетіп, көріп
отырған көз (М.Әуезов).
Осы бір контексте әр түрлі сөз таптарынан жасалған сөздерден қарама-қарсы
ұғым туғызу жазушының асқан шеберлігін танытады. Мысалы, жекелей алғанда
қарап қалу мен көз сөздерінің семалық ұғымында ешбір қарама-қарсылық жоқ.
Қарама-қарсылық қарау немесе қарамау, көрмеу ұғымында жатыр. Мәтінді
басқаша құрып көрейік: Қадірлі ақын, құрметті қонағына Абай қадалып қарап
қапты. Ақ-қарасы әлі де айқын, таза, ұзынша көздері өзгеше боп телміре
түсіп, шарасынан үлкейіп қарайды. Бірақ, қазіргі сәтте кірпік қақпай
қарағанымен, бұл көз әнші жүзін көріп отырған жоқ. Ән мен өлең сөзді,
өнерінің өзін түгел қосып, бір бітім, біртұтас тұлғадай қияли суретімен
елестетіп көріп отыр. Мәтіндегі жалпы ойдың желісін осылай да жеткізуге
болады. Алайда, мәтіндегі ерекше бір образдылықтан, көркемділіктен ештеңе
қалған жоқ. Міне, М.Әуезов меңгерген шендестіру тәсілінің көзге көрінбес
қыр-сырларының тереңдігі осында жатыр.
Кейде шендестіру бір сөз табындағы ұғымның негізгі семаның мағынасынан
тыс тұрып қарама-қарсылық ұғымын туғызудан жасалуы мүмкін. Бұл құбылыс,
әсіресе, етістіктен жақсы байқалады. Мысалы: Осыдан бастап Қабылан
табалдырықтан бері аттап үйге кірмейтін болды. Әйтсе де, өз иесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лингвистиканың өз ішінде қалыптасқан жаңа саласының бірі ретінде
танылатын мәтін лингвистикасы қазақ тіл білімінің де негізгі зерттеу
нысандарына айналды. Қазақ тіл білімінде мәтіннің стилистикалық тілдік,
құрылымдық, мағыналық қырларын зерттеу Р.Ғ.Сыздық, Т.Қордабаев, Б.Шалабай,
С.С.Құнанбаева, С.С.Мұстафина, М. Серғалиев, Б. Мүсірепова, А.Таусоғарова,
Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева, Ж.Қайшығұлова, З.Ерназарова, О.Бүркіт,
Г.Смағұлова, Г.Әзімжанова, А.Ахметова, Ғ.Әнес, т.б еңбектерінде көрініс
тапқан.
Мәтін туралы зерттеулер бұл мәселенің түрлі аспектіде қазақ тіл білімінде
едәуір қарастырылып, талданғанын байқатады. Бұл (мәтін) туралы алғашқы
ойларды А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов еңбектерінен кездестіруге болады.
А.Байтұрсынұлының зерттеулерінде мәтін деп нақты аталып өтілмегенмен, мәтін
құрылымына қатысты тілдік болмысты шығарма сөз деп қарастырып, оның
стилистикалық, мағыналық құрылымын айқындап, мәтіннің тақырыптан тұратынын
көрсетеді.
Қ.Жұбанов мәтінді сөз бұйымы деп атайды да, оны қарым-қатынасты танытатын
тілдік құрал деп танып, оның ауызша және жазбаша түрлерін бөліп көрсетеді.
(1)
Қазақ тілі стилистикасы оқулығында: Жазу - ол белгілі бір текст. Бұл
түрлі текстер (газет, журнал, кітаптардағы материалдар) әр жай, күйді
білдіріп хабарлайды. Ал сөз арқылы жеткізілетін ой мен оның мазмұнының
арасында тығыз байланыстылық болады, - деп көрсетілген.
Мәтін - әртүрлі формада көрініс тауып қарым - қатынасты жүзеге асыратын,
дербес зерттеу нысаны болып саналатын, өзіне ғана тән категорияларымен
айқындалатын табиғаты күрделі тілдік құбылыс. Сөйлеу туындысында
бейнеленетін болмыс мәтінде түрліше көрініс тауып, оқырманға жеткізілетін
хабар композициялық - сөйлеу формалары әңгімелеу, суреттеу, ойталқы арқылы
беріледі. Мәтіннің негізін құрайтын бұл элементтер көркем мәтіннің бір
тұтасымға айналуына әрі оның мүшеленуіне өз әсерін тигізеді.
Мәтін белгілі бір контекстерден құралады. Сөз мағынасын айқындаудағы,
мәтін түзудегі контекстің қызметі ашылады. Мәтіннің түзілуіне, оның
нақтылығына заттық-оқиғалық фонның әсері анықталады. Кеңестік тіл білімінде
И.А.Гальперин жазба сөзді мәтін деп таниды. (2) Сонымен қатар ауызша немесе
жазбаша болсын кез келген сөйленімді мәтін деп көрсетушілер де бар. Қай
топты қолдаушыларды алсақ та, мәтінді анықтау барысында оларға ортақ болып
келетін нәрсе - мәтіннің мағыналық тұтасымы мен аяқталған сипатқа ие болу
белгілерін көрсетуі.
Мәтін автор ойын объективтендіріп, оның шығармашылық көзқарасын таныту
үшін, адам, әлем туралы білімі мен түсінігін жеткізу үшін және осы автор
санасындағы әлемді басқаларға айқын дәл жеткізу үшін жұмсалады.
Мәтінді құрайтын негізгі элементтер:
1. автор (мәтін адресанты);
2. оқырман (адресат);
3. мәтінде көрінетін ақиқат оқиға, білім;
- автор өзіндік шығармашылық ойын танытуда қолданылатын тілдік
жүйе.
Кез келген мағыналы мәтінге хабарлау тән болып келеді. Сондықтан мәтіннің
аса маңызды қасиеті - оның ақпараттылығында. Мәтіндегі ақпарат екі түрде
беріледі:
а) хабарлаудың негізгі мәнін құрайтын ақпарат;
ә) қарым-қатынас әрекетінің шарттарымен және қатысушыларымен байланысты
ақпарат. Бұлар тілдік бірліктердің (лексема, морфологиялық форма,
синтаксистік құрылым) денотативті және коннотативті мәндерімен сәйкеседі.
Осыған байланысты ақпарат тақырыптық-логикалық ақпарат және эмоционалдық,
бағалық, экспрессивтік ақпарат деп жіктеледі.
И.Р.Гальперин ақпараттылықты мәтіннің аса маңызды грамматикалық
категорияларының қатарына енгізе отырып, оның үш түрін көрсетеді:
4. мазмұндық-фактілік (МФА);
5. мазмұндық- концептуалдық (МКА);
6. мазмұндық-мәтінішілік (ММА).
Мазмұндық - фактілік ақпарат әрқашан вербальды түрде көрінеді. Оны
жеткізетін тіл бірліктері тура, тақырыптық - логикалық, сөздік
мағыналарында қолданылады және эксплицитті түрде көрінеді. Мазмұндық -
концептуалдық ақпарат автор көрсеткен оқиға, процестерді шығармашылық
тезден өткізу болып табылады. Ол үнемі жеткілікті түрде айқын бола бермейді
және әр түрлі пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Мазмұндық - мәтінішілік
ақпарат мәтінді ұйымдастырудың байқалмайтын заңдылықтарына жатады, бірақ ол
оның нақты ақиқат болмысын көрсетеді
Мәтінішілік мазмұн (импликация) құбылысы тек мәтін стилистикасында ғана
емес, сонымен қатар функционалды лингвистикада да кең ауқымда және жемісті
зерттеледі, өткені имплицитті мазмұн бүкіл тілдік қарым-қатынастың өн
бойынан өтетіндігі барған сайын айқындала түсуде. Көркем мәтіндерде
эксплицитті мазмұнмен астарлы мағыналар қатар жүреді. Ақиқат болмыстың
көптеген заңдылықтары астарлы сипатқа ие. Мәтінішілік мазмұнға тән сипат
оның толық қалыптаспағандығы, демек, ойды сан саққа жүгіртетін белгілі бір
дәрежедегі айқынсыздығы болып табылады. В.М.Лотманның пікірінше, көркем
мәтін әркімнің түсіну шегіне қарай - әр оқырманға әр түрлі ақпарат береді.
(3) Мәтінішілік мазмұн құбылысы сөздің кең мағынасындағы импликацияның бір
бөлігі ретінде қаралады. Мәтінішілік мазмұнның импликацияның басқа
түрлерінен (аллипсис, семантикалық күрделену және импликацияның өзі)
айырмашылығы - ол тұтас көркем шығарманың немесе оның бөліктерінің
макротексінде жүзеге асырылады және тек бір-бірімен байланыста ғана емес,
сондай-ақ бір - бірінен белгілі бір ара қашықтықта орналасқан әртекті және
әр түрлі деңгейдегі элементтердің негізінде жасалады .
Мәтіндегі мағыналылық әр түрлі сипатқа ие болуы мүмкін, сондықтан оның
түрлерін бөліп көрсеткен дұрыс. Мәселен, Г.В.Колшанский мәтіннің ішкі
ұйымдасуы грамматикалық құрылымның қандай да бір түрі болып табылады деп
пайымдайды. Ол мәтіннің грамматикалығы деп алдымен белгілі бір ортақ
тақырыппен, идеямен, бірігетін ой-пікірлер тізбегінің бірізділігін
түсінеді.(4) Мәтін неғұрлым көлемді болған сайын, соғұрлым формальды
грамматикалық байланыс тізбегінің бірізділігі жоғалады және мәтіннің мәні
оның мазмұндық ұйымдастырылуы арқылы ашылады.
Мәтіндер мазмұнына, мақсатына, құрылымына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
Солардың бірі - көркем мәтін. Осыған қарай диплом жұмысының мақсаты –
қарама - қарсылықтың тіл жүйесінде көрінуі және олардың көркем мәтіндегі
көріктеуіштік қызметін айқындау. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынадай
міндеттерді шешу көзделді:
- көркем мәтіндегі шендестіруге лексикалық құралдардың қатысын;
- көркем мәтіндегі шендестіруге грамматикалық құралдардың қатысын
айқындау.
Тақырыптың өзектілігі. Тіл өркениетті қоғамда адамзаттың баға жетпес
құндылықтарының қатарына жатады. Тілдің ішкі құрылымындағы дүниені тану
барысында қалыптасқан мағыналық қатынастарды ашып, олардың қыр-сырына терең
бойлау қазіргі тіл білімінің өзекті мәселесі болып табылады. Қазақ тілі
деректері негізінде қарама-қарсылық қатынастың тіл жүйесіндегі көрінісін
барлық тіл деңгейіне қатысты қарастырған және оның көркем мәтіндегі
стилистикалық қызметін айқындаған арнайы зерттеу жұмысының болмауы
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Негізгі бөлім
1. Көркем мәтіндегі шендестіруге лексикалық құралдардың қатысы
Көркем шығарма құрылысында әрбір дыбыс, әрбір қосымша түрлері мен
шығарманың композициясы біртұтас қызмет атқарады. Бірақ әрбір көркем
шығармадан дыбыстардың көркемдік қызметін іздеудің қажеті жоқ екені белгілі
жай. Көркем шығарма тілін танудағы басты объект - сөз. Өйткені сөз
поэтикалық қызмет атқарғанда өзінің мүмкін (потенциалды) және жасырын
жатқан, яғни контексте ғана көрінетін мағыналарын ашады.
Поэтикалық тілде (мәтінде) дыбыстар да үйлесімділік туғызып, көркем
мағына бірлігіне қызмет етеді.
Көркем мәтінде өлең мәтінімен салыстырғанда дыбыстардың стилистикалық
қызмет атқаруы басқаша болып келеді. Сондықтан көркем мәтіннің дыбыстық
жағы арнайы зерттеуді қажет етеді. Осы жайларды ескере келе, жұмыста көркем
мәтіндегі дыбыстық құрылымның көркемдік қызметіне тоқталмадық. Диплом
жұмысында көркем мәтін құрылысындағы грамматикалық, лексикалық
құрылымдардың шендестіру тәсіліндегі атқаратын қызметіне басты назар
аударылады.
Антитеза (шендестіру) - сөйлеу тілі фигурасы ретінде ежелден бері
белгілі. Термин грек тілінде - аntithosis, қарама - қарсы қою мағынасын
білдіреді. Антитеза туралы риторика және стилистика бойынша барлық оқу
құралдарында мазмұндалады. Көне дәуір ғалымдары оны тыңдаушыларға әсер
етуге көмектесетін аса тиімді шешендік құрал ретінде қарастырған.
Шендестіру тілдің фигуралық айшықтарына жатып, ойды әсерлі жеткізу үшін
жұмсалады. Француз лингвисті А.Альбала оны дерексіз немесе
интеллектуалдық стильге көбірек тән тәсілдерге жатқызған, шендестіру
-ойларға баса назар аударту мақсатымен, оларды бір-біріне қарама - қарсы
қою деп есептеген.(5)
Ш.Балли осы ойды нақтылай және тереңдете отырып, антитеза осы сөздің ең
кең мағынасында - адам санасына тән ұғымдарды қарама-қарсы қою үрдісін
жалғастыру және дамыту деп жазады. Шендестіру стильдік тәсілдердің сөйлеу
тілінің табиғи үрдістерін жаңғыртудың көңілге қонымды мысалы болып
табылады. Сондай-ақ қазіргі кезде шендестіру жеке қабылдау (түйсіну)
тұрғысына бағытталған ерекше сипаттау тәсілдеріне жатады деген көзқарас
бар.
Осы зерттеуде контраст және антитеза терминдерін саралап қолдандық.
Біз контрасттың да, антитезаның да ұғымдар мен олар белгілейтін
құбылыстардың объективті, сондай-ақ субъективті қарама - қарсы қойылуына
негізделетіндігіне сүйенеміз. Көркем мәтін жүйесінде осындай қарама - қарсы
қою тілдік элементтер қарама-қарсылықтарында жүзеге асырылады. Осындай
қарама - қарсылықтардың жиынтығын, сондай-ақ мәтіннің басты семантикалық
қарама - қарсылығын жасау кезіндегі олардың өзара әрекеттестігін біз
антитезаның ұйымдастырушы қағидасы ретінде қарастырамыз. Зерттеуде біз
термин таңдау кезінде контраст әдебиеттану саласына, ал антитеза
лингвистика саласына жатады деген көзқарасты негізге алдық. Осы зерттеу
мәтін лингвистикасы саласында орындалғандықтан, антитеза термині
таңдалды. Жұмыстың мақсаты - ең алдымен, қарама - қарсы қою негізінде
көркем мәтінді жасаудың лингвистикалық механизмін талдау. Қарама - қарсы
қойылуы мәтіннің басты қарама - қайшылығын жүзеге асыру үшін маңызды болып
табылатын лингвистикалық бірліктердің арасында грамматикалық, лексикалық
және композициялық элементтердің қарама - қарсылығын бөліп көрсетуге
болады. Көркем шығарманың эстетикалық - көркемдік біртұтастығында басты
қызмет атқаратын тілдің лексикалық қабаты болып табылады. Бұл қабаттың
негізгі құдіреті - сөз. Көркем шығармада сөз негізгі ұйымдастырушы элемент.
Біздің жұмыста негізгі көңіл аударатынымыз - көркем шығармадағы сөздердің
антонимдік қарым - қатынасы.
Антонимия мәселесі бойынша көлемді зерттеу жүргізген - Ж.Мусин. Қазақ
тілінің антонимдер сөздігінде антонимдерге мынадай сипаттама берген:
1. мағыналар бір-біріне қарама - қарсы сөздер;
2. антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады;
3. антоним сөздердің қарама - қарсылықты мәні олар бір сөйлем ішінде
қатар қолданылғанда айқын аңғарылады. Мұндайда антоним сөздердің
мағыналық қарама-қарсылығы айрықша баса көрсетіліп, ерекше
көзге түседі.
Антонимия мәселесін жан - жақты қарастырып, оған сипаттама берген
көлемді зерттеу - А.Жұмабекованың қазақ және орыс тілдеріндегі антонимиялық
оппозиция құбылысын зерттеген еңбегі. Осы еңбекте жалпы күні бүгінге
дейінгі антонимия құбылысының кейбір таласты болып келген мәселелерінің
басы ашылып, оған нақты сипаттама беріледі. Еңбекте контрарлық қарама-
қайшылық (контрарная противоположность) пен контрадикторлық қарама-
қайшылықтың (контрадикторная противоположность) айырмашылығын ашып
көрсетеді. (6) Автор логикалық карама-қайшылық пен тілдік қарама-қайшылық
(логическое противоположность, языковая противоположность) екеуі бір емес
екенін айтады. Логическое противоположность характеризует определенные
отношения между несовместимыми понятиями и включает контрарную и
контрадикторную противоположность. Языковое противоположность являясь
производный от логический, отражает в языке существенные с точки зрения
человеческого сознания различия в предметах и явлениях объективного мира и
реализуется в антонимических единицах.
А.Жұмабекова антонимиялық оппозициясының үш түрін талдап көрсетеді.
1. Градуальды антонимиялық оппозиция.
2. Привативті антонимиялық оппозиция.
3. Эквивалентті антонимиялық оппозиция.
Көптеген зерттеушілер антонимдерді узуальды және контексті түрлерге
бөліп қарайды. Алайда контекстік антонимдер жайлы арнайы зерттеу еңбегі
жоқ. Ол жайында орыс-қазақ тілдеріндегі антонимиялық оппозиция мәселесін
зерттеген ғалым А.Жұмабекова былай деп жазады: отсутствие специальных
исследовании по проблеме контекстуальной антонимии объясняется, по
видимому, спецификой этого языкового материала, затрудняющего
систематизаций его по определенным дифференциальным признакам. Помимо
лингвистического, здесь необходим и литературоведческий анализ, позволяющий
вскрыть факторы, породившие те или иные контекстуальные оппозиций,
определить их место в системе концептуальной картины мира писателя.
Ол узуальды және контекстік антонимиялық оппозицияға өз тарапынан
мынадай анықтама береді: Узуальная антонимическая оппозиция - это
противопоставление двух или более лексем, выражающее логическую и языковую
противоположность и закрепленное в сознании человека как стабильная
контрастная ассоциация.
Контекстуальная антонимическая оппозиция - это противопоставление двух
и более лексем, организованное лексическими и формальными средствами
текста, реализующее ассоциативную и языковую противоположность.
А.Е.Жүсіповтің Қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары
тақырыбындағы зерттеу еңбегінде қазақ тіліндегі антонимдердің обьективті
негізі анықталып, түбірлі антонимдердің полисемия, омонимиямен байланысы
ашылады. Еңбекте қарама-қарсылықтың тілдік көрінісі, мағына қарама-
қарсылығы мен қарама-қарсы мағына арасындағы айырмашылықтары анықталады.
Қарама-қарсы мағына адамның санасында қарама-қарсы мағынадағы басқа да
бір құбылыстарды елестетуге мүмкіндік береді, ал мағыналардың қарама-
қарсылығы дегеніміз - осындай қасиеттердің қатынасы. Қарама-қарсы мағына
өзі іспеттес семантикалық бірліктермен антонимдік қатынасқа түседі.
Мағыналардың қарама-қарсылығы осындай байланыстардың нәтижесі: антонимдер
арасында семантикалық қатынастарды көрсетеді немесе сол қатынас десе де
болады. Қарама-қарсы мағына дегеніміз - уақытша категория, себебі, ол өзіне
қарама-қарсы антиподынсыз өмір сүре алмайды, себебі сапа мен қасиет бірдей
емес. Себебі, сапаны заттан бөліп алып қарау мүмкін емес, сапаның өзгеруі
заттың өзгеруімен пара-пар; ал қасиет болса, керісінше заттың басқа бір
затқа қатысы нәтижесінде және табиғи процестерге сай өзгеріп отыратын
құбылыс. (7)
А.Жүсіпов антонимдердің көркем шығармада қолданылуы жайлы былай дейді:
Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды
салыстыруда, оларды бір-бірімен қарар қойып шендестіруде және осы тәсіл
арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер
айрықша қызмет атқарады. Ол антонимдерді көркемдік қызметіне қарай былайша
топтастырады:
1) антонимдер бейненің негізгі қасиеттерін ашуға және көрсетуге
көмектеседі.
2) кейіпкерлердің сезімдерін, ішкі жан дүниесін танытуға мүмкіндік
беретін тәсіл ретінде қолданады.
3) автордың кейіпкерге деген көзқарасын таныту
мақсатында
жұмсалады.
Жеке суреткердің антоним сөздерді қолданудағы шеберлігі көркем шығарманың
әсерлілігін нықтай түседі. Суреткер суреттеп отырған оқиғаның, құбылыстың
қарама-қарсы мәнін ашып көрсету мақсатында антоним сөздерді жиі
пайдаланады.
Көркем шығармада қарама-қайшы ұғымдарды қатарластыра қолданып, контраст
туғызу өте көп қолданылады. Стилистикада мұндай контраст туғызатын
фигуралардың қатарында антитезадан басқа акротеза, амфитеза, диатеза (А.А.
Введенская ұсынған), альтернатеза, антиметабола (Балохонский қолданған),
оксюморон түрлері аталып жүр.
Біздің зерттеуіміз негізінен антитеза жасаудағы шеберлік деңгейіне
бағытталғандықтан біз контраст ұғымын кең мағынада пайдаландық және
стилистикалық контраст туғызудың барлық түрлерін қамтуға тырыстық.
Антитезада, әдетте екі немесе бірнеше керағар мағынадағы сөздер қатар
келіп ерекше бір контрастық мағынаға ие болады. Контраст туғызудың
лексикалық тәсілінде сыртқы құрылымына да мән береміз. Сырттай қарағанда
қарама-қайшы ұғымдағы мағыналар туғызудың көп кездесетін мынадай түрлері
бар.
Кереғар ұғымдағы мағыналар екі ғана лексикалық единицамен беріледі де,
олар бір сөйлемнің ішінде қатарласа орналасады. Олар интонация арқылы кейде
шылаулар арқылы байланысады. Мұндай тәсіл, әсіресе, Абай өлеңдерінде көптеп
кездеседі. Мысалы;
Достық,қастық, бар қызық - жүрек ісі,
Ар ұяттың бір ақыл- күзетшісі.
Қайғың қыс, жүзің жаз,
Боламын көрсем мәз.
Бастапқы екеу соңғысыз,
Біте қалса қазаққа.
Алдың- жалын, артың-мұз,
Барар едің қай жаққа.
(А. Құнанбаев).
Екінші өлең жолдарында қыс, жаз сөздері антонимдік мағынада тура
қарсылықты мәндес болып тұр. Алайда қайғы мен жүз сөздерінде жекелей алып
қарағанда ешбір қарама-қарсы мән жоқ. Дегенмен Абайдың антитеза жасаудағы
шеберлігі сол - контекстік қарама-қарсылықты мағына туғыза білген.
Алғашқы өлең жолдарындағы достық, қастық сөздері қатарласа келіп
жинақылықты, біртұтастықты көрсетіп тұр. Яғни тілімізде күні, түні, қысы,
жазы секілді антонимдес сөздер қатарласып қолдана келе жинақтау мәніндегі
қос сөзге айналып кеткен. Абай осы тілдік заңдылыққа сүйене отырып, достық,
қастық сөздерін қатар ешбір шылаусыз қолдана отырып, жинақтау, жалпылау
мағынасына қол жеткізеді.
Соңғы өлең жолында таза антонимдік мәндегі сөздер
шебер жымдастырылып беріледі. Алды, арты сөздері антонимдес болса, жалын,
мұз сөздері де осы қатарды толықтырады. Мұндай шендестірудің биік үлгісі
Абай өлеңдерінде өте мол. Кейде текстегі негізгі қарама-қарсылықты мағына
туғызып отырған негізгі лексикалық бірліктер бір рет емес
қайталана қолданылып, антитезалық көріністі тереңдете түседі. Дәл осы
тәсілмен жазылған тағы бір өлеңге тоқталайық.
Өмірдің алды - ыстық , арты- суық ,
Алды -ойын, арт жағы -мұңға жуық.
Жақсы әнді тыңдасаң ой көзіңмен,
Өмір сәуле көрсетер судай тұнық.
(А.Құнанбаев).
Мұнда да Абай өмірдің алды, өмірдің арты және ыстық, суық сөздерін терең
астарлы мәнде жұмсай отырып, өткір антитеза жасайды. Ал, осы тұста өлеңнің
екінші жолындағы ойын және мұң сөздері тура мағынадағы антонимдер емес.
Абай ойын сөзін көңілді, қызық деген ұғымда жұмсап, мұң сөзіне қарсы
мәнді контекст арқылы ұтымды қолданады.
Абай үлгісі кейінгі ақындар тілінде де жалғасын тапқан. Мысалы,
М.Мақатаевта мынадай жолдар кездеседі.
Жолым менің болмай жүр көпке дейін,
Тағдырыма сондықтан өкпелеймін.
Алды тартып, өмірдің арты теуіп,
Ығыстырып тастайды шетке кейін.
(М.Мақатаев).
Мұнда ақынның алыс-жұлысы, арпалысы көп өмір туралы ойын аз сөзбен
терең жеткізуіне осы бір Абай дәстүрінен келе жатқан қағидалы шендестіру
үлгісі әсер етіп отыр деуге болады.
Қарама-қарсы мағынадағы сөздердің қатарласа келуі кейде
өлең шумақтарында ойды терең жеткізу мақсатында арсына шылау
сөздер жалғанып та қолданылуы мүмкін. Мысалы,
Адамдардың жаны менен жүрегін,
Ойлайтын ем, бір кісідей білемін ...
Ажырата алмай шуақ, түнегін,
Танығанға мәз болыппын іреңін.
(Ф. Оңғарсынова).
Мұндағы шуақ және түнек сөздері контекстік антонимдік мағына туғызып,
адамның мінезінің түрлі ұнамды, ұнамсыз жақтары деген ұғымда жұмсалып тұр.
Себебі жеке алғанда шуақ сөзі көлеңке сөзіне антоним болса, түнек сөзіне
антоним жарық сөзі болса керек-ті. Мұқағалида шуақ сөзінің дәл антонимі де
өлең жолдарында қолданылып, антитеза туғызған. Мысалы:
Ұнатамын өмірдің ой-қырларын,
Сауық құрып, сайраңдап, той қыламын.
Өмір керек көлеңке, шуағымен,
Өмір керек басқаның қойдым бәрін!
(М.Мақатаев).
Мұндағы шуақ, өмірдің шуағы, яғни, өмірдің ең бір қызыққа толы, той
думанды сәттері ретінде берілсе, оған қарама-қарсы көлеңке, яғни өмірдің
көлеңкесі, өмірдің қиын-қыстау сәттері ретінде берілген. Сол екі қарама-
қарсы ұғымдағы екі сөзді қатар беру арқылы ақын өз ойын көркем жеткізген.
Мың құбылған қуаныштан, дерттерден,
Қиын не бар, адам жанын зерттеуден.
Мен келемін өз жанымды зерттеумен,
Бірде аяз, бірде жалын, өрт кеудем.
Осы өлең жолында біз шендестірудің ерекше түрін көреміз. Себебі мұнда
ақын бір ұғымдағы қарама-қарсы ұғымды екі сөз арқылы жеткізеді. Яғни
кеудесін бірде аяз дей келе, ақын оған жалын кеуде, өрт кеуде деп ойды
өршелендіре, түйдектете қарсы қояды. Сол арқылы ерекше бір образдылыққа
жетелейді. Алғашқы жолдағы қуаныш сөзі өз мағынасында тұрса, оған
қатарластыра қарсы мағынада қойып отырған лексикалық бірлік дерт сөзі
контекстен тыс алып қарағанда ешбір қуаныш сөзіне қарсы ұғым беріп антоним
бола алмайды. Мұнда ақын дерт сөзін астарлы ұғымда беріп, қуаныш сөзіне
керағар ұғымда көңілсіз, қиналған сәттер деген ойға қарай меңзейді.
Неге мен үрейленем түнге қарай,
Маған солай білмеймін, кімге қалай.
Күнде -өмір, түнде -дамыл, түсінбеймін,
Мойынымды бұрсам екен, кімге қарай
(М.Мақатаев).
Немесе:
Жоқ күндерім, бар күндерім өтеліп,
Баршылыққа, таршылыққа ет өліп.
Күйігім мен қуанышым қолдасып,
Келе жатыр мені иыққа көтеріп
(М.Мақатаев).
Алғашқы өлең жолдарындағы өмір, дамыл ұғымдарын ақын қарама-қарсы мәнде
жұмсап отыр. Алайда, контекстен тыс алып қарағанда бұл екі сөз мүлдем
антоним емес. Ақын екі сөзге де астарлы мән беріп, екі сөзді астарлы
шендестіреді. Бұл - ақынның шеберлігі. Күндіз - өмір, яғни күндізгі ояу
тіршілік деген ұғымда жұмсалса, түнгі ел ұйқыдағы кезді сол өмір яғни у-
шу, қозғалыс ұғымына қарсы мәнде дамыл сөзін өз мәнінде жұмсайды. Бұл
шендестірудің түрін схема арқылы былай көрсетуге болады. Алғашқы түрі, яғни
өз мағынасындағы, тура мағынадағы сөз бен астарлы ұғымның шендесуі.
тура
Екінші түрі керісінше ауыспалы ұғымдағы сөзге тура ұғымдағы сөз
шендестіріледі.
өмір
Екінші өлең жолында алғашқы тармақтағы жоқ күндерім, бар күндерім
тіркестері екеуі де астарлы ұғымда жұмсалып, семантикалық жағынан тең
қалыпты сақтап тұр. Яғни жоқ күндер мұнда қаражат тапшылығын тартқан
күндер ұғымында қолданылса, бар күндер дәл осы ұғымға қарама -қарсы
баршылықта өмір сүрген кездер, қаражаттан қиындық көрмей, молшылықта өмір
сүрген кездер ұғымында астарлы түрде ауыспалы ұғымда жұмсалып отыр.
Ал енді екінші жолдағы баршылық сөзіне дәл антоним бола алатын сөз
жоқшылық болса керек-ті. Алайда, ақын осы жоқшылық сөзіне семантикалық
жағынан жақын келетін таршылық сөзін қолданады. Бұны да шендестірудің бір
тәсілі деп қарауға болады.
Жалпы лингвистикада антитеза тәсілі екі жақты қарама-қарсылықты талап
ететін құбылыс екені айтылып жүр. Контексте сөздің негізгі семантикалық
мағынасы түрлі қырынан көрінуі мүмкін.
Кейде қарама-қарсы ұғымдағы оппозициялар бірнеше рет қайталана
қолданылып, кейде бүкіл мәтіндегі қарама-қайшылықты қамтып жатуы мүмкін.
Мысалы: М. Жұмабаевтың Орал атты өлеңінде күн мен түн, өлім-өмір,
секілді антонимдер бірнеше рет қайталанады.
Ұзын Орал күн мен түн шекарасы,
Бір жағы - күн, бір жағы- түн баласы.
Арғы жағы - көк көзді жын ұясы,
Бергі жағы - түріктің сар даласы
Асқар Орал, кәрі алып, күзет құрған,
Күн мен түн арасында Қытай қорған
Денесі тас, қарағай - қою мұрты,
Оңы мен солтүстікке ол мұртын бұрған.
Ұзын Орал - күн мен түн шекарасы,
Өлім - түн, өмір - гүлді Ғұн даласы,
Өмір мен өлімнің шекарасын,
Ұйықтап озбақ ежелден жер баласы,
Екі дүние: күн мен түн, өмір-өлім,
Бірі - бесік, біреуі - даяр көрің.
Бала болып жата бер бесігіңде,
Сар даланың еркесі қазақ елім
(М.Жұмабаев).
Ақын өлеңнің бас аяғында күн, түн сөздерін бес рет қайталай қолданса,
өлім және өмір сөздерін үш реттен қайталай қолданып, тура семантикалық
ұғымдағы шендестіру жасайды.
Аталған антонимдер тура лексикалық мағынада тұрып, антитезалық контраст
туғызса, өлеңнің құрылымында астарлы мәндегі антонимдік мағына да
байқалады.
Ол: Арғы жағы- көк көзді жын ұясы,
Бергі жағы-түріктің сар даласы.
Яғни Орал тауының арғы жағы мен бергі жағын атай отырып, көк көздің жын
ұясы деген ұғымға қарсы мәнде түріктің сар даласы кеңшіліктің,
әдептіліктің, паңдықтың белгісіндей түріктің сар даласын ерекше бір бояу
туғызу мақсатында жұмсайды.
Тұманбай Молдағалиевтің мына бір өлең жолдарында бір сөз бірнеше рет
қайталана келіп, бірде тура мағынада, бірде астарлы, ауыспалы мағынада
шендесе келе керемет контраст жасайды.
Көлмін бір мен, жарысып көп өзендер құятын,
Шөлмін мен бір, ертелі-кеш жаңбыр тілеп тұратын.
Көлмін мен бір, тіршіліктегі біткен барлық саудасы.
Бірде көл боп, бірде шөл боп таусылармын, тоқтармын.
Ақын өтіп еді ғой деп жырларымды жоқтар кім?
(Т. Молдағалиев).
Яғни өлеңнің осы шумағында көл, шөл сөздері қайталана қолданып,
алғашқысында: яғни ақын өзін көлге балап, құяр өзені көп, арнасы көп,
кеңдігін көрсеткісі келсе, екінші тармақта кейде шөлге ұқсап жаңбыр суын
тілейтінін, оның астарында адамға көңіл, мейірім керек деген ойға
меңзесе, ары қарай тіліміздегі бірде көл, бірде шөл болу фразасының
образдылығын, яғни адам мінезінің бірқалыпта тұрмайтындығына ой жүгіртіп,
бір ғана лексикалық бірліктің түрлі семантикалық мағынасын ойната білген.
Бір әулеттен жалғызбын,
Жанамын ба, өшем бе?
Жүрді арманы сол қыздың,
Менің жүрген көшемде.
(Т. Молдағалиев).
Бір ғана сөйлемнің ішінде немесе өлеңнің бір тармағының ішінде қарама-
қарсы ұғымдағы сөздер қатар келіп, ерекше бір ой туғызатын түрлері болады.
Жоғарыдағы өлеңі осыған мысал бола алады. Бұл өлеңдегі жану, өшу сөздері
астарлы ұғымда жұмсалып тұрғанымен антитеза жасауда семантикалық жағынан
бірін бірі жоққа шығаратын тура антитеза тәсілін көрсетеді. Яғни жану және
өшу сөздері өзінің тура лексикалық мағынада да, ауыспалы мағынада да бір-
бірін жоққа шығара алатын тең антонимдер қатарын құрайды.
Тұманбай Молдағалиевтың поэтикалық антонимдерінің бір сөйлем ішінде
салыстырылған, шендестірілген, кезектесіп айтылған түрлері кездеседі.
Маған таныс жадау үй бар, мықты үй бар, Қонақ болсам алып
қой!- деп көп қинар
Мені даттап, өзін мақтап жүретін Біреулердің болуы да
ықтимал.
(Т.Молдағалиев).
Өлең жолдарында бір тармағында қатарласа келген жадау үй, мықты үй
даттау, мақтау сөздері бар.
Әрине, контекстен тыс алғанда жадау үй сөзі мен мықты үй сөзі бір-біріне
мағыналық жағынан тең антоним бола алмас еді. Ал контекстің ішінде ақын
синекдоха тәсілі арқылы қарама-қарсы ұғым жасауға тырысқан. Ақынды күтетін,
әрине, үй емес, үйдің иесі. Астарлы ой қоңыр тұрмысты үй иесі мен асып-
тасыған бай үй иесі турасында болып тұр. Осындай мегзеу тәсілі арқылы ақын
жадау үй мен мықты үйді шендестіріп беріп отыр. Бұл шендестіру таза
лексикалық антонимге құрылмаған, керісінше контекстік шендестіруге
құрылған. Шендестірудің бұл түріне қарағанда келесі тармақта келетін
даттау, мақтау сөздері тең антонимдік сипатқа құрылған тура шендестіру.
Акротеза - қарама-қарсылық туғызудың (антитезаның) ерекше түрі деп атауға
болатын қызық құбылыс.Бұл стилистикада кеңінен қолданылады. Акротеза - это
подчеркнутое утверждение одного из признаков или явлений реальной
действительности за счет отрицания противоположного. (8) Қазақ тілінде
мұндай тәсіл емес, жоқ модаль сөздер арқылы жасалады. Мысалы: Ұлжан Абайдың
бұл ісін мақұл көрген жоқ. Жиреншенің ұзақ сөзін аса бір ренішті күзеу
қабақпен тыңдап шығып: -Шырағым, Абай бұны істемек болса, ол құпияның ісі
емес, әшкеренің ісі ғой. Маған несіне кісі салып, жіңішкелеп сөйлесіп отыр?
Одан да шақыр, өзін де алып кел, үшеулеп отырып сөйлесейік, - деді
(М.Әуезов); Қалекеңнің мұнысы риясыз дедім, өйткені - өтірік айтатын
кісінің түрі емес, бұрыс болсын, дұрыс болсын - ойына келгенін айтып болып,
қарап тұратын кісінің кейпі (Б.Майлин); Көптің бірі Шәрипа болса, осы
Шәрипаның өзіне сол өзгерістердің жаттығы жоқ. Құлағы есіткенде бойы
тітіркенбейді, бірақ жаратпайды (Б.Майлин).
Алғашқы екі сөйлемде ойды бекіту емес модаль сөзі арқылы терістеу
тәсілімен жасалса, соңғы сөйлемдегі ойды бекіту, дәлелдеу алғашқы
компонентіндегі жоқ сөзімен терістеу арқылы іске асып отыр. Бұны
шендестірудегі терістеу арқылы ойды, пікірді бекіту тәсілі деп атасақ та
болады.
Шендестірудің ендігі бір тәсілі - амфитеза деп аталады. Мұнда бір-біріне
қарама-қарсы ұғымдағы тілдік бірліктердің бірігіп кетуі байқалады.
Амфитеза - такая стилистическая фигура, каторой утверждается не один, как
в акротезе, а оба противопоставляемое явления или оба признака и тем самым
явления или признак охватываются полностью включается и среднее
промежуточное звено, если оно имеется. (9)
Қазақ тілінде олар және, мен жалғаулықты шылаулар арқылы жасалады.
А.Жұмабекова өз зерттеуінде олардың қарама-қарсы ұғымдары қос сөздерден де
жасалатынын көрсетеді. В казахском языке на наш взгляд, амфитезу образуют
и парные слова компонентами которых являются узуальные антонимы
Малды сүйген қомағайлыққа, сараңдыққа,, қанағатсыздыққа келгенде, жас
келін кәрі енесінен асып түсті, жас жігіт оқыған десең де кәрі әкесінен
асып түсті, заты, мінез бірлігі жас-кәрі, оқыған-оқымаған
айырмашылықтарға қарамай-ақ, бұл адамдардың басын қосып, бірін-бірі
үйлестірді. Аралары мұндай күйге жеткен соң, әр қайсысының ойында жасырын
күйде жүрген сөздер ашық айтылатын болып, жарыққа түсе бастады .
Бұл үзіндіде жас келін мен кәрі енені, жас жігіт пен кәрі әкені, яғни
екі түрлі қарама-қарсы ұғымдарды біріктіріп тұрған асып түсті деген
етістік.
Әрі қарай жас-кәрі, оқыған-оқымаған деген қос сөздерді бір ұғымға
сыйғызып тұрған үйлестірді деген етістік болып тұр.
Жолаушыдай ой іздеп түн қатамын,
Жоғалтқам жоқ өмірдің қымбат әнін.
Кеше менен бүгіннің арасында,
Білмеппін-ау мен талай жыл жатқанын.
(Т.Молдағалиев).
Сірідей көнбіс жанына тағы да аяусыз келіп соғылған бірдемеден Жұбай
жеңгейдің қатты ышқынғаны байқалады... өмір бойы қарыған суық пен
күйдірген ыстықтың азап шеңгелінде келе жатқан жанның бірі Жұбайдың
алласына айтар алғысы да, қарғысы да көп екені де рас.
(М.Әуезов).
Альтернатеза - бұл да стилистикада жиі көрініс табатын фигураның бірі.
Мұнда қарама-қарсы ұғымдар таңдау мүмкіндігіне ие болады. Альтернатеза -
стилистическая фигура, основное значение которой состоит в необходимости
выбора одного из противопоставляемых понятий. (6) Мысалы: Үйдің іші ала
көлеңке, жеке жаққан шам жоқ, жарық қып тұрған - қазан-ошақтың астындағы
тезектің оты. Бұл кейде өшуге айналып бәсеңдеп, кейде жалыны үлкейіп
лаулап, жарқырап кетеді.
Үй іші оттың күйіне қарап, біресе қызырқай тартып қарауытып көлеңкеге
айналады, біресе - түсі жарқырап күлгендей болып көңілденеді.
(М.Әуезов).
Кей жерде суы кеңейіп алаңға шығып, ай сәулесімен ақ беті жарқырап
күлгендей болады, кей жерде күлкілі жүзі өзгеріп, қызырқай тартады
(Сонда).
Диатеза - қарама-қарсы ұғымдағы тілдік бірліктерді қатарластыра жоққа
шығарып, үшінші бір жаңа тілдік бірлікті бекітеді, дәлелдейді. Диатеза -
стилистическая фигура, суть каторой заключается в утверждении среднего
признака путем отрицания крайных членов антонимического ряда. (9) Мысалы:
Өмірі ащы да емес, тәтті де емес,
Көз алды әжімденсе, қарттық емес.
Ақ жүзі секпілденсе, арығаны,
Қабағы қату болса, налығаны
(Т.Молдағалиев).
Оксюморон - шендестірудің ерекше түрі. Мұнда бір-бірін жоққа шығаратын
екі ұғым бірігіп кетеді. Оксюморон - стилистическая фигура, состаящая в
соединений двух понятий противоречащих друг-другу логически исключающих
одно другое. (10)
Өмірге қор, өмірге ез боп жас Жамал,
Ұялады жүрегіне тірі өлім
(І.Жансүгіров).
Ғашықтың тілі - тілсіз тіл,
Көзбен көр де, ішпен біл
(Абай).
Тіл қатынас құралы қызметін атқарып, ойды жарыққа шығарып қана қоймайды,
ол сонымен қатар адам баласының ішкі әлеміндегі құбылыстарын тіл арқылы
жүзеге асырып отырады. Бұл тұрғыдан келгенде эмоционалды және экспрессивті
қасиеттері бір-біріне қарама-қайшы сөздер тіркесіп оксюморон жасайды. (9)
Астейзм - өрескел, дөрекі сөздерді жағымды мағынада қолдану. Мәселен:
Иттің баласы, сенің істеген жақсылығыңды қалай ұмытайын!
Бірлесу - қарама-қарсы мәндегі сөздердің бірлесуі. Басынан аяғына дейін,
таңнан кеш батқанға дейін.
Контраст күшейту, толықтыру, нақтылау, кезектесу үшін қолданылады.
Антонамация деп жалпы есім орнына жалқы есіммен, немесе, керісінше, атау
әдісін атаймыз. Бұл әдіс бойынша тілімізде кейбір антоним сөздердің орнына
оғаш мінез, жат қылығымен баршаға мәлім болған адам атын қолданушылық
жатады. Мысалы: Шық бермес Шығайбай немелердің сен барғанда мырза болып
қалғандарын-ай! (Ә.Кекілбаев).
Антифразис - (гректің қарсы + сөйлемше, сөйлеу әдісі) деген мағына
береді. Сөздің негізгі мағынасына қарсы мағынада жұмсалуынан туындаған
фигура. Бұл көбінесе ирония, жеңіл әзілді, юморды беру
кезінде қолданылады.
Қарға қызын сүйеді, аппағым деп,
Ана сүтін қарғашым ақтағын деп,
Кірпі қызын сүйеді түбітім деп,
Арманым деп, үкілі үмітім деп.
Бақа қызын сүйеді сұлуым деп,
Бойымдағы ыстығым, жылуым деп
Түлкі қызын сүйеді аңқауым деп,
Аңқаулығын біледі бар қауым деп.
Қасқыр қызын сүйеді момыным деп,
Сен сияқты момақан көп інің деп,
Есек қызын сүйеді ақылдым деп,
Жарыс болса, жіберме қақыңды деп,
Шошқа қызын сүйеді арығым деп,
Қабырғаңа жабысқан қарының деп,
Сүйеді ана талтағын, бүкірін де
Шаруасы жоқ басқаның пікірінде
(Қ.Мырзалиев).
Көп мағыналы сөздің өз ішіндегі семантикалық қарама - қарсылыққа
негізделген байланысты көрсететін аспект - энантиосемия (сөзішілік
байланыстар).
А.Жүсіпов қазақ тілінде таралуына қарай энантиосемияны жалпы тілдік
және диалектілік деп бөледі.
А.Жүсіпов контекст мүмкіндігіне қарай энантиосемияның көркем шығармада
қолданылатын үш түрін көрсетеді:
1. Кейбір эмоционалды - бағалауыштық сөздерді ирониялық тұрғыда
қолдану нәтижесінде пайда болғандар: ақылды, философ, ғұлама, қызық,
гений және т.б.
2. Кейбір дөрекі, тұрпайы (ұрсу, жеку) сөздердің жағымды мағынада
жұмсалуы нәтижесінде туған сөздер: ит, ақымақ, патшағар,
азғын,
жайрағыр, жүгермек, оңбаған, жетпегір, сайтан т.б.
- Алғашқы мағына түсінігінің жылжуына орай бағалауыштық компоненттің
өзгеруінен болған сөздер: жұмсақ, долы, сақ т.б.
Антитезалық контраст туғызудағы керағар мағыналы оппозиция мүшелерінің
лексикалық деңгейде қарама - қарсылық жасауы бірнеше түрде кездеседі.
1) Қарама - қайшы оппозициялар негізгі екі антонимиялық
ұғымдағы
лексикалық единицаға құрылады да, сол екі ұғым өз алдына семантикалық
керағар екі шартты аймақ құрады. Ал қалған қарама - қарсы ұғымдағы
лексикалық бірліктер айналасына топтасады. Мысалы, Абайдың Адам
болам десеңіз... деген өлеңінде:
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол.
Адам болам десеңіз,
Тілеуің, өмірің алдыңда,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ -
Бес дұшпаның білсеңіз,
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рахым ойлап қой -
Бес асыл іс көнсеңіз.
(Абай).
Өлеңде Абай екі қарама-қайшы келетін семантикалық аймақ құрады. Ол екі
аймаққа қатысты негізгі антоним сөздер бес дұшпан және бес асыл іс. Қалған
лексикалық бірліктер осы екі ұғымның айналасына топтасады.
Мысалы:
Бес дұшпан: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ.
Бес асыл іс: талап, еңбек, терең ой,қанағат, рахым.
Абай осы ұғымдағы мағыналық топты бір-біріне қарама-қарсы
қолдана отырып, оның бірінен қашық бол десе, біріне асық бол деп ой
түйіндейді.
Кейде көркем шығармада қарама-қайшылық туғызатын оппозицияның
біреуі ғана айқын көрінеді де, екіншісі соның астарынан ғана аңғарылады.
Мысалы, С.Торайғыровтың Кедей поэмасы. Осындағы кедей сөзінің
өзі оған қарсы ұғымдағы бай сөзін қажет етеді. Алайда лексикалық бірлік
ретінде ол айқын көрініс таппағанымен кедей өмірінің көрінісін білдіретін
лексикалық бірліктер оның астарындағы қарама-қарсы ұғымнан хабардар
етеді. Мысалы, кедей өмірін суреттейтін өлең
жолдарындағы
баршылыққа, байлыққа қарсы ұғымдағы лексикалық бірліктер: жоқ
сөзімен тіркесіп келген бүтін киім жоқ, кірсіз киім кигенім жоқ, шылау, ас
сұрау, қой күзету, дірілдеу, мұқтаждық секілді сөздер қолданылады да,
оған қарама-қарсы ұғым шығарма астарында импликация арқылы ғана
сезіледі.
Кейде қарама-қарсы оппозицияның екі мүшесі де нақты лексикалық
бірлік арқылы көрініс бермейді. Қарама-қайшылық тек
ассоциациялық
контрастан ғана байқалады. Мысалы, М. Әуезовтың Қорғансыздың күні
әңгімесінде Ғазиза жайында мынадай жолдар кездеседі. Жас күнінен бұл үйдің
түгелімен еркелетіп, алақанына салған баласы. Ешуақытта қанаттыға қақтырып,
тұмсықтыға шоқытқан емес. Жүрегінде ар-ұят та, жігер намыс та бірге өскен.
Кедейлігінен, қорғансыздығынан басқа міні жоқ, салмақты, таза тәрбиелі бала
- бұл күнде не көріп отыр.
...Бұрынғы бейнет, бейшаралық былай тұрсын, мынау көрген мазақ не? Осынша
қорлау, рәсуалау не? Әуелден бергі қазаны көруіне осы қаршадай баланың не
жазығы болып еді? Бүгінгі өмір бойында құлағы естімеген зорлық, зұлымдықты
көруге не жазық қылып еді? (М.Әуезов).
Ғазизаның басындағы күйінішін көрсету үшін жазушы осылайша оның бақытты
кезі мен қорланған кезеңін қатарластыра суреттейді. Екі керағар ұғымдағы
осы бір үзіндіде қарама-қарсылықты нақты көрсететін кілт сөз жоқ. Қарама-
қарсылық тек алғашқы оппозицияда еркелету, алақанға салу, таза, салмақты,
тәрбиелі секілді лексикалық бірліктерден көрінсе, екінші оппозицияда
бейнет, бейшаралық, мазақ, зорлық, зұлымдық секілді лексикалық бірліктерден
аңғарылады.
Жаз келіп, көк шығып, дүние жасарған. Күн бұрынғы көркіне түсіп,
қызуымен жер жүзін жандандырып, қуантады. Жапырақтары жетіліп, жазғы жасыл
киімін киген ағаштар бір-бірімен мың түрлі тілмен сөйлесіп, сырласа
теңселінді.
Жылы күнге қуанып - ойнап ұшқан құстар табиғаттың бұл түріне арнаулы
мақтау өлең айтып, былдырлаған нәзік тілмен қошемет көрсетіп жүр. Адамның
да көңілі көтеріңкі, желігі көбейгендей ... Бірақ, Мақсұттың үйіне желікті
дүние әлі әсерін берген жоқ. Мұңлы кемпірдің шер-уайыммен сарғайған жүзі,
қайғымен түксиген қабағы бірқалыпта қатқандай, тасқа түскен таңба сияқты.
Кешке шейін тыныштықта тұратын кішкене үйдің іші күрсінгенде кеудесінен
шыққан жалын өртеп кеткендей болады (М.Әуезов).
М.Әуезовтың Оқыған азамат әңгімесінде баласынан айырылған ананың
басындағы ауыр халды айқындай түсетін осы бір үзіндіде табиғаттың керемет
әсем кезі құлпырта суреттеледі де соған қарама - қарсы кемпірдің шерлі халі
суреттеледі. Жазушы сол арқылы жүректі дір еткізерліктей контраст жасайды.
Бір-біріне керағар екі картина екі оппозицияны құрайды. Қарама-қайшылықты
көтеріп тұрған негізгі кілт сөз тағы да байқалмайды. Алғашқы оппозицияда:
жаз, жасаған дүние, қуану, сайраған құстар, желік сөздеріне керағар
мағынада екінші оппозицияда: шер - уайым, мұңлы, қайғылы, түксиген қабақ,
күрсіну секілді лексикалық бірліктерден ғана байқалады. Хадиша аздан соң
Жұмағұл әңгімесінің артынан елегізіп, қалатын болды. Әңгіменің әсері бойына
күннен күнге сіңіп бара жатқандай. Сырты қаралы болмаса, ішінде қаралы
көңіл таусылған сияқты. Төсекке жатқан сайын аунап, қызып ұйықтай алмай
жатқанда, ойын қайғы билемей, көмескі үміт пен қызу билейтін әдет болды.
Ойланса - артын ойламай, алдын ойлауы көбейді. Сол ойлар жиілеген сайын
тұрған үйі суықтанып, көңіліне жат тартқандай бола берді. Қазіргі халі
қызықты енді көремін, өмір дәмін енді татамын!-деп сансыз үміт, сансыз
қиялды ойлап келе жатқанда, бір қатал қол рақымсыздықпен қатты ұстап алып,
әлдеқандай құлап-тозып, қуарған ескі моланың ішін бекітіп тастап кеткен
тұтқын адамның халіндей көрінді (М.Әуезов).
Бұл үзіндіде кейіпкердің екі ұдай ішкі аласапыран сезім арпалысы
көрсетіледі. Бірінші сезім - Хадишаның күйеуі өлген қаралы әйел
болғандықтан, қара жамылған күйін сақтауға тырысуы болса, оған қарсы екінші
сезім -Хадишаның жас көңілі, Жұмағұл әңгімесіне елітуі, қызық өмірден құр
қалғысы келмеуі. Міне осы Хадиша бойындағы екі түрлі сезім арпалысып,
көрсететін негізгі кілт сөз болмаса да, екі тақырыптық топқа қатысты
лексикалық бірліктер байқалады. Мысалы, бірінші топта - сырты қаралы,
төсекте аунау, ұйықтай алмау, артын ойлау, үйі суықтану, тұтқын адамдай
сезіну болса, екінші топта - ішінде қаралы көңіл таусылу, үміт пен қызу
билеу, сансыз үміт, сансыз қиял т.б. лексикалық бірліктер арқылы көрініс
табады.
Қорыта келгенде, шендестіру тәсілінде ерекше көзге түсетін нәрсе, бұл -
сөз, яғни тілдік лексикалық бірлік. Сондықтан мұнда антонимдес сөздердің
рөлі өте зор. Антоним сөздер стильдік мақсатта екі оппозицияда кейде айқын
көрініс тапса, кейде жасырын келеді.
2. Көркем мәтіндегі шендестіруге грамматикалық құралдардың қатысы
Көркем шығарма құрылымы автордың айтайын деген ойын жеткізудегі барлық
тілдік амал-тәсілдердің ұйымдасқан біртұтас жиынтығын құрайды. Шендестіру
тәсілі - осы тұрғыдан қарастырғанда ойды айқын, дәл, образды жеткізудің
таптырмайтын түрі болып табылады. Осыған орай грамматикалық шендестірудің
кең таралған түрлеріне тоқталайық: 1. Грамматикалық мағыналардың абсолютті
керағар ұғым туғызатын түрі бірін-бірі жоққа шығаратын грамматикалық
мағыналар деп айтуға болады. Мұндай жағдайда жоққа шығару әр түрлі сөз
табына қатысты жасалады. Басқа тілдегі зерттеулерде де осындай құбылыстар
кездесетіндігінің аталып өтуі бұл құбылыстың жалпы лингвистикаға тән
екендігін көрсетеді. Мысалы, Оспан әкесі ұрғанда жыламаса да, шешесі ұрған
уақытта тіпті жылауық (М.Әуезов). Аталған сөйлемде қарама-қарсы мағына
туғызып тұрған екі сөз бір түбірлес болғанмен мәтінде олар екі сөз табына
қатысты қолданылып отыр. Мысалы, жыламаса және жылауық сөздері түбірі жылау
етістігіне қатысты екені белгілі. Бірақ көркемдік тәсіл ретінде ұжымдылығы
ерекшелігімен көзге түсіп тұр. Себебі жазушы: Оспан әкесі ұрғанда жыламаса
да, шешесі ұрған уақытта тіпті жылайды немесе, әбден жылайды деп берсе де
болар еді. Алайда осы бір арадағы білінер-білінбес мысқыл аралас көрікті ой
дәл осы бояуын етістік (жыламаса) және зат есім (жылауық) шендестірудің
грамматикалық формасының тамаша үлгісі деуге болады.
Қадірлі ақын, құрметті қонағына Абай қадалып қарап қапты. Ақ-қарасы әлі
де айқын, таза, ұзынша көздері өзгеше боп телміре түсіп, шарасынан асып
үлкейіп қарайды. Бірақ, қазіргі сәтте кірпік қақпай қарағанмен, бұл көз -
әнші жүзін көріп отырған көз емес. Ән мен өлең сөзді, өнерлінің өзін түгел
қосып, бір бітім, бір тұтас тұлғадай қияли суретімен елестетіп, көріп
отырған көз (М.Әуезов).
Осы бір контексте әр түрлі сөз таптарынан жасалған сөздерден қарама-қарсы
ұғым туғызу жазушының асқан шеберлігін танытады. Мысалы, жекелей алғанда
қарап қалу мен көз сөздерінің семалық ұғымында ешбір қарама-қарсылық жоқ.
Қарама-қарсылық қарау немесе қарамау, көрмеу ұғымында жатыр. Мәтінді
басқаша құрып көрейік: Қадірлі ақын, құрметті қонағына Абай қадалып қарап
қапты. Ақ-қарасы әлі де айқын, таза, ұзынша көздері өзгеше боп телміре
түсіп, шарасынан үлкейіп қарайды. Бірақ, қазіргі сәтте кірпік қақпай
қарағанымен, бұл көз әнші жүзін көріп отырған жоқ. Ән мен өлең сөзді,
өнерінің өзін түгел қосып, бір бітім, біртұтас тұлғадай қияли суретімен
елестетіп көріп отыр. Мәтіндегі жалпы ойдың желісін осылай да жеткізуге
болады. Алайда, мәтіндегі ерекше бір образдылықтан, көркемділіктен ештеңе
қалған жоқ. Міне, М.Әуезов меңгерген шендестіру тәсілінің көзге көрінбес
қыр-сырларының тереңдігі осында жатыр.
Кейде шендестіру бір сөз табындағы ұғымның негізгі семаның мағынасынан
тыс тұрып қарама-қарсылық ұғымын туғызудан жасалуы мүмкін. Бұл құбылыс,
әсіресе, етістіктен жақсы байқалады. Мысалы: Осыдан бастап Қабылан
табалдырықтан бері аттап үйге кірмейтін болды. Әйтсе де, өз иесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz