Қазақстан аумағын физикалық-географиялық және геоэкологиялық тұрғыдан аудандастыруының ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Физикалық . географиялық аудандастыру проблемасының
ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1.Физикалық.географиялық аудандастыру мәселесінің тарихи аспектісі
/ 19 ғасыр және 20 ғасырдың бас кезінде Қазақстан аумағын еңдік зоналарға және биіктік белдеулерге бөлу жөніндегі алғашқы зерттеулер/ ... ... ... ... ...5
1.2.Қазақстан аумағын физикалық.географиялық аудандастыру жолындағы әртүрлі көзқарастар: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
а/.Л.С. Берг пен И.М. Крашенинниковтың аумақты ландшафтық зоналар мен морфологиялық облыстарға бөлуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
б/.А.А. Григорьевтің ландшафтық . типтік негіздегі аудандастыруы
мен ӨКЗК.нің / СОПС/ табиғи.тарихи аудандастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
в/ ММУ география кафедрасының зерттеулері. В.М.Чупахин (1968), Б.А.Федорович (1969), Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаевтардың (1978) аудандастырулары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
г/ Қазақстан аумағын аудандастырудың жаңа зерттеулерінде басшылыққа алынған принциптер. 70 жылдары ұсынылған физикалық.географиялық аудандастыру схемалары. Жазықтық және таулы аймақтарға шөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14.24
II.Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... .39
2.1 Геоэкологиялық аудандастырудың мақсаты. әрбір бөлінген аймақтың экологиялық жағдайын кеңістікте сипаттап көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.2.Геоэкологиялық анклав . геоэкологиялық аудандастырудың ең төменгі бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3.Қазақстан геожүйелерінің экологиялық бұзылу деңгейлері. Геоэкологиялық аудандастыру схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
І. Физикалық . географиялық аудандастыру проблемасының
ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1.Физикалық.географиялық аудандастыру мәселесінің тарихи аспектісі
/ 19 ғасыр және 20 ғасырдың бас кезінде Қазақстан аумағын еңдік зоналарға және биіктік белдеулерге бөлу жөніндегі алғашқы зерттеулер/ ... ... ... ... ...5
1.2.Қазақстан аумағын физикалық.географиялық аудандастыру жолындағы әртүрлі көзқарастар: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
а/.Л.С. Берг пен И.М. Крашенинниковтың аумақты ландшафтық зоналар мен морфологиялық облыстарға бөлуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
б/.А.А. Григорьевтің ландшафтық . типтік негіздегі аудандастыруы
мен ӨКЗК.нің / СОПС/ табиғи.тарихи аудандастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
в/ ММУ география кафедрасының зерттеулері. В.М.Чупахин (1968), Б.А.Федорович (1969), Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаевтардың (1978) аудандастырулары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
г/ Қазақстан аумағын аудандастырудың жаңа зерттеулерінде басшылыққа алынған принциптер. 70 жылдары ұсынылған физикалық.географиялық аудандастыру схемалары. Жазықтық және таулы аймақтарға шөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14.24
II.Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... .39
2.1 Геоэкологиялық аудандастырудың мақсаты. әрбір бөлінген аймақтың экологиялық жағдайын кеңістікте сипаттап көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.2.Геоэкологиялық анклав . геоэкологиялық аудандастырудың ең төменгі бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3.Қазақстан геожүйелерінің экологиялық бұзылу деңгейлері. Геоэкологиялық аудандастыру схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстан аумағын физикалық-географиялық және геоэкологиялық тұрғыдан аудандастыруының ерекшеліктері айқындап / анықтап/, оларға сипаттама беру.
Физикалық география теориясының қалыптасуының тарихы жер бетін табиғи зоналар мен жеке аудандарға бөлу мәселесінің дамуымен тығыз байланысты. Тұтастай және жекелеген физикалық – географиялық аудандастыру мен географиялық зонаға бөлу заңдылықтарының сабақтастығын және даму принциптерінің ортақтығын дәлелдейтін деректер осы заманғы ғылымда өте көп кездеседі. Бұл мәселені ілгері бастырып, дамытуға Қазақстанның табиғатының тарихын зерттеушілер де елеулі үлес қосты. Алайда ежелгі замандардан бастап 20 ғасырдың басына дейін Қазақстан территориясын аудандастыру және табиғи зоналарға бөлу мәселелерінің қалыптасу барысына жүйелі тарихи гографиялық талдау терең жасалған емес. Тек, Қазақстанды зерттеген академиялық экспедициялар тұңғыш рет кең көлемді физикалық – географиялық материалдар жинап, өлкенің солтүстік және батыс аудандарындағы өсімдіктердің, жануарлардың, және топырақтың таралуы жөнінен бірқатар географиялық заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік туғызады.
Қазақстанды физикалық – географиялық аудандастыру мәселелерімен Л.С.Берг, И.М. Крашенинников, А.А. Григорьев, Н.Г. Рыбин, Л.Н. Соболев, В.М.Чупахин, Б.А.Федорович , Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаев,
В.И.Прокаев, А.Е. Федина т.б. сияқты белгілі ғалымдар айналысты.
Соңғы физикалық -географиялық аудандастыру бойынша Қазақстан аумағын 8 аймаққа (Орыс жазығы өлкесі, Батыс Сібір жазығы, Орал таулы, Сарыарқа,Тұран жазығы, Алтай – Саян таулы, Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай таулы, Тянь – Шань таулы) және 46 провинцияларға бөлінді. Алдағы уақытта география ғылымының мамандарына республика территориясын ғылыми талапқа сай аудандастыру және табиғи жағдайлар мен ресурстарға баға беру міндеттері қойылып отыр.
Сондай-ақ, қазіргі уақытта физикалық-географиялық аудандастырумен қатар қолданып отырған геоэкологиялық аудандастыру белгілі бір аумақтағы қоршаған ортаны қорғау саласындағы жағдайдың кеңістік заңдылықтарын қөрсетеді. Экологиялық жағдайы бағаланатын аймақтардың экологиялық қасиеттерінің бірдейлігі, геожүйелерде экологиялық жағдайды жақсарту,қалпына келтіруге бағытталған шаралардың да бірдей болуына мүмкіндік береді. Табиғатты пайдалану мәселелерін шешуде геоэкологиялық аудандастырудың маңызы зор. Осы ұғымға табиғат құбылыстары мен процестерін қоғамға қолайлы бағытта өзгертуге арналған шаралар кешені де енеді. Бұл жағдайда жергелікті табиғат жағдайларының ерекшеліктері жан-жақты ескерілуі қажет.
Физикалық география теориясының қалыптасуының тарихы жер бетін табиғи зоналар мен жеке аудандарға бөлу мәселесінің дамуымен тығыз байланысты. Тұтастай және жекелеген физикалық – географиялық аудандастыру мен географиялық зонаға бөлу заңдылықтарының сабақтастығын және даму принциптерінің ортақтығын дәлелдейтін деректер осы заманғы ғылымда өте көп кездеседі. Бұл мәселені ілгері бастырып, дамытуға Қазақстанның табиғатының тарихын зерттеушілер де елеулі үлес қосты. Алайда ежелгі замандардан бастап 20 ғасырдың басына дейін Қазақстан территориясын аудандастыру және табиғи зоналарға бөлу мәселелерінің қалыптасу барысына жүйелі тарихи гографиялық талдау терең жасалған емес. Тек, Қазақстанды зерттеген академиялық экспедициялар тұңғыш рет кең көлемді физикалық – географиялық материалдар жинап, өлкенің солтүстік және батыс аудандарындағы өсімдіктердің, жануарлардың, және топырақтың таралуы жөнінен бірқатар географиялық заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік туғызады.
Қазақстанды физикалық – географиялық аудандастыру мәселелерімен Л.С.Берг, И.М. Крашенинников, А.А. Григорьев, Н.Г. Рыбин, Л.Н. Соболев, В.М.Чупахин, Б.А.Федорович , Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаев,
В.И.Прокаев, А.Е. Федина т.б. сияқты белгілі ғалымдар айналысты.
Соңғы физикалық -географиялық аудандастыру бойынша Қазақстан аумағын 8 аймаққа (Орыс жазығы өлкесі, Батыс Сібір жазығы, Орал таулы, Сарыарқа,Тұран жазығы, Алтай – Саян таулы, Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай таулы, Тянь – Шань таулы) және 46 провинцияларға бөлінді. Алдағы уақытта география ғылымының мамандарына республика территориясын ғылыми талапқа сай аудандастыру және табиғи жағдайлар мен ресурстарға баға беру міндеттері қойылып отыр.
Сондай-ақ, қазіргі уақытта физикалық-географиялық аудандастырумен қатар қолданып отырған геоэкологиялық аудандастыру белгілі бір аумақтағы қоршаған ортаны қорғау саласындағы жағдайдың кеңістік заңдылықтарын қөрсетеді. Экологиялық жағдайы бағаланатын аймақтардың экологиялық қасиеттерінің бірдейлігі, геожүйелерде экологиялық жағдайды жақсарту,қалпына келтіруге бағытталған шаралардың да бірдей болуына мүмкіндік береді. Табиғатты пайдалану мәселелерін шешуде геоэкологиялық аудандастырудың маңызы зор. Осы ұғымға табиғат құбылыстары мен процестерін қоғамға қолайлы бағытта өзгертуге арналған шаралар кешені де енеді. Бұл жағдайда жергелікті табиғат жағдайларының ерекшеліктері жан-жақты ескерілуі қажет.
1.Казахстан. Общая физико-географическая характеристика. /монография/. Изд-во Академии наук СССР.1950.
2.Берг Л.С. Географические зоны Советского Союза.т.1-2.М.1952.
3.Казахстан. Природные условия и естественные ресурсы СССР. Под общ.ред.академика И.П. Григорьева Изд-во Наука./ монография/.М.1969.
4. «Физико-географическое районирование СССР». Москва,Изд-во МГУ. 1960.
5.Берг Л.С. Опыт деления Сибири и Туркестана на ландшафтные и морфологические области.М.1913.
6. В.М.Чупахин «Физическая география Казахстана» Алматы, 1968
7.Джаналиева К.М.,Т.И. Будникова ,Е.Н. Вилесов и др. Физическая география РК.А.Қазақ университеті,1998
8. Ә.Б.Бірмағамбетов«Қазақстанның физикалық географиясы». Оқу құралы. Алматы,ҚазмемҚызПи, 2004
9.Рельеф Казахстана. /Пояснительная записка к геоморфологической карте Казахской ССР масштаба 1:10500 000./ часть 1-2.А. Ғылым.1991.
10. Қ.Карпеков «Физикалық – географиялық аудандастыру».Қазақ энциклопедиясы. А.1980.
11. Прокаев В.И. Физико-географическое районирование.М.Просвещение.1983
12.Исаченко А.Г. Основы ландшафтоведения и физико-географическое районирование:М.Высшая школа,1965.
13.ТушинскийГ.К., ДавыдоваМ.И.Физическая географияСССР.М.Просвещение,1976 .
14.Федина А.Е. Физико-географическое районирование.М.1973.
15. Ә.Бейсенова «Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық география идеяларының дамуы» Алматы, «Рауан», 1990 ж.
16. Ф.Н. Мильков Ландшафтная география и вопросы практики. М. Изд-во Мысль.
1966.
17.Ф.Н. Мильков Основные проблемы физической географии. М.Изд-во Высшая школа.1967.
18.Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана ./ Географические аспекты природопользования и охраны природы/.А.Қазақ университеті,2006.
19.Жакупова А.А. Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы.А.Қазақ университеті,2007.
20.Михайлов Н.И. Физико-географическое районирование.М.Изд-во МГУ.1985
21.Атлас Казахской ССР. Том 1. Природные условия и ресурсы. ГУГ и К при Совете министров СССР.. М.
22. Карта экологической напряженности Казахстана.Масштаб 1:2500000.-А. КазИМС,1996.
23.Чигаркин А.В. Геоэкологическая / созэкологическая/ карта Казахстана.// Вестник КазГУ,сер.геогр.,вып.1,1994.
24.Чупахин В.М. Природное районирование Казахстана / для целей сельского хозяйства/.- А.Наука 1970.
25.Эколого-геохимический атлас городов и промышленных центров.А.КазИМС,1996
2.Берг Л.С. Географические зоны Советского Союза.т.1-2.М.1952.
3.Казахстан. Природные условия и естественные ресурсы СССР. Под общ.ред.академика И.П. Григорьева Изд-во Наука./ монография/.М.1969.
4. «Физико-географическое районирование СССР». Москва,Изд-во МГУ. 1960.
5.Берг Л.С. Опыт деления Сибири и Туркестана на ландшафтные и морфологические области.М.1913.
6. В.М.Чупахин «Физическая география Казахстана» Алматы, 1968
7.Джаналиева К.М.,Т.И. Будникова ,Е.Н. Вилесов и др. Физическая география РК.А.Қазақ университеті,1998
8. Ә.Б.Бірмағамбетов«Қазақстанның физикалық географиясы». Оқу құралы. Алматы,ҚазмемҚызПи, 2004
9.Рельеф Казахстана. /Пояснительная записка к геоморфологической карте Казахской ССР масштаба 1:10500 000./ часть 1-2.А. Ғылым.1991.
10. Қ.Карпеков «Физикалық – географиялық аудандастыру».Қазақ энциклопедиясы. А.1980.
11. Прокаев В.И. Физико-географическое районирование.М.Просвещение.1983
12.Исаченко А.Г. Основы ландшафтоведения и физико-географическое районирование:М.Высшая школа,1965.
13.ТушинскийГ.К., ДавыдоваМ.И.Физическая географияСССР.М.Просвещение,1976 .
14.Федина А.Е. Физико-географическое районирование.М.1973.
15. Ә.Бейсенова «Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық география идеяларының дамуы» Алматы, «Рауан», 1990 ж.
16. Ф.Н. Мильков Ландшафтная география и вопросы практики. М. Изд-во Мысль.
1966.
17.Ф.Н. Мильков Основные проблемы физической географии. М.Изд-во Высшая школа.1967.
18.Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана ./ Географические аспекты природопользования и охраны природы/.А.Қазақ университеті,2006.
19.Жакупова А.А. Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы.А.Қазақ университеті,2007.
20.Михайлов Н.И. Физико-географическое районирование.М.Изд-во МГУ.1985
21.Атлас Казахской ССР. Том 1. Природные условия и ресурсы. ГУГ и К при Совете министров СССР.. М.
22. Карта экологической напряженности Казахстана.Масштаб 1:2500000.-А. КазИМС,1996.
23.Чигаркин А.В. Геоэкологическая / созэкологическая/ карта Казахстана.// Вестник КазГУ,сер.геогр.,вып.1,1994.
24.Чупахин В.М. Природное районирование Казахстана / для целей сельского хозяйства/.- А.Наука 1970.
25.Эколого-геохимический атлас городов и промышленных центров.А.КазИМС,1996
КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ- ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
География кафедрасы
БАКАЛАВРЛЫК БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақстан аумағын физикалық-географиялық және геоэкологиялық
тұрғыдан аудандастыруының ерекшеліктері
Орындаған: 050609 – география мамандығын
бітіруші
М.Асабаева
Ғылыми жетекші : п.ғ.к, доцент К.Н. Мамырова
Нормабақылаушы: Г.Е. Ниетжанова
Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі: п.ғ.к.,доцент С.К.Касенов
Хаттама № _____________ 2009
АЛМАТЫ, 2009
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Физикалық – географиялық аудандастыру проблемасының
ғылыми-теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5
1.1.Физикалық-географиялық аудандастыру мәселесінің тарихи аспектісі
19 ғасыр және 20 ғасырдың бас кезінде Қазақстан аумағын еңдік зоналарға
және биіктік белдеулерге бөлу жөніндегі алғашқы
зерттеулер ... ... ... ... ...5
1.2.Қазақстан аумағын физикалық-географиялық аудандастыру жолындағы әртүрлі
көзқарастар: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...6
а.Л.С. Берг пен И.М. Крашенинниковтың аумақты ландшафтық зоналар мен
морфологиялық облыстарға
бөлуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
б.А.А. Григорьевтің ландшафтық – типтік негіздегі аудандастыруы
мен ӨКЗК-нің СОПС табиғи-тарихи аудандастыруы
... ... ... ... ... ... ... ... ..9
в ММУ география кафедрасының зерттеулері. В.М.Чупахин (1968),
Б.А.Федорович (1969), Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаевтардың (1978)
аудандастырулары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .12
г Қазақстан аумағын аудандастырудың жаңа зерттеулерінде басшылыққа
алынған принциптер. 70 жылдары ұсынылған физикалық-географиялық
аудандастыру схемалары. Жазықтық және таулы аймақтарға
шөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14-24
II.Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми-теориялық негіздері ... ... ... .39
2.1 Геоэкологиялық аудандастырудың мақсаты- әрбір бөлінген аймақтың
экологиялық жағдайын кеңістікте сипаттап
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.2.Геоэкологиялық анклав – геоэкологиялық аудандастырудың ең төменгі
бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3.Қазақстан геожүйелерінің экологиялық бұзылу деңгейлері. Геоэкологиялық
аудандастыру
схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 50
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
Кіріспе
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстан аумағын физикалық-географиялық
және геоэкологиялық тұрғыдан аудандастыруының ерекшеліктері айқындап
анықтап, оларға сипаттама беру.
Физикалық география теориясының қалыптасуының тарихы жер бетін табиғи
зоналар мен жеке аудандарға бөлу мәселесінің дамуымен тығыз байланысты.
Тұтастай және жекелеген физикалық – географиялық аудандастыру мен
географиялық зонаға бөлу заңдылықтарының сабақтастығын және даму
принциптерінің ортақтығын дәлелдейтін деректер осы заманғы ғылымда өте көп
кездеседі. Бұл мәселені ілгері бастырып, дамытуға Қазақстанның табиғатының
тарихын зерттеушілер де елеулі үлес қосты. Алайда ежелгі замандардан бастап
20 ғасырдың басына дейін Қазақстан территориясын аудандастыру және табиғи
зоналарға бөлу мәселелерінің қалыптасу барысына жүйелі тарихи гографиялық
талдау терең жасалған емес. Тек, Қазақстанды зерттеген академиялық
экспедициялар тұңғыш рет кең көлемді физикалық – географиялық материалдар
жинап, өлкенің солтүстік және батыс аудандарындағы өсімдіктердің,
жануарлардың, және топырақтың таралуы жөнінен бірқатар географиялық
заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік туғызады.
Қазақстанды физикалық – географиялық аудандастыру мәселелерімен
Л.С.Берг, И.М. Крашенинников, А.А. Григорьев, Н.Г. Рыбин, Л.Н. Соболев,
В.М.Чупахин, Б.А.Федорович , Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаев,
В.И.Прокаев, А.Е. Федина т.б. сияқты белгілі ғалымдар айналысты.
Соңғы физикалық -географиялық аудандастыру бойынша Қазақстан
аумағын 8 аймаққа (Орыс жазығы өлкесі, Батыс Сібір жазығы, Орал таулы,
Сарыарқа,Тұран жазығы, Алтай – Саян таулы, Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай
таулы, Тянь – Шань таулы) және 46 провинцияларға бөлінді. Алдағы уақытта
география ғылымының мамандарына республика территориясын ғылыми талапқа
сай аудандастыру және табиғи жағдайлар мен ресурстарға баға беру міндеттері
қойылып отыр.
Сондай-ақ, қазіргі уақытта физикалық-географиялық аудандастырумен
қатар қолданып отырған геоэкологиялық аудандастыру белгілі бір аумақтағы
қоршаған ортаны қорғау саласындағы жағдайдың кеңістік заңдылықтарын
қөрсетеді. Экологиялық жағдайы бағаланатын аймақтардың экологиялық
қасиеттерінің бірдейлігі, геожүйелерде экологиялық жағдайды
жақсарту,қалпына келтіруге бағытталған шаралардың да бірдей болуына
мүмкіндік береді. Табиғатты пайдалану мәселелерін шешуде геоэкологиялық
аудандастырудың маңызы зор. Осы ұғымға табиғат құбылыстары мен
процестерін қоғамға қолайлы бағытта өзгертуге арналған шаралар кешені де
енеді. Бұл жағдайда жергелікті табиғат жағдайларының ерекшеліктері жан-
жақты ескерілуі қажет. Қоршаған ортаның экологиялық жағдайын қалпына
келтіруге бағытталған еңбекті және қаржыны көп қажет ететін шаралар
кешенің геоэкологияда геожүйелерді экологиялық реконструкциялау
стратегиясы деп атайды. Қазақстанның геоэкологиялық аудандастыру схемасының
әрбір геоэкологиялық провинциясы экологиялық бұзылудың белгілі бір
деңгейіне жатқызылған. Экологиялық бұзылуды бағалау критериін таңдау
геожүйелерді ранжирлеуді жалғастыруға,яғни табиғи аймақтарды экологиялық
бүзылудан одан да төмен реттік деңгейлеріне бөлуге мүмкіндік
береді.Табиғи аймақтарды біріктіру экологиялық жағдайдын қалыптастыруға
бағытталған бірдей шаралар жүйесін жасауға жағдай туғызады.
Жоғарыда аталған үстанымдарға сәйкес Қазақстанның геоэкологиялық
аудандастыру схемасында 8 физикалық-географиялық аймақтар бөлінген,олар 47
геоэкологиялық провинцияладан түрады. Соңғы кездерде Қазақстанның жеке
аймақтарында ірі масштабты физикалық – географиялық аудандастыру
зерттеулері жүргізіле бастады. Қазіргі кезде Қазақстан географиясының
алдына республика территориясын ғылыми талапқа сай физикалық – географиялық
және геоэкологиялық тұрғыдан аудандастыру және оның жеке аудандарының
табиғат жағдайлары мен табиғат ресурстарына шаруашылық жағынан баға беру
мүмкіндіктері қойылып отыр.
І. Физикалық – географиялық аудандастыру проблемасының
ғылыми-теориялық негіздері
1.1.Физикалық-географиялық аудандастыру мәселесінің тарихи аспектісі 19
ғасыр және 20 ғасырдың бас кезінде Қазақстан аумағын еңдік зоналарға және
биіктік белдеулерге бөлу жөніндегі алғашқы зерттеулер
Республика аймағын табиғат жағдайларының ерекшеліктеріне қарай жеке
аудандарға бөлу географиялық әдебиетте ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан – ақ
орын ала бастайды. Мәселен, Э.А. Эверсманның Орынбор өлкесінің табиғи
тарихы (1840) деген еңбегінде Қазақстанның батыс бөлігі 3 табиғи өңірге
бөлінеді. Олар: 1. Орманды және таулы жерлер; 2. Солтүстік және шығыс
құнарлы қара топырақты далалар өңірі; 3. Оңтүстік және оңтүстік батыс
құнарсыз далалар. Қазіргі ландшафттық ұғым бойынша бұл өңірлердің біріншісі
Оңтүстік Оралдың тау орманы мен орманды даланың солтүстігіне, екінші –
орманды дала мен далаға, үшіншісі – шөлейт пен шөлге сәйкес келеді. Осы
сияқты Қазақстанның жазықтық бөлігі
А.И. Левшин Қырзыз – қазақ немесе қырғыз – қайсақ ордалары мен далаларының
сипаттамасы (1832) деген еңбегінде 7 табиғи өңірге бөлініп, олардың әр
қайсысының табиғат жағдайларының жан – жақты сипаттамасын берді. Біріқ
аудандастырудың негізіне біріңғай принцип алынбағандықтан оның бөлген
аудандарының кейбіреуі зона іспеттес келсе (мысалға І - өңірі), екіншілері
табиғи аудан (мысалы Үстірт) сипатын алды.
Тап осы кезде Ресейдегі геоботаника ғылымын негіздеуші И.Г.Борщов Арал
– Каспий өлкесінің ботаникалық географиясы жайындағы еңбегінде (1865)
Қазақстан аумағын ландшафтылық типологиялық негізде аудандастыру жөнінде
тұңғыш қадам жасады. Оның Арал – Каспий өлкесін селеулі дала облысы, сазды
шөл облысы, тұзды шөл облысы, төбешікті құм облысы т.б. атпен бөлінуің өзі
осы принципке саяды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның оңтүстік шығыс тауларында
атап айтқанда Тянь – Шань мен Жоңғар Алатау жүйесінде биіктік табиғат
белдеулері бөліне бастады (А.Шренк, 1845; П.П.Семенов Тянь – Шанский, 1856
– 1857; Н.А.Северцов, 1873; Ш.Ш.Уәлиханов 1858 – 60).
Бұл ғалымдардың ішінде П.П.Семенов – Тянь – Шанский Іле Алатауының
солтүстік беткейін биіктік зоналарға бөлуі жалпы Орта Азия таулы аймағы
үшін ландшафтыны биіктік бойынша жіктеудің ғылыми негізі болды.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанның жазықтық бөлігінде
табиғат зоналарын бөлуді негіздеу үшін зоналық
топырақ және өсімдік типтерімен қатар климаттық көрсеткіштер қолданыла
бастады. Алғашқы метеорологиялық бақылау нәтижелерін қорытудың негізінде
Б.А.Скалов Батыс Қазақстанды үш табиғат өңіріне бөліп, олардың әр қайсысына
сипатты орташа температуралар мен жауын – шашын мөлшерін келтіреді.
1.2.Қазақстан аумағын физикалық-географиялық аудандастыру жолындағы әртүрлі
көзқарастар
а.Л.С. Берг пен И.М. Крашенинниковтың аумақты ландшафтық зоналар мен
морфологиялық облыстарға бөлуі
Қазақстан аумағын шын мәніндегі физикалық – географиялық аудандастыру
Л.С.Бергтің еңбегінен басталады Сібір мен Түркістанды ландшафтылық және
морфологиялық облыстарға бөлу тәжірибесі, 1913 ж.
Ғалым аудандастырудың бір – бірінен бөлек екі дербес тексономиялық
бірлігін ұсынады. Олар ландшафтылық зоналар және морфологиялық
облыстар деп аталады. Л.С.Берг ендік зоналарды бөлуде климат, топырақ және
өсімдік жамылғысының ерешеліктерін негіз етіп алады. Осыған орай
Қазақстанның жазықтық бөлігінде орманды дала, қара топырақты дала,
шөлейт, шөл зоналары бөлінеді. Осымен бірге ол жеке аумақтардың жер бедері
ерекшеліктеріне қарай морфологиялық облыстарды ажыратады. Олар: Батыс
Сібір, Торғай төрткүл даласы, Қырғыз (қазақ) қатпарлы аймағы, Үстірт,
Түркістан ойпаты.
Л.С.Бергтің ландшафтылық және морфологиялық принципте жүргізген бұл
аудандастыруы кейінгі физикалық – географиялық аудандастырудың негізін
қалады.
Л.С.Бергтің аудандастырғандағы кемшілігі – ландшафтылық зоналар мен
морфологиялық облыстардың бір – бірімен байланыстырылмай, бірінен – бірі
дербес қарастырылуында.
Зоналық және морфологиялық принцип И.М.Крашенинниковтың физикалық
географиялық ауданстыру схемасында бір – бірімен ұштастырылған (1923,1925).
Ол Қырғыз (қазақ) далалары ботаникалық географиялық анализ бен синтез
объект ретінде және Қырғыз (қазақ) республикасының өсімдік жамылғысы
деген еңбектерінде Қазақстанның жазықтық бөлігін ботаникалық географиялық
аудандастыру мәселелерін қарастырады. И.М.Крашенинниковтың аудандастыруы
ботаникалық географиялық деп аталғанымен шын мәніндегі кешенді физикалық
географиялық аудандастыру болды. Өйткені ол аудандастыру негізінен
мүмкіндігінше физикалық географиялық жағдайларды жан – жақты және толық
алады.
И.М.Крашенинников Қазақстанның жазықтық бөлігін ландшафтылық зоналарға
және табиғи – орографиялық облыстарға бөлді. Оның бөлген зоналары
Л.С.Бергтен басқаша аталады.
Ол төрт өсімдік зонасын бөледі:
1. Орташа ылғалды селеулі - әртүрлі шөпті дала.
2. Құрғақ селеулі дала.
3. Жусанды – бетегелі кешенді дала (шөлейтке сәйкс келеді).
4. Жусанды шөл дала (шөлге сәйкес)
И.М.Крашенинников Қазақстанды орманды дала зонасын бөлмейді. Өйткені,
ол орманды дала деп аталуы үшін орман өсімдігі плакор жағдайында (тегі
суайырықта) да өсуі керек деп есептейді. Ал, Қазақстанның Батыс Сібірге
қарасты бөлігінде орман жер бедерінің ылғалды өйыстарында өседі. Ол зоналық
құбылыс емес, интрозоналық құбылыс. Сондықтан бұл өңір орманды дала емес,
дала зонасы деп есептеулі керек дейді. И.М.Крашенинников әрбір зонаны онан
әрі подзонаға бөледі. Аудандастырудың мұннан кейінгі бірліктері табиғи –
тарихи облыс және ботаникалық аудан. Бірақ, И.М.Крашенинниковтың табиғи –
тарихи облысы морфологиялық облысына сәйкес келмейді (Бергте облыс –
дербес морфологиялық бірлік, зонамен қатар тұрады). И.М.Крашенинников
облысты ландшафтылық зоналық бөлігі ретінде қарастырады. Мысалы, біртұтас
Торғай төрткүл аймағы зоналық шегіндегі үш табиғи – тарихи облыстан тұрады:
1. Торғай төрткүл аймағының құрғақ селеулі даласы, 2. Торғай төрткүл
жусанды – бетегелі кешенді даласы, 3. Торғай төрткүл жусанды шөл даласы
(шөл).
Немесе, И.М.Крашенинников бірі ғана құрғақ селеулі дала зонасының
шегінде Батыс Сібір ойпатының Орал – Мұғалжар таулы аймағының, Орал алды
үстіртінің, Торғай төрткүл даласының, Қазақтың қатпарлы өлкесінің даларын
бөледі. Екінші сөзбен айтқанда, ол табиғи – тарихи облысты физикалық –
географиялық ауданның ландшафтылық зонадан кейінгі екінші таксономиялық
бірлігі деп есептейді. Ғалым табиғи – тарыхи облысты өз кезегінде онан әрі
ботаникалық ауданға бөледі. И.М.Крашенинников бөлген ботаникалық аудандары
шын мәнінде физикалық – географиялық аудан болып табылады. Өйткені, бұл
аудандарды бөлуде тек қана өсімдік сипатына сүйенбей геоморфологиялық және
палеогеографиялық белгілерді негізге алады. Сонымен, қорыта айтқанда
И.М.Крашенинниковтың Қазақстанның жазықтық бөлігін ботаникалық физикалық
географиялық аудандастыруы шын мәніндегі тұңғыш жүйелі аудандастыру болып
табылады.
б.А.А. Григорьевтің ландшафтық – типтік негіздегі аудандастыруы
мен ӨКЗК-нің СОПС табиғи-тарихи аудандастыруы
1944 жылы А.А.Григорьев Қазақстанның табиғат жағдайлары деген шағын
кітапшасында Қазақстан аумағын зоналарға, подзоналарға және аудандарға
бөлді.
А.А.Григорьевтің аудандастыру схемасында онан бұрынғы
аудандастырулармен салыстырғанда бірқатар жаңалықтар орын алды.
1. А.А.Григорьев И.М.Крашенинниковтың схемасындағы бірнеше дала
зоналарын бір зонаға біріктіріп, оның ішінде подзоналарға ажыратады.
2. Шөл зонасы екі дербес зонаға: солтүстік шөл мен оңтүстік шөл
зоналарына бөлінеді.
3. Жеке зоналар мен ползоналардың шегінде ландшафтылар бөлінеді:
Мысалы: солтүстік шөл зонасының шегінде құмды шөл ландшафт, теңіз жағалық
жусанды – сораңды шөл ландшафтысы т.б. ажыратылады. Ландшафтылардың басым
түріне немесе жиынтығына қарай физикалық географиялық аудан бөлінеді.
Бұдан А.А.Григорьевтің физикалық географиялық аудандарды бөлудің
негізіне ландшафт типтерін алғаны көрінеді. Екінші бір көңіл аударарлық
мәселе ол зоналар мен подзоналарды бөлуде басым топырақ - өсімдік түрлері,
ауданның температурасы мен жауын – шашынның арақатынасы, яғни ылғалдану
дәрежесі ғана емес, радиациялық жағдайларды да ескерген.
Қазақстанды физикалық географиялық аудандастырудағы жаңа кезең КСРО
Ғылым Академиясының өндіргіш күштерді зерттеу жөніндегі кеңестің (СОПС)
бүкіл Кеңес Одағын табиғи – тарихи аудандастыру схемасында орын алды. Бұл
схемада аудандардың ең ірі бірлігі физикалық географиялық аймақ болып
белгіленеді. Аймақ зонаға, өз кезегінде зона провинцияға бөлінеді.
Қазақстан аумағы төрт жазықтық (Шығыс Еуропа жазығы, Батыс Сібір ойпаты,
Қазақтың қатпарлы өлкесі, Тұран ойпаты) және екі таулы аймаққа (Алтай –
Саян және Орта Азия таулы аймақтары) жатқызылады.
Жазықтық аймақтың шегінде орманды дала, дала, құрқақ дала шөлейт және
шөл зоналары белгіленеді. Бұл схемада құрғақ дала жеке зона ретінде
алынған.
Провинция жазықтарда зонаның бөлігі ретінде алынса, тауларда тікелей
аумақтық бөлігі ретінде қабылданған. Мысалы: таулы аймағының Тянь – Шань
провинциясы ОКЗК схемасында морфологиялық облыстар физикалық географиялық
аудандастырудағы ең ірі бірлік ретінде ұсынылып физикалық географиялық
аймақ деп аталған.
Тікелей Қазақстан территориясын физикалық географиялық аудандастыру
мәселесі Н.Г.Рыбиннің ҚазССР Ғылым академиясының хабарламаларында
жарияланған мақаласында қарастырылды. (1948). Автор республика аумағын ең
алдымен Солтүстік, Оңтүстік, Батыс, Шығыс және Орталық Қазақстан деп бес
ірі бөлікке бөледі. Автор физикалық географиялық аудандастыруға
ландшафтылық географиялық зоналарды негіз етіп алады. Ол республиканың
жазықтық бөлігінде дала, шөл дала және шөл зоналарын бөледі. Осы
ландшафтылық зоналардың үстіне морфологиялық зоналар салынады. Географиялық
– морфологиялық белгілеріне қарай бөлінетін бұл облыстар физикалық
географиялық аудан деп аталады. Бірақ физикалық географиялық аудандарды
бөлуде бір ізділік жоқ. Сондықтан да Торғай үстірті мен Каспий ойпаты
сияқты ірі аумақтар Арал маңы Қарақұмы, Үлкен Борсық пен Кіші Борсық, Орал
алды сияқты шағын аумақтар мен бірдей таксономиялық дәрежеде қарастырылған.
Торғай үстірті мен Каспий маңы ойпатының жеке бөліктерінің табиғат
жағдайлары бір – бірінен елеулі айырма жасайтындықтан ондай ірі аумақтарды
тұтасынан физикалық географиялық ауданға жатқызу қисынға келмейтіні айдан
анық. Сондай - ақ автор аудандық шолуға ыңғайлылық үшін деп республика
территориясын алдымен бес ірі бөлікке бөлуі де қисынсыз. Кезінде
Н.Н.Баранский экономикалық аудандар ретінде белгіленген Солтүстік,
Оңтүстік, Батыс, Шығыс және Орталық Қазақстан физикалық география
тұрғысынан ешқандай тексономиялық бірлікке сәйкес келмейді. Бұлай болу
аудандастыру схемасын жөнсіз күрделендіріп жіберген.
Жеке аудандардың шегінде тағайындалған ландшафт типтері ала – құла.
Автор ландшафт типтерін белгілеуде ландшафтылық подзоналарды негіз етіп
алған. Бірақ, бұл принцип үнемі сақталып отырмайды.
Қазақстанды арнайы физикалық географиялық аудандастыру жөніндегі
А.А.Григорьевтің схемасын әрі қарай Л.Н.Соболев жетілдіре түсті (1950).
Л.Н.Соболев бүкіл Қазақстанды алдымен жазықтық және таулы бөліктерге
бөледі. Ол Қазақстанның жазықтық бөлігінде дала, шөлейт және шөл зоналарын
ажыратады. А.А.Григорьев сияқты Л.Н.Соболев те орманды дала зонасын
бөлмейді. Бірақ дала зонасының солтүстік шегінде қайың шоқ ормандары
сипатты деп есептейді. Әрі қарай шөл зонасын 2, дала зонасы 3 подзонаға
бөледі, ал шөлейтті ондай подзонаға бөлмейді. Автор әрбір зонаның шегінде
грунт жағдайларына қарай ландшафт типтерін ажыратады
(сазды, құмды және қиыршықты дала, шөлетті және шөл ландшафтылары).
Зонадан кейінгі таксономиялық бірлік - округ. Бұл бірлікке жіктеуде
бірыңғай принцип жоқ. Дала зонасы екіге – дала және құрғақ дала округтарына
бөлінсе, шөл дала бір ғана округке жатқызылады. Оның есесіне шөл зонасында
батыстан – шығысқа қарай бірін – бірі алмастырып отыратын 5 округке келеді.
Таулы бөлікте Алтай, Жоңғар, Солтүстік Тянь – Шань және Батыс Тянь –
Шань округтары ажыратылады.
Автор бөлген таксономиялық бірліктердің ішінде зоналар мен ландшафт
типтерінің топырақ - өсімдік жамылғысына толық сипаттама берген, ал
аудандардың тек аттары ғана аталады.
Кешенді физикалық географиялық сипаттамалардың берілмеуі, аудандастыру
принциптерінің ашып көрсетілмеуі және округтерге бөлудің ала – құлалығы бұл
схеманың басты кемшілігіне жатады.
в ММУ география кафедрасының зерттеулері. В.М.Чупахин (1968),
Б.А.Федорович (1969), Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаевтардың (1978)
аудандастырулары
1968 жылы Мәскеу мемлекеттік университетінің КСРО физикалық географиясы
кафедрасы ғалымдары жасап шығарған КСРО – ны физикалық географиялық
аудандастыру картасымен сипаттамасында елді кешенді негізде физикалық
географиялық аудандастыру белгілі бір жүйеге салынды. Бұл аудандастыру
схемасында физикалық географиялық аймақ, зоналық облыс (таулы облыс),
провинция жіктелген. Онда Қазақстанның жазықтық бөлігі Батыс Сібір, Шығыс
Еуропа, Тұран, Орталық Қазақстан, таулы бөлігі – Орал, Оңтүстік Сібір, Орта
Азия таулы аймақтарына жатқызылған. Жазықтық аймақ – зонаға (зоналық
облысқа) таулы аймақ – таулы облысқа, онан әрі облыс провинцияға бөлінген.
ММУ ғалымдарының бұл схемасын аз кем өзгерістермен мұнан кейінгі
В.М.Чупахиннің (1968), Б.А.Федоровичтің (1969), Н.А.Гвоздецкий мен
В.А.Николаевтың (1978) аудандастыруларына негіз болды.
В.М.Чупахиннің Қазақстанның жазықтық бөлігін зоналық – провинциялық
негізде аудандастырумен қатар, таулы аймақтарына да ендік зоналарға
жатқызады. Атап айтқанда, Оңтүстік Сібір таулы аймағы дала, Орал және
Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай аймағы шөлейт, Орта Азия таулы аймағы шөл
ландшафт зонасына жатқызылады.
Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаевтың аудандастыру схемасында Н.Г.Рыбиннің
ізімен Қазақстан 4 ірі бөлікке бөлінген. Олар Солтүстік –
батыс, Солтүстік және Оңтүстік – Шығыс Қазақстан. Бұл бөліктер ешқандай
таксономиялық бірлікке сәйкес келмейтіндіктен аудандастыру схемасын
орынсыз күрделендіріп тұр. Сол сияқты Қазақстан жазықтық бөлігінде дала
зонасынан құрғақ даланы дербес ландшафтылық зона ретінде бөліп қарастыруда
дәлелсіз.
Ал Іле Алатауы провинциясы солтүстік Тянь – Шаньның шығыс бөлігіндегі
Іле Алатауын, Кетпен жотасын, Қаратау жотасын қамтиды. Провинция Тянь –
Шаньның солтүстік геологиялық зонасына кіреді. Бұнда протерозой және
төменгі палеозой геосинклинальды шөгінділері таралған.
Провинция территориясы 8 және 9 балдық сейсмикалық зонаға жатады.
Вертикальдық зоналық дала зонасынан бастап, барлық зонаны қамтиды.
Егіншілік, шаруашылығы, бау – бақша дамыған. Туризм және альпинизм
орталығы.
Мұндағы Қырғыз жотасы провинциясының Қазақстанға тек қана солтүстік
беткейінің тік бітетін батыс бөлігі кіреді. Қазақстандық бөліктің
абсолюттік биіктігі 3000 м-ден аспайды. Негізінен протерозой және төменгі
палеозойдың жыныстарынан түзілген. Провинцияда астық тұқымдас дала,
шалғынды дала ландшафтылары үстемірек келеді.
Соңғы Қаратау провинциясы биіктігі орташа Қаратау жотасын қамтиды.
Негізінен архей, протерозой және палеозойдың дислокацияға ұшыраған
қабаттарынан құралған, ал тау алды бөлігі мезозой, палеоген және неоген
шөгінділерінен тұрады. Провинция территориясы 5 және 6 балдық сейсмикалық
зонада жатыр. Негізінен шөлейт және дала ландшафтылары таралған. Суармалы
егіншілік, мал шаруашылығы дамыған.
Оңтүстік – Батыс Тянь – Шань облысындағы Өгем провинциясы Қазақстан
жерінде Өгем жотасының батыс беткейін ғана қамтиды. Герциннің гранит және
гранодиорит интрузияларының қиып өткен палеозой шөгінділерінен құралған.
Вертикальдық зоналық эфемерлі – жусанды шөлейт, астық тұқымдас – эфемерлі
субтропикалық дала, шалғынды – бұталы дала, субальпі және альпі шалғындары
зоналарын қамтиды. Тәлімі егіншілік, суармалы егіншілік, бау – бақша, мал
шаруашылығы дамыған.
г Қазақстан аумағын аудандастырудың жаңа зерттеулерінде басшылыққа
алынған принциптер. 70 жылдары ұсынылған физикалық-географиялық
аудандастыру схемалары
Қазақстанды физикалық географиялық аудандастыруда қолданылатын принциптер.
1. Кешенділік – аудандастыруда зоналық провинциялық және азоналық
факторлардың жиынтығы толық есепке алынады.
2. Генетикалық. Әрбір физикалық географиялық регион біртұтас табиғат
кешені ретінде дамиды. Сондықтан регионның даму тарихын тек қана
жер бедерінің даму тарихы ретінде қарастыру дұрыс емес.
Генетикалық принцип дегенді аумақтық тек қана геологиялық –
геоморфологиялық бірлігі ғанан емес, барлық компоненттер
кешенінің шығу тегі жөнінен бірлігі деп түсінген жөн.
3. Аумақтық-тұтастық принципі. Бұл принцип бойынша аудан бірліктері
біртұтас болуы керек, бір – бірінен алшақ жатқан учаскелер бір
таксономиялық аудан бірлік құрауы мүмкін емес.
Аудандастырудың таксономиялық бірліктері жазықтарда – аймақ, зоналық
облыс, таулы облыс, таулы провинциядан тұрады. Осы негізде Қазақстан аумағы
төмендегідей табиғи региондарға жобаланып бөлінді.
Жазықтық бөлігі
Шығыс Еуропа жазығы аймағы
Облыстары: Далалық
Шөлейт
Шөл
Провинциялар: Далалық облыс: Жалпы сырт және Елек провинциялары.
Шөлейт облысы: Каспий маңы ойпаты және Жем үстірті провинциялары.
Шөл облысы: Атырау және Бозащы провинциялары.
Батыс Сібір жазығы аймағы
Облыстары: Орманды дала облысы, далалық облысы
Провинциялар:Орманды дала облысы – Есіл маңы провинциясы. Далалық облыс
– Қостанай, Есіл – Ертіс, Ертіс маңы – Құланды провинциясы
Орталық Қазақстан аймағы
Облыстары: Далалық
Шөлейт
Шөл
Провинциялар: Далалық облыс – Торғай үстірті, Сарыарқа Шөлейт облыс –
Торғай үстірті, Шөлейті, Батыс Сарыарқа және Шығыс Сарыарқа. Шөл:
Оңтүстік Торғай, Сарыарқаның Оңтүстік беткейі.
Тұран және Оңтүстік Балқаш маңы аймағы.
Облысы: Шөл зонасы.
Провинциялар: Маңғыстау, Үстірт, Солтүстік Арал маңы, Сырдария
маңы, Бетпақдала, Мойынқұм, Оңтүстік Балқаш маңы.
Таулы бөлігі:
Орал маңы аймағы
Облыс: Оңтүстік Орал
Провинциялар: Батыс Алтай, Оңтүстік Алтай, Қалба.
Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай таулы аймағы.
Провинциялар: Сауыр – Тарбағатай облысы – Зайсан, Сауыр, Тарбағатай.
Жоңғар Алатауы – Батыс Жоңғар.
Тянь – Шань таулы аймағы.
Облыстары: Солтүстік Тянь – Шань, Батыс Тянь – Шань, Орталық Тянь –
Шань.
Провинциялар: Солтүстік Тянь – Шань – Кетпен, Іле Алатауы, Қырғыз
Жотасы.
Батыс Тянь – Шань – Қаратау, Піскем – Угам таулары.
Шығыс Еуропа және Батыс Сібір жазықтық аймақтары
Қазақстанға Шығыс Еуропа жазығы аймағының оңтүстік – шығыс шеті кіреді.
Оған Каспий маңы ойпаты, Жалпы Сырт және Жем үстірті жатады. Бұл аудандар
бір аймаққа шығу тегінің ұқсастығы жөнінен бірігеді. Бәрінің де негізінде
кембриге дейін қалыптасқан Шығыс Еуропа ежелгі платформасының қатпарланып
іргетасы орналасқан. Оның үстін палеозой, мезозой және кайнозой шөгінді тау
жыныстарының горизонталь қабаттары жауып жатыр.
Платформаның жеке бөліктері баяу көтерілу және ойысуларға ұшырап, әр
түрлі геологиялық кезеңдерге теңіз астынан босаған. Аймақтың жеке
бөліктерінің континенттік даму тарихының ұзақтығының әр түрлі болуы олардың
геологиялық құрылысы мен жер бедерінің ғана емес, сонымен бірге басқа да
табиғат компоненттерінің айырмашылығын тудырған. Жеке алғанда Жалпы Сырт
теңіз астынан мезозойдың соңында, Жем үстірті палеоген теңізі шегінгеннен
кейін, ал Каспий маңы ойпаты төрттік дәуірдегі мұз басудан кейін босаған.
Аймақтың қазақстандық бөлігінің жер беті Жалпы Сыртта 250 – 350 м деп
Каспий маңы ойпатының теңіз жағалауында – 28 (-25) м-ге дейін аласарады.
Климаты шұғыл континенттік құрғақ. Жауын – шашын солтүстігінде 350 –
400 мм деп оңтүстігінде 150 мм-ге дейін азаяды. Соған сәйкес 3 табиғат
зонасы: дала, шөлейт және шөл тараған.
Аймақ 3 облысқа бөлінеді. Шығыс Еуропа жазығының далалық облысы Елек
және Жем үстірті провинцияларынан тұрады.
Шығыс Еуропа жазығының шөлейт облысы жер бедерінің ерекшелігінің
негізінде 2: Каспий маңы ойпаты және Жем үстірті провинцияларына бөлінеді.
Шығыс Еуропа жазығының шөл облысында Атырау және Бозащы провинциялары
ажыратылады.
Батыс Сібір жазығы аймақтарының негізінде Батыс Сібір герциндік тақтасы
жатыр. Жер бетінің өте тегіс келіп, нашар өңделуі аймақтың табиғат
ерекшеліктерінің негізін құрайды. Батыс Сібір Қазақстанға оңтүстік шеті (
Солтүстік Қазақ жазығы ) кіреді. Батыс Сібірдің орманды дала облысының
Қазақстанға қарайтын бөлігі Есіл маңы провинциясын құрайды. Далалық облыста
Қостанай (Тобыл – Обаған), Есіл – Ертіс және Ертіс маңы – Құлынды
провинциялары ажыратылады.
Орталық Қазақстан және Тұран аймағы
Орталық Қазақстан физикалық географиялық аймағына Сарыарқа мен Торғай
үстірті жатқызылады. Сарыарқаның негізінде Қазақ қалқаны деп аталатын
палеозой массиві орналасқан. Торғай үстіртінің геологиялық құрылысы да
палеозойға (герцин тау түзілуінде) қалыптасқан. Оның негізін құрайтын
Торғай иіні Оңтүстік Орал мен Сарыарқаның аралығындағы платформалық иін.
Шығу тегі жөнінен Тұран тақтасынан гөрі осы қатпарлы аймақтармен тығыз
байланысты. Торғай үстіртінің қазіргі табиғат жағдайлары да Сарыарқаға
ұқсас. Мұнан Сарыарқаны алып жататын табиғат зоналары тікелей жалғасады.
Орталық Қазақстан дала, шөлейт және шөл зоналық облыстарын қамтиды.
Далалық облыс – Торғай үстіртінің ижәне Сарыарқаның далалық
провинцияларына, шөл облысы – Торғай үстіртінің және Сарыарқаның оңтүстік
шетінің шөл провинцияларына жіктеледі.
Тұран аймағына Қазақсттанның оңтүстік жазықтық бөлігі түгелдей дерлік
енеді. Аймақтың солтүстік шекарасы шамамен Мұғалжардың, Торғай үстіртінің
және Ұлытаудың оңтүстігі арқылы Балқаш – Алакөл ойысына жалғасады. Батыста
Каспий маңы ойпаты мен шектеледі.
Тұран (немесе Тұран және оңтүстік Балқаш маңы) аймағы түгелдей щөл
зонасында жатыр. Абсолют биіктік көпшілік бөлігінде 300 м-ге жетпейді.
Аймақтың негізін жас платформалық құрылым сәйкес келеді. Оның үстінде
мезокайнозойдың горизонталь шөгінді қабаттары орналасқан. Платформаның
күшті қатпарланған палеозой іргетасы Маңғыстау мен Қызылқұмда ғана жер
бетіне шығып, аласа тау құрайды. Жылдық жауын – шашын 200 мм-ден аспайды,
ал Үстірттің оңтүстік – шығысында, Сырдарияның төменгі ағысында және Балқаш
көлінің төңірегінде 100 мм-ден де кем. Буланушылық 1000-2000 мм климат
ерекшеліктері жөнінен 2 секторға бөлінеді. Жерорта теңіздік секторға
жататын батыс бөлігінде (Қаратауға дейін) жауын – шашынның максимумы жылдың
салқын маусымына тура келеді. Сондықтан бұл бөлігінде эфемерлер мен
эфемероидтар қаптап өседі. Шығыс бөлігі Орталық Азия климаттық секторында
жайласқан. Мұндай көктемде жауын – шашын аз жауады, максимум жаз айларына
ауысады. Соған сәйкес эфемерлер мен эфемероидтар аз, олардың орнын жусан
алады.
Аймақтың Қазақстандық бөлігі. Тұран шөл облысын құрайды. Ол Маңғыстау
үстірті, Үстірт. Солтүстік Арал маңы, Сыр бойы, Мойынқұм, Бетпақдала,
Оңтүстік Балқаш маңы провинцияларына жіктеледі.
Қазақстанның таулы бөлігі. Орал таулы аймағы. Алтай – Саян таулы аймағы.
Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай таулы аймағы
Қазақстанға Орал тулы аймағының Оңтүстік Орал облысының оңтүстік
аласарған шеті кіреді. Мұнда Мұғалжар аласа тау провинциясы мен Орал сырты
үстірті провинциялары ажыратылады. Қазақстанға Алтай – Саян таулы аймағының
Алтай облысының Батыс бөлігі қарайды. Герцин тау түзілуінде қатпарланып
көтерілген Алтай тауы бүкіл мезозой эрасында және палеогенде денудацияға
ұшырап, тегістелген, аласарған, жер бедерінің жасаруы неогендік және
төрттік дәуірдегі жаңа тектоникалық қозғалыстармен байланысты. Соған орай
жоталардың суайырық бөліктері көбінесе тегіс болып келеді.
Биіктік белдеулік Алтайдың солтүстік – батысында дала зонасынан,
оңтүстік – шығысында шөлейттен басталады. Дала зонасынан жоғарыда орманды
дала, орман, субальпі және альпі белдеулері өтеді. Қазақстандық Алтайдың
солтүстік – батысында мүкті – қыналы тундра орын алады.
Қазақстандық Алтай 3 провинцияға бөлінеді: Батыс Алтай, Оңтүстік Алтай
және Қалба.
Сауыр – Тарбағатай – Жоңғар Алатауы аймағы.
Аймақтың негізгі бөлігі Қытай жерінде жатыр. Кең көлемді Жоңғар ойысын
жан – жағынан тау жоталары қоршаған. Қазақстанға Жоңғар ойысының батыс
бөлігі (Зайсан қазаншұңқыры), Тарбағатай, Сауыр, Жоңғар Алатауы жоталары
кіреді. Бұл орографиялық бірліктер бір аймаққа табиғатының Сібір мен Орта
Азия тауларының аралығындағы өтпелі жағдайына байланысты біріктіріледі.
Мұндай жағдай өсімдіктер мен жануарлар құрамынан айқын көрінеді. Жоңғар
Алатауында қылқан жапырақты ағаш құрамында Тянь – Шань сипатты тянь – шань
шыршасы басым, сонымен бірге оған Семенов майқарағайының орнына Сібір
майқарағайы араласады. Жоңғар Алатауының биіктау шалғындықтарының құрамында
Орта Азиялық өсімдіктермен қатар сібірлік түрлері өседі. Сауыр мен
Тарбағатайдың биіктау шалғындықтарының құрамында алтайлық түрлер көп,
сонымен бірге тау бастарын сібір тауларына сипатты жалаңдар алып жатады.
Аймақтың фаунасының құрамында орта азиялық түрлермен бірге сібірлік түрлер
араласып таралған.
Биіктік белдеулік спектрі тау алды жазықтарында оңтүстікте шөл,
солтүстікте шөлейттен басталады . Олар тау етегінде шөлейт пен далаға
ауысады. Орта таулы белдеуде төменде әр түрлі шөпті астық тұқымдасты
шалғынды дала алқаптары алма және көктерек шоқ ормандарымен кезектесіп
келеді. Жоғарыда оңтүстік беткейде шалғында қылқан қылқан жапырақты
ормандар таралған. Оңтүстік беткейде орман аз, көбінесе аңғарларды ғана
алып жатады және олар тау дала ландшафты мен бірігіп
таралады. Биік тау белдеуде тау шалғын ландшафты, ең биік тау бастарында
жалаңдарға, одан әрі гляциалды – нивалдық белдерге өтеді.
Аймақ Сауыр – Тарбағатай облысы және Жоңғар Алатауы облыстарына
бөлінеді.
Сауыр – Тарбағатай облысы Зайсан, Сауыр және Тарбағатай
провинцияларына жіктеледі.
Жоңғар Алатауының Қазақстан жерінде Батыс Жоңғар провинциясы
кіреді.
Тянь – Шань таулы аймағы
Тянь – Шань биік таулы аймақ. Оның аумағының 70 пайыздайын 1500 м-ден
биікте жатыр. Мұндағы Жеңіс (7439м) және Хантәңірі (6995м) дүниежүзіндегі
аса биік шыңдардың қатарына жатады.
Тянь – Шань ендік бойдап созылып жатқан жоталар мен аса ірі тау аралық
ойыстардан тұрады. Қазақстанға Солтүстік Тянь – Шань мен Батыс Тянь –
Шаньның біраз жері кіреді.
Аймақ каледон және герцин тау түзілулерінің нәтижесінде қатпарланған.
Ұзаққа созылған денудацияның нәтижесінде аласарған тау жүйесі жаңа
тектоникалық жерімен қайта көтерілген. Тектоникалық қозғалыстар қазіргі
кезде де жалғасуда. (күшіті жерсілкінулер).
Тянь – Шаньның биік тау тізбектерін альпілік – мұздық жер бедері алып
жатады. Сонымен бірге биік таулы аймақта ежелгі тегіс беттер жиі кездеседі.
Орташа биік жоталардың үсті де көбінесе тегіс.
Аймақтың климатының құрғақшылық сипаты аридтік топырақ типтері мен
ксерофиттік өсімдік топтарының кен таралуына себеп болады.
Тянь – Шань Солтүстік, Батыс, Орталық, Шығыс және Оңтүстік облыстарға
бөлінеді. Қазақстан жеріне негізінен Солтүстік Тянь – Шань мен Батыс Тянь –
Шань кіреді.
Солтүстік Тянь – Шань облысы ұзынан ұзақ созылған жоталардан (Шу –
Таулары, Қырғыз жотасы, Іле Алатауы, Күнгей Алатауы, Кетпен) және жартылай
тұйықталған аса ірі тау аралық ойыстардан (Шоң – Кебін, Кеген, Текес)
тұрады.
Солтүстік Тянь – Шань аймақтың басқа бөліктерінен қарағанда суық ауа
массаларының ықпалына көбірек ұшырайды. Климаты бореалдық сипатта. Өсімдік
және жануарлар әлемінде де бореалдық элементтер көп кездеседі. Биіктік
белдеулік спектірінде орманды – шалғынды дала мен биік тау шалғындары кен
таралған.
Іле, Шу – Іле, Іле Алатауы, Кетпен, Қырғыз, Күнгей Алатауы
провинцияларына жіктеледі.
Батыс Тянь – Шань Қырғыз бен Талас Алатауы жоталарына батысқа қарай
орналасқан. Оның жоталары Тянь – Шаньның басқа облыстарынан ерекше
солтүстік – батыс және оңтүстік – шығыс бағытта, қолдың саласындай бытырап
таралған (Қаратау, Талас Алатауы және онан тарамданып кететін Угам, Піскем
т.б. жоталары). Облыстың аймақтық басқа облыстарынан
ерекшелігі ландшафтты Алдыңғы Азия мен Жерорта теңіз аймақтарымен тығыз
байланысты. Солтүстік, солтүстік – шығыстан таралатын ауа массаларының
әсері мұнда әлсіреп жетеді. Оның орнына Жерорта теңіздік секторға сипатты
атмосфералық процестер басым. Солндықтан облыстар жауын – шашын қыс –
көктем маусымында басым түседі. Биік тау басына қарай жауын – шашын
максимумы жазға ауысады. Климатының осы ерекшелігіне сәйкес тау етегінде
эфемерлік шөл мен шөлейт (аласа шөпті саваноид) мен жеміс – жаңғақ
ормандарына, ең жоғарыда ағаш тәріздес арша
тоғайларына өтеді.Облыс Қаратау және Піскем – Угам провинцияларына
жіктеледі.
20 ғасырдың 70 жылдары жасалған физикалық - географиялық
аудандастырудың схемасы
Жоғарыда аталған заңдылықтар ескеріле отырылып, Қазақстанның соңғы 1970
жылғы жасалған физикалық – географиялық аудандастыру схемасы төмендегідей:
А. Орыс (Шығыс Еуропа) жазығы өлкесі
Қуаң дала зонасы
Провинциялар: 1. жалпы сырт
2. Елек
Шөлейт зонасы
Провинциялар: 3. Өзен – Жайық
4. Жем
Шөл зонасы
Провинция: 5. Каспий маңы
Ә. Батыс Сібір жазығы өлкесі
Провинция: 6. Есіл
Дала зонасы
Провинциялар: 7. Тобыл маңы
8. Шағалалы – Ертіс
Қуаң дала зонасы
Провинциялар: 9. Ертіс маңы
10. Құлынды
Қуаң дала зонасы
Провинция: 11. Солтүстік Торғай
Шөлейт зонасы
Провинция: 12. Оңтүстік Торғай
Провинциялар: 13. Маңғыстау
14. Үстірт
15. Солтүстік Арал маңы
16. Төменгі Сырдария
17. Ортаңғы Сырдария
18. Солтүстік Қызылқұм
19. Бетпақдала
20. Мойынқұм
21. Балқаш – Алакөл
В. Орал таулы өлкесі
Оңтүстік таулы облысы
Провинциялар: 22. Мұғалжар
23. Орал сырты
Г. Сарыарқа (Қазақстанның ұсақ шоқылығы) өлкесі
Дала зонасы
Провинция: 24. Көкшетау
Қуаң дала зонасы
Провинциялар: 25. Атбасар
26. Теңіз
27. Баянауыл – Қарқаралы
Шөлейт зонасы
Провинциялар: 28. Ұлытау
29. Сарысу – Қызыжар
30. Қызылтас
Ғ. Алтай – Саян таулы өлкесі
Алтай облысы
Провинциялар:
31. Шыңғыстау
32. Батыс Алтай
33. Оңтүстік Алтай
34. Қалба
Д. Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай өлкесі
Сауыр – Тарбағатай облысы
Провинциялар:
35. Зайсан
36. Тарбағатай
37. Сауыр
38. Барлық – Майлы
Жоңғар облысы
Провинциялар:
39. Жоңғар Алатауы
40. Батыс Жоңғар
Е. Тянь – Шань таулы өлкесі
Солтүстік Тянь – Шань облысы
Провинциялар:
41. Іле
42. Шу – Іле
43. Іле Алатауы
44. Қырғыз жотасы
45. Қаратау
Оңтүстік – батыс Тянь – Шань облысы
Провинциялар:
46. Өгем
Қазақстанның жазықтық және таулы аймақтарына шолу
Орыс (Шығыс Еуропа) жазығы өлкесінің Қазақстан жеріне Оңтүстік – Шығыс
бөлігі кіреді. Солтүстік шекарасы Жалпы Сырттың оңтүстігін қамтиды, шығы
шекарасы Оңтүстік Оралдың батыс етегімен өтеді. Өлкенің абсолюттік биіктігі
солтүстіктен оңтүстікке қарай – Каспий теңізіне қарай 250 – 350 м – ден
теңіз деңгейінен 28 м – ге дейін төмендейді. Тектоникалық жағынан өлке
дөкембрийлік Орыс платформасының оңтүстік – шығыс шығыңқы бөлігін құрайды.
Бұл бөлік Капий маңы ойысын және Орал алды (Жем) үстіптін қамтиды; көне
кристалдық фундаменті төменгі палеозодан кайнозойға дейінгі шөгінді тыс
тұнбалары астына шөккен. Каспий маңы синеклизасы кейінірек тау жаралу
қозғалысын басынан өткізген Қазақстанның басқа территорияларынан өте
күрделі айырмашылығы бар. Геофизикалық және сейсмикалық зерттеулер
нәтижесінде Каспий маңы синеклизасының 6800 м тереңдікке дейінгі аралығының
жалпы құрылысы анықталды. Синеклаза барлық жағынан дерлік флексуралармен
шектелген. Фундаменттің беткі құрылымы жиектік зонадан орталыққа қарай 7 –
8 км – ден 22 – 23 км – ге дейін шөккен.
Батыс Қазақстан территориясын солтүстіктен оңтүстікке қарай Жайық өзені
кесіп өтеді. Қалған бөліктері ішкі 2 тұйық алаптарға (Волга – Жайық, Жайық
– Жем) жатады. Жер асты сулары дер бетіне таяу орналасады, тұзды келеді.
Физикалық – географиялық өлкенің табиғат ерекшелігі ең алдымен оның
құрлықтық терең ортасында, Атлант мұхитынан қашықта жатуымен сипатталады.
Европа Физикалық – географиялық өлкесі құрамында 3 ендік зоналар (қуаң
дала, шөлейт және шөл) айқын байқалады. Геологиялық – геоморфологиялық
жағынан 5 провинцияға ажыратылады.
Қуаң дала зонасындағы Жалпы Сырт провинциясы – кең көлемдегі қырат,
Орыс жазығының қиыр шығыс провинциясы. Қазақстанға осы провинцияның Оралдың
солтүстігінде жатқан шағын оңтүстік бөлігі ғана кіреді. Жалпы Сырт юра және
бор жыныстарынан түзілген. Қазіргі рельеф пішіні неогендегі шағын
көтерілімде түзілген және ағын судың эррозиялық әрекеттерінен құралған.
Күңгірт қызыл қоңыр топырақ үстінде қалыптасқан бетегелі – бозды дала
негізінен жыртылған (65% - ке дейін). Провинция жайылым мен суармалы
егіншілікке пайдаланылады.
Қуаң дала зонасындағы Елек провинциясы Орал алды үстіртін және Каспий
маңы ойпатының солтүстігін қамтиды. Оңтүстік бөлігі тұзды құм – бездер
айқын ажыратылатын терең тектоникалық ойыс үстінде орналасқан. Рельефі
батыстан шығысқа қарай 250 м – ден 400 м – ге дейін биіктейді. Провинцияға
нағыз қызыл қоңыр топырақ тән келеді. Көп бөлігін сор алып
жатыр. Өсімдік жамылғысында қуаң даланың жусанды – астық тұқымдас
түрлері басымырақ таралған. Провинция жайымдылыққа пайдаланылады.
Шөлейт зонасындағы Өзен – Жайық провинциясы Элтон көлі мен Жем үстірті
аралығында орналасқан. Абсолюттік биіктігі солтүстігіндегі 50 м – ден
оңтүстіктегі Каспий теңізі жағалауында 0 м – ге дейін төмендейді.
Төрттік дәуірде территорияны екі рет Каспий теңізінің суы басқан. Провинция
территориясы үстімен Кіші Өзен, Үлкен Өзен, Көшім, Ашыөзек, Өлеңті,
Бұлдырыпты өзендері ақты. Провинция территориясында кең аңғарлары, көл
табандар және көлдер (Шалқар, Жақсыбай, Аралсор, Сарышығанақ, Жалтыр)
кезектесіп отыратын ойпаңдар басымырақ келеді.
Шөлейт зонасындағы Жем провинциясы Жем үстіртін қамтиды, Каспий маңы
ойпаты мен Мұғалжар тауының арасында орналасқан. Территорияның бетін
негізінен жоғары бор жыныстары жауып тұрады. Абсолюттік биіктігі 100 – 300
м. Првинцияның Солтүстігінде бозғылт қызыл қоңыр, ал оңтүстігінде қоңыр
топырақ жамылғылары қалыптасқан. Жем провинциясы – Батыс Қазақстанның
негізгі жайылымдық аймағы. Ойыл, Сағыз және Жем өзенінің орта ағысында
суармалы егіншілік қалыптасқан. Провинция территориясы мұнайлы.
Шөл зонасындағы Каспий маңы провинциясы. Каспий маңы ойпатының оңтүстік
бөлігіне сай келеді. Оның солтүстік шекарасы шамамен нөлінші горизонтальға
сай келеді. Территория геологиялық жағынан жас. Теңіздің құм тасты және
саздақты шөгінділері рельефтің аккумуляциялық пішіндерін қалыптастырған.
Провинцияға қоңыр топырақ жамылғысында дамыған астық тұқымдас – жусанды шөл
өсімдік жамылғысы тән. Прогвинцияның басты байлығы – мұнай, газ және борат.
Батыс Сібір жазығы өлкесі Батыс Сібір жазығын қамтиды. Қазақстан
жеріне өлкенің оңтүстік етегі кіреді. Орал сырты үстіртінен Алтайға дейін
(ұзындығы 1400 км – лік, ені батысында 250 км, орталығында 100 км,
шығысында 500 км) жіңішке белдеу жасап созылып жатыр. Тектониеалық жағынан
Батыс Сібір плитасына сай келеді. Плита тұғырына таяу өзінің сипаты жөнінен
Оралдың, ал оңтүстігі Қазақтың ұсақ шоқылығының жыныстарына жақын келетін
дислокацияға ұшыраған палеозой жыныстарынан құралған қатпарлық фундамент
орналасқан. Климаты тым континенттік. Қыста бұл өңірге сібірдің барикалық
максимумы аймағынан таралатын қоңыржай белдеудің континенттік ауа массалары
ықпал етеді. Рельефінің жазықтығы ландшафтысының зоналық ерекшелігін айқын
ажыратуға мүмкіндік береді. Өлкенің Қазақстандық бөлігінде орманды дала,
дала және қуаң дала зоналарының 5 провинйиясы орналасқан.
Орманды дала зонасындағы Есіл провинциясы. Қазақстанның қиыр солтүстік
бөлігін алып жатыр. Есіл өзенінің батыс және шығыс өңірлерін қамтиды.
Есілдің орманды даласындағы сұр орман және сілтісізденген қара топырақ
жамылғысында көктеректі – қайыңды және қайың ормандары мен шоқ тоғайлары
өседі. Шоқ тоғайлар аралығында астық тұқымдас әр түрлі
шөпті шалғындық дала орналасқан. Сүтті – етті мал шаруашылығы биязы жүнді
қой және шошқа шаруашылықтары дамыған.
Дала зонасындағы Тобыл маңы провинциясы Батыс Сібір жазығының оңтүстік
бөлігін алып жатыр. Батыста Орал сырты үстірті, оңтүстігінде
Торғай үстірті, шығысында Есілдің сол жағалауы аралығында орналасқан.
Провинция жеріне Обаған қоңыр көмір бассейінінің солтүстік бөлігі кіреді.
Батыс бөлігінде Қостанай көлбеу жазығы орналасқан. Өзен аңғарлары саяз (30
м – ге дейін). Мұздану дәуірінде көне Тобыл – Обаған қолаты мен Тұран
жазығына қарай су аққандығын дәлелдейтін терасса теңірек таралған. Тобыл
маңы провинциясы кәдімгі қара топырақ жамылғысы үстінде дамыған әр түрлі
шөпті – астық тұқымдас далаға ажыратылады.
Дала зонасындағы Шағалалы – Ертіс провинциясы дала зонасының шығыс
бөлігін қамтиды. Тобыл маңы провинциясымен салыстырғанда мұнда палеозой
фундаменті теңірек шөккен. Өзен торы нашар дамыған. Жер асты сулары
минералды келеді. Көлге бай, көпшілігі тұзды. Ірілері Алабота, Кіші Қарой,
Үлкен Қарой, Теке, Қызылқақ, т.б. Өсімдік жамылғысы кәдімгі қара топырақ
үстінде дамыған әр түрлі шөпті – сәбіз шөпті – қызыл бозды дала түрілерінен
құралған. Провинция егіншілікке және мал жайылымына пайдаланылады.
Бұл зонадағы Құлынды провинциясы Ертіс аңғарынан шығысқа қарай созылып
жатқан қуаң дала зонасының шығыс ауданын қамтиды. Дәлірек айтқанда Бараба
даласының оңтүстігіндегі Обь – Ертіс өзен аралықтарында орналасқан.
Қазақстанға жіңішке батыс жиігі қарайды. Провинция Құлынды тектоникалық
ойысы үстінде жатыр. Бетін флювиогляциалық және төрттік кезеңнің көлдік
шөгінделері жатқан. Құлынды даласында солтүстіктен оңтүстікке қарай
бағытталған көтеріңкі жалдар анық байқалады. Оңтүстік бөлігінде табиғи
тұйық сайжыралар көп кездеседі. Қазақстанға қарайтын бөлігінің климаттық
жағдайы қуаң келеді. Жылына бар болғаны 250 – 260 мм – де жауын – шашын
түседі. Сондықтан Құлынды даласында қыстың басынан басиап қар тоқтату
жұмыстарын жүргізу қажет. 52º с.е – тен солтүстікке қарайғы көне аллюийлік
рельефтегі күңгірт қызыл қоңыр топырақ жамылғысының бетегейлі – жусанды
дала, оңтүстіктегі нағыз қызыл қоңыр топырақты өңірді бетегейлі далалық
аймақ алып жатыр. Провинция территориясының 90%-ке дейінгі ауданы
жыртылған.
Тұран жазығы өлкесінің Қазақстан жеріне солтүстік, шығыс және батыс
бөліктері кіреді. Өлке батысында Каспий жағалауы Мұғалжар және Оңтүстік
Оралымен, солтүстігінде Торғай үстірті және Сарыарқамен, шығысында Тянь –
Шань және Памир – Алай етегіне қоршалған. Солтүстікке Торғай қолаты арқылы
Батыс Сібір жазығының жалғасады. Тұран жазағының негізін эпигерциендік,
платформалық құрылым – Тұран плитасы құрайды. Тұран плитасы табаны
құрылысының күрделілігі Орал, Сарыарқа, Тянь – Шань сияқты күрделі
құрылымдармен ұштасуына байланысты. Тұран плитасының жабындық тысы жоғарғы
триас пен юраның сұр түсті терригендік палеогеннің карбонттық –
териогендік, неоген, антропоген жүйелерінің құм кесекті моласса
формацияларынан түзілген. Бұлар плитаның Батыс бөлігінде көбінесе теңіздік,
шығыс жағында континенттік шөгінділерден түзілген. Бүркеніш қабатының
қалыңдығы әр түрлі. Төменгі
Сырдария сияқты көтерілімдерде жыныстардың қат – қабаттары жұқарып, 1000 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ- ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
География кафедрасы
БАКАЛАВРЛЫК БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақстан аумағын физикалық-географиялық және геоэкологиялық
тұрғыдан аудандастыруының ерекшеліктері
Орындаған: 050609 – география мамандығын
бітіруші
М.Асабаева
Ғылыми жетекші : п.ғ.к, доцент К.Н. Мамырова
Нормабақылаушы: Г.Е. Ниетжанова
Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі: п.ғ.к.,доцент С.К.Касенов
Хаттама № _____________ 2009
АЛМАТЫ, 2009
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Физикалық – географиялық аудандастыру проблемасының
ғылыми-теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5
1.1.Физикалық-географиялық аудандастыру мәселесінің тарихи аспектісі
19 ғасыр және 20 ғасырдың бас кезінде Қазақстан аумағын еңдік зоналарға
және биіктік белдеулерге бөлу жөніндегі алғашқы
зерттеулер ... ... ... ... ...5
1.2.Қазақстан аумағын физикалық-географиялық аудандастыру жолындағы әртүрлі
көзқарастар: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...6
а.Л.С. Берг пен И.М. Крашенинниковтың аумақты ландшафтық зоналар мен
морфологиялық облыстарға
бөлуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
б.А.А. Григорьевтің ландшафтық – типтік негіздегі аудандастыруы
мен ӨКЗК-нің СОПС табиғи-тарихи аудандастыруы
... ... ... ... ... ... ... ... ..9
в ММУ география кафедрасының зерттеулері. В.М.Чупахин (1968),
Б.А.Федорович (1969), Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаевтардың (1978)
аудандастырулары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .12
г Қазақстан аумағын аудандастырудың жаңа зерттеулерінде басшылыққа
алынған принциптер. 70 жылдары ұсынылған физикалық-географиялық
аудандастыру схемалары. Жазықтық және таулы аймақтарға
шөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14-24
II.Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми-теориялық негіздері ... ... ... .39
2.1 Геоэкологиялық аудандастырудың мақсаты- әрбір бөлінген аймақтың
экологиялық жағдайын кеңістікте сипаттап
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.2.Геоэкологиялық анклав – геоэкологиялық аудандастырудың ең төменгі
бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3.Қазақстан геожүйелерінің экологиялық бұзылу деңгейлері. Геоэкологиялық
аудандастыру
схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 50
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
Кіріспе
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстан аумағын физикалық-географиялық
және геоэкологиялық тұрғыдан аудандастыруының ерекшеліктері айқындап
анықтап, оларға сипаттама беру.
Физикалық география теориясының қалыптасуының тарихы жер бетін табиғи
зоналар мен жеке аудандарға бөлу мәселесінің дамуымен тығыз байланысты.
Тұтастай және жекелеген физикалық – географиялық аудандастыру мен
географиялық зонаға бөлу заңдылықтарының сабақтастығын және даму
принциптерінің ортақтығын дәлелдейтін деректер осы заманғы ғылымда өте көп
кездеседі. Бұл мәселені ілгері бастырып, дамытуға Қазақстанның табиғатының
тарихын зерттеушілер де елеулі үлес қосты. Алайда ежелгі замандардан бастап
20 ғасырдың басына дейін Қазақстан территориясын аудандастыру және табиғи
зоналарға бөлу мәселелерінің қалыптасу барысына жүйелі тарихи гографиялық
талдау терең жасалған емес. Тек, Қазақстанды зерттеген академиялық
экспедициялар тұңғыш рет кең көлемді физикалық – географиялық материалдар
жинап, өлкенің солтүстік және батыс аудандарындағы өсімдіктердің,
жануарлардың, және топырақтың таралуы жөнінен бірқатар географиялық
заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік туғызады.
Қазақстанды физикалық – географиялық аудандастыру мәселелерімен
Л.С.Берг, И.М. Крашенинников, А.А. Григорьев, Н.Г. Рыбин, Л.Н. Соболев,
В.М.Чупахин, Б.А.Федорович , Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаев,
В.И.Прокаев, А.Е. Федина т.б. сияқты белгілі ғалымдар айналысты.
Соңғы физикалық -географиялық аудандастыру бойынша Қазақстан
аумағын 8 аймаққа (Орыс жазығы өлкесі, Батыс Сібір жазығы, Орал таулы,
Сарыарқа,Тұран жазығы, Алтай – Саян таулы, Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай
таулы, Тянь – Шань таулы) және 46 провинцияларға бөлінді. Алдағы уақытта
география ғылымының мамандарына республика территориясын ғылыми талапқа
сай аудандастыру және табиғи жағдайлар мен ресурстарға баға беру міндеттері
қойылып отыр.
Сондай-ақ, қазіргі уақытта физикалық-географиялық аудандастырумен
қатар қолданып отырған геоэкологиялық аудандастыру белгілі бір аумақтағы
қоршаған ортаны қорғау саласындағы жағдайдың кеңістік заңдылықтарын
қөрсетеді. Экологиялық жағдайы бағаланатын аймақтардың экологиялық
қасиеттерінің бірдейлігі, геожүйелерде экологиялық жағдайды
жақсарту,қалпына келтіруге бағытталған шаралардың да бірдей болуына
мүмкіндік береді. Табиғатты пайдалану мәселелерін шешуде геоэкологиялық
аудандастырудың маңызы зор. Осы ұғымға табиғат құбылыстары мен
процестерін қоғамға қолайлы бағытта өзгертуге арналған шаралар кешені де
енеді. Бұл жағдайда жергелікті табиғат жағдайларының ерекшеліктері жан-
жақты ескерілуі қажет. Қоршаған ортаның экологиялық жағдайын қалпына
келтіруге бағытталған еңбекті және қаржыны көп қажет ететін шаралар
кешенің геоэкологияда геожүйелерді экологиялық реконструкциялау
стратегиясы деп атайды. Қазақстанның геоэкологиялық аудандастыру схемасының
әрбір геоэкологиялық провинциясы экологиялық бұзылудың белгілі бір
деңгейіне жатқызылған. Экологиялық бұзылуды бағалау критериін таңдау
геожүйелерді ранжирлеуді жалғастыруға,яғни табиғи аймақтарды экологиялық
бүзылудан одан да төмен реттік деңгейлеріне бөлуге мүмкіндік
береді.Табиғи аймақтарды біріктіру экологиялық жағдайдын қалыптастыруға
бағытталған бірдей шаралар жүйесін жасауға жағдай туғызады.
Жоғарыда аталған үстанымдарға сәйкес Қазақстанның геоэкологиялық
аудандастыру схемасында 8 физикалық-географиялық аймақтар бөлінген,олар 47
геоэкологиялық провинцияладан түрады. Соңғы кездерде Қазақстанның жеке
аймақтарында ірі масштабты физикалық – географиялық аудандастыру
зерттеулері жүргізіле бастады. Қазіргі кезде Қазақстан географиясының
алдына республика территориясын ғылыми талапқа сай физикалық – географиялық
және геоэкологиялық тұрғыдан аудандастыру және оның жеке аудандарының
табиғат жағдайлары мен табиғат ресурстарына шаруашылық жағынан баға беру
мүмкіндіктері қойылып отыр.
І. Физикалық – географиялық аудандастыру проблемасының
ғылыми-теориялық негіздері
1.1.Физикалық-географиялық аудандастыру мәселесінің тарихи аспектісі 19
ғасыр және 20 ғасырдың бас кезінде Қазақстан аумағын еңдік зоналарға және
биіктік белдеулерге бөлу жөніндегі алғашқы зерттеулер
Республика аймағын табиғат жағдайларының ерекшеліктеріне қарай жеке
аудандарға бөлу географиялық әдебиетте ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан – ақ
орын ала бастайды. Мәселен, Э.А. Эверсманның Орынбор өлкесінің табиғи
тарихы (1840) деген еңбегінде Қазақстанның батыс бөлігі 3 табиғи өңірге
бөлінеді. Олар: 1. Орманды және таулы жерлер; 2. Солтүстік және шығыс
құнарлы қара топырақты далалар өңірі; 3. Оңтүстік және оңтүстік батыс
құнарсыз далалар. Қазіргі ландшафттық ұғым бойынша бұл өңірлердің біріншісі
Оңтүстік Оралдың тау орманы мен орманды даланың солтүстігіне, екінші –
орманды дала мен далаға, үшіншісі – шөлейт пен шөлге сәйкес келеді. Осы
сияқты Қазақстанның жазықтық бөлігі
А.И. Левшин Қырзыз – қазақ немесе қырғыз – қайсақ ордалары мен далаларының
сипаттамасы (1832) деген еңбегінде 7 табиғи өңірге бөлініп, олардың әр
қайсысының табиғат жағдайларының жан – жақты сипаттамасын берді. Біріқ
аудандастырудың негізіне біріңғай принцип алынбағандықтан оның бөлген
аудандарының кейбіреуі зона іспеттес келсе (мысалға І - өңірі), екіншілері
табиғи аудан (мысалы Үстірт) сипатын алды.
Тап осы кезде Ресейдегі геоботаника ғылымын негіздеуші И.Г.Борщов Арал
– Каспий өлкесінің ботаникалық географиясы жайындағы еңбегінде (1865)
Қазақстан аумағын ландшафтылық типологиялық негізде аудандастыру жөнінде
тұңғыш қадам жасады. Оның Арал – Каспий өлкесін селеулі дала облысы, сазды
шөл облысы, тұзды шөл облысы, төбешікті құм облысы т.б. атпен бөлінуің өзі
осы принципке саяды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның оңтүстік шығыс тауларында
атап айтқанда Тянь – Шань мен Жоңғар Алатау жүйесінде биіктік табиғат
белдеулері бөліне бастады (А.Шренк, 1845; П.П.Семенов Тянь – Шанский, 1856
– 1857; Н.А.Северцов, 1873; Ш.Ш.Уәлиханов 1858 – 60).
Бұл ғалымдардың ішінде П.П.Семенов – Тянь – Шанский Іле Алатауының
солтүстік беткейін биіктік зоналарға бөлуі жалпы Орта Азия таулы аймағы
үшін ландшафтыны биіктік бойынша жіктеудің ғылыми негізі болды.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанның жазықтық бөлігінде
табиғат зоналарын бөлуді негіздеу үшін зоналық
топырақ және өсімдік типтерімен қатар климаттық көрсеткіштер қолданыла
бастады. Алғашқы метеорологиялық бақылау нәтижелерін қорытудың негізінде
Б.А.Скалов Батыс Қазақстанды үш табиғат өңіріне бөліп, олардың әр қайсысына
сипатты орташа температуралар мен жауын – шашын мөлшерін келтіреді.
1.2.Қазақстан аумағын физикалық-географиялық аудандастыру жолындағы әртүрлі
көзқарастар
а.Л.С. Берг пен И.М. Крашенинниковтың аумақты ландшафтық зоналар мен
морфологиялық облыстарға бөлуі
Қазақстан аумағын шын мәніндегі физикалық – географиялық аудандастыру
Л.С.Бергтің еңбегінен басталады Сібір мен Түркістанды ландшафтылық және
морфологиялық облыстарға бөлу тәжірибесі, 1913 ж.
Ғалым аудандастырудың бір – бірінен бөлек екі дербес тексономиялық
бірлігін ұсынады. Олар ландшафтылық зоналар және морфологиялық
облыстар деп аталады. Л.С.Берг ендік зоналарды бөлуде климат, топырақ және
өсімдік жамылғысының ерешеліктерін негіз етіп алады. Осыған орай
Қазақстанның жазықтық бөлігінде орманды дала, қара топырақты дала,
шөлейт, шөл зоналары бөлінеді. Осымен бірге ол жеке аумақтардың жер бедері
ерекшеліктеріне қарай морфологиялық облыстарды ажыратады. Олар: Батыс
Сібір, Торғай төрткүл даласы, Қырғыз (қазақ) қатпарлы аймағы, Үстірт,
Түркістан ойпаты.
Л.С.Бергтің ландшафтылық және морфологиялық принципте жүргізген бұл
аудандастыруы кейінгі физикалық – географиялық аудандастырудың негізін
қалады.
Л.С.Бергтің аудандастырғандағы кемшілігі – ландшафтылық зоналар мен
морфологиялық облыстардың бір – бірімен байланыстырылмай, бірінен – бірі
дербес қарастырылуында.
Зоналық және морфологиялық принцип И.М.Крашенинниковтың физикалық
географиялық ауданстыру схемасында бір – бірімен ұштастырылған (1923,1925).
Ол Қырғыз (қазақ) далалары ботаникалық географиялық анализ бен синтез
объект ретінде және Қырғыз (қазақ) республикасының өсімдік жамылғысы
деген еңбектерінде Қазақстанның жазықтық бөлігін ботаникалық географиялық
аудандастыру мәселелерін қарастырады. И.М.Крашенинниковтың аудандастыруы
ботаникалық географиялық деп аталғанымен шын мәніндегі кешенді физикалық
географиялық аудандастыру болды. Өйткені ол аудандастыру негізінен
мүмкіндігінше физикалық географиялық жағдайларды жан – жақты және толық
алады.
И.М.Крашенинников Қазақстанның жазықтық бөлігін ландшафтылық зоналарға
және табиғи – орографиялық облыстарға бөлді. Оның бөлген зоналары
Л.С.Бергтен басқаша аталады.
Ол төрт өсімдік зонасын бөледі:
1. Орташа ылғалды селеулі - әртүрлі шөпті дала.
2. Құрғақ селеулі дала.
3. Жусанды – бетегелі кешенді дала (шөлейтке сәйкс келеді).
4. Жусанды шөл дала (шөлге сәйкес)
И.М.Крашенинников Қазақстанды орманды дала зонасын бөлмейді. Өйткені,
ол орманды дала деп аталуы үшін орман өсімдігі плакор жағдайында (тегі
суайырықта) да өсуі керек деп есептейді. Ал, Қазақстанның Батыс Сібірге
қарасты бөлігінде орман жер бедерінің ылғалды өйыстарында өседі. Ол зоналық
құбылыс емес, интрозоналық құбылыс. Сондықтан бұл өңір орманды дала емес,
дала зонасы деп есептеулі керек дейді. И.М.Крашенинников әрбір зонаны онан
әрі подзонаға бөледі. Аудандастырудың мұннан кейінгі бірліктері табиғи –
тарихи облыс және ботаникалық аудан. Бірақ, И.М.Крашенинниковтың табиғи –
тарихи облысы морфологиялық облысына сәйкес келмейді (Бергте облыс –
дербес морфологиялық бірлік, зонамен қатар тұрады). И.М.Крашенинников
облысты ландшафтылық зоналық бөлігі ретінде қарастырады. Мысалы, біртұтас
Торғай төрткүл аймағы зоналық шегіндегі үш табиғи – тарихи облыстан тұрады:
1. Торғай төрткүл аймағының құрғақ селеулі даласы, 2. Торғай төрткүл
жусанды – бетегелі кешенді даласы, 3. Торғай төрткүл жусанды шөл даласы
(шөл).
Немесе, И.М.Крашенинников бірі ғана құрғақ селеулі дала зонасының
шегінде Батыс Сібір ойпатының Орал – Мұғалжар таулы аймағының, Орал алды
үстіртінің, Торғай төрткүл даласының, Қазақтың қатпарлы өлкесінің даларын
бөледі. Екінші сөзбен айтқанда, ол табиғи – тарихи облысты физикалық –
географиялық ауданның ландшафтылық зонадан кейінгі екінші таксономиялық
бірлігі деп есептейді. Ғалым табиғи – тарыхи облысты өз кезегінде онан әрі
ботаникалық ауданға бөледі. И.М.Крашенинников бөлген ботаникалық аудандары
шын мәнінде физикалық – географиялық аудан болып табылады. Өйткені, бұл
аудандарды бөлуде тек қана өсімдік сипатына сүйенбей геоморфологиялық және
палеогеографиялық белгілерді негізге алады. Сонымен, қорыта айтқанда
И.М.Крашенинниковтың Қазақстанның жазықтық бөлігін ботаникалық физикалық
географиялық аудандастыруы шын мәніндегі тұңғыш жүйелі аудандастыру болып
табылады.
б.А.А. Григорьевтің ландшафтық – типтік негіздегі аудандастыруы
мен ӨКЗК-нің СОПС табиғи-тарихи аудандастыруы
1944 жылы А.А.Григорьев Қазақстанның табиғат жағдайлары деген шағын
кітапшасында Қазақстан аумағын зоналарға, подзоналарға және аудандарға
бөлді.
А.А.Григорьевтің аудандастыру схемасында онан бұрынғы
аудандастырулармен салыстырғанда бірқатар жаңалықтар орын алды.
1. А.А.Григорьев И.М.Крашенинниковтың схемасындағы бірнеше дала
зоналарын бір зонаға біріктіріп, оның ішінде подзоналарға ажыратады.
2. Шөл зонасы екі дербес зонаға: солтүстік шөл мен оңтүстік шөл
зоналарына бөлінеді.
3. Жеке зоналар мен ползоналардың шегінде ландшафтылар бөлінеді:
Мысалы: солтүстік шөл зонасының шегінде құмды шөл ландшафт, теңіз жағалық
жусанды – сораңды шөл ландшафтысы т.б. ажыратылады. Ландшафтылардың басым
түріне немесе жиынтығына қарай физикалық географиялық аудан бөлінеді.
Бұдан А.А.Григорьевтің физикалық географиялық аудандарды бөлудің
негізіне ландшафт типтерін алғаны көрінеді. Екінші бір көңіл аударарлық
мәселе ол зоналар мен подзоналарды бөлуде басым топырақ - өсімдік түрлері,
ауданның температурасы мен жауын – шашынның арақатынасы, яғни ылғалдану
дәрежесі ғана емес, радиациялық жағдайларды да ескерген.
Қазақстанды физикалық географиялық аудандастырудағы жаңа кезең КСРО
Ғылым Академиясының өндіргіш күштерді зерттеу жөніндегі кеңестің (СОПС)
бүкіл Кеңес Одағын табиғи – тарихи аудандастыру схемасында орын алды. Бұл
схемада аудандардың ең ірі бірлігі физикалық географиялық аймақ болып
белгіленеді. Аймақ зонаға, өз кезегінде зона провинцияға бөлінеді.
Қазақстан аумағы төрт жазықтық (Шығыс Еуропа жазығы, Батыс Сібір ойпаты,
Қазақтың қатпарлы өлкесі, Тұран ойпаты) және екі таулы аймаққа (Алтай –
Саян және Орта Азия таулы аймақтары) жатқызылады.
Жазықтық аймақтың шегінде орманды дала, дала, құрқақ дала шөлейт және
шөл зоналары белгіленеді. Бұл схемада құрғақ дала жеке зона ретінде
алынған.
Провинция жазықтарда зонаның бөлігі ретінде алынса, тауларда тікелей
аумақтық бөлігі ретінде қабылданған. Мысалы: таулы аймағының Тянь – Шань
провинциясы ОКЗК схемасында морфологиялық облыстар физикалық географиялық
аудандастырудағы ең ірі бірлік ретінде ұсынылып физикалық географиялық
аймақ деп аталған.
Тікелей Қазақстан территориясын физикалық географиялық аудандастыру
мәселесі Н.Г.Рыбиннің ҚазССР Ғылым академиясының хабарламаларында
жарияланған мақаласында қарастырылды. (1948). Автор республика аумағын ең
алдымен Солтүстік, Оңтүстік, Батыс, Шығыс және Орталық Қазақстан деп бес
ірі бөлікке бөледі. Автор физикалық географиялық аудандастыруға
ландшафтылық географиялық зоналарды негіз етіп алады. Ол республиканың
жазықтық бөлігінде дала, шөл дала және шөл зоналарын бөледі. Осы
ландшафтылық зоналардың үстіне морфологиялық зоналар салынады. Географиялық
– морфологиялық белгілеріне қарай бөлінетін бұл облыстар физикалық
географиялық аудан деп аталады. Бірақ физикалық географиялық аудандарды
бөлуде бір ізділік жоқ. Сондықтан да Торғай үстірті мен Каспий ойпаты
сияқты ірі аумақтар Арал маңы Қарақұмы, Үлкен Борсық пен Кіші Борсық, Орал
алды сияқты шағын аумақтар мен бірдей таксономиялық дәрежеде қарастырылған.
Торғай үстірті мен Каспий маңы ойпатының жеке бөліктерінің табиғат
жағдайлары бір – бірінен елеулі айырма жасайтындықтан ондай ірі аумақтарды
тұтасынан физикалық географиялық ауданға жатқызу қисынға келмейтіні айдан
анық. Сондай - ақ автор аудандық шолуға ыңғайлылық үшін деп республика
территориясын алдымен бес ірі бөлікке бөлуі де қисынсыз. Кезінде
Н.Н.Баранский экономикалық аудандар ретінде белгіленген Солтүстік,
Оңтүстік, Батыс, Шығыс және Орталық Қазақстан физикалық география
тұрғысынан ешқандай тексономиялық бірлікке сәйкес келмейді. Бұлай болу
аудандастыру схемасын жөнсіз күрделендіріп жіберген.
Жеке аудандардың шегінде тағайындалған ландшафт типтері ала – құла.
Автор ландшафт типтерін белгілеуде ландшафтылық подзоналарды негіз етіп
алған. Бірақ, бұл принцип үнемі сақталып отырмайды.
Қазақстанды арнайы физикалық географиялық аудандастыру жөніндегі
А.А.Григорьевтің схемасын әрі қарай Л.Н.Соболев жетілдіре түсті (1950).
Л.Н.Соболев бүкіл Қазақстанды алдымен жазықтық және таулы бөліктерге
бөледі. Ол Қазақстанның жазықтық бөлігінде дала, шөлейт және шөл зоналарын
ажыратады. А.А.Григорьев сияқты Л.Н.Соболев те орманды дала зонасын
бөлмейді. Бірақ дала зонасының солтүстік шегінде қайың шоқ ормандары
сипатты деп есептейді. Әрі қарай шөл зонасын 2, дала зонасы 3 подзонаға
бөледі, ал шөлейтті ондай подзонаға бөлмейді. Автор әрбір зонаның шегінде
грунт жағдайларына қарай ландшафт типтерін ажыратады
(сазды, құмды және қиыршықты дала, шөлетті және шөл ландшафтылары).
Зонадан кейінгі таксономиялық бірлік - округ. Бұл бірлікке жіктеуде
бірыңғай принцип жоқ. Дала зонасы екіге – дала және құрғақ дала округтарына
бөлінсе, шөл дала бір ғана округке жатқызылады. Оның есесіне шөл зонасында
батыстан – шығысқа қарай бірін – бірі алмастырып отыратын 5 округке келеді.
Таулы бөлікте Алтай, Жоңғар, Солтүстік Тянь – Шань және Батыс Тянь –
Шань округтары ажыратылады.
Автор бөлген таксономиялық бірліктердің ішінде зоналар мен ландшафт
типтерінің топырақ - өсімдік жамылғысына толық сипаттама берген, ал
аудандардың тек аттары ғана аталады.
Кешенді физикалық географиялық сипаттамалардың берілмеуі, аудандастыру
принциптерінің ашып көрсетілмеуі және округтерге бөлудің ала – құлалығы бұл
схеманың басты кемшілігіне жатады.
в ММУ география кафедрасының зерттеулері. В.М.Чупахин (1968),
Б.А.Федорович (1969), Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаевтардың (1978)
аудандастырулары
1968 жылы Мәскеу мемлекеттік университетінің КСРО физикалық географиясы
кафедрасы ғалымдары жасап шығарған КСРО – ны физикалық географиялық
аудандастыру картасымен сипаттамасында елді кешенді негізде физикалық
географиялық аудандастыру белгілі бір жүйеге салынды. Бұл аудандастыру
схемасында физикалық географиялық аймақ, зоналық облыс (таулы облыс),
провинция жіктелген. Онда Қазақстанның жазықтық бөлігі Батыс Сібір, Шығыс
Еуропа, Тұран, Орталық Қазақстан, таулы бөлігі – Орал, Оңтүстік Сібір, Орта
Азия таулы аймақтарына жатқызылған. Жазықтық аймақ – зонаға (зоналық
облысқа) таулы аймақ – таулы облысқа, онан әрі облыс провинцияға бөлінген.
ММУ ғалымдарының бұл схемасын аз кем өзгерістермен мұнан кейінгі
В.М.Чупахиннің (1968), Б.А.Федоровичтің (1969), Н.А.Гвоздецкий мен
В.А.Николаевтың (1978) аудандастыруларына негіз болды.
В.М.Чупахиннің Қазақстанның жазықтық бөлігін зоналық – провинциялық
негізде аудандастырумен қатар, таулы аймақтарына да ендік зоналарға
жатқызады. Атап айтқанда, Оңтүстік Сібір таулы аймағы дала, Орал және
Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай аймағы шөлейт, Орта Азия таулы аймағы шөл
ландшафт зонасына жатқызылады.
Н.А.Гвоздецкий мен В.А.Николаевтың аудандастыру схемасында Н.Г.Рыбиннің
ізімен Қазақстан 4 ірі бөлікке бөлінген. Олар Солтүстік –
батыс, Солтүстік және Оңтүстік – Шығыс Қазақстан. Бұл бөліктер ешқандай
таксономиялық бірлікке сәйкес келмейтіндіктен аудандастыру схемасын
орынсыз күрделендіріп тұр. Сол сияқты Қазақстан жазықтық бөлігінде дала
зонасынан құрғақ даланы дербес ландшафтылық зона ретінде бөліп қарастыруда
дәлелсіз.
Ал Іле Алатауы провинциясы солтүстік Тянь – Шаньның шығыс бөлігіндегі
Іле Алатауын, Кетпен жотасын, Қаратау жотасын қамтиды. Провинция Тянь –
Шаньның солтүстік геологиялық зонасына кіреді. Бұнда протерозой және
төменгі палеозой геосинклинальды шөгінділері таралған.
Провинция территориясы 8 және 9 балдық сейсмикалық зонаға жатады.
Вертикальдық зоналық дала зонасынан бастап, барлық зонаны қамтиды.
Егіншілік, шаруашылығы, бау – бақша дамыған. Туризм және альпинизм
орталығы.
Мұндағы Қырғыз жотасы провинциясының Қазақстанға тек қана солтүстік
беткейінің тік бітетін батыс бөлігі кіреді. Қазақстандық бөліктің
абсолюттік биіктігі 3000 м-ден аспайды. Негізінен протерозой және төменгі
палеозойдың жыныстарынан түзілген. Провинцияда астық тұқымдас дала,
шалғынды дала ландшафтылары үстемірек келеді.
Соңғы Қаратау провинциясы биіктігі орташа Қаратау жотасын қамтиды.
Негізінен архей, протерозой және палеозойдың дислокацияға ұшыраған
қабаттарынан құралған, ал тау алды бөлігі мезозой, палеоген және неоген
шөгінділерінен тұрады. Провинция территориясы 5 және 6 балдық сейсмикалық
зонада жатыр. Негізінен шөлейт және дала ландшафтылары таралған. Суармалы
егіншілік, мал шаруашылығы дамыған.
Оңтүстік – Батыс Тянь – Шань облысындағы Өгем провинциясы Қазақстан
жерінде Өгем жотасының батыс беткейін ғана қамтиды. Герциннің гранит және
гранодиорит интрузияларының қиып өткен палеозой шөгінділерінен құралған.
Вертикальдық зоналық эфемерлі – жусанды шөлейт, астық тұқымдас – эфемерлі
субтропикалық дала, шалғынды – бұталы дала, субальпі және альпі шалғындары
зоналарын қамтиды. Тәлімі егіншілік, суармалы егіншілік, бау – бақша, мал
шаруашылығы дамыған.
г Қазақстан аумағын аудандастырудың жаңа зерттеулерінде басшылыққа
алынған принциптер. 70 жылдары ұсынылған физикалық-географиялық
аудандастыру схемалары
Қазақстанды физикалық географиялық аудандастыруда қолданылатын принциптер.
1. Кешенділік – аудандастыруда зоналық провинциялық және азоналық
факторлардың жиынтығы толық есепке алынады.
2. Генетикалық. Әрбір физикалық географиялық регион біртұтас табиғат
кешені ретінде дамиды. Сондықтан регионның даму тарихын тек қана
жер бедерінің даму тарихы ретінде қарастыру дұрыс емес.
Генетикалық принцип дегенді аумақтық тек қана геологиялық –
геоморфологиялық бірлігі ғанан емес, барлық компоненттер
кешенінің шығу тегі жөнінен бірлігі деп түсінген жөн.
3. Аумақтық-тұтастық принципі. Бұл принцип бойынша аудан бірліктері
біртұтас болуы керек, бір – бірінен алшақ жатқан учаскелер бір
таксономиялық аудан бірлік құрауы мүмкін емес.
Аудандастырудың таксономиялық бірліктері жазықтарда – аймақ, зоналық
облыс, таулы облыс, таулы провинциядан тұрады. Осы негізде Қазақстан аумағы
төмендегідей табиғи региондарға жобаланып бөлінді.
Жазықтық бөлігі
Шығыс Еуропа жазығы аймағы
Облыстары: Далалық
Шөлейт
Шөл
Провинциялар: Далалық облыс: Жалпы сырт және Елек провинциялары.
Шөлейт облысы: Каспий маңы ойпаты және Жем үстірті провинциялары.
Шөл облысы: Атырау және Бозащы провинциялары.
Батыс Сібір жазығы аймағы
Облыстары: Орманды дала облысы, далалық облысы
Провинциялар:Орманды дала облысы – Есіл маңы провинциясы. Далалық облыс
– Қостанай, Есіл – Ертіс, Ертіс маңы – Құланды провинциясы
Орталық Қазақстан аймағы
Облыстары: Далалық
Шөлейт
Шөл
Провинциялар: Далалық облыс – Торғай үстірті, Сарыарқа Шөлейт облыс –
Торғай үстірті, Шөлейті, Батыс Сарыарқа және Шығыс Сарыарқа. Шөл:
Оңтүстік Торғай, Сарыарқаның Оңтүстік беткейі.
Тұран және Оңтүстік Балқаш маңы аймағы.
Облысы: Шөл зонасы.
Провинциялар: Маңғыстау, Үстірт, Солтүстік Арал маңы, Сырдария
маңы, Бетпақдала, Мойынқұм, Оңтүстік Балқаш маңы.
Таулы бөлігі:
Орал маңы аймағы
Облыс: Оңтүстік Орал
Провинциялар: Батыс Алтай, Оңтүстік Алтай, Қалба.
Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай таулы аймағы.
Провинциялар: Сауыр – Тарбағатай облысы – Зайсан, Сауыр, Тарбағатай.
Жоңғар Алатауы – Батыс Жоңғар.
Тянь – Шань таулы аймағы.
Облыстары: Солтүстік Тянь – Шань, Батыс Тянь – Шань, Орталық Тянь –
Шань.
Провинциялар: Солтүстік Тянь – Шань – Кетпен, Іле Алатауы, Қырғыз
Жотасы.
Батыс Тянь – Шань – Қаратау, Піскем – Угам таулары.
Шығыс Еуропа және Батыс Сібір жазықтық аймақтары
Қазақстанға Шығыс Еуропа жазығы аймағының оңтүстік – шығыс шеті кіреді.
Оған Каспий маңы ойпаты, Жалпы Сырт және Жем үстірті жатады. Бұл аудандар
бір аймаққа шығу тегінің ұқсастығы жөнінен бірігеді. Бәрінің де негізінде
кембриге дейін қалыптасқан Шығыс Еуропа ежелгі платформасының қатпарланып
іргетасы орналасқан. Оның үстін палеозой, мезозой және кайнозой шөгінді тау
жыныстарының горизонталь қабаттары жауып жатыр.
Платформаның жеке бөліктері баяу көтерілу және ойысуларға ұшырап, әр
түрлі геологиялық кезеңдерге теңіз астынан босаған. Аймақтың жеке
бөліктерінің континенттік даму тарихының ұзақтығының әр түрлі болуы олардың
геологиялық құрылысы мен жер бедерінің ғана емес, сонымен бірге басқа да
табиғат компоненттерінің айырмашылығын тудырған. Жеке алғанда Жалпы Сырт
теңіз астынан мезозойдың соңында, Жем үстірті палеоген теңізі шегінгеннен
кейін, ал Каспий маңы ойпаты төрттік дәуірдегі мұз басудан кейін босаған.
Аймақтың қазақстандық бөлігінің жер беті Жалпы Сыртта 250 – 350 м деп
Каспий маңы ойпатының теңіз жағалауында – 28 (-25) м-ге дейін аласарады.
Климаты шұғыл континенттік құрғақ. Жауын – шашын солтүстігінде 350 –
400 мм деп оңтүстігінде 150 мм-ге дейін азаяды. Соған сәйкес 3 табиғат
зонасы: дала, шөлейт және шөл тараған.
Аймақ 3 облысқа бөлінеді. Шығыс Еуропа жазығының далалық облысы Елек
және Жем үстірті провинцияларынан тұрады.
Шығыс Еуропа жазығының шөлейт облысы жер бедерінің ерекшелігінің
негізінде 2: Каспий маңы ойпаты және Жем үстірті провинцияларына бөлінеді.
Шығыс Еуропа жазығының шөл облысында Атырау және Бозащы провинциялары
ажыратылады.
Батыс Сібір жазығы аймақтарының негізінде Батыс Сібір герциндік тақтасы
жатыр. Жер бетінің өте тегіс келіп, нашар өңделуі аймақтың табиғат
ерекшеліктерінің негізін құрайды. Батыс Сібір Қазақстанға оңтүстік шеті (
Солтүстік Қазақ жазығы ) кіреді. Батыс Сібірдің орманды дала облысының
Қазақстанға қарайтын бөлігі Есіл маңы провинциясын құрайды. Далалық облыста
Қостанай (Тобыл – Обаған), Есіл – Ертіс және Ертіс маңы – Құлынды
провинциялары ажыратылады.
Орталық Қазақстан және Тұран аймағы
Орталық Қазақстан физикалық географиялық аймағына Сарыарқа мен Торғай
үстірті жатқызылады. Сарыарқаның негізінде Қазақ қалқаны деп аталатын
палеозой массиві орналасқан. Торғай үстіртінің геологиялық құрылысы да
палеозойға (герцин тау түзілуінде) қалыптасқан. Оның негізін құрайтын
Торғай иіні Оңтүстік Орал мен Сарыарқаның аралығындағы платформалық иін.
Шығу тегі жөнінен Тұран тақтасынан гөрі осы қатпарлы аймақтармен тығыз
байланысты. Торғай үстіртінің қазіргі табиғат жағдайлары да Сарыарқаға
ұқсас. Мұнан Сарыарқаны алып жататын табиғат зоналары тікелей жалғасады.
Орталық Қазақстан дала, шөлейт және шөл зоналық облыстарын қамтиды.
Далалық облыс – Торғай үстіртінің ижәне Сарыарқаның далалық
провинцияларына, шөл облысы – Торғай үстіртінің және Сарыарқаның оңтүстік
шетінің шөл провинцияларына жіктеледі.
Тұран аймағына Қазақсттанның оңтүстік жазықтық бөлігі түгелдей дерлік
енеді. Аймақтың солтүстік шекарасы шамамен Мұғалжардың, Торғай үстіртінің
және Ұлытаудың оңтүстігі арқылы Балқаш – Алакөл ойысына жалғасады. Батыста
Каспий маңы ойпаты мен шектеледі.
Тұран (немесе Тұран және оңтүстік Балқаш маңы) аймағы түгелдей щөл
зонасында жатыр. Абсолют биіктік көпшілік бөлігінде 300 м-ге жетпейді.
Аймақтың негізін жас платформалық құрылым сәйкес келеді. Оның үстінде
мезокайнозойдың горизонталь шөгінді қабаттары орналасқан. Платформаның
күшті қатпарланған палеозой іргетасы Маңғыстау мен Қызылқұмда ғана жер
бетіне шығып, аласа тау құрайды. Жылдық жауын – шашын 200 мм-ден аспайды,
ал Үстірттің оңтүстік – шығысында, Сырдарияның төменгі ағысында және Балқаш
көлінің төңірегінде 100 мм-ден де кем. Буланушылық 1000-2000 мм климат
ерекшеліктері жөнінен 2 секторға бөлінеді. Жерорта теңіздік секторға
жататын батыс бөлігінде (Қаратауға дейін) жауын – шашынның максимумы жылдың
салқын маусымына тура келеді. Сондықтан бұл бөлігінде эфемерлер мен
эфемероидтар қаптап өседі. Шығыс бөлігі Орталық Азия климаттық секторында
жайласқан. Мұндай көктемде жауын – шашын аз жауады, максимум жаз айларына
ауысады. Соған сәйкес эфемерлер мен эфемероидтар аз, олардың орнын жусан
алады.
Аймақтың Қазақстандық бөлігі. Тұран шөл облысын құрайды. Ол Маңғыстау
үстірті, Үстірт. Солтүстік Арал маңы, Сыр бойы, Мойынқұм, Бетпақдала,
Оңтүстік Балқаш маңы провинцияларына жіктеледі.
Қазақстанның таулы бөлігі. Орал таулы аймағы. Алтай – Саян таулы аймағы.
Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай таулы аймағы
Қазақстанға Орал тулы аймағының Оңтүстік Орал облысының оңтүстік
аласарған шеті кіреді. Мұнда Мұғалжар аласа тау провинциясы мен Орал сырты
үстірті провинциялары ажыратылады. Қазақстанға Алтай – Саян таулы аймағының
Алтай облысының Батыс бөлігі қарайды. Герцин тау түзілуінде қатпарланып
көтерілген Алтай тауы бүкіл мезозой эрасында және палеогенде денудацияға
ұшырап, тегістелген, аласарған, жер бедерінің жасаруы неогендік және
төрттік дәуірдегі жаңа тектоникалық қозғалыстармен байланысты. Соған орай
жоталардың суайырық бөліктері көбінесе тегіс болып келеді.
Биіктік белдеулік Алтайдың солтүстік – батысында дала зонасынан,
оңтүстік – шығысында шөлейттен басталады. Дала зонасынан жоғарыда орманды
дала, орман, субальпі және альпі белдеулері өтеді. Қазақстандық Алтайдың
солтүстік – батысында мүкті – қыналы тундра орын алады.
Қазақстандық Алтай 3 провинцияға бөлінеді: Батыс Алтай, Оңтүстік Алтай
және Қалба.
Сауыр – Тарбағатай – Жоңғар Алатауы аймағы.
Аймақтың негізгі бөлігі Қытай жерінде жатыр. Кең көлемді Жоңғар ойысын
жан – жағынан тау жоталары қоршаған. Қазақстанға Жоңғар ойысының батыс
бөлігі (Зайсан қазаншұңқыры), Тарбағатай, Сауыр, Жоңғар Алатауы жоталары
кіреді. Бұл орографиялық бірліктер бір аймаққа табиғатының Сібір мен Орта
Азия тауларының аралығындағы өтпелі жағдайына байланысты біріктіріледі.
Мұндай жағдай өсімдіктер мен жануарлар құрамынан айқын көрінеді. Жоңғар
Алатауында қылқан жапырақты ағаш құрамында Тянь – Шань сипатты тянь – шань
шыршасы басым, сонымен бірге оған Семенов майқарағайының орнына Сібір
майқарағайы араласады. Жоңғар Алатауының биіктау шалғындықтарының құрамында
Орта Азиялық өсімдіктермен қатар сібірлік түрлері өседі. Сауыр мен
Тарбағатайдың биіктау шалғындықтарының құрамында алтайлық түрлер көп,
сонымен бірге тау бастарын сібір тауларына сипатты жалаңдар алып жатады.
Аймақтың фаунасының құрамында орта азиялық түрлермен бірге сібірлік түрлер
араласып таралған.
Биіктік белдеулік спектрі тау алды жазықтарында оңтүстікте шөл,
солтүстікте шөлейттен басталады . Олар тау етегінде шөлейт пен далаға
ауысады. Орта таулы белдеуде төменде әр түрлі шөпті астық тұқымдасты
шалғынды дала алқаптары алма және көктерек шоқ ормандарымен кезектесіп
келеді. Жоғарыда оңтүстік беткейде шалғында қылқан қылқан жапырақты
ормандар таралған. Оңтүстік беткейде орман аз, көбінесе аңғарларды ғана
алып жатады және олар тау дала ландшафты мен бірігіп
таралады. Биік тау белдеуде тау шалғын ландшафты, ең биік тау бастарында
жалаңдарға, одан әрі гляциалды – нивалдық белдерге өтеді.
Аймақ Сауыр – Тарбағатай облысы және Жоңғар Алатауы облыстарына
бөлінеді.
Сауыр – Тарбағатай облысы Зайсан, Сауыр және Тарбағатай
провинцияларына жіктеледі.
Жоңғар Алатауының Қазақстан жерінде Батыс Жоңғар провинциясы
кіреді.
Тянь – Шань таулы аймағы
Тянь – Шань биік таулы аймақ. Оның аумағының 70 пайыздайын 1500 м-ден
биікте жатыр. Мұндағы Жеңіс (7439м) және Хантәңірі (6995м) дүниежүзіндегі
аса биік шыңдардың қатарына жатады.
Тянь – Шань ендік бойдап созылып жатқан жоталар мен аса ірі тау аралық
ойыстардан тұрады. Қазақстанға Солтүстік Тянь – Шань мен Батыс Тянь –
Шаньның біраз жері кіреді.
Аймақ каледон және герцин тау түзілулерінің нәтижесінде қатпарланған.
Ұзаққа созылған денудацияның нәтижесінде аласарған тау жүйесі жаңа
тектоникалық жерімен қайта көтерілген. Тектоникалық қозғалыстар қазіргі
кезде де жалғасуда. (күшіті жерсілкінулер).
Тянь – Шаньның биік тау тізбектерін альпілік – мұздық жер бедері алып
жатады. Сонымен бірге биік таулы аймақта ежелгі тегіс беттер жиі кездеседі.
Орташа биік жоталардың үсті де көбінесе тегіс.
Аймақтың климатының құрғақшылық сипаты аридтік топырақ типтері мен
ксерофиттік өсімдік топтарының кен таралуына себеп болады.
Тянь – Шань Солтүстік, Батыс, Орталық, Шығыс және Оңтүстік облыстарға
бөлінеді. Қазақстан жеріне негізінен Солтүстік Тянь – Шань мен Батыс Тянь –
Шань кіреді.
Солтүстік Тянь – Шань облысы ұзынан ұзақ созылған жоталардан (Шу –
Таулары, Қырғыз жотасы, Іле Алатауы, Күнгей Алатауы, Кетпен) және жартылай
тұйықталған аса ірі тау аралық ойыстардан (Шоң – Кебін, Кеген, Текес)
тұрады.
Солтүстік Тянь – Шань аймақтың басқа бөліктерінен қарағанда суық ауа
массаларының ықпалына көбірек ұшырайды. Климаты бореалдық сипатта. Өсімдік
және жануарлар әлемінде де бореалдық элементтер көп кездеседі. Биіктік
белдеулік спектірінде орманды – шалғынды дала мен биік тау шалғындары кен
таралған.
Іле, Шу – Іле, Іле Алатауы, Кетпен, Қырғыз, Күнгей Алатауы
провинцияларына жіктеледі.
Батыс Тянь – Шань Қырғыз бен Талас Алатауы жоталарына батысқа қарай
орналасқан. Оның жоталары Тянь – Шаньның басқа облыстарынан ерекше
солтүстік – батыс және оңтүстік – шығыс бағытта, қолдың саласындай бытырап
таралған (Қаратау, Талас Алатауы және онан тарамданып кететін Угам, Піскем
т.б. жоталары). Облыстың аймақтық басқа облыстарынан
ерекшелігі ландшафтты Алдыңғы Азия мен Жерорта теңіз аймақтарымен тығыз
байланысты. Солтүстік, солтүстік – шығыстан таралатын ауа массаларының
әсері мұнда әлсіреп жетеді. Оның орнына Жерорта теңіздік секторға сипатты
атмосфералық процестер басым. Солндықтан облыстар жауын – шашын қыс –
көктем маусымында басым түседі. Биік тау басына қарай жауын – шашын
максимумы жазға ауысады. Климатының осы ерекшелігіне сәйкес тау етегінде
эфемерлік шөл мен шөлейт (аласа шөпті саваноид) мен жеміс – жаңғақ
ормандарына, ең жоғарыда ағаш тәріздес арша
тоғайларына өтеді.Облыс Қаратау және Піскем – Угам провинцияларына
жіктеледі.
20 ғасырдың 70 жылдары жасалған физикалық - географиялық
аудандастырудың схемасы
Жоғарыда аталған заңдылықтар ескеріле отырылып, Қазақстанның соңғы 1970
жылғы жасалған физикалық – географиялық аудандастыру схемасы төмендегідей:
А. Орыс (Шығыс Еуропа) жазығы өлкесі
Қуаң дала зонасы
Провинциялар: 1. жалпы сырт
2. Елек
Шөлейт зонасы
Провинциялар: 3. Өзен – Жайық
4. Жем
Шөл зонасы
Провинция: 5. Каспий маңы
Ә. Батыс Сібір жазығы өлкесі
Провинция: 6. Есіл
Дала зонасы
Провинциялар: 7. Тобыл маңы
8. Шағалалы – Ертіс
Қуаң дала зонасы
Провинциялар: 9. Ертіс маңы
10. Құлынды
Қуаң дала зонасы
Провинция: 11. Солтүстік Торғай
Шөлейт зонасы
Провинция: 12. Оңтүстік Торғай
Провинциялар: 13. Маңғыстау
14. Үстірт
15. Солтүстік Арал маңы
16. Төменгі Сырдария
17. Ортаңғы Сырдария
18. Солтүстік Қызылқұм
19. Бетпақдала
20. Мойынқұм
21. Балқаш – Алакөл
В. Орал таулы өлкесі
Оңтүстік таулы облысы
Провинциялар: 22. Мұғалжар
23. Орал сырты
Г. Сарыарқа (Қазақстанның ұсақ шоқылығы) өлкесі
Дала зонасы
Провинция: 24. Көкшетау
Қуаң дала зонасы
Провинциялар: 25. Атбасар
26. Теңіз
27. Баянауыл – Қарқаралы
Шөлейт зонасы
Провинциялар: 28. Ұлытау
29. Сарысу – Қызыжар
30. Қызылтас
Ғ. Алтай – Саян таулы өлкесі
Алтай облысы
Провинциялар:
31. Шыңғыстау
32. Батыс Алтай
33. Оңтүстік Алтай
34. Қалба
Д. Жоңғар – Сауыр – Тарбағатай өлкесі
Сауыр – Тарбағатай облысы
Провинциялар:
35. Зайсан
36. Тарбағатай
37. Сауыр
38. Барлық – Майлы
Жоңғар облысы
Провинциялар:
39. Жоңғар Алатауы
40. Батыс Жоңғар
Е. Тянь – Шань таулы өлкесі
Солтүстік Тянь – Шань облысы
Провинциялар:
41. Іле
42. Шу – Іле
43. Іле Алатауы
44. Қырғыз жотасы
45. Қаратау
Оңтүстік – батыс Тянь – Шань облысы
Провинциялар:
46. Өгем
Қазақстанның жазықтық және таулы аймақтарына шолу
Орыс (Шығыс Еуропа) жазығы өлкесінің Қазақстан жеріне Оңтүстік – Шығыс
бөлігі кіреді. Солтүстік шекарасы Жалпы Сырттың оңтүстігін қамтиды, шығы
шекарасы Оңтүстік Оралдың батыс етегімен өтеді. Өлкенің абсолюттік биіктігі
солтүстіктен оңтүстікке қарай – Каспий теңізіне қарай 250 – 350 м – ден
теңіз деңгейінен 28 м – ге дейін төмендейді. Тектоникалық жағынан өлке
дөкембрийлік Орыс платформасының оңтүстік – шығыс шығыңқы бөлігін құрайды.
Бұл бөлік Капий маңы ойысын және Орал алды (Жем) үстіптін қамтиды; көне
кристалдық фундаменті төменгі палеозодан кайнозойға дейінгі шөгінді тыс
тұнбалары астына шөккен. Каспий маңы синеклизасы кейінірек тау жаралу
қозғалысын басынан өткізген Қазақстанның басқа территорияларынан өте
күрделі айырмашылығы бар. Геофизикалық және сейсмикалық зерттеулер
нәтижесінде Каспий маңы синеклизасының 6800 м тереңдікке дейінгі аралығының
жалпы құрылысы анықталды. Синеклаза барлық жағынан дерлік флексуралармен
шектелген. Фундаменттің беткі құрылымы жиектік зонадан орталыққа қарай 7 –
8 км – ден 22 – 23 км – ге дейін шөккен.
Батыс Қазақстан территориясын солтүстіктен оңтүстікке қарай Жайық өзені
кесіп өтеді. Қалған бөліктері ішкі 2 тұйық алаптарға (Волга – Жайық, Жайық
– Жем) жатады. Жер асты сулары дер бетіне таяу орналасады, тұзды келеді.
Физикалық – географиялық өлкенің табиғат ерекшелігі ең алдымен оның
құрлықтық терең ортасында, Атлант мұхитынан қашықта жатуымен сипатталады.
Европа Физикалық – географиялық өлкесі құрамында 3 ендік зоналар (қуаң
дала, шөлейт және шөл) айқын байқалады. Геологиялық – геоморфологиялық
жағынан 5 провинцияға ажыратылады.
Қуаң дала зонасындағы Жалпы Сырт провинциясы – кең көлемдегі қырат,
Орыс жазығының қиыр шығыс провинциясы. Қазақстанға осы провинцияның Оралдың
солтүстігінде жатқан шағын оңтүстік бөлігі ғана кіреді. Жалпы Сырт юра және
бор жыныстарынан түзілген. Қазіргі рельеф пішіні неогендегі шағын
көтерілімде түзілген және ағын судың эррозиялық әрекеттерінен құралған.
Күңгірт қызыл қоңыр топырақ үстінде қалыптасқан бетегелі – бозды дала
негізінен жыртылған (65% - ке дейін). Провинция жайылым мен суармалы
егіншілікке пайдаланылады.
Қуаң дала зонасындағы Елек провинциясы Орал алды үстіртін және Каспий
маңы ойпатының солтүстігін қамтиды. Оңтүстік бөлігі тұзды құм – бездер
айқын ажыратылатын терең тектоникалық ойыс үстінде орналасқан. Рельефі
батыстан шығысқа қарай 250 м – ден 400 м – ге дейін биіктейді. Провинцияға
нағыз қызыл қоңыр топырақ тән келеді. Көп бөлігін сор алып
жатыр. Өсімдік жамылғысында қуаң даланың жусанды – астық тұқымдас
түрлері басымырақ таралған. Провинция жайымдылыққа пайдаланылады.
Шөлейт зонасындағы Өзен – Жайық провинциясы Элтон көлі мен Жем үстірті
аралығында орналасқан. Абсолюттік биіктігі солтүстігіндегі 50 м – ден
оңтүстіктегі Каспий теңізі жағалауында 0 м – ге дейін төмендейді.
Төрттік дәуірде территорияны екі рет Каспий теңізінің суы басқан. Провинция
территориясы үстімен Кіші Өзен, Үлкен Өзен, Көшім, Ашыөзек, Өлеңті,
Бұлдырыпты өзендері ақты. Провинция территориясында кең аңғарлары, көл
табандар және көлдер (Шалқар, Жақсыбай, Аралсор, Сарышығанақ, Жалтыр)
кезектесіп отыратын ойпаңдар басымырақ келеді.
Шөлейт зонасындағы Жем провинциясы Жем үстіртін қамтиды, Каспий маңы
ойпаты мен Мұғалжар тауының арасында орналасқан. Территорияның бетін
негізінен жоғары бор жыныстары жауып тұрады. Абсолюттік биіктігі 100 – 300
м. Првинцияның Солтүстігінде бозғылт қызыл қоңыр, ал оңтүстігінде қоңыр
топырақ жамылғылары қалыптасқан. Жем провинциясы – Батыс Қазақстанның
негізгі жайылымдық аймағы. Ойыл, Сағыз және Жем өзенінің орта ағысында
суармалы егіншілік қалыптасқан. Провинция территориясы мұнайлы.
Шөл зонасындағы Каспий маңы провинциясы. Каспий маңы ойпатының оңтүстік
бөлігіне сай келеді. Оның солтүстік шекарасы шамамен нөлінші горизонтальға
сай келеді. Территория геологиялық жағынан жас. Теңіздің құм тасты және
саздақты шөгінділері рельефтің аккумуляциялық пішіндерін қалыптастырған.
Провинцияға қоңыр топырақ жамылғысында дамыған астық тұқымдас – жусанды шөл
өсімдік жамылғысы тән. Прогвинцияның басты байлығы – мұнай, газ және борат.
Батыс Сібір жазығы өлкесі Батыс Сібір жазығын қамтиды. Қазақстан
жеріне өлкенің оңтүстік етегі кіреді. Орал сырты үстіртінен Алтайға дейін
(ұзындығы 1400 км – лік, ені батысында 250 км, орталығында 100 км,
шығысында 500 км) жіңішке белдеу жасап созылып жатыр. Тектониеалық жағынан
Батыс Сібір плитасына сай келеді. Плита тұғырына таяу өзінің сипаты жөнінен
Оралдың, ал оңтүстігі Қазақтың ұсақ шоқылығының жыныстарына жақын келетін
дислокацияға ұшыраған палеозой жыныстарынан құралған қатпарлық фундамент
орналасқан. Климаты тым континенттік. Қыста бұл өңірге сібірдің барикалық
максимумы аймағынан таралатын қоңыржай белдеудің континенттік ауа массалары
ықпал етеді. Рельефінің жазықтығы ландшафтысының зоналық ерекшелігін айқын
ажыратуға мүмкіндік береді. Өлкенің Қазақстандық бөлігінде орманды дала,
дала және қуаң дала зоналарының 5 провинйиясы орналасқан.
Орманды дала зонасындағы Есіл провинциясы. Қазақстанның қиыр солтүстік
бөлігін алып жатыр. Есіл өзенінің батыс және шығыс өңірлерін қамтиды.
Есілдің орманды даласындағы сұр орман және сілтісізденген қара топырақ
жамылғысында көктеректі – қайыңды және қайың ормандары мен шоқ тоғайлары
өседі. Шоқ тоғайлар аралығында астық тұқымдас әр түрлі
шөпті шалғындық дала орналасқан. Сүтті – етті мал шаруашылығы биязы жүнді
қой және шошқа шаруашылықтары дамыған.
Дала зонасындағы Тобыл маңы провинциясы Батыс Сібір жазығының оңтүстік
бөлігін алып жатыр. Батыста Орал сырты үстірті, оңтүстігінде
Торғай үстірті, шығысында Есілдің сол жағалауы аралығында орналасқан.
Провинция жеріне Обаған қоңыр көмір бассейінінің солтүстік бөлігі кіреді.
Батыс бөлігінде Қостанай көлбеу жазығы орналасқан. Өзен аңғарлары саяз (30
м – ге дейін). Мұздану дәуірінде көне Тобыл – Обаған қолаты мен Тұран
жазығына қарай су аққандығын дәлелдейтін терасса теңірек таралған. Тобыл
маңы провинциясы кәдімгі қара топырақ жамылғысы үстінде дамыған әр түрлі
шөпті – астық тұқымдас далаға ажыратылады.
Дала зонасындағы Шағалалы – Ертіс провинциясы дала зонасының шығыс
бөлігін қамтиды. Тобыл маңы провинциясымен салыстырғанда мұнда палеозой
фундаменті теңірек шөккен. Өзен торы нашар дамыған. Жер асты сулары
минералды келеді. Көлге бай, көпшілігі тұзды. Ірілері Алабота, Кіші Қарой,
Үлкен Қарой, Теке, Қызылқақ, т.б. Өсімдік жамылғысы кәдімгі қара топырақ
үстінде дамыған әр түрлі шөпті – сәбіз шөпті – қызыл бозды дала түрілерінен
құралған. Провинция егіншілікке және мал жайылымына пайдаланылады.
Бұл зонадағы Құлынды провинциясы Ертіс аңғарынан шығысқа қарай созылып
жатқан қуаң дала зонасының шығыс ауданын қамтиды. Дәлірек айтқанда Бараба
даласының оңтүстігіндегі Обь – Ертіс өзен аралықтарында орналасқан.
Қазақстанға жіңішке батыс жиігі қарайды. Провинция Құлынды тектоникалық
ойысы үстінде жатыр. Бетін флювиогляциалық және төрттік кезеңнің көлдік
шөгінделері жатқан. Құлынды даласында солтүстіктен оңтүстікке қарай
бағытталған көтеріңкі жалдар анық байқалады. Оңтүстік бөлігінде табиғи
тұйық сайжыралар көп кездеседі. Қазақстанға қарайтын бөлігінің климаттық
жағдайы қуаң келеді. Жылына бар болғаны 250 – 260 мм – де жауын – шашын
түседі. Сондықтан Құлынды даласында қыстың басынан басиап қар тоқтату
жұмыстарын жүргізу қажет. 52º с.е – тен солтүстікке қарайғы көне аллюийлік
рельефтегі күңгірт қызыл қоңыр топырақ жамылғысының бетегейлі – жусанды
дала, оңтүстіктегі нағыз қызыл қоңыр топырақты өңірді бетегейлі далалық
аймақ алып жатыр. Провинция территориясының 90%-ке дейінгі ауданы
жыртылған.
Тұран жазығы өлкесінің Қазақстан жеріне солтүстік, шығыс және батыс
бөліктері кіреді. Өлке батысында Каспий жағалауы Мұғалжар және Оңтүстік
Оралымен, солтүстігінде Торғай үстірті және Сарыарқамен, шығысында Тянь –
Шань және Памир – Алай етегіне қоршалған. Солтүстікке Торғай қолаты арқылы
Батыс Сібір жазығының жалғасады. Тұран жазағының негізін эпигерциендік,
платформалық құрылым – Тұран плитасы құрайды. Тұран плитасы табаны
құрылысының күрделілігі Орал, Сарыарқа, Тянь – Шань сияқты күрделі
құрылымдармен ұштасуына байланысты. Тұран плитасының жабындық тысы жоғарғы
триас пен юраның сұр түсті терригендік палеогеннің карбонттық –
териогендік, неоген, антропоген жүйелерінің құм кесекті моласса
формацияларынан түзілген. Бұлар плитаның Батыс бөлігінде көбінесе теңіздік,
шығыс жағында континенттік шөгінділерден түзілген. Бүркеніш қабатының
қалыңдығы әр түрлі. Төменгі
Сырдария сияқты көтерілімдерде жыныстардың қат – қабаттары жұқарып, 1000 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz