Қазақстанды экономикалық аудандастыру
Кіріспе
I Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданына сипаттама
1.1.Қазақстанды экономикалық аудандастыру
1.2.Аумағы. Географиялық орны. Қазақстан шаруашылығындағы орны
2.1 Солтүстік Қазақстан облысы
2.2 Қостанай облысы
2.3 Ақмола облысы
2.4 Павлодар облысы
Қорытынды
I Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданына сипаттама
1.1.Қазақстанды экономикалық аудандастыру
1.2.Аумағы. Географиялық орны. Қазақстан шаруашылығындағы орны
2.1 Солтүстік Қазақстан облысы
2.2 Қостанай облысы
2.3 Ақмола облысы
2.4 Павлодар облысы
Қорытынды
Қазақстан Республикасының маңызы зор мәселелердің бірі экономикалық аудандарға бөліп баға беру болып табылады. Сол себептен Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандар ішінен өзінің алатын орны ерекше.
Солтүстік Қазақстан облыстарын алып, оған жеке мінездеме беру арқылы олардың өзіндік ерекшеліктерімен танысамыз. Облыстарды жеке- жеке жан- жақты оқып үйрену арқылы олардың маңызын білеміз.
Диплом жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысы Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарының экономикалық, әлеуметтік, мәдени жағдайын, маманданған шаруашылық салаларын, халқына сипаттам беріп олардың қоғамдағы маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Диплом жұмысының мақсаты: Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарының:
- географиялық орнын;
- климатын;
- табиғи байлығы мен пайдалы қазбаларын;
- маңызды шаруашылығы, өнеркәсіп орындарын ашып көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарына жеке сипаттама беру;
- Солтүстік Қазақстан облысының экономикалық жағдайын баяндау;
- Тарихы, географиялық жағдайы, табиғаты, мәдени орталықтары, демалыс орындары;
- Қостанай облысының экономикалық жағынан сипаттама беру;
- Географиясы, тарихы, мәдени орталықтары, демалыс орындары;
- Павлодар облысының экономикалық жағдайын баяндау;
- Географиялық орны, шаруашылығы, тарихи- мәдени орталықтары;
- Ақмола облысының экономикалық тұрғыдан баға беру;
- Географиялық жағдайы, шаруашылығы, демалыс орталықтарына тоқталып, олардың маңызын көрсету.
Диплом жұмысының әдістемелік- методологиялық негіздері: Ұсынылған диплом жұмысының теориялық негізі ретінде Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі бекіткен экономикалық және әлеуметтік географиясы, В.М.Чупахиннің «Физическая география Казахстана» оқулықтары басшылыққа алынып салыстыру, талдау, синтездеу, ой қорытындыларын шығару әдістері қолданылды.
Солтүстік Қазақстан облыстарын алып, оған жеке мінездеме беру арқылы олардың өзіндік ерекшеліктерімен танысамыз. Облыстарды жеке- жеке жан- жақты оқып үйрену арқылы олардың маңызын білеміз.
Диплом жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысы Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарының экономикалық, әлеуметтік, мәдени жағдайын, маманданған шаруашылық салаларын, халқына сипаттам беріп олардың қоғамдағы маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Диплом жұмысының мақсаты: Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарының:
- географиялық орнын;
- климатын;
- табиғи байлығы мен пайдалы қазбаларын;
- маңызды шаруашылығы, өнеркәсіп орындарын ашып көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарына жеке сипаттама беру;
- Солтүстік Қазақстан облысының экономикалық жағдайын баяндау;
- Тарихы, географиялық жағдайы, табиғаты, мәдени орталықтары, демалыс орындары;
- Қостанай облысының экономикалық жағынан сипаттама беру;
- Географиясы, тарихы, мәдени орталықтары, демалыс орындары;
- Павлодар облысының экономикалық жағдайын баяндау;
- Географиялық орны, шаруашылығы, тарихи- мәдени орталықтары;
- Ақмола облысының экономикалық тұрғыдан баға беру;
- Географиялық жағдайы, шаруашылығы, демалыс орталықтарына тоқталып, олардың маңызын көрсету.
Диплом жұмысының әдістемелік- методологиялық негіздері: Ұсынылған диплом жұмысының теориялық негізі ретінде Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі бекіткен экономикалық және әлеуметтік географиясы, В.М.Чупахиннің «Физическая география Казахстана» оқулықтары басшылыққа алынып салыстыру, талдау, синтездеу, ой қорытындыларын шығару әдістері қолданылды.
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Қазақстан Республикасының маңызы зор мәселелердің бірі экономикалық
аудандарға бөліп баға беру болып табылады. Сол себептен Солтүстік Қазақстан
экономикалық аудандар ішінен өзінің алатын орны ерекше.
Солтүстік Қазақстан облыстарын алып, оған жеке мінездеме беру арқылы
олардың өзіндік ерекшеліктерімен танысамыз. Облыстарды жеке- жеке жан-
жақты оқып үйрену арқылы олардың маңызын білеміз.
Диплом жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысы Солтүстік Қазақстан
экономикалық аудандарының экономикалық, әлеуметтік, мәдени жағдайын,
маманданған шаруашылық салаларын, халқына сипаттам беріп олардың қоғамдағы
маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Диплом жұмысының мақсаты: Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарының:
- географиялық орнын;
- климатын;
- табиғи байлығы мен пайдалы қазбаларын;
- маңызды шаруашылығы, өнеркәсіп орындарын ашып көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарына жеке сипаттама беру;
- Солтүстік Қазақстан облысының экономикалық жағдайын баяндау;
- Тарихы, географиялық жағдайы, табиғаты, мәдени орталықтары, демалыс
орындары;
- Қостанай облысының экономикалық жағынан сипаттама беру;
- Географиясы, тарихы, мәдени орталықтары, демалыс орындары;
- Павлодар облысының экономикалық жағдайын баяндау;
- Географиялық орны, шаруашылығы, тарихи- мәдени орталықтары;
- Ақмола облысының экономикалық тұрғыдан баға беру;
- Географиялық жағдайы, шаруашылығы, демалыс орталықтарына тоқталып,
олардың маңызын көрсету.
Диплом жұмысының әдістемелік- методологиялық негіздері: Ұсынылған
диплом жұмысының теориялық негізі ретінде Қазақстан Республикасының ғылым
және білім министрлігі бекіткен экономикалық және әлеуметтік географиясы,
В.М.Чупахиннің Физическая география Казахстана оқулықтары басшылыққа
алынып салыстыру, талдау, синтездеу, ой қорытындыларын шығару әдістері
қолданылды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Ұсынылған жұмыстағы жазба
деректерді география мамандығының студенттері, өндірістің жеке
салаларының мамандары, мектеп мұғалімдері мен оқушылары білім көзі
ретінде пайдалана алады.
Диплом жұмысының құрылымы мен мазмұны: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланыоған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері ашып
көрсетілген.
Бірінші тарауда Қазақстанның түрлі бөліктері шаруашылығының
айырмашылықтарымен байланысты аудандастыру мәселесіне, аудандастыру
факторларына және принциптерге талдау жасалған. Екінші тарауда Солтүстік
Қазақстан экономикалық ауданына ,яғни аталған аудан құрамына кіретін
облыстарға жан- жақты сипаттама беріліп, олардың табиғи-климаттық
ерекшеліктері, халқының орналасуы, шаруашылық маңызы қарастырылған.
I Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданына сипаттама
1.1.Қазақстанды экономикалық аудандастыру
Экономикалық аудандастыру елдің жеке бөліктерінің шаруашылығын жоспарлауда,
олардың даму келешегін анықтауда маңызды орын алды.
Ресей – экономикалық аудандастыру проблемасына арналған еңбектер пайда
болған біінші ел. Ресейді экономикалық аудандастыру туралы алғашқы
зерттеулер 18 ғасырда басталды. Семенов-Тянь-Шаньскийдің 19 ғасырда Орталық-
өнеркәсіпті, Орталық-егіншілікті, Волга бойы (Поволжье) аудандарын жеке
экономикалық аудандар ретінде ұсынуының тарихи маңызы зор.
Кеңес Үкіметі жылдарында елді экономикалық аудандастырумен ГОЭЛРО
жоспары, ВЦИК (Бүілодақты орталық атқару комитеті), Госплан (Мемлекетті
жоспарлау комитеті) комиссиялары айналысты. Кеңес Одағы аумағы 19
экономикалық ауданға бөлінді.
Экономикалық аудандастыру дегеніміз – аумақтық еңбек бөлінісі ортақ,
өзара байланысты экономикалық аудандарға топтастыру. Экономикалық
аудандастыру карта мен жер бетінде экономикалық аудандарды белгілеу.
Экономикалық аудан – аумақтық еңбек бөлінісі нәтижесінде қалыптасып,
бір-бірінен шаруашылықтың мамандануы және кешенді дамуы жөнінен айырмашылық
жасайтын елдің бір бөлігі.
Аумақтық еңбек бөлінісі - әрбір ел не ауданның өзінде өндірілетін артық
өнімдерін басқа ел, аудандарға шығарып, олардан жетіспейтін өнімдер алуы.
Мысалы, Қазақстан басқа елдерге мұнай, көмір, қара және түсті металдар,
астық, жүн т.б. өнімдер шығарып, олардан машина, түрлі-құрал жабдықтар, газ
және жеңіл өндірістік бұйымдарын алып отырады.
Қазақстанның түрлі бөліктері арасында революцияға дейін-ақ, яғни 19
ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында шаруашылықтың аумақтық
айырмашылықтары байқалды. Ол кезде бүкіл Қазақстанда көшпелі мал
шаруашылығы, солтүстік далалық алқапқа дәнді дақылдар, сүтті-етті мал
шаруашылығы, ал оңтүстікте суармалы және тәлімі егіншілік (богарлар), бау-
бақша, ал орталық, батыс, шығыста тау-кен өнеркәсібі дами бастады.
Кеңес Үкіметі жылдарында аумақтық еңбек бөлінісі, көлік қатынасы дами
түсіп, елдің жеке бөліктерінің шаруашылығының мамандануы байқалды. Ел
аумағында өндіргіш күштердің ұтымы орнастыруы ішкі экономикалық-
географиялық айырмашылықтардың онан әрі дами түсуіне және республика
ішіндегі экономикалық аудандардың пайда болуына әсер етті.
Экономикалық аудандарды шаруашылықты аумақтық ұйымдастырудың
нәтижесінде қарау керек. Экономикалық аудандар шаруашылықтың кешенді
дамуымен сипатталады.
Белгілі ғалым Н.Н. Баранский Қазқстан аумағын 5 экономикалық ауданға
бөледі. Аудандастыру экономикалық аудандар шаруашылығының мамандануына,
өндірістік кешендердің құрамына қарай топтастырылады. Бұл аудандар аумақтық-
өндірістік кешендердің қалыптасуына мүмкіндік туғызды.
Экономикалық-географиялық белгілеріне қарай Қазақстан аумағы: Орталық
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік
Қазақстан экономикалық аудандарға бөлінеді.
Экономикалық аудандар схемасы
Әрбір экономикалық аудан бірнеше облыстарды біріктіріп, олардың
аумағында шаруашылықтың 3 тобы, яғни маманданған, қосалқы және қызмет
көрсетуші салаларын қалыптасады.
Маманданған сала сол аудандағы шаруашылықтың жетекші, әрі өнімнің басым
бөлігін беретін саласы. Мысалы, Шығыс Қазақстан ауданының маманданған
салалары энергияны көп қажет ететін түсті металлургия және су электр
энергетикасы. Әрбір аудандар шаруашылықтың бірнеше маманданған салалары
қалыптасып, кешенді дамиды.
Қосалқы сала маманданған салаларды жетілдіруге, оны онан әрі дамытуға
қызмет етеді. Мысалы, Орталақ Қазақстандағы маманданған металлургия
өнеркәсібін электр энергиясымен қамтамазыз ету қосалқы саланың қызметі.
Әрбір аудан халқын тұтыну заттарымен қамтамазыз ету – қызмет көрсету
саласына жатады.
Қазақстанды экономикалық аудандастыруда өндірістік, перспективалық және
елді саяси-әкімшілік болу мен экономикалық аудандастырудың бірлігі ұстаным
ретінде басшылыққа алынған.
1.2.Аумағы. Географиялық орны. Қазақстан шаруашылығындағы орны
Солтүстік Қазақстан еліміздің қиыр солтүстігінде Есіл, Тобыл және
Обаған өзендерінің бассейндерінде, шығыс бөлігі Ертіс өзенінің орта
ағысында орналасқан. Ауданның құрамына Солтүстік Қазақстан, Қостанай,
Ақмола, Павлодар облыстары креді. Аумағы – 600,9 мың шаршы шақырым. Халқы –
4,6 млн адам. Солтүстік Қазақстан аумағының көлемі жөнінен Батыс және
Оңтүстік аудандарынан кейін үшінші орын алып, оған еліміз аумағының 22%
келіп, ауданы Украина жер көлеміндей.
Аудан аумағына физикалық физикалық географиялық жағынан Батыс Сібір
жазығының оңтүстік, Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстік бөлігі ене отырып,
Солтүстік Қазақстан орманды дала зонасынан шөл зонасына өтпелі болып
келеді. Каштан және қара топырақты жыртуға жарамды жерлері, жайылмалы
шалғындары мен шабындықтары мол табиғат ресурстарымен ұштаса отырып көп
салалы шаруашылықты дамытудын табиғи негізі болып табылады.
Солтүстік Қазақстан қолайлы экономикалық-географиялық жағдайда
орналасқан. Солтүстік Қазақстан солтүстігінде Ресейдің Орал, Батыс Сібір
аудандарымен шектеседі. Аудан аумағы арқылы Ұлы Сібір, Орта Сібір, Оңтүстік
Сібір және Қазақстанаралық Трансқазақстан темір жолы магистралдары өтеді.
Бұл жолдар Солтүстік Қазақстанды Орталық Қазақстан және Орал, Кузбасс,
аудандарымен бйланыстырып, соңымен бірге Ресейдің Европалық, Азиялық
бөліктері және Оңтүстік Қазақстан ауданына шығуына мүмкіндік береді. Ертіс
өзені арқылы түсті металлургияКенді Алтай, Ресейдің мұнай-газды Батыс Сібір
ауданымен байланыса алады. Ресейдің өнеркәсіпті аудандарымен көршілестігі
Солтүстік Қазақстанда тау-кен, энергетика шаруашылықтарының дамуына елеулі
әсері болады.
Солтүстік Қазақстан еліміздің ең басты астық шаруашылықты және етті-
сүтті мал шаруашылықты ауданы. Қазіргі нарықтық экономикаға көшудің қиындық
жағдайындағы мал санының азаюы, өнімнің төмендеу кезеңінде де Солтүстік
Қазақстан елімізде дәнді дақылдардың егіс көлемі, әсіресе жаздық бидай,
мүйізді ірі қара және шошқа майы, мал майы және ет т.б. тамақ өнімдері
жөңінен жетекші орын алады.
Агроөнеркәсіп кешенімен бірге Солтүстік Қазақстанда темір рудасын,
боксит, көмір, асбест, алтын т.б. кендер өндіру және байыту, оларды өндеу
барысында ферроқорытпа, алюминий балқытумен байланысты металлургия
өнеркәсібі едәуір дамыған аудан.
Табиғат жағдайы және табиғат ресурстары
Ауданның солтүстігі мен батысына орта биіктігі 100-120 метр Батыс Сібір
ойпатының оңтүстік сілемдері еніп, бұл негізінде тегіс жазықты жыртуға
қолайлы болып келеді. Еліміздің Шығыс және Оңтүтік Қазақстан
аудандарындағыдай мұнай биік тау жүйелері болмағандықтарынан жер бедері
Батыс Қазақстан сияқты жазық. Міне, сондықтанда Солтүсті Қазақстанның
табиғат жағдайы Батыс Сібірдің табиғатына ұқсас, барлық жерінде біркелкілеу
болып келеді. Кей жерлерде ойлы-қырлы тұщы және ащы көлдер орналасқан
ойыстарда кездеседі.Ауданның шығысында Құлынды даласы, ал оңтүстігінде
Қазақтың ұсақ шоқысы – Сарыарқа созылып жатыт.
Солтүстік Қазақстанның климаты шұғыл континенталды, еліміздің басқа
аудандарымен салыстырғанда жазы қоңыр салқын, қысы суық. Қысты аудан
климатына қатаң Солтүстік Мұзды мұхиттың арктикалық, ал жазда Орта Азия мен
Иранның ыстық тропикалық ауа массалары әсер етеді. Соған қарамастан
температура жағдайлары дәнді, дәнді бұршақ тұқымдас және көкөніс бақша
дақылдарының пісіп жетілуіне жеткілікті. Оған солтүстік аудандарындағы 160,
ал оңтүстігіндегі 167 өсіп-өну кезеңі мүмкіндік береді.
Аудан аумағының көп бөлігінде жылына 350-400 мм жауын-шашын түсіп, оның
басымы жылдың жылы мезгіліне келеді де, ол суарылмайтын егіншілікті
дамытуға мүмкін береді. Ал ауданның оңтүстігінде жауын-шашын мөлшері 150-
200 мм-ге төмендеп, өзен анғарларында ғана суғарылмайтын, қалған жерлерінде
егіншілік тек суарылмалы жағдайда ғана дами алады.
Солтүстік Қазақстан аумағы орманды дала, дала және шөейт зоналарында
орналасқан. Орманды дала ені 150-250 шақырым болып, ауданның солтүстік
жиегін алып, бұған құрамындағы қара шірігі 10 пайыз шалғынды-қара топырақты
Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Павлодар облыстарының солтүстігі
жатады.
Ал дала зонасы солтүстігінде нағыз қара, ал оңтүстігінде оңтүстік қара
топырақты Солтүстік Қазақстанның басым бөлігін алып жатыр. Мұндағы қара
шіріктің үлесі 6-8 пайыз. Дала зонасының оңтүстігі құрғақ далаға ауысып,
қошқыл-каштан топырақ басым болып, әр жерінде сор, сортанды жерлер
кездеседі. Орманды дала, дала зоналары суарусыз тәлімі егіншіліктің
аудандары. Ауданның оңтүстігін, яғни Қостанай облысының оңтүстігі Торғай
өңірін, Теңізқорғалжын көлі тобы ауданы, Ертістің сол жағалауы оңтүстік
бөлігін ашық-шашық топырақты шөлейт зонасы алып жатыр. Жауын-шашынның
тапшылығынан мұнда тек суармалы егіншілікті
дамыту мүмкін болып, бұл зона негізінде көктемгі қысқы мал жайылымы ретінде
пайдалынады. Сонымен ауданның топырақ-өсімдік зонасының сипаты егіншілікті
кең көлемде дамытуға қолайлы. Аумағының басым бөлігін қара топрақты орманды
дала және дала зонасы алып жарыр, ол толық жыртылып егіншілікке игерілген.
Жыл бойында Солтүстік Қазақстан аумағында оңтүстік-батыс, оңтүстік
аңызық жерлері басым болып жазда ауа мен топырақты құрғатып, ал қыста қарды
ұшырып әкетіп қара боран туғызады. Мұндай табиғат жағдайларының зиянды
әрекетін бәсендету және болдырмау үшін ауданда егіс қорғау алқаптары
отырғызылып, топыраққа ылғал жинау мақсатында қар тоқтатылады, жайылым мен
шабындықтар суландырылады.
Жер ресурсы – ауданның өте маңызды табиғи байлығы. Ауыл шаруашылығына
пайдаланылатын жер көлемі 50 млн га мал жайылымы, соның 24 млн га жыртылған
жнр, ал 26 млн га мал жайылымы, шалғындық және шабындық жерлер. Бірақ соңғы
жылдары нарықтық экономикаға көшудің қиындықтарымен байланысты ұзақ
жылдардан бері қалыптасқан жыртылған егістік жерлер толық пайдаланылмай,
оның көлемі жылдан жылға заюда. Соның салдарынан ауыл шаруашылығы өнім
көлемі де төмендеуде.
Солтүстік Қазақстан аумағы жер бедерінің жазық болып келуіне қарамастан
пайдалы қазбаға бай. Ауданның солтүстік-батысында Қостанай темір ресурсы,
оның маңында Жетіқара асбест, Торғай қоңыр көмір бассейні, ал оңтүстігінде
Арқалық боксит кен орындары бар. Павлодар облысында Екібастұз тас көмір,
Майкөбен қоңыр көмір, Бозшакөл мыс, Коряковск, Таволжан, Қалқаманда астұзы
кездеседі. Солтүстік Қазақстанның әр жерінде, Жетіқара Қостанай, Майқайын
Павлодар, Жолымбет, Ақбейіт, Степняк, Васильков, Бестөбеде Ақмола алтын
кені кездеседі.
Аудан аумағында известняк, шыны құмы, отқа төзімді саз т.б. құрылыс
материалдары бар.
Климаттың құрғақтылығы, жазық жер бедерінің басымдығы Солтүстік
Қазақстан аумағында су байлығының таралу ерекшелігін анықтап, өзен
жүйесінің нашар дамып, ал көлдердің мол болуына мүмкіндік береді. Ертіс
өзені, оның тек Есіл, Тобыл сияқты сол жақ салалары ғана мұхитқа құяды. Ал
қармен қоректенетін Торғай, Селеті, Шідергі, Шағалалы сияқты ұсақ өзендері
ағынсыз көлдерге құяды. Олардың ағыны біркелкі болмай, кеме қатынасын, су
электр стансаларын салуға қолайсыз болып, негізінде шабындық пен
жайылымдарды лимандап жайып жіберу суғаруға пайдаланылады.
Солтүстік Қазақстанның кедірлі-жоталары және жазықты жер бедері
көлдердің мол болуына мүмкіндік береді. Мұнда 13 мыңдай көлдер бар. Ірілері
Қостанай облысындағы Құсмұрын, Сарықопа, Ақмола облысындағы Теңіз,
Қорғалжын, Шағалалытеңіз, Селетітеңіз, Бурабай, Шортанды т.б. көлдер
тұрмыста, мал суаруға пайдаланылады. Ауданның шаруашылық мақсаты үшін
Есілден басынан алатын Есіл, Булаев, Пересновск жер асты құбырлары
жүргізілген. Оларды үздіксіз сумен жабдықтау үшін Сергеев, Вячеслав су
қоймалары жасалынған.
Халқы
М.Ш. Ярмухамедов Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы
оқулығы, 106 бет . ауданның халқы жөніндегі қосымша мағлұматтар.
Ежелден-ақ Солтүстік Қазақстан аумағында Орта жүздің қазақтары көшіп-
қонып жүрген. 16 ғ. бастап оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігін шығыстан
келген жоңғарлар иеленген. Олар Солтүстік Қазақстан шегінен XVIII ғ.
ортасында ығыстырылады. Шамамен осы уақытта және бұдан сәл ертеректе
патшалық Ресей аудан аумағында қамалдары бар Ертіс және Жаңа Есіл бекініс
шебін құрады, олардың маңында казактар өздерінің станицалары мен хуторларын
ұйымдастырды. Алайда Солтүстік Қазақстан аумағында қоныстанып оның жер
кеңістігін игеруге казактар емес, 1861 жылғы реформадан кейін іле-шала
осында қоныс аударылған шаруалар басты роль атқатды. XIX ғ. аяғында Ұлы
Сібір темір жол магистралінің салынуы ауданда шаруалардың қоныстануын
женілдетті. ХХ ғ. басында мұнда көптеген орыс, украин, мордва, неміс
және татар қыстықтары пайда болды. Қоныстанушы шаруалар, негізінен алғанда
суарылмайтын тәлімі егіншілікті жүргізуге барынша қолайлы. Есіл, Ертіс
өзенінің анғарында, Қостанай және Көкшетау маңына орнықты. Революциядан
кейін де халықтың қоныс аударуы жалғаса берді және 50- жылдардың ортасында
тың және тыңайған жерлерді игеру кезеңінде өзінің шырқау шыңына жетті. Тың
жерлерді игерудің алғашқы жеті жылы ішінде ғана ауданның халқы бір миллион
адамға өссе, кейінгі он жыл ішінде – тағы бір миллион адамға өсті. Соғыстан
кейінгі жылдары Солтүстік Қазақстандағы халық санының тез өсуін осындай
жағдайлармен түсіндіруге болады.
Халқының жалпы саны және оның орташа тығыздығынан Солтүстік Қазақстан
елімізде Оңтүстік Қазақстанға ғана жол беріп, бір шаршы шақырымға 7,2 адам
болып келеді. Аудан аумағында халық жалпы біркелкі қоныстанған. Мұндай
қоныстану егіншілікті орманды дала және дала зоналарына тән болып келеді.
Халықтың жоғарғы жиілігі Солтүстік Қазақстан облысы, Көкшетау қаласы маңы,
Ұлы Сібір және Трансқазақстан темір жолдары бойы, оның ішінде Ертіс, Есіл,
Тобыл өзендері анғарларына таяу жатқан аудандар. Мұндағы халықтың бір шаршы
шақырымға жиілігі 15-30 адамнан. Мұнда халқының саны 500-ден 1000 адамға
дейінгі ірі ауылдар басым.
Сонымен бірге 10-15 адамнан келетін жиілік Ақмола облясының солтүстік
және орталық бөліктеріне келіп, мұнда халықтың саны 300-500 не 1000 адамдай
ірі елді-мекендер кездесіп, олар негізінде Есіл өзені, оның салалары және
тұщы көлдер бойында орналасады. Осындай жиілік Павлодар облысының оң
жағалық Ертіс бойында тән болып келеді.
Ауданның оңтүстік, оңтүстік-шығыс, оңтүстік-бтысындағы суарусыз тәлімі
егіншіліктің жағдайы нашарлау бөліктерінде аумақ бойында сирек және әркелкі
қоныстануы байқалады.
Солтүстік Қазақстанның шөлейтті аудандары, яғни Қостанай облысының
оңтүстік, негізінде Торғай өңірі, Павлодар, Ақмола облыстарының оңтүстік-
батысы сирек қоныстанған. Мұнда бір шаршы шақырымға 0,1-0,5 адамнан, тіпті
оданда аз келеді. Көптеген жерінде тұрақты халық болмайды да. Бұл
аймақтарда халқының саны 50-100 адамдық елді-мекендер басым.
Солтүстік Қазақстанның халқы көп ұлтты. Мұнда қазақ, орыс, украин,
татар, неміс, мордва, еврей, чуваш, поляк т.б. халықтар тұрады. Олар бұл
ауданға темір жолдар салу, пайдалы қазба кен орындарын және тың жерлері
игеру кезінде қоныстанған. Халықтың басымы славян тілді халықтар. Олар
ауданды терең қоныстану және оны егіншілік тұрғыда игеруге маңызды орын
алады. Байырғы қазақтар аудан халқының 25 пайызын құрап, олар негізінде
отарлы мал шаруашылықты оңтүстік аудандарда басым. Соңғы жылдары еліміз
астанасының Астанаға ауысуы, оған мемлекеттік мекемелермен бірге халықтың
жаппай қоныс аударуы,шетелдерден келген қазақтардың жоспары қоныстануымен
байланысы қазақтардың үлесі едәуір артуда. Солтүстік Қазақстанда қала
халқының үлесі аудан халқының 50 пайызы ғана. Бұл ауданда ауыл шаруашылығы
мен өнеркәсіптің бірдей жақсы дамығандығын көрсетеді.
Шаруашылығы
ен ғасырлар бойы Солтүстік Қазақстанның ұлан-байтақ аумағын жазғы мал
жайылымы ретінде пайдаланып келі. Сарыарқаның, Есіл мен Құлынды даласының
бай, әрі шырынды өсімдіктер жамылғысы жеткілікті су көзімен ұштаса отырып
мал шаруашылығына қолайлы болып келеді. Қысқы мал жайылымы ретінде Торғай
аңғары, Теңіз-Қорғалжын көлдер ауданы, тіпті Бетпақдала арқылы Сарысу және
Шу өзендері пайдаланылды.
XVIII ғасырдың аяғында бұл жерге Сібір казактарының және әсіресе XIX ғ.
аяғымен XX ғ. басында орыс-украин шаруалары көшіп келуден кейінегіншілік
дами бастады. Қазан революциясы қарсңында дәнді дақылдар егісі кең аумақты
қамтыған және дамыған етті-сүтті мал шаруашылықты аудан болды. Астық мол
жинаған қолайлы жылдары, оның басым бөлігі Ұлы Сібіртемір жол арқылы
Ресейдің ішкі базаларына шығарылды. Ал ішкі аудандарда астық жергілікті
қажеттілікке пайдаланылып, кейде Ақмола, Атбасар, Баянауыл т.б.
жәрмеңкелерінде сатылды.
Солтүстік Қазақстанда революцияға дейін жеткілікті өнеркәсіп болмай,
одан тек ауыл шаруашылық шикізаттарын өндейтін кәсіпорындар жұмыс істеді.
Екібастұзда көмір, Степняк пен Жетіқара аудандарында алтын, Ертіс маңындағы
көлдерде тұз өндіріліп, Павлодар мен Петропавлде жөндеу-механикалық
шеберханалары жұмыс істеді. Революцияға дейін Солтүстік Қазақстан аграрлы
бағытта ғана дамыған аудан болды.
Қазіргі шаруашылығы
Солтүстік Қазақстанда революциядан кейін ғана кен өнеркәсібі қайта
құрылып, өңдеуші өнеркәсіптің дамуына көңіл бөлінді. Өнеркәсіптің дамуына
қарамастан Солтүстік Қазақстан шаруашылығында жетекші орынды агроөнеркәсіп
кешені, соның ішінде ауыл шаруашылығы алды. Ауыл шарушылығының мұндай
жоғары дәрежеде орын алуы 50-60 жылдардағы тың және тыңайған жерлерді
игерумен байланысты болды.
Солтүстік Қазақстан елдегі астық өнімінің 90 пайызын береді. Мұнда
Қазақстан елдегі астық өнімінің 75 пайызы орналасқан, яғни Украин егіс
көлемінен екі есе астамболып, бұл ауданның беретін астық көлемі АҚШ-тың
жылдық өнімінің 30 пайызы. Жаздық бидайдың басымы орманды дала және далалы
Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола және Павлодар облысының солтүстік
Ертіс бойына келеді.
Ауданның орталық бөлігінде құрғақшылыққа төзімді тары өсіріліп,
республика егісінің 40 пайызын алады. Оның басымы Қостанай, Ақмола
облыстарының оңтүстігі, Павлодар облысының оңтүстік-батысында. Басқа дәнді
дақылдардан ауданның солтүстігінде сұлы, арпа, күздік қара бидай,
қарақұмық, мал азықтық жүгері өсіріледі.
Шығыс және Оңтүстік Қазақстанмен салыстырғанда бұл ауданда техникалық
дақылдардың үлгісі және түріде аздау болып, ол егіс көлемінің бір пайызын
ғана алып, негізінде оның майлы түрлері – күнбағыс, шашақты зығыр, қыша
және сора өсіріледі. Республика күнбағыс егісінің 20 пайызы Павлодра
облысына келеді. Ертіс аңғарында мал азықтық қызылша егісі бар. Ертіс,
Есіл, Тобыл, Обаған өзендері анғарлары мен қалалары маңында көкөніс ,
картоп, бақша дақылдары егіледі. Мал азықтық дақылдар, оның ішінде жүгері
және көпжылдық шөптер аудан егіс көлемінің 24 пайызын алады да, ол
негізінде солтүстігінде өсіріледі.
Аудан ауыл шаруашылығының екінші маңызды саласы мал шаруашылығы, ол
өсімдік шаруашылығымен ұштасады.Ауыл шаруашылығына жарамды жердің 57 пайызы
жайылым мен шабындық, оның басымы Қостанай, Ақмола, Павлодар облыстарына
келеді. Мал шаруашылығының жем-шөп базасында табиғи мал азығы басым.
Сонымен бірге мал азығы ретінде егіншіліктің, тамақ өнеркәсібінің қалдығы
пайдаланылып құрама-жем даярланады. Солтүстік Қазақстанда еліміздің басқа
аудандарымен салыстырғанда етті-сүтті мал шаруашылығының ролі жоғарылау,
сонымен бірге қой шаруашылығының да маңызы едәуір. Бірақ қазіргі нарықтың
қиындығымен байланысты жалпы мал саны бұрынғыдан едәуір азайған.
Солтүстік Қазақстанда етті-сүтті және сүтті-етті ірі қара шаруашылығы
жетекші орында, оған Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарының егіншілікті
орманды дала және дала зоналарының табиғат жағдайы қолайлы болып, мұнда сүт
бағытындағы даланың қызыл сиыры, ал оңтүстікке қарай ет бағытындағы
қазақтың ақ бас тұқымы кең таралған.
Қой шаруашылығы негізінде Павлодар, Қостанай облысының оңтүстік,
әсіресе Торғай өңдірінде, Ақмола облысында дамып, солтүстігінде биязы жүнді
қой тұқымы, ал оңтүстігінде ет-май бағытындағы қойдың еділбай тұқымы кең
таралған.
Ауданның барлық жерінде жылқы шаруашылығы дамып, республика жылқы
санының 13 келіп, оның Қостанай, қазақ тұқымы басым. Орманды дала және
дала зонлы Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облысының егіншілікті
аудандарында шошқа шаруашылығы дамыған. Осы облыстардың егіншілікті алқапты
алқаптарында құс шаруашылығы, ал көл маңдарында су құстары кең таралған.
Ауданның топырақ-климатты жағдайы және ауыл шаруашылығының мамандануыны
қарай Солтүстік Қазақстан аумағында солтүстік, орталық және оңтүстік
алаптары қалыптасқан.
Өнеркәсіптің қалыптасуы мен дамуы ерте кезден бастап-ақ ауыл шаруашылық
шикізаттарын өндірумен байланысты болып, ал ауыр өнеркәсіп ХХ-ғасырдың 60-
жылдарынан кейін ғана дами бастады.
Аудан өнеркәсібінле тамақ және жеңіл өнеркәсіп жетекші орын алды. Оның
ішінде тамақ өнеркәсібінің маңызы зор болып, оның ет, сүт, май шайқау, ұн-
жарма тарту тамақ өнімінің басымын беріп, республика көлемінде маманданған
салалар болып табылады.
Ет тамақ өнеркәсібінің маңызы, ежелгі саласының бірі болып, ет
комбинаттары облыс орталықтары, Екібастұз, Рудный, Жетіқарада орналасқан.
Аудан ет, ет консервісін, шұжық, тамақ майы т.б. өнімдер береді. Оның
ішінде ең ірісі Петропавл ет комбинаты.
Сүт және май шайқау маңызы жөнінен ет өнеркәсібінен кейінгі екінші
орында. Ол сары май, ірімшік, брынза, құрғақ сүт т.б. сүт өнімдерін
шығарады. Оның ірілі-ұсақты кәсіпорындары мол болып, соның бірі Павлодар
сүт-консерві зауыты, ол құрғақ сүт өнімінде шығарады.
Қазақстандық дербестік даму жағдайында ұн тарту өнеркәсібінің ролі арта
түсіп, даярланған астықты өз кәсіпорындарымызда өндеу жүзеге асуда. Ұн
тарту комбинаттары Ақмола, Петропавл, Көкшетау, Павлодар, Қостанайда
орналасқан, олар жоғары сапалы ұн, жарма, мал азықтық құрама-жем т.б.
өнімдер береді.
Солтүстік Қазақстанда сыра қайнату, спирт өндірісі едәуір орын алады.
Оның ірі кәсіпорындары Петропавл спирт комбинаты, Лисаков арақ, Көкшетау
маңындағы Айдабол спирт-арақ зауыттары.
Жеңіл өнеркәсіп ауыл шаруашылық шикізаттарын өндеумен айналысып, оның
тігін, аяқ-киім салалары едәуір дамып олар облыс, өнеркәсіп орталықтары,
кей ауылдық елді-мекендерде орналасқан. Петропавл, Павлодарда былғары
зауыттары, аяқ-киім, тігін фабрикалары Ақмола, Қостанай, Павлодар,
Петропавлде, ал штапель жасанды талшық комбинаты Қостанайда жұмыс істейді.
Солтүстік Қазақстанда ауыр өнеркәсіптің әр түрлі пайдалы қазба өндіретін
тау-кен өнеркәсібі елеулі орын алады. Қостанай темір рудасы бассейнінде
Соколов-Сарыбай, Лисаков, Қараш кен-байыту комбинаттары жұмыс істеп, темір
рудасын байыта отырып, оның концентратын шығарып, онымен Қарағанды Орталық,
Оңтүстік Оралдың қара металлургиялық комбинаттарын қамтамасыз етеді.
Екібастұз, Майкөбен және Торғай бассейнінің Обаған, Құсмұрын кен
орындарынан тас, қоңыр көмір өндіріледі. Екібастұз көмірінде Қазақстан,
Ресейдің Орал және Батыс Сібір аудандарының 20 астам жылу электр
станциялары жұмыс істейді.
Арқалықта боксит өндіріліп, ол суы және электр энергиясы мол Ертіс
жағалауында Павлодар глинозем зауытына жіберіліп, мұнда алюминий тотығы
алынады.
Ақмола облысының Ақбейіт, Бестөбе, Жолымбет, Степняк, Ваильков,
Павлодар, облысының Майқайын, кен орындарынан алтын өндіріледі. Павлодар
облысының Бозшакөл кен орынынан мыс рудасы, Коряковск, Таволжан, Қалқаманда
ас тұзы шығарылады.
Павлодар облысының Ақсу қаласында Орталық және Батыс Қазақстанның
марганец, хромит рудаларын, оларды тасымалды кварцитпен ұштастырып
пайдалану барысында сапалы болат шығаратын ферроқорытпа зауыты жұмыс
істейді.
Солтүстік Қазақстанда Қарағанды т.б. тасымалды металында жұмыс істейтін
бірінші машина жасау және металл өндеу кәсіпорындары бар. Машина жасау
кәсіпорындары өздерінің өнімдерімен негізінде агроөнеркәсіп кешенін, аздап
өнеркәсіп салаларын және көлікті қамтамасыз етеді.
Машина жасаудың негізін ауыл шаруашылық машиналары алып, Астана
қаласында Ақмоласельмаш, Қазақсельмаш зауыттары орналасып астық ору,
шөп жинау, эрозияға қарсы қолданылатын техника түрлерін шығарса, Павлодар
трактор, Қалқаманда больдозер, Макинкада автомобиль мен тракторға бөлшектер
шығаратын зауыттар жұмыс істейді. Өнеркәсіптік машиналардан петропавлде
қара металлургияға қажетті жабдықтар, Көкшетауда оттегі-демалу аппараты,
таразы зауыттары орналасқан.
Химия өнеркәсібін дамытуда Майкөбен қоңыр көмірі, Павлодар маңы тұзы
оның шикізат базасы болып табылады. Қостанайда тасымалды шикізатта штапель
жасанды талшық комбинаты, Павлодарда Батыс Сібір мұнайын өндау зауыты бар.
Солтүстік Қазақстанда тас, құм, саз, изветняк сияқты құрылыс
материалдары мол, соның негізінде құрылыс материалдар өнеркәсібі
қалыптасқан. Шортанды, Атбасарда тас карьерлері, Қостанай мен Астанада
силикат кірпіші, темір-бетон конструкциясы зауыты болса, жергілікті асбест
шикізаты негізінде Жетіқара асбест комбинаты асбест трубасы, шифер, плита
т.б. өнімдер шығарады. Астанада фарфор-фаянс зауыты орналасқан.
Аудан электр энергиясының негізін жылу электр станциялары құрап, мұндай
қуатты кәсіпорындар Петропавл, Қостанай, Астана, Рудный, Екібастұз,
Павлодарда жұмыс істейді. Әрқайсысының қуаты 4 млн квт. Екібастұз МАЭС-1,2
және қуаты 2,4 млн квт. Ақсу, сонымен бірге Павлодар т.б. ЖЭС-ры өзімен
бірге баска аудандарды да қамтамасыз етеді.
Солтүстік Қазақстанда бірнеше өнеркәсіп топтары қалыптасқан. Павлодар-
Екібастұз аумақтық-өндірістік кешені құрамына Павлодар, Екібастұз, Ақсу,
Қалқаман қалалары, сонымен бірге Коряковск, Таволжан, Майқайын, Бозшакөл
қала типтес поселкалары кіреді. Кешеннің қалыптасуында Екібастұз тас
көмірі, Майкөбен қоңыр көмірі маңызды орын алады. Сонымен қатар трактор,
мұнай өндеу, глинозем, ұн тарту, құрғақ сүт, Ақсу ферроқорытпа зауыттарының
да алатын орны ерекше.
Қостанай өнеркәсіп торабы темір рудасы, асбест, қоңыр көмір өндіру
негізінде қалыптасқан Қостанай темір рудасы бассейнінде Соколов-Сарыбай,
Лисаков, Қашар кен-байыту комбинаттары қалыптасқан. Кешен құрамына
Қостанай, Жетіқара, Рудный қалалары кіреді.
Петропавл өнеркәсіп торабы – қара металлургияға жабдық, механикалық,
электр оқшаулығыш бұйым шығару, ет, спирт, т.б. ауыл шаруашылық
шикізаттарын өндейтін тамақ және жеңіл өнеркәсіп салалары жөнінен көзге
түседі.
Астана өнеркәсіп торабының негізін мұндағы ауыл шаруашылық машиналарын
жасау, фарфор-фаянс, сондай-ақ ауыл шаруашылық шикізаттарын өңдеу
кәсіпорындары алады.
Көкшетау өнеркәсіп торабында ауыл шаруашылық шикізаттарын өңдеумен
айналысатын жеңіл және тамақ өнеркісіптері, оттегі-демалу аппараттары мен
таразы жасау зауыттары көзге түседі.
Боксит өндеу негізінде Арқалық торабы қалыптасуда. Аталынған аумақтық-
өндірістік кешендер, өнеркәсіп тораптары, олардың құрамына кіретін
кәсіпорындар жұмыс істеу барысында жергілікті, еліміздің және ТМД-ның түрлі
кәсіпорындарымен өндірістік байланыстар жасайды.
Көлік жүйесі
Автомобиль көлігі Солтүстік Қазақстанда маңызды орын алып, онымен жүктің 70
пайыздан астамы тасымалданып, ол жүк айналымының 10 пайызын орындайды.
Көліктің бұл түрі аудан ішілік және шаруашылық аралық байланысты орындап,
негізінде темір жол стансаларына астық, мұнай өнімі, құрылыс материалдары,
халықтың тұтыну заттары жеткізіледі.
Жүк айналымының 80 пайызы темір жол көлігіне келеді. Аудан
шаруашылығында, оның байланысын жүзеге асыруда Ұлы Сібір, Оңтүстік және
Орта Сібір ендік бағыттағы және Трансқазақстан меридиандық бағыттағы темір
жолдар маңызды орын алады. Сонымен бірге аталынған негізгі магистралдардан
ауданның ішкі бөліктерінен таралған темір жол тармақтары бар.
Аудан аумағымен тасымалданатын жүктің басымы тратзитті болып, еңдік
бағыттағы темір жолдарға Кузбасс және Қарағанды көмірін Оралға
тасымалдайтын ең ауыр жүк тасымалы келеді. Темір жолмен тасымалданатын
жүктердің басымы темір рудасы, тас көмір және астық. Ауданның сыртқа
шығарылатын жүктер әкелуден басым. Ауданға әкелінетін жүктерге тас көмір,
минералдық құрылыс материалдары, ағаш, мұнай және мұнай өнімдері жатады.
Ауданның көлік байланысында Ертіс өзені елеулі орын алып, ол арқылы
құрылыс материалдары, астық, тұз сыртқа шығарылып, өзіне мұнай өнімдері
әкелінеді. Ертіс өзенімен жолаушы тасымалы да жүзеге асады.
2.1Солтүстік Қазақстан облысы
Әкішілік орталығы- Петропавл
Құрылған жылы- 1936 жылы 29
шілде
Ауданы- 97,99 мың шаршы
шақырым
Халқы- 674,6 мың адам
Тығыздығы- 1 шаршы шақырымға-
6,7 адамнан
Солтүстік Қазақстан облысы – республиканың солтүстік қақпасы.
Облыс 1936 жылдың 29 шілдесінде құрылды, бүгінгі шекарасы 1999 жылдың 8
сәуірінде бекітілді. Облыстың ауданы 97, 99 мың шаршы км. тең
және республика аумағының 3, 6% құрайды.
Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы – Петропавл қаласы, 1752
жылы негізі қаланды.
Облыста 13 әкімшілік аудан бар: Айыртау, Ақжар, Аққайың, Ғ.Мүсрепов
атындағы, Есіл, Жамбыл, Қызылжар, М.Жұмабаев атындағы, Мамлют, Тайыншы,
Тимирязев, Уалихан, Шал Ақын атындағы; 5 қала – Петропавл, Булаев,
Мамлютка, Тайынша, Сергеевка; 4 қала типтес кенттер – Смирнов, Талшық,
Еңбек, Кішкенекөл.
Облыс аумағы Қазақстанның Қостанай және Ақмола облыстарымен және Ресей
Федерациясының Қорған, Түмен, Омбы облыстарымен шекараласады.
Орналасқан жері Солтүстік Қазақстан облысы Қазақстанның солтүстігінде
орналасқан, Батыс-Сібір жазығының оңтүстік шет аймағын және Қазақ ұсақ
шоқыларын алып жатыр. .
Негізгі су артериясы – Есіл өзені, оның облыс аумағы бойынша ұзындығы
720 км. Көлдердің жалпы саны 3000 жетеді, жалпы көлемі 4600 шаршы км.
Жер бедері Облыс территориясының басым бөлігі Батыс-Сібір жазығының оң
жақ шетінде орналасқан, онда үстірт деңгейі 200 метрден аспайды және Тобыл,
Ертіс өзендері арасындағы үлкен кеңістікті алып жатқан алқапта орналасқан
көне көлдік неогенді үстіртке жатады. Бұл аумақтың өзен аралықтарының беті
неогенді жас шамасындағы тығыз саз тектес қабаттар қосылған бет және көлдік
генезистен тұрады. Облыстың солтүстік-шығыс бөлігінде ірі ащы көлдер
тұйықталған қазан шұңқырлар жүйесі ерекшеленеді: Қалибек, Үлкенқарой, Теке,
Селетітеңіз. Қазан шұңқырларлардың ойындысы 40–60 м құрайды, ал көлдердің
өзі болса тайыз сулы. Теке көлінің қазан шұңқырында облыс бетінің ең
төменгі нүктесі орналасқан, теңіз деңгейі бетінен 29 м.
Облыстың Оңтүстік-Батыс бөлігі Қазақ ұсақ шоқысына (Сары-Арқа) жатады
және Көкшетау қыратының солтүстік-батыс бөлігімен көрсетілген.
Ауа-райы Солтүстік Қазақстанның ең үлкен материктің тереңдігінде
орналасу жағдайы оның ауа-райының кенет континентальды болуын шарттайды.
Ауа-райының негізгі сипаты қатты желді және боранды ұзақ қыс, қысқа, бірақ
ыстық жаз.
Ең суық ай қаңтардың орташа көпжылдық температурасы солтүстікте -18.50С,
оңтүстікте шамамен -17.50С, ал ең суық күндері -450С дейін жетеді. Шілдеде
температура шамамен солтүстікте +190С дейін және оңтүстікте +19.50С дейін
жетеді, ал ең ыстық күндері +410С дейін болады.
Солтүстік Қазақстан үшін ауа-райының тұрақсыздығын тудыратын ауа массасының
жиі ауысуы тән. Қыс уақытында солтүстіктен континентальды арктикалық ауаның
басып енуі температураның кенет төмендеуін шарттайды, ал өтпелі маусымда
бұл ретте көктемдік-күздік суық байқалады. Нақ ауаның айналысы,
температураның кенет ауысуының және жылдан-жылға жауын-шашынның болуының
себептері болып табылады.
Қыс мезгілінде ашық күнді және теріс тұрақты температуралық үстемдіктегі
күн райының антициклонды типтері басым болады. Жел орташа жылдамдығы 5.5
мс болатын, анық байқалатын оңтүстік-батыс бағытында болады.
Көктем қысқа (20–30 күн), құрғақ және салқын сәуірдің екінші жартысынан
басталады. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы шамамен жылына 100–120 күн, ал 00С-тан
жоғары болатын тәуліктік орташа температура кезеңі шамамен 190 күн.
Жаз уақытында орташа жылдамдығы 4 мс, солтүстіктен және солтүстік-батыстан
соғатын жел түріндегі циклондық типтегі ауа-райы басым болады. Күз салқын,
бұлтты, жиі жауынды. Орташа жылдық атмосфералық жауын-шашынның мөлшері
290–295 мм-ден 425–435 мм дейін түрленеді.
Табиғаты Облыс аумағы толығымен дерлік құнарлы қара топырақ аймағында
орналасқан. Арагідік олар тұзды, сор, шабынды топырақ және уытпен бірігеді.
Солтүстік Қазақстан облысы бойынша топырақтың басым түрлері кәдімгі
және оңтүстіктік қара топырақ және облыстың оңтүстігінде қоңыр-қызғылт
және қызғылт топырақ. Бонитеттің орташа балы 33.
Басты артерия – Есіл өзені, Ертістің сол саласы.
Солтүстік Қазақстан облысы орманды-далалық және далалы аймақта орналасқан.
Орманды далада оңтүстік орманды даланы және тікенді орманды даланы
ерекшелейді. Оңтүстік орманды дала облыстың оңтүстігін алып жатыр және қара
жер және жайылым-қара жер топырақта шалғын далада әр түрлі шөп –
дақылдарымен сұр орман топырақтары және ұнтақтарында қайыңдар мен
көк теректердің үйлесуі көрінеді, сазды балшықтар, кейде тал қамыс
қоспалары кездеседі. Солтүстік Қазақстан облысының басым бөлігін орман дала
алып жатыр. Көк терек қайың ағаштары сиретілген орман алабын құрайды.
Негізгі жыртылған, кәдімгі қара жерлерде түрлі шөп-ақ селеу даласы басым.
Орманды даласының алаңы аумақтың шамамен 8% құрайды, орманда қайың басым.
Табиғи байлығы Табиғи байлығы. Солтүстік Қазақстан облысының минералды-
су қоры.
Облыста пайдалы қазбалардың барлық түрі дерлік анықталып, әр түрлі деңгейде
зерделенген. 286 кен орындары барланған. Олардың ішінде 34-металл, 2-металл
емес, 217-құрылыс және технологиялық шикізат және 33-жерасты сулары,
олардың 6 минералды.
Облыс аумағы шет аймақтың уран-кенді, алмазды және қалайы-сирек металы бар
Солтүстік Қазақстанның бөлігі болып табылады. Қазақстан Республикасының
теңгерімі бойынша қалайы — 65%, цирконий — 36%, 6%, уран — 19%, титан — 5%,
вольфрам — 1% құрайтын минералды шикізат қоры анықталған. Минералды-шикізат
қорын болашақта кеңейту, әсіресе оңтүстік-батыс облысында аса маңызды.
Мұнда аса мағызды кен орындары және алтын, күміс, техникалық және зергерлік
алмаздар, қалайы, титан, түсті және сирек металлдар, қоңыр көмір шығару
рудалары бар.
Облыстың түрлі минералдық шикізат қорларының теңгерімдігінің әлеуетті
шығарылатын құндылығы 6 млрд.$ бағаланады, ал болжамды ресурстардың
есебімен – 10 млрд. $, соның ішінде уран бойынша — 1, 0, қалайы — 3, 98,
титан — 0, 7, сирек жерлер — 0, 3, вольфрам — 0, 24, алтын — 0, 1, алмаз —
1, 0, көмір — 0, 8, өзгелері — 2, 7. Дайын қорларды игеру
және перспективадағы объектілерді барлау үшін біршама 7 млрд. $ қажет
етіледі.
Игеруге айрықша дайындалған Грачев, Косачин, Семізбай уран кен орындары,
Обухов — титан-цирконий рудасын, Сырымбет – қалайы, алтын кен орны –
Солтүстік Байлюсты және Домбыралы-2 болып табылады. Экономикалық себептер
бойынша олардың өндірістік әзірленуі жүргізілмейді.
Пайдалануда тек кейбір құрылыс тас және құм кен орындары бар. Қалыбек
және Жақсытұз көлдерінің кен орындарында ас тұзын іздеу жүргізілуде.
Экономикасы Облыста 2008 жылдың 1 қазанында шағын кәсіпкерліктің 21726
субъектісі жұмыс істейді, оның ішінде 2 615- заңды тұлғалар, 3 311- шаруа
қожалықтары, 15 800- жеке кәсіпкерлер.
2008 жылдың 1 қазанындағы көрсеткіштер бойынша шағын кәсіпкерлікпен
айналысатын адамдар саны-55, 5 мыңды құрайды, оның ішінде шағын
кәсіпорындарда-18, 3 мың адам, яғни шағын кәсіпкерліктің жалпы санында 33,
0 пайызды алады. Ал жеке кәсіпкерлікте-29, 2 мың адам, яғни 52, 6 пайыз,
шаруа қожалықтарында-8, 0 мың адам, яғни 14, 4 пайызды құрап отыр.
Тұрғындардың жан басына шаққанда, орта есеппен өмір сүрудің ең төменгі
шамасы, 1 айдағы тұтынудың минималды нормасына сәйкес, 2008 тамыз айында 12
504 теңгені құраған және алдыңғы айлармен салыстырғанда 8, 7 пайызға өскен.
Бір азық-түлік кәрзеңкесінің құны 7 502 теңгені құрады.
2008 жылдың қыркүйегінде шағын кәсіпкерлік субъектілері шығаратын өнімнің
жалпы сомасы 70, 1 млрд. теңгені құрады.
2008 жылдың 9 айында облыстағы өндірістік кәсіпорындар қолданыстағы
баға бойынша 47700, 3 млн. теңгеге өнім өндірген. Бұл 2007 жылдағы сәйкес
кезеңмен салыстырғанда 5 пайызға артық.
Өндірістік кәсіпорындар құрылымының 77, 1 пайызын алатын өңдеп шығарушы
өндірістер 2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында 36781, 5 млн.
теңгеге өнім өндірілген. Бұл 2007 жылдағы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 1,
3 пайызға артық.
Тамақ өнімдерін өндіру саласында 2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары
аралығында 22 231, 6 млн. теңгеге өнім өндірілген. Бұл 2007 жылдағы сәйкес
кезеңмен салыстырғанда көлемі 4, 6 пайызға артық.
Өңдеп шығарушы өндірістер көлемінің 21, 2 пайызын алатын машинажасау саласы
2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында 7 797, 5 млн. теңгеге өнім
өндірген. Бұл 2007 жылдағы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 100, 5
пайызға артық.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнім өндіру көлемі 2008 жылдың қаңтар-қыркүйек
айлары аралығында, алдын ала бағалау бойынша, ағымдағы бағамен 134, 2
миллиард теңгені құрады.
2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында мал және құс өсіру бойынша
сойысқа жығылғанынан -69, 1 мың тонна ет, сүт -467, 8 мың тонна, жұмыртқа -
205, 2 млн. дана, қой жүні -751 тонна өндірілді.
Алдын-ала болжанған мәліметтер бойынша жиналған астықтың жалпы мөлшері,
алғашқы жинау барысында 5, 0 млн. тоннадан асты, ал егін ору кезінде
гектарына 13, 5 центнер астық алынып, 2007 жылмен салыстырғанда 88 пайызын
құрады.
2009 жылға арналған егіс тұқымынан 509, 8 мың тонна ірі тұқымды астық
егістікке егілді, бұл облыстың шарушылық сұранысын толықтай қамтамасыз ете
алады. Сақтауға берілген барлық тұқымдар сұрыпталған және аудан-
ауданға бөліп берілген.
Осы жылдың 9 айында 1085 мың тонна астық экспортталды, соның ішінде бидай-
919 мың тонна, арпа-166 мың тонна, мақсары ұсақ тұқымы-27 мың тонна, ұн-158
мың тонна. Елдің басқа аймақтарына астық жеткізуде 881 мың тонна астық
жөнелтілген.
Мал шаруашылығында құс саны, өнім өндіру және мал басының өсу қарқыны
байқалады. 2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында өткен жылмен
салыстырғанда ет өндіруде-69, 1 мың тонна (107, 49 пайыз, сүт – 467, 8 мың
тона (103, 6 пайыз), жұмыртқа-205, 2 млн. дана (99, 9 пайыз), қой жүні-750,
9 тонна (105, 9 пайыз) өндірілді. Ірі қара мал саны облысымызда осы жылдың
қаңтар-қыркүйек айлары аралығында 2, 6 пайызға, қой және ешкі -12 пайызға,
жылқы – 6 пайызға, шошқа -10 пайызға, құс өсіру -2, 9 пайызға артып отыр.
Тайыншы ауданында Еуропалық Одақ стандарттары бойынша мал және құс өсіру,
ет өнімдерін өндіру өндірісінің кешені алға жылжыған жоба жүзеге
асырылуда. Жылына 54 мың бас шошқа өсіру кешенінің бірінші кезектегі жобасы
қазіргі уақытта іске қосылды. Жылына еуропалық стандарттарға сәйкес 9 мың
тонна өнім беруге есептелген ет өндіру кешенінің құрылыс осы жылы
аяқталуға тиіс.
ҚазАгро Ұлттық холдингі АҚ арқылы Қазэкспортастық Холдингі Тайынша-
Астық ЖШС-нде қазіргі заманғы шетелдік технология бойынша сүт өнімдерін
алу үшін 1740 сиыр өсіріп, сүт кешенін салу құрылысын қолға алды.
Жылына 7 мың тонна өт өнімін беретін қуатты израиль технологиясы бойынша
салынған бройлер құс фабрикасын қалпына келтіру жұмыстары жүргізілуде.
Богви фирмасының Ақ Ниет-Север ЖШС Ақжар ауданында асыл тұқымды мал
өсіруде 5, 0 мың бас мал өсіру үшін жем беру алаңының құрылысын жүргізуде.
Айыртау ауданында Көмек ЖШС голландық жабдықтармен жабдықталған 5, 0 мың
бас шошқа өсіру кешенінің құрылысын жүргізуде.
2008 жылы Таза су республикалық бағдарламасының аясында су шаруашылығы
құрылысын жүргізуге 2640, 8 млн теңге қаражат бөлінді. Соның ішінде
республикалық бюджеттен – 1749, 3 млн теңге, облыстық қазынадан – 496, 5
млн теңге, ал Азия даму банкінен несиелікке – 395 млн теңге қаражат
бөлінді.
2008 жылдың қорытындысы бойынша 22 елді-мекенге таза суды жеткізу және 35
елді мекеннің таза сумен қамтамасыз ету жүйесін жақсарту жұмыстарын жүргізу
жоспарланған.
2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында облыстағы инфляция деңгейі –
7, 6 пайызды құрады, бұл орташа республикалық деңгейден 0, 5 пайызға төмен.
Осы жылдың басынан бері азық-түлік тауарлары – 8, 9 пайызға, азық-түлік
емес тауарлар – 7, 6 пайызға, ақылы қызметтер – 5, 8 пайызға қымбаттаған
(республика бойынша – 8, 9 %, 6, 1 %, 9, 1 %, сәйкесінше құраған).
Уәкілетті органда тіркелген жұмыссыздар саны 2008 жылдың 1 қазанындағы
көрсеткіш бойынша 3461 адамды құрады және өткен жылдың осы мерзімдегі
көрсеткішімен салыстырғанда 14, 0 пайызға кеміген. Экономикалық белсенді
аймақтардағы елді мекендерде тіркелген жұмыссыздар саны 0, 9 пайызды
құрады, бұл өткен 2007 жылмен салыстырғанда 0, 1 пайызға төмен.
2008 жылдың қазанында 12804 жаңа тұрақты жұмыс орындары пайда болып, 23291
адам жұмысқа орналастырылған, соның ішінде уәкілетті орган арқылы 7732 адам
жұмысты болды. Қоғамдық жұмыс орындарына 3673 адам жіберілген. Елді
мекеннің мақсатты адамдар тобына жататын азаматтардан 5166 адам
жұмысқа орналасқан. Кедейшілік шегінен төмен деңгейде өмір сүретін адамдар
саны 16ғ2 мың адамды құрайды. Кедейшілік деңгейі -2, 5 пайызды құрады.
Облыстық сыртқы тауар айналымы 2008 жылдың қаңтар-тамыз айларында,
транзитті жеткізілімді есепке алмағанда, 943,6 млн. АҚШ долларын құрады.
Бұл өткен 2007 жылмен сәйкес мерзіммен салыстарғанда 29, 6 пайызға жоғары
көрсеткіш. Соның ішінде экспорт –239, 2 млн. АҚШ доллары (35, 7% өскен),
импорт – 704, 4 млн. АҚШ доллары (27, 7% өскен).
2009 жылғы қаңтар-наурызда облыстың өндiрiстiк кәсiпорындарымен
қолданыстағы бағамен 16,5 млрд.теңгенiң өнiмi өндiрiлдi, ауыл
шаруашылығының жалпы өнiмiн өндiру көлемi 8,2 млрд.теңге құрады, 3,9
млрд.теңге инвестиция игерiлiп, 20,0 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға
берiлдi.
Халық саны. 2009 жылғы 1-наурызға облыс халқының саны 647,3 мың адамды
құрады, оның iшiнде 229,7 мың адам (35,5%) қалалық жерде, 417,6 мың адам
(64,5%) ауылдық жерде тұрады. 2009 жылғы қаңтар-ақпанда 564 некелесу мен
311 ажырасу тiркелдi.
2009 жылғы қаңтар-ақпанда халықтың табиғи өсуi атап өтiлiп, өсiм 80 адамды
құрады (2008 жылғы сәйкес мерзiмде табиғи кему 75 адам).
Тұтыну бағалары. 2009 жылғы наурызда тұтыну рыногiнде тауар және қызмет
көрсету бағалары 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 1,3%-ға, оның iшiнде
азық-түлiк тауарлары 0,8%-ға, азық-түлiк емес тауарлар 2,0%-ға, ақылы
қызметтер 1,4%-ға өстi (орташа Қазақстан Рес-публикасы бойынша сәйкесiнше
2,0%-ға, 1,3, 2,9 және, 1,9%-ға сәйкесiнше өстi).
2009 жылғы қаңтар-ақпанда бiр жұмыскердiң орташа айлық атаулы жалақысы 2008
жылғы қаңтар-ақпанмен салыстырғанда 14,5%-ға өсiп, 40754 теңге құрады, оның
iшiнде iрi және орта кәсiпорындарда - 14,9% және 42227 теңге. Нақты жалақы
сәйкесiнше 5,4%-ға және 5,8%-ға өстi. Нарықтық валюта айырбастау бағамы
бойынша бiр жұмыскердiң орташа айлық еңбекақысы 2009 жылғы қаңтар-ақпанда
306,2 АҚШ долларын немесе 235,2 евроны құрады.
Еңбекке ақы төлеу экономикалық қызмет түрiнiң бәрiнде де өскенi атап
өтiлдi. 2009 жылғы қаңтар-ақпанда 2008 жылғы қаңтар-ақпанмен денсаулық
сақтау және әлеуметтiк қызмет көрсету салыстырғанда жұмыскерлерiнiң
еңбекақысы - 28,4%-ға, ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығы -
27,3, бiлiм беру- 20,0%-ға өстi.
2009 жылғы қаңтар-ақпанда атаулы еңбекақының ең жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының маңызы зор мәселелердің бірі экономикалық
аудандарға бөліп баға беру болып табылады. Сол себептен Солтүстік Қазақстан
экономикалық аудандар ішінен өзінің алатын орны ерекше.
Солтүстік Қазақстан облыстарын алып, оған жеке мінездеме беру арқылы
олардың өзіндік ерекшеліктерімен танысамыз. Облыстарды жеке- жеке жан-
жақты оқып үйрену арқылы олардың маңызын білеміз.
Диплом жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысы Солтүстік Қазақстан
экономикалық аудандарының экономикалық, әлеуметтік, мәдени жағдайын,
маманданған шаруашылық салаларын, халқына сипаттам беріп олардың қоғамдағы
маңызын ашып көрсетуімен өзекті.
Диплом жұмысының мақсаты: Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарының:
- географиялық орнын;
- климатын;
- табиғи байлығы мен пайдалы қазбаларын;
- маңызды шаруашылығы, өнеркәсіп орындарын ашып көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Солтүстік Қазақстан экономикалық аудандарына жеке сипаттама беру;
- Солтүстік Қазақстан облысының экономикалық жағдайын баяндау;
- Тарихы, географиялық жағдайы, табиғаты, мәдени орталықтары, демалыс
орындары;
- Қостанай облысының экономикалық жағынан сипаттама беру;
- Географиясы, тарихы, мәдени орталықтары, демалыс орындары;
- Павлодар облысының экономикалық жағдайын баяндау;
- Географиялық орны, шаруашылығы, тарихи- мәдени орталықтары;
- Ақмола облысының экономикалық тұрғыдан баға беру;
- Географиялық жағдайы, шаруашылығы, демалыс орталықтарына тоқталып,
олардың маңызын көрсету.
Диплом жұмысының әдістемелік- методологиялық негіздері: Ұсынылған
диплом жұмысының теориялық негізі ретінде Қазақстан Республикасының ғылым
және білім министрлігі бекіткен экономикалық және әлеуметтік географиясы,
В.М.Чупахиннің Физическая география Казахстана оқулықтары басшылыққа
алынып салыстыру, талдау, синтездеу, ой қорытындыларын шығару әдістері
қолданылды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Ұсынылған жұмыстағы жазба
деректерді география мамандығының студенттері, өндірістің жеке
салаларының мамандары, мектеп мұғалімдері мен оқушылары білім көзі
ретінде пайдалана алады.
Диплом жұмысының құрылымы мен мазмұны: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланыоған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері ашып
көрсетілген.
Бірінші тарауда Қазақстанның түрлі бөліктері шаруашылығының
айырмашылықтарымен байланысты аудандастыру мәселесіне, аудандастыру
факторларына және принциптерге талдау жасалған. Екінші тарауда Солтүстік
Қазақстан экономикалық ауданына ,яғни аталған аудан құрамына кіретін
облыстарға жан- жақты сипаттама беріліп, олардың табиғи-климаттық
ерекшеліктері, халқының орналасуы, шаруашылық маңызы қарастырылған.
I Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданына сипаттама
1.1.Қазақстанды экономикалық аудандастыру
Экономикалық аудандастыру елдің жеке бөліктерінің шаруашылығын жоспарлауда,
олардың даму келешегін анықтауда маңызды орын алды.
Ресей – экономикалық аудандастыру проблемасына арналған еңбектер пайда
болған біінші ел. Ресейді экономикалық аудандастыру туралы алғашқы
зерттеулер 18 ғасырда басталды. Семенов-Тянь-Шаньскийдің 19 ғасырда Орталық-
өнеркәсіпті, Орталық-егіншілікті, Волга бойы (Поволжье) аудандарын жеке
экономикалық аудандар ретінде ұсынуының тарихи маңызы зор.
Кеңес Үкіметі жылдарында елді экономикалық аудандастырумен ГОЭЛРО
жоспары, ВЦИК (Бүілодақты орталық атқару комитеті), Госплан (Мемлекетті
жоспарлау комитеті) комиссиялары айналысты. Кеңес Одағы аумағы 19
экономикалық ауданға бөлінді.
Экономикалық аудандастыру дегеніміз – аумақтық еңбек бөлінісі ортақ,
өзара байланысты экономикалық аудандарға топтастыру. Экономикалық
аудандастыру карта мен жер бетінде экономикалық аудандарды белгілеу.
Экономикалық аудан – аумақтық еңбек бөлінісі нәтижесінде қалыптасып,
бір-бірінен шаруашылықтың мамандануы және кешенді дамуы жөнінен айырмашылық
жасайтын елдің бір бөлігі.
Аумақтық еңбек бөлінісі - әрбір ел не ауданның өзінде өндірілетін артық
өнімдерін басқа ел, аудандарға шығарып, олардан жетіспейтін өнімдер алуы.
Мысалы, Қазақстан басқа елдерге мұнай, көмір, қара және түсті металдар,
астық, жүн т.б. өнімдер шығарып, олардан машина, түрлі-құрал жабдықтар, газ
және жеңіл өндірістік бұйымдарын алып отырады.
Қазақстанның түрлі бөліктері арасында революцияға дейін-ақ, яғни 19
ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында шаруашылықтың аумақтық
айырмашылықтары байқалды. Ол кезде бүкіл Қазақстанда көшпелі мал
шаруашылығы, солтүстік далалық алқапқа дәнді дақылдар, сүтті-етті мал
шаруашылығы, ал оңтүстікте суармалы және тәлімі егіншілік (богарлар), бау-
бақша, ал орталық, батыс, шығыста тау-кен өнеркәсібі дами бастады.
Кеңес Үкіметі жылдарында аумақтық еңбек бөлінісі, көлік қатынасы дами
түсіп, елдің жеке бөліктерінің шаруашылығының мамандануы байқалды. Ел
аумағында өндіргіш күштердің ұтымы орнастыруы ішкі экономикалық-
географиялық айырмашылықтардың онан әрі дами түсуіне және республика
ішіндегі экономикалық аудандардың пайда болуына әсер етті.
Экономикалық аудандарды шаруашылықты аумақтық ұйымдастырудың
нәтижесінде қарау керек. Экономикалық аудандар шаруашылықтың кешенді
дамуымен сипатталады.
Белгілі ғалым Н.Н. Баранский Қазқстан аумағын 5 экономикалық ауданға
бөледі. Аудандастыру экономикалық аудандар шаруашылығының мамандануына,
өндірістік кешендердің құрамына қарай топтастырылады. Бұл аудандар аумақтық-
өндірістік кешендердің қалыптасуына мүмкіндік туғызды.
Экономикалық-географиялық белгілеріне қарай Қазақстан аумағы: Орталық
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік
Қазақстан экономикалық аудандарға бөлінеді.
Экономикалық аудандар схемасы
Әрбір экономикалық аудан бірнеше облыстарды біріктіріп, олардың
аумағында шаруашылықтың 3 тобы, яғни маманданған, қосалқы және қызмет
көрсетуші салаларын қалыптасады.
Маманданған сала сол аудандағы шаруашылықтың жетекші, әрі өнімнің басым
бөлігін беретін саласы. Мысалы, Шығыс Қазақстан ауданының маманданған
салалары энергияны көп қажет ететін түсті металлургия және су электр
энергетикасы. Әрбір аудандар шаруашылықтың бірнеше маманданған салалары
қалыптасып, кешенді дамиды.
Қосалқы сала маманданған салаларды жетілдіруге, оны онан әрі дамытуға
қызмет етеді. Мысалы, Орталақ Қазақстандағы маманданған металлургия
өнеркәсібін электр энергиясымен қамтамазыз ету қосалқы саланың қызметі.
Әрбір аудан халқын тұтыну заттарымен қамтамазыз ету – қызмет көрсету
саласына жатады.
Қазақстанды экономикалық аудандастыруда өндірістік, перспективалық және
елді саяси-әкімшілік болу мен экономикалық аудандастырудың бірлігі ұстаным
ретінде басшылыққа алынған.
1.2.Аумағы. Географиялық орны. Қазақстан шаруашылығындағы орны
Солтүстік Қазақстан еліміздің қиыр солтүстігінде Есіл, Тобыл және
Обаған өзендерінің бассейндерінде, шығыс бөлігі Ертіс өзенінің орта
ағысында орналасқан. Ауданның құрамына Солтүстік Қазақстан, Қостанай,
Ақмола, Павлодар облыстары креді. Аумағы – 600,9 мың шаршы шақырым. Халқы –
4,6 млн адам. Солтүстік Қазақстан аумағының көлемі жөнінен Батыс және
Оңтүстік аудандарынан кейін үшінші орын алып, оған еліміз аумағының 22%
келіп, ауданы Украина жер көлеміндей.
Аудан аумағына физикалық физикалық географиялық жағынан Батыс Сібір
жазығының оңтүстік, Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстік бөлігі ене отырып,
Солтүстік Қазақстан орманды дала зонасынан шөл зонасына өтпелі болып
келеді. Каштан және қара топырақты жыртуға жарамды жерлері, жайылмалы
шалғындары мен шабындықтары мол табиғат ресурстарымен ұштаса отырып көп
салалы шаруашылықты дамытудын табиғи негізі болып табылады.
Солтүстік Қазақстан қолайлы экономикалық-географиялық жағдайда
орналасқан. Солтүстік Қазақстан солтүстігінде Ресейдің Орал, Батыс Сібір
аудандарымен шектеседі. Аудан аумағы арқылы Ұлы Сібір, Орта Сібір, Оңтүстік
Сібір және Қазақстанаралық Трансқазақстан темір жолы магистралдары өтеді.
Бұл жолдар Солтүстік Қазақстанды Орталық Қазақстан және Орал, Кузбасс,
аудандарымен бйланыстырып, соңымен бірге Ресейдің Европалық, Азиялық
бөліктері және Оңтүстік Қазақстан ауданына шығуына мүмкіндік береді. Ертіс
өзені арқылы түсті металлургияКенді Алтай, Ресейдің мұнай-газды Батыс Сібір
ауданымен байланыса алады. Ресейдің өнеркәсіпті аудандарымен көршілестігі
Солтүстік Қазақстанда тау-кен, энергетика шаруашылықтарының дамуына елеулі
әсері болады.
Солтүстік Қазақстан еліміздің ең басты астық шаруашылықты және етті-
сүтті мал шаруашылықты ауданы. Қазіргі нарықтық экономикаға көшудің қиындық
жағдайындағы мал санының азаюы, өнімнің төмендеу кезеңінде де Солтүстік
Қазақстан елімізде дәнді дақылдардың егіс көлемі, әсіресе жаздық бидай,
мүйізді ірі қара және шошқа майы, мал майы және ет т.б. тамақ өнімдері
жөңінен жетекші орын алады.
Агроөнеркәсіп кешенімен бірге Солтүстік Қазақстанда темір рудасын,
боксит, көмір, асбест, алтын т.б. кендер өндіру және байыту, оларды өндеу
барысында ферроқорытпа, алюминий балқытумен байланысты металлургия
өнеркәсібі едәуір дамыған аудан.
Табиғат жағдайы және табиғат ресурстары
Ауданның солтүстігі мен батысына орта биіктігі 100-120 метр Батыс Сібір
ойпатының оңтүстік сілемдері еніп, бұл негізінде тегіс жазықты жыртуға
қолайлы болып келеді. Еліміздің Шығыс және Оңтүтік Қазақстан
аудандарындағыдай мұнай биік тау жүйелері болмағандықтарынан жер бедері
Батыс Қазақстан сияқты жазық. Міне, сондықтанда Солтүсті Қазақстанның
табиғат жағдайы Батыс Сібірдің табиғатына ұқсас, барлық жерінде біркелкілеу
болып келеді. Кей жерлерде ойлы-қырлы тұщы және ащы көлдер орналасқан
ойыстарда кездеседі.Ауданның шығысында Құлынды даласы, ал оңтүстігінде
Қазақтың ұсақ шоқысы – Сарыарқа созылып жатыт.
Солтүстік Қазақстанның климаты шұғыл континенталды, еліміздің басқа
аудандарымен салыстырғанда жазы қоңыр салқын, қысы суық. Қысты аудан
климатына қатаң Солтүстік Мұзды мұхиттың арктикалық, ал жазда Орта Азия мен
Иранның ыстық тропикалық ауа массалары әсер етеді. Соған қарамастан
температура жағдайлары дәнді, дәнді бұршақ тұқымдас және көкөніс бақша
дақылдарының пісіп жетілуіне жеткілікті. Оған солтүстік аудандарындағы 160,
ал оңтүстігіндегі 167 өсіп-өну кезеңі мүмкіндік береді.
Аудан аумағының көп бөлігінде жылына 350-400 мм жауын-шашын түсіп, оның
басымы жылдың жылы мезгіліне келеді де, ол суарылмайтын егіншілікті
дамытуға мүмкін береді. Ал ауданның оңтүстігінде жауын-шашын мөлшері 150-
200 мм-ге төмендеп, өзен анғарларында ғана суғарылмайтын, қалған жерлерінде
егіншілік тек суарылмалы жағдайда ғана дами алады.
Солтүстік Қазақстан аумағы орманды дала, дала және шөейт зоналарында
орналасқан. Орманды дала ені 150-250 шақырым болып, ауданның солтүстік
жиегін алып, бұған құрамындағы қара шірігі 10 пайыз шалғынды-қара топырақты
Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Павлодар облыстарының солтүстігі
жатады.
Ал дала зонасы солтүстігінде нағыз қара, ал оңтүстігінде оңтүстік қара
топырақты Солтүстік Қазақстанның басым бөлігін алып жатыр. Мұндағы қара
шіріктің үлесі 6-8 пайыз. Дала зонасының оңтүстігі құрғақ далаға ауысып,
қошқыл-каштан топырақ басым болып, әр жерінде сор, сортанды жерлер
кездеседі. Орманды дала, дала зоналары суарусыз тәлімі егіншіліктің
аудандары. Ауданның оңтүстігін, яғни Қостанай облысының оңтүстігі Торғай
өңірін, Теңізқорғалжын көлі тобы ауданы, Ертістің сол жағалауы оңтүстік
бөлігін ашық-шашық топырақты шөлейт зонасы алып жатыр. Жауын-шашынның
тапшылығынан мұнда тек суармалы егіншілікті
дамыту мүмкін болып, бұл зона негізінде көктемгі қысқы мал жайылымы ретінде
пайдалынады. Сонымен ауданның топырақ-өсімдік зонасының сипаты егіншілікті
кең көлемде дамытуға қолайлы. Аумағының басым бөлігін қара топрақты орманды
дала және дала зонасы алып жарыр, ол толық жыртылып егіншілікке игерілген.
Жыл бойында Солтүстік Қазақстан аумағында оңтүстік-батыс, оңтүстік
аңызық жерлері басым болып жазда ауа мен топырақты құрғатып, ал қыста қарды
ұшырып әкетіп қара боран туғызады. Мұндай табиғат жағдайларының зиянды
әрекетін бәсендету және болдырмау үшін ауданда егіс қорғау алқаптары
отырғызылып, топыраққа ылғал жинау мақсатында қар тоқтатылады, жайылым мен
шабындықтар суландырылады.
Жер ресурсы – ауданның өте маңызды табиғи байлығы. Ауыл шаруашылығына
пайдаланылатын жер көлемі 50 млн га мал жайылымы, соның 24 млн га жыртылған
жнр, ал 26 млн га мал жайылымы, шалғындық және шабындық жерлер. Бірақ соңғы
жылдары нарықтық экономикаға көшудің қиындықтарымен байланысты ұзақ
жылдардан бері қалыптасқан жыртылған егістік жерлер толық пайдаланылмай,
оның көлемі жылдан жылға заюда. Соның салдарынан ауыл шаруашылығы өнім
көлемі де төмендеуде.
Солтүстік Қазақстан аумағы жер бедерінің жазық болып келуіне қарамастан
пайдалы қазбаға бай. Ауданның солтүстік-батысында Қостанай темір ресурсы,
оның маңында Жетіқара асбест, Торғай қоңыр көмір бассейні, ал оңтүстігінде
Арқалық боксит кен орындары бар. Павлодар облысында Екібастұз тас көмір,
Майкөбен қоңыр көмір, Бозшакөл мыс, Коряковск, Таволжан, Қалқаманда астұзы
кездеседі. Солтүстік Қазақстанның әр жерінде, Жетіқара Қостанай, Майқайын
Павлодар, Жолымбет, Ақбейіт, Степняк, Васильков, Бестөбеде Ақмола алтын
кені кездеседі.
Аудан аумағында известняк, шыны құмы, отқа төзімді саз т.б. құрылыс
материалдары бар.
Климаттың құрғақтылығы, жазық жер бедерінің басымдығы Солтүстік
Қазақстан аумағында су байлығының таралу ерекшелігін анықтап, өзен
жүйесінің нашар дамып, ал көлдердің мол болуына мүмкіндік береді. Ертіс
өзені, оның тек Есіл, Тобыл сияқты сол жақ салалары ғана мұхитқа құяды. Ал
қармен қоректенетін Торғай, Селеті, Шідергі, Шағалалы сияқты ұсақ өзендері
ағынсыз көлдерге құяды. Олардың ағыны біркелкі болмай, кеме қатынасын, су
электр стансаларын салуға қолайсыз болып, негізінде шабындық пен
жайылымдарды лимандап жайып жіберу суғаруға пайдаланылады.
Солтүстік Қазақстанның кедірлі-жоталары және жазықты жер бедері
көлдердің мол болуына мүмкіндік береді. Мұнда 13 мыңдай көлдер бар. Ірілері
Қостанай облысындағы Құсмұрын, Сарықопа, Ақмола облысындағы Теңіз,
Қорғалжын, Шағалалытеңіз, Селетітеңіз, Бурабай, Шортанды т.б. көлдер
тұрмыста, мал суаруға пайдаланылады. Ауданның шаруашылық мақсаты үшін
Есілден басынан алатын Есіл, Булаев, Пересновск жер асты құбырлары
жүргізілген. Оларды үздіксіз сумен жабдықтау үшін Сергеев, Вячеслав су
қоймалары жасалынған.
Халқы
М.Ш. Ярмухамедов Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы
оқулығы, 106 бет . ауданның халқы жөніндегі қосымша мағлұматтар.
Ежелден-ақ Солтүстік Қазақстан аумағында Орта жүздің қазақтары көшіп-
қонып жүрген. 16 ғ. бастап оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігін шығыстан
келген жоңғарлар иеленген. Олар Солтүстік Қазақстан шегінен XVIII ғ.
ортасында ығыстырылады. Шамамен осы уақытта және бұдан сәл ертеректе
патшалық Ресей аудан аумағында қамалдары бар Ертіс және Жаңа Есіл бекініс
шебін құрады, олардың маңында казактар өздерінің станицалары мен хуторларын
ұйымдастырды. Алайда Солтүстік Қазақстан аумағында қоныстанып оның жер
кеңістігін игеруге казактар емес, 1861 жылғы реформадан кейін іле-шала
осында қоныс аударылған шаруалар басты роль атқатды. XIX ғ. аяғында Ұлы
Сібір темір жол магистралінің салынуы ауданда шаруалардың қоныстануын
женілдетті. ХХ ғ. басында мұнда көптеген орыс, украин, мордва, неміс
және татар қыстықтары пайда болды. Қоныстанушы шаруалар, негізінен алғанда
суарылмайтын тәлімі егіншілікті жүргізуге барынша қолайлы. Есіл, Ертіс
өзенінің анғарында, Қостанай және Көкшетау маңына орнықты. Революциядан
кейін де халықтың қоныс аударуы жалғаса берді және 50- жылдардың ортасында
тың және тыңайған жерлерді игеру кезеңінде өзінің шырқау шыңына жетті. Тың
жерлерді игерудің алғашқы жеті жылы ішінде ғана ауданның халқы бір миллион
адамға өссе, кейінгі он жыл ішінде – тағы бір миллион адамға өсті. Соғыстан
кейінгі жылдары Солтүстік Қазақстандағы халық санының тез өсуін осындай
жағдайлармен түсіндіруге болады.
Халқының жалпы саны және оның орташа тығыздығынан Солтүстік Қазақстан
елімізде Оңтүстік Қазақстанға ғана жол беріп, бір шаршы шақырымға 7,2 адам
болып келеді. Аудан аумағында халық жалпы біркелкі қоныстанған. Мұндай
қоныстану егіншілікті орманды дала және дала зоналарына тән болып келеді.
Халықтың жоғарғы жиілігі Солтүстік Қазақстан облысы, Көкшетау қаласы маңы,
Ұлы Сібір және Трансқазақстан темір жолдары бойы, оның ішінде Ертіс, Есіл,
Тобыл өзендері анғарларына таяу жатқан аудандар. Мұндағы халықтың бір шаршы
шақырымға жиілігі 15-30 адамнан. Мұнда халқының саны 500-ден 1000 адамға
дейінгі ірі ауылдар басым.
Сонымен бірге 10-15 адамнан келетін жиілік Ақмола облясының солтүстік
және орталық бөліктеріне келіп, мұнда халықтың саны 300-500 не 1000 адамдай
ірі елді-мекендер кездесіп, олар негізінде Есіл өзені, оның салалары және
тұщы көлдер бойында орналасады. Осындай жиілік Павлодар облысының оң
жағалық Ертіс бойында тән болып келеді.
Ауданның оңтүстік, оңтүстік-шығыс, оңтүстік-бтысындағы суарусыз тәлімі
егіншіліктің жағдайы нашарлау бөліктерінде аумақ бойында сирек және әркелкі
қоныстануы байқалады.
Солтүстік Қазақстанның шөлейтті аудандары, яғни Қостанай облысының
оңтүстік, негізінде Торғай өңірі, Павлодар, Ақмола облыстарының оңтүстік-
батысы сирек қоныстанған. Мұнда бір шаршы шақырымға 0,1-0,5 адамнан, тіпті
оданда аз келеді. Көптеген жерінде тұрақты халық болмайды да. Бұл
аймақтарда халқының саны 50-100 адамдық елді-мекендер басым.
Солтүстік Қазақстанның халқы көп ұлтты. Мұнда қазақ, орыс, украин,
татар, неміс, мордва, еврей, чуваш, поляк т.б. халықтар тұрады. Олар бұл
ауданға темір жолдар салу, пайдалы қазба кен орындарын және тың жерлері
игеру кезінде қоныстанған. Халықтың басымы славян тілді халықтар. Олар
ауданды терең қоныстану және оны егіншілік тұрғыда игеруге маңызды орын
алады. Байырғы қазақтар аудан халқының 25 пайызын құрап, олар негізінде
отарлы мал шаруашылықты оңтүстік аудандарда басым. Соңғы жылдары еліміз
астанасының Астанаға ауысуы, оған мемлекеттік мекемелермен бірге халықтың
жаппай қоныс аударуы,шетелдерден келген қазақтардың жоспары қоныстануымен
байланысы қазақтардың үлесі едәуір артуда. Солтүстік Қазақстанда қала
халқының үлесі аудан халқының 50 пайызы ғана. Бұл ауданда ауыл шаруашылығы
мен өнеркәсіптің бірдей жақсы дамығандығын көрсетеді.
Шаруашылығы
ен ғасырлар бойы Солтүстік Қазақстанның ұлан-байтақ аумағын жазғы мал
жайылымы ретінде пайдаланып келі. Сарыарқаның, Есіл мен Құлынды даласының
бай, әрі шырынды өсімдіктер жамылғысы жеткілікті су көзімен ұштаса отырып
мал шаруашылығына қолайлы болып келеді. Қысқы мал жайылымы ретінде Торғай
аңғары, Теңіз-Қорғалжын көлдер ауданы, тіпті Бетпақдала арқылы Сарысу және
Шу өзендері пайдаланылды.
XVIII ғасырдың аяғында бұл жерге Сібір казактарының және әсіресе XIX ғ.
аяғымен XX ғ. басында орыс-украин шаруалары көшіп келуден кейінегіншілік
дами бастады. Қазан революциясы қарсңында дәнді дақылдар егісі кең аумақты
қамтыған және дамыған етті-сүтті мал шаруашылықты аудан болды. Астық мол
жинаған қолайлы жылдары, оның басым бөлігі Ұлы Сібіртемір жол арқылы
Ресейдің ішкі базаларына шығарылды. Ал ішкі аудандарда астық жергілікті
қажеттілікке пайдаланылып, кейде Ақмола, Атбасар, Баянауыл т.б.
жәрмеңкелерінде сатылды.
Солтүстік Қазақстанда революцияға дейін жеткілікті өнеркәсіп болмай,
одан тек ауыл шаруашылық шикізаттарын өндейтін кәсіпорындар жұмыс істеді.
Екібастұзда көмір, Степняк пен Жетіқара аудандарында алтын, Ертіс маңындағы
көлдерде тұз өндіріліп, Павлодар мен Петропавлде жөндеу-механикалық
шеберханалары жұмыс істеді. Революцияға дейін Солтүстік Қазақстан аграрлы
бағытта ғана дамыған аудан болды.
Қазіргі шаруашылығы
Солтүстік Қазақстанда революциядан кейін ғана кен өнеркәсібі қайта
құрылып, өңдеуші өнеркәсіптің дамуына көңіл бөлінді. Өнеркәсіптің дамуына
қарамастан Солтүстік Қазақстан шаруашылығында жетекші орынды агроөнеркәсіп
кешені, соның ішінде ауыл шаруашылығы алды. Ауыл шарушылығының мұндай
жоғары дәрежеде орын алуы 50-60 жылдардағы тың және тыңайған жерлерді
игерумен байланысты болды.
Солтүстік Қазақстан елдегі астық өнімінің 90 пайызын береді. Мұнда
Қазақстан елдегі астық өнімінің 75 пайызы орналасқан, яғни Украин егіс
көлемінен екі есе астамболып, бұл ауданның беретін астық көлемі АҚШ-тың
жылдық өнімінің 30 пайызы. Жаздық бидайдың басымы орманды дала және далалы
Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола және Павлодар облысының солтүстік
Ертіс бойына келеді.
Ауданның орталық бөлігінде құрғақшылыққа төзімді тары өсіріліп,
республика егісінің 40 пайызын алады. Оның басымы Қостанай, Ақмола
облыстарының оңтүстігі, Павлодар облысының оңтүстік-батысында. Басқа дәнді
дақылдардан ауданның солтүстігінде сұлы, арпа, күздік қара бидай,
қарақұмық, мал азықтық жүгері өсіріледі.
Шығыс және Оңтүстік Қазақстанмен салыстырғанда бұл ауданда техникалық
дақылдардың үлгісі және түріде аздау болып, ол егіс көлемінің бір пайызын
ғана алып, негізінде оның майлы түрлері – күнбағыс, шашақты зығыр, қыша
және сора өсіріледі. Республика күнбағыс егісінің 20 пайызы Павлодра
облысына келеді. Ертіс аңғарында мал азықтық қызылша егісі бар. Ертіс,
Есіл, Тобыл, Обаған өзендері анғарлары мен қалалары маңында көкөніс ,
картоп, бақша дақылдары егіледі. Мал азықтық дақылдар, оның ішінде жүгері
және көпжылдық шөптер аудан егіс көлемінің 24 пайызын алады да, ол
негізінде солтүстігінде өсіріледі.
Аудан ауыл шаруашылығының екінші маңызды саласы мал шаруашылығы, ол
өсімдік шаруашылығымен ұштасады.Ауыл шаруашылығына жарамды жердің 57 пайызы
жайылым мен шабындық, оның басымы Қостанай, Ақмола, Павлодар облыстарына
келеді. Мал шаруашылығының жем-шөп базасында табиғи мал азығы басым.
Сонымен бірге мал азығы ретінде егіншіліктің, тамақ өнеркәсібінің қалдығы
пайдаланылып құрама-жем даярланады. Солтүстік Қазақстанда еліміздің басқа
аудандарымен салыстырғанда етті-сүтті мал шаруашылығының ролі жоғарылау,
сонымен бірге қой шаруашылығының да маңызы едәуір. Бірақ қазіргі нарықтың
қиындығымен байланысты жалпы мал саны бұрынғыдан едәуір азайған.
Солтүстік Қазақстанда етті-сүтті және сүтті-етті ірі қара шаруашылығы
жетекші орында, оған Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарының егіншілікті
орманды дала және дала зоналарының табиғат жағдайы қолайлы болып, мұнда сүт
бағытындағы даланың қызыл сиыры, ал оңтүстікке қарай ет бағытындағы
қазақтың ақ бас тұқымы кең таралған.
Қой шаруашылығы негізінде Павлодар, Қостанай облысының оңтүстік,
әсіресе Торғай өңдірінде, Ақмола облысында дамып, солтүстігінде биязы жүнді
қой тұқымы, ал оңтүстігінде ет-май бағытындағы қойдың еділбай тұқымы кең
таралған.
Ауданның барлық жерінде жылқы шаруашылығы дамып, республика жылқы
санының 13 келіп, оның Қостанай, қазақ тұқымы басым. Орманды дала және
дала зонлы Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облысының егіншілікті
аудандарында шошқа шаруашылығы дамыған. Осы облыстардың егіншілікті алқапты
алқаптарында құс шаруашылығы, ал көл маңдарында су құстары кең таралған.
Ауданның топырақ-климатты жағдайы және ауыл шаруашылығының мамандануыны
қарай Солтүстік Қазақстан аумағында солтүстік, орталық және оңтүстік
алаптары қалыптасқан.
Өнеркәсіптің қалыптасуы мен дамуы ерте кезден бастап-ақ ауыл шаруашылық
шикізаттарын өндірумен байланысты болып, ал ауыр өнеркәсіп ХХ-ғасырдың 60-
жылдарынан кейін ғана дами бастады.
Аудан өнеркәсібінле тамақ және жеңіл өнеркәсіп жетекші орын алды. Оның
ішінде тамақ өнеркәсібінің маңызы зор болып, оның ет, сүт, май шайқау, ұн-
жарма тарту тамақ өнімінің басымын беріп, республика көлемінде маманданған
салалар болып табылады.
Ет тамақ өнеркәсібінің маңызы, ежелгі саласының бірі болып, ет
комбинаттары облыс орталықтары, Екібастұз, Рудный, Жетіқарада орналасқан.
Аудан ет, ет консервісін, шұжық, тамақ майы т.б. өнімдер береді. Оның
ішінде ең ірісі Петропавл ет комбинаты.
Сүт және май шайқау маңызы жөнінен ет өнеркәсібінен кейінгі екінші
орында. Ол сары май, ірімшік, брынза, құрғақ сүт т.б. сүт өнімдерін
шығарады. Оның ірілі-ұсақты кәсіпорындары мол болып, соның бірі Павлодар
сүт-консерві зауыты, ол құрғақ сүт өнімінде шығарады.
Қазақстандық дербестік даму жағдайында ұн тарту өнеркәсібінің ролі арта
түсіп, даярланған астықты өз кәсіпорындарымызда өндеу жүзеге асуда. Ұн
тарту комбинаттары Ақмола, Петропавл, Көкшетау, Павлодар, Қостанайда
орналасқан, олар жоғары сапалы ұн, жарма, мал азықтық құрама-жем т.б.
өнімдер береді.
Солтүстік Қазақстанда сыра қайнату, спирт өндірісі едәуір орын алады.
Оның ірі кәсіпорындары Петропавл спирт комбинаты, Лисаков арақ, Көкшетау
маңындағы Айдабол спирт-арақ зауыттары.
Жеңіл өнеркәсіп ауыл шаруашылық шикізаттарын өндеумен айналысып, оның
тігін, аяқ-киім салалары едәуір дамып олар облыс, өнеркәсіп орталықтары,
кей ауылдық елді-мекендерде орналасқан. Петропавл, Павлодарда былғары
зауыттары, аяқ-киім, тігін фабрикалары Ақмола, Қостанай, Павлодар,
Петропавлде, ал штапель жасанды талшық комбинаты Қостанайда жұмыс істейді.
Солтүстік Қазақстанда ауыр өнеркәсіптің әр түрлі пайдалы қазба өндіретін
тау-кен өнеркәсібі елеулі орын алады. Қостанай темір рудасы бассейнінде
Соколов-Сарыбай, Лисаков, Қараш кен-байыту комбинаттары жұмыс істеп, темір
рудасын байыта отырып, оның концентратын шығарып, онымен Қарағанды Орталық,
Оңтүстік Оралдың қара металлургиялық комбинаттарын қамтамасыз етеді.
Екібастұз, Майкөбен және Торғай бассейнінің Обаған, Құсмұрын кен
орындарынан тас, қоңыр көмір өндіріледі. Екібастұз көмірінде Қазақстан,
Ресейдің Орал және Батыс Сібір аудандарының 20 астам жылу электр
станциялары жұмыс істейді.
Арқалықта боксит өндіріліп, ол суы және электр энергиясы мол Ертіс
жағалауында Павлодар глинозем зауытына жіберіліп, мұнда алюминий тотығы
алынады.
Ақмола облысының Ақбейіт, Бестөбе, Жолымбет, Степняк, Ваильков,
Павлодар, облысының Майқайын, кен орындарынан алтын өндіріледі. Павлодар
облысының Бозшакөл кен орынынан мыс рудасы, Коряковск, Таволжан, Қалқаманда
ас тұзы шығарылады.
Павлодар облысының Ақсу қаласында Орталық және Батыс Қазақстанның
марганец, хромит рудаларын, оларды тасымалды кварцитпен ұштастырып
пайдалану барысында сапалы болат шығаратын ферроқорытпа зауыты жұмыс
істейді.
Солтүстік Қазақстанда Қарағанды т.б. тасымалды металында жұмыс істейтін
бірінші машина жасау және металл өндеу кәсіпорындары бар. Машина жасау
кәсіпорындары өздерінің өнімдерімен негізінде агроөнеркәсіп кешенін, аздап
өнеркәсіп салаларын және көлікті қамтамасыз етеді.
Машина жасаудың негізін ауыл шаруашылық машиналары алып, Астана
қаласында Ақмоласельмаш, Қазақсельмаш зауыттары орналасып астық ору,
шөп жинау, эрозияға қарсы қолданылатын техника түрлерін шығарса, Павлодар
трактор, Қалқаманда больдозер, Макинкада автомобиль мен тракторға бөлшектер
шығаратын зауыттар жұмыс істейді. Өнеркәсіптік машиналардан петропавлде
қара металлургияға қажетті жабдықтар, Көкшетауда оттегі-демалу аппараты,
таразы зауыттары орналасқан.
Химия өнеркәсібін дамытуда Майкөбен қоңыр көмірі, Павлодар маңы тұзы
оның шикізат базасы болып табылады. Қостанайда тасымалды шикізатта штапель
жасанды талшық комбинаты, Павлодарда Батыс Сібір мұнайын өндау зауыты бар.
Солтүстік Қазақстанда тас, құм, саз, изветняк сияқты құрылыс
материалдары мол, соның негізінде құрылыс материалдар өнеркәсібі
қалыптасқан. Шортанды, Атбасарда тас карьерлері, Қостанай мен Астанада
силикат кірпіші, темір-бетон конструкциясы зауыты болса, жергілікті асбест
шикізаты негізінде Жетіқара асбест комбинаты асбест трубасы, шифер, плита
т.б. өнімдер шығарады. Астанада фарфор-фаянс зауыты орналасқан.
Аудан электр энергиясының негізін жылу электр станциялары құрап, мұндай
қуатты кәсіпорындар Петропавл, Қостанай, Астана, Рудный, Екібастұз,
Павлодарда жұмыс істейді. Әрқайсысының қуаты 4 млн квт. Екібастұз МАЭС-1,2
және қуаты 2,4 млн квт. Ақсу, сонымен бірге Павлодар т.б. ЖЭС-ры өзімен
бірге баска аудандарды да қамтамасыз етеді.
Солтүстік Қазақстанда бірнеше өнеркәсіп топтары қалыптасқан. Павлодар-
Екібастұз аумақтық-өндірістік кешені құрамына Павлодар, Екібастұз, Ақсу,
Қалқаман қалалары, сонымен бірге Коряковск, Таволжан, Майқайын, Бозшакөл
қала типтес поселкалары кіреді. Кешеннің қалыптасуында Екібастұз тас
көмірі, Майкөбен қоңыр көмірі маңызды орын алады. Сонымен қатар трактор,
мұнай өндеу, глинозем, ұн тарту, құрғақ сүт, Ақсу ферроқорытпа зауыттарының
да алатын орны ерекше.
Қостанай өнеркәсіп торабы темір рудасы, асбест, қоңыр көмір өндіру
негізінде қалыптасқан Қостанай темір рудасы бассейнінде Соколов-Сарыбай,
Лисаков, Қашар кен-байыту комбинаттары қалыптасқан. Кешен құрамына
Қостанай, Жетіқара, Рудный қалалары кіреді.
Петропавл өнеркәсіп торабы – қара металлургияға жабдық, механикалық,
электр оқшаулығыш бұйым шығару, ет, спирт, т.б. ауыл шаруашылық
шикізаттарын өндейтін тамақ және жеңіл өнеркәсіп салалары жөнінен көзге
түседі.
Астана өнеркәсіп торабының негізін мұндағы ауыл шаруашылық машиналарын
жасау, фарфор-фаянс, сондай-ақ ауыл шаруашылық шикізаттарын өңдеу
кәсіпорындары алады.
Көкшетау өнеркәсіп торабында ауыл шаруашылық шикізаттарын өңдеумен
айналысатын жеңіл және тамақ өнеркісіптері, оттегі-демалу аппараттары мен
таразы жасау зауыттары көзге түседі.
Боксит өндеу негізінде Арқалық торабы қалыптасуда. Аталынған аумақтық-
өндірістік кешендер, өнеркәсіп тораптары, олардың құрамына кіретін
кәсіпорындар жұмыс істеу барысында жергілікті, еліміздің және ТМД-ның түрлі
кәсіпорындарымен өндірістік байланыстар жасайды.
Көлік жүйесі
Автомобиль көлігі Солтүстік Қазақстанда маңызды орын алып, онымен жүктің 70
пайыздан астамы тасымалданып, ол жүк айналымының 10 пайызын орындайды.
Көліктің бұл түрі аудан ішілік және шаруашылық аралық байланысты орындап,
негізінде темір жол стансаларына астық, мұнай өнімі, құрылыс материалдары,
халықтың тұтыну заттары жеткізіледі.
Жүк айналымының 80 пайызы темір жол көлігіне келеді. Аудан
шаруашылығында, оның байланысын жүзеге асыруда Ұлы Сібір, Оңтүстік және
Орта Сібір ендік бағыттағы және Трансқазақстан меридиандық бағыттағы темір
жолдар маңызды орын алады. Сонымен бірге аталынған негізгі магистралдардан
ауданның ішкі бөліктерінен таралған темір жол тармақтары бар.
Аудан аумағымен тасымалданатын жүктің басымы тратзитті болып, еңдік
бағыттағы темір жолдарға Кузбасс және Қарағанды көмірін Оралға
тасымалдайтын ең ауыр жүк тасымалы келеді. Темір жолмен тасымалданатын
жүктердің басымы темір рудасы, тас көмір және астық. Ауданның сыртқа
шығарылатын жүктер әкелуден басым. Ауданға әкелінетін жүктерге тас көмір,
минералдық құрылыс материалдары, ағаш, мұнай және мұнай өнімдері жатады.
Ауданның көлік байланысында Ертіс өзені елеулі орын алып, ол арқылы
құрылыс материалдары, астық, тұз сыртқа шығарылып, өзіне мұнай өнімдері
әкелінеді. Ертіс өзенімен жолаушы тасымалы да жүзеге асады.
2.1Солтүстік Қазақстан облысы
Әкішілік орталығы- Петропавл
Құрылған жылы- 1936 жылы 29
шілде
Ауданы- 97,99 мың шаршы
шақырым
Халқы- 674,6 мың адам
Тығыздығы- 1 шаршы шақырымға-
6,7 адамнан
Солтүстік Қазақстан облысы – республиканың солтүстік қақпасы.
Облыс 1936 жылдың 29 шілдесінде құрылды, бүгінгі шекарасы 1999 жылдың 8
сәуірінде бекітілді. Облыстың ауданы 97, 99 мың шаршы км. тең
және республика аумағының 3, 6% құрайды.
Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы – Петропавл қаласы, 1752
жылы негізі қаланды.
Облыста 13 әкімшілік аудан бар: Айыртау, Ақжар, Аққайың, Ғ.Мүсрепов
атындағы, Есіл, Жамбыл, Қызылжар, М.Жұмабаев атындағы, Мамлют, Тайыншы,
Тимирязев, Уалихан, Шал Ақын атындағы; 5 қала – Петропавл, Булаев,
Мамлютка, Тайынша, Сергеевка; 4 қала типтес кенттер – Смирнов, Талшық,
Еңбек, Кішкенекөл.
Облыс аумағы Қазақстанның Қостанай және Ақмола облыстарымен және Ресей
Федерациясының Қорған, Түмен, Омбы облыстарымен шекараласады.
Орналасқан жері Солтүстік Қазақстан облысы Қазақстанның солтүстігінде
орналасқан, Батыс-Сібір жазығының оңтүстік шет аймағын және Қазақ ұсақ
шоқыларын алып жатыр. .
Негізгі су артериясы – Есіл өзені, оның облыс аумағы бойынша ұзындығы
720 км. Көлдердің жалпы саны 3000 жетеді, жалпы көлемі 4600 шаршы км.
Жер бедері Облыс территориясының басым бөлігі Батыс-Сібір жазығының оң
жақ шетінде орналасқан, онда үстірт деңгейі 200 метрден аспайды және Тобыл,
Ертіс өзендері арасындағы үлкен кеңістікті алып жатқан алқапта орналасқан
көне көлдік неогенді үстіртке жатады. Бұл аумақтың өзен аралықтарының беті
неогенді жас шамасындағы тығыз саз тектес қабаттар қосылған бет және көлдік
генезистен тұрады. Облыстың солтүстік-шығыс бөлігінде ірі ащы көлдер
тұйықталған қазан шұңқырлар жүйесі ерекшеленеді: Қалибек, Үлкенқарой, Теке,
Селетітеңіз. Қазан шұңқырларлардың ойындысы 40–60 м құрайды, ал көлдердің
өзі болса тайыз сулы. Теке көлінің қазан шұңқырында облыс бетінің ең
төменгі нүктесі орналасқан, теңіз деңгейі бетінен 29 м.
Облыстың Оңтүстік-Батыс бөлігі Қазақ ұсақ шоқысына (Сары-Арқа) жатады
және Көкшетау қыратының солтүстік-батыс бөлігімен көрсетілген.
Ауа-райы Солтүстік Қазақстанның ең үлкен материктің тереңдігінде
орналасу жағдайы оның ауа-райының кенет континентальды болуын шарттайды.
Ауа-райының негізгі сипаты қатты желді және боранды ұзақ қыс, қысқа, бірақ
ыстық жаз.
Ең суық ай қаңтардың орташа көпжылдық температурасы солтүстікте -18.50С,
оңтүстікте шамамен -17.50С, ал ең суық күндері -450С дейін жетеді. Шілдеде
температура шамамен солтүстікте +190С дейін және оңтүстікте +19.50С дейін
жетеді, ал ең ыстық күндері +410С дейін болады.
Солтүстік Қазақстан үшін ауа-райының тұрақсыздығын тудыратын ауа массасының
жиі ауысуы тән. Қыс уақытында солтүстіктен континентальды арктикалық ауаның
басып енуі температураның кенет төмендеуін шарттайды, ал өтпелі маусымда
бұл ретте көктемдік-күздік суық байқалады. Нақ ауаның айналысы,
температураның кенет ауысуының және жылдан-жылға жауын-шашынның болуының
себептері болып табылады.
Қыс мезгілінде ашық күнді және теріс тұрақты температуралық үстемдіктегі
күн райының антициклонды типтері басым болады. Жел орташа жылдамдығы 5.5
мс болатын, анық байқалатын оңтүстік-батыс бағытында болады.
Көктем қысқа (20–30 күн), құрғақ және салқын сәуірдің екінші жартысынан
басталады. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы шамамен жылына 100–120 күн, ал 00С-тан
жоғары болатын тәуліктік орташа температура кезеңі шамамен 190 күн.
Жаз уақытында орташа жылдамдығы 4 мс, солтүстіктен және солтүстік-батыстан
соғатын жел түріндегі циклондық типтегі ауа-райы басым болады. Күз салқын,
бұлтты, жиі жауынды. Орташа жылдық атмосфералық жауын-шашынның мөлшері
290–295 мм-ден 425–435 мм дейін түрленеді.
Табиғаты Облыс аумағы толығымен дерлік құнарлы қара топырақ аймағында
орналасқан. Арагідік олар тұзды, сор, шабынды топырақ және уытпен бірігеді.
Солтүстік Қазақстан облысы бойынша топырақтың басым түрлері кәдімгі
және оңтүстіктік қара топырақ және облыстың оңтүстігінде қоңыр-қызғылт
және қызғылт топырақ. Бонитеттің орташа балы 33.
Басты артерия – Есіл өзені, Ертістің сол саласы.
Солтүстік Қазақстан облысы орманды-далалық және далалы аймақта орналасқан.
Орманды далада оңтүстік орманды даланы және тікенді орманды даланы
ерекшелейді. Оңтүстік орманды дала облыстың оңтүстігін алып жатыр және қара
жер және жайылым-қара жер топырақта шалғын далада әр түрлі шөп –
дақылдарымен сұр орман топырақтары және ұнтақтарында қайыңдар мен
көк теректердің үйлесуі көрінеді, сазды балшықтар, кейде тал қамыс
қоспалары кездеседі. Солтүстік Қазақстан облысының басым бөлігін орман дала
алып жатыр. Көк терек қайың ағаштары сиретілген орман алабын құрайды.
Негізгі жыртылған, кәдімгі қара жерлерде түрлі шөп-ақ селеу даласы басым.
Орманды даласының алаңы аумақтың шамамен 8% құрайды, орманда қайың басым.
Табиғи байлығы Табиғи байлығы. Солтүстік Қазақстан облысының минералды-
су қоры.
Облыста пайдалы қазбалардың барлық түрі дерлік анықталып, әр түрлі деңгейде
зерделенген. 286 кен орындары барланған. Олардың ішінде 34-металл, 2-металл
емес, 217-құрылыс және технологиялық шикізат және 33-жерасты сулары,
олардың 6 минералды.
Облыс аумағы шет аймақтың уран-кенді, алмазды және қалайы-сирек металы бар
Солтүстік Қазақстанның бөлігі болып табылады. Қазақстан Республикасының
теңгерімі бойынша қалайы — 65%, цирконий — 36%, 6%, уран — 19%, титан — 5%,
вольфрам — 1% құрайтын минералды шикізат қоры анықталған. Минералды-шикізат
қорын болашақта кеңейту, әсіресе оңтүстік-батыс облысында аса маңызды.
Мұнда аса мағызды кен орындары және алтын, күміс, техникалық және зергерлік
алмаздар, қалайы, титан, түсті және сирек металлдар, қоңыр көмір шығару
рудалары бар.
Облыстың түрлі минералдық шикізат қорларының теңгерімдігінің әлеуетті
шығарылатын құндылығы 6 млрд.$ бағаланады, ал болжамды ресурстардың
есебімен – 10 млрд. $, соның ішінде уран бойынша — 1, 0, қалайы — 3, 98,
титан — 0, 7, сирек жерлер — 0, 3, вольфрам — 0, 24, алтын — 0, 1, алмаз —
1, 0, көмір — 0, 8, өзгелері — 2, 7. Дайын қорларды игеру
және перспективадағы объектілерді барлау үшін біршама 7 млрд. $ қажет
етіледі.
Игеруге айрықша дайындалған Грачев, Косачин, Семізбай уран кен орындары,
Обухов — титан-цирконий рудасын, Сырымбет – қалайы, алтын кен орны –
Солтүстік Байлюсты және Домбыралы-2 болып табылады. Экономикалық себептер
бойынша олардың өндірістік әзірленуі жүргізілмейді.
Пайдалануда тек кейбір құрылыс тас және құм кен орындары бар. Қалыбек
және Жақсытұз көлдерінің кен орындарында ас тұзын іздеу жүргізілуде.
Экономикасы Облыста 2008 жылдың 1 қазанында шағын кәсіпкерліктің 21726
субъектісі жұмыс істейді, оның ішінде 2 615- заңды тұлғалар, 3 311- шаруа
қожалықтары, 15 800- жеке кәсіпкерлер.
2008 жылдың 1 қазанындағы көрсеткіштер бойынша шағын кәсіпкерлікпен
айналысатын адамдар саны-55, 5 мыңды құрайды, оның ішінде шағын
кәсіпорындарда-18, 3 мың адам, яғни шағын кәсіпкерліктің жалпы санында 33,
0 пайызды алады. Ал жеке кәсіпкерлікте-29, 2 мың адам, яғни 52, 6 пайыз,
шаруа қожалықтарында-8, 0 мың адам, яғни 14, 4 пайызды құрап отыр.
Тұрғындардың жан басына шаққанда, орта есеппен өмір сүрудің ең төменгі
шамасы, 1 айдағы тұтынудың минималды нормасына сәйкес, 2008 тамыз айында 12
504 теңгені құраған және алдыңғы айлармен салыстырғанда 8, 7 пайызға өскен.
Бір азық-түлік кәрзеңкесінің құны 7 502 теңгені құрады.
2008 жылдың қыркүйегінде шағын кәсіпкерлік субъектілері шығаратын өнімнің
жалпы сомасы 70, 1 млрд. теңгені құрады.
2008 жылдың 9 айында облыстағы өндірістік кәсіпорындар қолданыстағы
баға бойынша 47700, 3 млн. теңгеге өнім өндірген. Бұл 2007 жылдағы сәйкес
кезеңмен салыстырғанда 5 пайызға артық.
Өндірістік кәсіпорындар құрылымының 77, 1 пайызын алатын өңдеп шығарушы
өндірістер 2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында 36781, 5 млн.
теңгеге өнім өндірілген. Бұл 2007 жылдағы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 1,
3 пайызға артық.
Тамақ өнімдерін өндіру саласында 2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары
аралығында 22 231, 6 млн. теңгеге өнім өндірілген. Бұл 2007 жылдағы сәйкес
кезеңмен салыстырғанда көлемі 4, 6 пайызға артық.
Өңдеп шығарушы өндірістер көлемінің 21, 2 пайызын алатын машинажасау саласы
2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында 7 797, 5 млн. теңгеге өнім
өндірген. Бұл 2007 жылдағы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 100, 5
пайызға артық.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнім өндіру көлемі 2008 жылдың қаңтар-қыркүйек
айлары аралығында, алдын ала бағалау бойынша, ағымдағы бағамен 134, 2
миллиард теңгені құрады.
2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында мал және құс өсіру бойынша
сойысқа жығылғанынан -69, 1 мың тонна ет, сүт -467, 8 мың тонна, жұмыртқа -
205, 2 млн. дана, қой жүні -751 тонна өндірілді.
Алдын-ала болжанған мәліметтер бойынша жиналған астықтың жалпы мөлшері,
алғашқы жинау барысында 5, 0 млн. тоннадан асты, ал егін ору кезінде
гектарына 13, 5 центнер астық алынып, 2007 жылмен салыстырғанда 88 пайызын
құрады.
2009 жылға арналған егіс тұқымынан 509, 8 мың тонна ірі тұқымды астық
егістікке егілді, бұл облыстың шарушылық сұранысын толықтай қамтамасыз ете
алады. Сақтауға берілген барлық тұқымдар сұрыпталған және аудан-
ауданға бөліп берілген.
Осы жылдың 9 айында 1085 мың тонна астық экспортталды, соның ішінде бидай-
919 мың тонна, арпа-166 мың тонна, мақсары ұсақ тұқымы-27 мың тонна, ұн-158
мың тонна. Елдің басқа аймақтарына астық жеткізуде 881 мың тонна астық
жөнелтілген.
Мал шаруашылығында құс саны, өнім өндіру және мал басының өсу қарқыны
байқалады. 2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында өткен жылмен
салыстырғанда ет өндіруде-69, 1 мың тонна (107, 49 пайыз, сүт – 467, 8 мың
тона (103, 6 пайыз), жұмыртқа-205, 2 млн. дана (99, 9 пайыз), қой жүні-750,
9 тонна (105, 9 пайыз) өндірілді. Ірі қара мал саны облысымызда осы жылдың
қаңтар-қыркүйек айлары аралығында 2, 6 пайызға, қой және ешкі -12 пайызға,
жылқы – 6 пайызға, шошқа -10 пайызға, құс өсіру -2, 9 пайызға артып отыр.
Тайыншы ауданында Еуропалық Одақ стандарттары бойынша мал және құс өсіру,
ет өнімдерін өндіру өндірісінің кешені алға жылжыған жоба жүзеге
асырылуда. Жылына 54 мың бас шошқа өсіру кешенінің бірінші кезектегі жобасы
қазіргі уақытта іске қосылды. Жылына еуропалық стандарттарға сәйкес 9 мың
тонна өнім беруге есептелген ет өндіру кешенінің құрылыс осы жылы
аяқталуға тиіс.
ҚазАгро Ұлттық холдингі АҚ арқылы Қазэкспортастық Холдингі Тайынша-
Астық ЖШС-нде қазіргі заманғы шетелдік технология бойынша сүт өнімдерін
алу үшін 1740 сиыр өсіріп, сүт кешенін салу құрылысын қолға алды.
Жылына 7 мың тонна өт өнімін беретін қуатты израиль технологиясы бойынша
салынған бройлер құс фабрикасын қалпына келтіру жұмыстары жүргізілуде.
Богви фирмасының Ақ Ниет-Север ЖШС Ақжар ауданында асыл тұқымды мал
өсіруде 5, 0 мың бас мал өсіру үшін жем беру алаңының құрылысын жүргізуде.
Айыртау ауданында Көмек ЖШС голландық жабдықтармен жабдықталған 5, 0 мың
бас шошқа өсіру кешенінің құрылысын жүргізуде.
2008 жылы Таза су республикалық бағдарламасының аясында су шаруашылығы
құрылысын жүргізуге 2640, 8 млн теңге қаражат бөлінді. Соның ішінде
республикалық бюджеттен – 1749, 3 млн теңге, облыстық қазынадан – 496, 5
млн теңге, ал Азия даму банкінен несиелікке – 395 млн теңге қаражат
бөлінді.
2008 жылдың қорытындысы бойынша 22 елді-мекенге таза суды жеткізу және 35
елді мекеннің таза сумен қамтамасыз ету жүйесін жақсарту жұмыстарын жүргізу
жоспарланған.
2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында облыстағы инфляция деңгейі –
7, 6 пайызды құрады, бұл орташа республикалық деңгейден 0, 5 пайызға төмен.
Осы жылдың басынан бері азық-түлік тауарлары – 8, 9 пайызға, азық-түлік
емес тауарлар – 7, 6 пайызға, ақылы қызметтер – 5, 8 пайызға қымбаттаған
(республика бойынша – 8, 9 %, 6, 1 %, 9, 1 %, сәйкесінше құраған).
Уәкілетті органда тіркелген жұмыссыздар саны 2008 жылдың 1 қазанындағы
көрсеткіш бойынша 3461 адамды құрады және өткен жылдың осы мерзімдегі
көрсеткішімен салыстырғанда 14, 0 пайызға кеміген. Экономикалық белсенді
аймақтардағы елді мекендерде тіркелген жұмыссыздар саны 0, 9 пайызды
құрады, бұл өткен 2007 жылмен салыстырғанда 0, 1 пайызға төмен.
2008 жылдың қазанында 12804 жаңа тұрақты жұмыс орындары пайда болып, 23291
адам жұмысқа орналастырылған, соның ішінде уәкілетті орган арқылы 7732 адам
жұмысты болды. Қоғамдық жұмыс орындарына 3673 адам жіберілген. Елді
мекеннің мақсатты адамдар тобына жататын азаматтардан 5166 адам
жұмысқа орналасқан. Кедейшілік шегінен төмен деңгейде өмір сүретін адамдар
саны 16ғ2 мың адамды құрайды. Кедейшілік деңгейі -2, 5 пайызды құрады.
Облыстық сыртқы тауар айналымы 2008 жылдың қаңтар-тамыз айларында,
транзитті жеткізілімді есепке алмағанда, 943,6 млн. АҚШ долларын құрады.
Бұл өткен 2007 жылмен сәйкес мерзіммен салыстарғанда 29, 6 пайызға жоғары
көрсеткіш. Соның ішінде экспорт –239, 2 млн. АҚШ доллары (35, 7% өскен),
импорт – 704, 4 млн. АҚШ доллары (27, 7% өскен).
2009 жылғы қаңтар-наурызда облыстың өндiрiстiк кәсiпорындарымен
қолданыстағы бағамен 16,5 млрд.теңгенiң өнiмi өндiрiлдi, ауыл
шаруашылығының жалпы өнiмiн өндiру көлемi 8,2 млрд.теңге құрады, 3,9
млрд.теңге инвестиция игерiлiп, 20,0 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға
берiлдi.
Халық саны. 2009 жылғы 1-наурызға облыс халқының саны 647,3 мың адамды
құрады, оның iшiнде 229,7 мың адам (35,5%) қалалық жерде, 417,6 мың адам
(64,5%) ауылдық жерде тұрады. 2009 жылғы қаңтар-ақпанда 564 некелесу мен
311 ажырасу тiркелдi.
2009 жылғы қаңтар-ақпанда халықтың табиғи өсуi атап өтiлiп, өсiм 80 адамды
құрады (2008 жылғы сәйкес мерзiмде табиғи кему 75 адам).
Тұтыну бағалары. 2009 жылғы наурызда тұтыну рыногiнде тауар және қызмет
көрсету бағалары 2008 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 1,3%-ға, оның iшiнде
азық-түлiк тауарлары 0,8%-ға, азық-түлiк емес тауарлар 2,0%-ға, ақылы
қызметтер 1,4%-ға өстi (орташа Қазақстан Рес-публикасы бойынша сәйкесiнше
2,0%-ға, 1,3, 2,9 және, 1,9%-ға сәйкесiнше өстi).
2009 жылғы қаңтар-ақпанда бiр жұмыскердiң орташа айлық атаулы жалақысы 2008
жылғы қаңтар-ақпанмен салыстырғанда 14,5%-ға өсiп, 40754 теңге құрады, оның
iшiнде iрi және орта кәсiпорындарда - 14,9% және 42227 теңге. Нақты жалақы
сәйкесiнше 5,4%-ға және 5,8%-ға өстi. Нарықтық валюта айырбастау бағамы
бойынша бiр жұмыскердiң орташа айлық еңбекақысы 2009 жылғы қаңтар-ақпанда
306,2 АҚШ долларын немесе 235,2 евроны құрады.
Еңбекке ақы төлеу экономикалық қызмет түрiнiң бәрiнде де өскенi атап
өтiлдi. 2009 жылғы қаңтар-ақпанда 2008 жылғы қаңтар-ақпанмен денсаулық
сақтау және әлеуметтiк қызмет көрсету салыстырғанда жұмыскерлерiнiң
еңбекақысы - 28,4%-ға, ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығы -
27,3, бiлiм беру- 20,0%-ға өстi.
2009 жылғы қаңтар-ақпанда атаулы еңбекақының ең жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz