Қазақстан Республикасындағы Республикалық бюджетінің экономикалық мәні мен рөлі
КІРІСПЕ 2
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН РӨЛІ 4
1.1 Республикалық бюджет түсінігі, экономикалық мазмұны, сипаттама белгілері 4
1.2 Республикалық бюджеттің функциялары, әрекет ету шекарасы 14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРЫЛУЫН МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРГЕ ӘСЕРІН ТАЛДАУ 20
2.1 Республикалық бюджеттің макроэкономикалық көрсеткіштерге әсерін талдау 20
2.2 Қазақстан Республикасының республикалық бюджетінің кіріс және шығыс бөлігінің атқарылуын бағалау 23
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТІНІҢ МАКРОЭКАНОМИКАЛЫҚ РОЛІН АРТТЫРУ 31
ҚОРЫТЫНДЫ 37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 39
ҚОСЫМШАЛАР 41
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН РӨЛІ 4
1.1 Республикалық бюджет түсінігі, экономикалық мазмұны, сипаттама белгілері 4
1.2 Республикалық бюджеттің функциялары, әрекет ету шекарасы 14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРЫЛУЫН МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРГЕ ӘСЕРІН ТАЛДАУ 20
2.1 Республикалық бюджеттің макроэкономикалық көрсеткіштерге әсерін талдау 20
2.2 Қазақстан Республикасының республикалық бюджетінің кіріс және шығыс бөлігінің атқарылуын бағалау 23
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТІНІҢ МАКРОЭКАНОМИКАЛЫҚ РОЛІН АРТТЫРУ 31
ҚОРЫТЫНДЫ 37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 39
ҚОСЫМШАЛАР 41
Бюджетті басқарудың алғы шарты, оның экономикада қаншалықты орын алатыны бюджет құрылымының деңгейіне, ұйымдастырушылық құрамына тікелей тәуелді. Бюджет құрылымы – ол бюджеттік жүйені өзара байланыстыратын ұйымдастырушылық формасы. Бюджеттік құрылым елдің мемлекеттік құрылымдық формасымен анықталады және биліктің орталық пен жергілікті органдарының республикалық және жергілікті бюджеттерді құрастыру, қарау, бекіту мен атқару, кірістер мен шығыстарды бөлу жөніндегі өкілеттіктерін реттейтін құқықтық нормаларға негізделеді.
Республикалық бюджет – Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiнде көрсетілген түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылай қамтамасыз етуге, сондай-ақ мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Бюджет Koдексінде көзделген өзге де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады. Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден тиiстi қаржы жылына арнап ақша бөлу туралы актiлерi, осы актiлердiң қайтарымды негiзде ақша бөлу туралы ережелерiн қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейiн күшiн жояды.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдар, тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттардың шешiмдерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы мәслихаттардың шешiмдерi, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың оларды iске асыру туралы актiлерi тиiстi қаржы жылының 1- қаңтарынан бастап қолданысқа енгiзiледi.
Республикалық бюджет мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады, сондықтан да республикалық бюджеттің атқарылуын талдау өзекті мәселе болып табылады да зерттеу тақырыбына айналады.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – республикалық бюджеттің теориялық негіздерін қарастырып, атқарылуына баға беру.
Республикалық бюджет – Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiнде көрсетілген түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылай қамтамасыз етуге, сондай-ақ мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Бюджет Koдексінде көзделген өзге де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады. Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден тиiстi қаржы жылына арнап ақша бөлу туралы актiлерi, осы актiлердiң қайтарымды негiзде ақша бөлу туралы ережелерiн қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейiн күшiн жояды.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдар, тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттардың шешiмдерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы мәслихаттардың шешiмдерi, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың оларды iске асыру туралы актiлерi тиiстi қаржы жылының 1- қаңтарынан бастап қолданысқа енгiзiледi.
Республикалық бюджет мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады, сондықтан да республикалық бюджеттің атқарылуын талдау өзекті мәселе болып табылады да зерттеу тақырыбына айналады.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – республикалық бюджеттің теориялық негіздерін қарастырып, атқарылуына баға беру.
1. Абдразакова Н.М. Принципы бюджетной системы Республики Казахстан и зарубежных стран//Банки Казахстана.- 2011. - № 8. - С. 27-32
2. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексi. Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 95-IV Кодексi (2010.29.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. Құлпыбаев С., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық.-Алматы LEM, 2009-670 бет.
4. Нурумов А.А., Аймурзина Б.Т. Государственные финансы: Учебное пособие. – Астана: Изд. КазУЭФМТ, 2009. – 214с.
5. Омирбаев С.М., Интыкбаева С.Ж., Адамбекова А.А., Парманова Р.С. Государственный бюджет: учебник. – Алматы: ТОО РПИК «Дәуір», 2011.
6. Фадейкина Н.В., Апсалямов Н.А., Азылканова С.А. Современная бюджетная политика Казахстана. Новосибирск: СИФБД, 2009. - 299 с.
7. Ильясов К.К., Зейнельгабдин А.Б., Саткалиева В.А. Государственный бюджет. – Алматы: РИК, 2010
8. Орешин В.П. Государственное регулирование национальной экономики (в вопросах и ответах) М.: ИНФРА-М, 2009.
9. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С.С. Қаржы. –Алматы: 2005 ж.-552 б.
10. Р.О.Смағұлова, Қ.Ә.Мәдіханова. және т.б. Қаржы, ақша айналысы және несие. – Алматы: Экономика, 2008 ж.
11. Әбдірахманова Ә.С. Экономиканы мемлекеттік реттеу. оқу құралы -Қарағанды, 2008.-293 б.
12. Сәбден, О. Бәсекелестік экономика:оқу құралы / О. Сәбден.-Алматы, 2008.-654 б.
13. Блеутаева К. Б. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2006 жыл.- 220 б.
14. ҚРҰБ Қаржылық тұрақтылығы жөніндегі есебі 01.10.2012 // www. nationalbank.kz
15. Статистика агенттігінің 2010-2012 жылғы статистикалық жинағы // www.stat.kz
16. Қазақстан Республикасы Парламентінің 2011 жылғы 20 маусымдағы қаулысымен бекітілген 2010 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп комитеті есебінің негізгі тұжырымдары (Қазақстан Республикасы Үкіметінің есебіне қорытынды)
17. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2010-2012 жылға арналған статистикалық жинағы // minfin.kz
18. Республикалық бюджеттің орындалуын бақылау бойынша есеп комитетінің статистикалық бюллетені №22, 2012 ж. 4-тоқсаны
19. Республикалық бюджеттің орындалуын бақылау бойынша есеп комитетінің жылдық есебі // // www.esep.kz
20. 2013-2015 жылдарға арналған республикалық бюджет «2013 – 2015 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 23 қарашадағы № 54-V Заңы
21. Мемлекеттік органдардағы стратегиялық жоспарлау: Қазақстан Республикасының тәжірибесі. - Астана: 2008 – 183 б.
22. Жуйриков К.К., Назарчук, И. М. Государственный бюджет: формирование, развитие и решение назревших проблем//Банки Казахстана.- 2011. - № 12. - С. 15-17
23. Белиспаев Е.Н. Бюджетный процесс в Казахстане и пути его совершенствования: Автореф. дисс... канд. экон. наук. – Астана, 2009. -29с.
24. Иконников А. Бюджет: искусство возможного: Экономика Казахстана// Центр Азии.- 2011. - № 19. - С. 16
2. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексi. Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 95-IV Кодексi (2010.29.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. Құлпыбаев С., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық.-Алматы LEM, 2009-670 бет.
4. Нурумов А.А., Аймурзина Б.Т. Государственные финансы: Учебное пособие. – Астана: Изд. КазУЭФМТ, 2009. – 214с.
5. Омирбаев С.М., Интыкбаева С.Ж., Адамбекова А.А., Парманова Р.С. Государственный бюджет: учебник. – Алматы: ТОО РПИК «Дәуір», 2011.
6. Фадейкина Н.В., Апсалямов Н.А., Азылканова С.А. Современная бюджетная политика Казахстана. Новосибирск: СИФБД, 2009. - 299 с.
7. Ильясов К.К., Зейнельгабдин А.Б., Саткалиева В.А. Государственный бюджет. – Алматы: РИК, 2010
8. Орешин В.П. Государственное регулирование национальной экономики (в вопросах и ответах) М.: ИНФРА-М, 2009.
9. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С.С. Қаржы. –Алматы: 2005 ж.-552 б.
10. Р.О.Смағұлова, Қ.Ә.Мәдіханова. және т.б. Қаржы, ақша айналысы және несие. – Алматы: Экономика, 2008 ж.
11. Әбдірахманова Ә.С. Экономиканы мемлекеттік реттеу. оқу құралы -Қарағанды, 2008.-293 б.
12. Сәбден, О. Бәсекелестік экономика:оқу құралы / О. Сәбден.-Алматы, 2008.-654 б.
13. Блеутаева К. Б. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2006 жыл.- 220 б.
14. ҚРҰБ Қаржылық тұрақтылығы жөніндегі есебі 01.10.2012 // www. nationalbank.kz
15. Статистика агенттігінің 2010-2012 жылғы статистикалық жинағы // www.stat.kz
16. Қазақстан Республикасы Парламентінің 2011 жылғы 20 маусымдағы қаулысымен бекітілген 2010 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп комитеті есебінің негізгі тұжырымдары (Қазақстан Республикасы Үкіметінің есебіне қорытынды)
17. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2010-2012 жылға арналған статистикалық жинағы // minfin.kz
18. Республикалық бюджеттің орындалуын бақылау бойынша есеп комитетінің статистикалық бюллетені №22, 2012 ж. 4-тоқсаны
19. Республикалық бюджеттің орындалуын бақылау бойынша есеп комитетінің жылдық есебі // // www.esep.kz
20. 2013-2015 жылдарға арналған республикалық бюджет «2013 – 2015 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 23 қарашадағы № 54-V Заңы
21. Мемлекеттік органдардағы стратегиялық жоспарлау: Қазақстан Республикасының тәжірибесі. - Астана: 2008 – 183 б.
22. Жуйриков К.К., Назарчук, И. М. Государственный бюджет: формирование, развитие и решение назревших проблем//Банки Казахстана.- 2011. - № 12. - С. 15-17
23. Белиспаев Е.Н. Бюджетный процесс в Казахстане и пути его совершенствования: Автореф. дисс... канд. экон. наук. – Астана, 2009. -29с.
24. Иконников А. Бюджет: искусство возможного: Экономика Казахстана// Центр Азии.- 2011. - № 19. - С. 16
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
МЕН РӨЛІ 4
1.1 Республикалық бюджет түсінігі, экономикалық мазмұны, сипаттама
белгілері 4
1.2 Республикалық бюджеттің функциялары, әрекет ету шекарасы 14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРЫЛУЫН МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ
КӨРСЕТКІШТЕРГЕ ӘСЕРІН ТАЛДАУ 20
2.1 Республикалық бюджеттің макроэкономикалық көрсеткіштерге әсерін талдау
20
2.2 Қазақстан Республикасының республикалық бюджетінің кіріс және шығыс
бөлігінің атқарылуын бағалау 23
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БюджетіНің макроэканомикалық ролін арттыру 31
Қорытынды 37
Пайдаланылған әдебиеттЕр тізімі 39
ҚосымшаЛАР 41
КІРІСПЕ
Бюджетті басқарудың алғы шарты, оның экономикада қаншалықты орын
алатыны бюджет құрылымының деңгейіне, ұйымдастырушылық құрамына тікелей
тәуелді. Бюджет құрылымы – ол бюджеттік жүйені өзара байланыстыратын
ұйымдастырушылық формасы. Бюджеттік құрылым елдің мемлекеттік құрылымдық
формасымен анықталады және биліктің орталық пен жергілікті органдарының
республикалық және жергілікті бюджеттерді құрастыру, қарау, бекіту мен
атқару, кірістер мен шығыстарды бөлу жөніндегі өкілеттіктерін реттейтін
құқықтық нормаларға негізделеді.
Республикалық бюджет – Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiнде
көрсетілген түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік
органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылай қамтамасыз етуге, сондай-ақ
мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негiзделедi және Бюджет Koдексінде көзделген өзге де
нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады. Қазақстан Республикасының бюджет
заңдары Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында қолданыста болады және
барлық жеке және заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың
тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден тиiстi қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актiлерi, осы актiлердiң қайтарымды негiзде ақша
бөлу туралы ережелерiн қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейiн
күшiн жояды.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдар, тиiстi қаржы жылына
арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттардың шешiмдерiне өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу туралы мәслихаттардың шешiмдерi, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың оларды iске
асыру туралы актiлерi тиiстi қаржы жылының 1- қаңтарынан бастап қолданысқа
енгiзiледi.
Республикалық бюджет мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландырудың
негізгі көзі болып табылады, сондықтан да республикалық бюджеттің
атқарылуын талдау өзекті мәселе болып табылады да зерттеу тақырыбына
айналады.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – республикалық бюджеттің теориялық
негіздерін қарастырып, атқарылуына баға беру.
Айтылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді қарастыру көзделді:
- Республикалық бюджет түсінігі, экономикалық мазмұны, сипаттама
белгілерін қарастыру;
- Республикалық бюджеттің функциялары, әрекет ету шекарасын айқындау;
- Республикалық бюджеттің макроэкономикалық көрсеткіштерге әсерін
талдау;
- Қазақстан Республикасының республикалық бюджетінің кіріс және шығыс
бөлігінің атқарылуын бағалау;
- Қазақстан Республикасының бюджетінің макроэканомикалық ролін
арттыру жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының республикалық
бюджеті табылды.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік базасы ретінде отандық және
шетелдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасы қаржы
министрлігінің, статистика агенттігінің статистикалық жинақтары қаралды.
Курстық жұмыс өзіне үш негізгі бөлімді, кіріспе, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімін қосады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ МЕН РӨЛІ
1.1 Республикалық бюджет түсінігі, экономикалық мазмұны, сипаттама
белгілері
Республикалық бюджет салық және өзге де түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және республикалық бюджеттік бағдарламалар мен іс-
шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақшалай қаражат қорын
білдіреді.
Республикалық бюджеттің қаражаты экономиканы құрылымдық қайта құруды
қаржыландырудың, өндіріс саласындағы перспективалық бағыттарды дамытудың
маңызды көзі болып табылады. Республикалық бюджет өнерді, мәдениетті,
бұқаралық ақпарат құралдарын қолдау мен дамытуда үлкен рөл атқарады.
Азаматтар мен ұйымдардан алынатын салықтар, мемлекеттік меншікті жалға
беруден немесе оларды сатудан түскен кірістер, берілген кредиттер бойынша
пайыздар және т.б. мемлекет үшін кірістердің көздері болып табылады [2].
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінің 49-бабына сәйкес
республикалық бюджетке түсетін салықтық түсімдер болып табылады:
- мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсiмдердi қоспағанда,
корпоративтік табыс салығы;
- қосылған құн салығы, оның iшiнде Қазақстан Республикасының
аумағында өндiрiлген тауарларға, орындалған жұмыстар мен
көрсетiлген қызметтерге және Қазақстан Республикасының аумағына
импортталатын тауарларға қосылған құн салығы;
- Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға акциздер;
- шикi мұнайға, газ конденсатына акциздер;
- ойын бизнесі салығы;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсiмдердi қоспағанда, үстеме пайда
салығы;
- тарихи шығындарды өтеу жөніндегі төлемақы;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсiмдердi қоспағанда,
бонустар;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсiмдердi қоспағанда, пайдалы
қазбаларды өндіруден алынатын салық;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсімдерді қоспағанда, экспортқа рента
салығы;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсiмдердi қоспағанда,
Қазақстан Республикасының жасалған келiсiмшарттар бойынша өнiмдi
бөлу жөнiндегi үлесi;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсімдерді қоспағанда, өнiмдi
бөлу туралы келiсiмшарт бойынша қызметiн жүзеге асыратын жер
қойнауын пайдаланушының қосымша төлемi;
- жергiлiктi маңызы бар ақылы мемлекеттiк автомобиль жолдары
бойынша автокөлiк құралдарының жүрiп өткенi үшiн алымнан басқа,
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша автокөлiк құралдарының
жүрiп өткенi үшiн алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк
спектрiн пайдалануға рұқсат берілгенi үшiн алым;
- бұқаралық ақпарат құралының мемлекеттік тіркелгені (есепке
қойылғаны) үшiн алым;
- дәрiлiк заттардың мемлекеттiк тiркелгенi, сондай-ақ олардың
қайта тіркелгені үшiн алым;
- шығармаларға және сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтардың,
шығармаларды және сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға
лицензиялық шарттардың мемлекеттік тіркелгені, сондай-ақ олардың
қайта тіркелгені үшін алым;
- радиоэлектронды құралдардың және жоғары жиiлiктегі құрылғылардың
мемлекеттiк тiркелгенi үшiн алым;
- қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысының,
сондай-ақ ұялы байланыстың берілгені үшiн төлемақы;
- радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- республикалық маңызы бар жалпыға ортақ пайдаланылатын автомобиль
жолдарының бөлiнген белдеуiнде сыртқы (көрнекi) жарнаманы
орналастырғаны үшiн төлемақы;
- әкелiнетiн және әкетiлетiн тауарларға кеден баждары;
- кеден бақылауын және кеден рәсiмдерiн жүзеге асырудан түсетін
түсiмдер;
- отандық тауар өндiрушiлердi қорғау шаралары ретiнде алынатын
баждар;
- консулдық алым;
- Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартқа
сәйкес Қазақстан Республикасында жасалған ресми құжаттарға
Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкiлеттiк берген мемлекеттiк
органдардың апостил қойғаны үшiн мемлекеттiк баж;
- жеке басын куәландыратын құжаттар берілгенi үшiн мемлекеттiк
баж;
- жүргiзушi куәлiктерiнің берілгенi үшiн алынатын мемлекеттiк баж;
- механикалық көлiк құралдарын мемлекеттiк тiркеу туралы куәлiктер
берілгенi үшiн алынатын мемлекеттiк баж;
- мемлекеттiк тiркеу нөмiрi белгiлерiнің берілгенi үшiн алынатын
мемлекеттiк баж;
- нотариаттық iс-әрекеттер жасалғаны үшiн алынатын мемлекеттiк
баж;
- зияткерлік меншік саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның
заңды мәні бар іс-әрекеттер жасағаны үшін алынатын мемлекеттік
баж;
- мемлекеттік мекемелерді сотқа берген талап қою арыздарынан
алынатын мемлекеттік баж;
- механикалық көлік құралдарының және тіркемелердің техникалық
байқаудан өткені туралы куәліктің берілгені үшін алынатын
мемлекеттік баж.
Мыналар республикалық бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер болып
табылады:
1) республикалық меншiктен түсетін кiрiстер:
- республикалық мемлекеттiк кәсiпорындардың таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
- республикалық меншiктегi акциялардың мемлекеттiк пакеттерiне
дивидендтер;
- республикалық меншiктегi заңды тұлғалардың қатысу үлесiне
кiрiстер;
- республикалық меншiктегi мүлiктi жалға беруден түсетін кiрiстер;
- екiншi деңгейдегi банктердiң шоттарында мемлекеттiк сыртқы
қарыздар қаражатының орналастырылғаны үшiн және Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкiндегi Қазақстан Республикасы
Yкiметiнiң депозиттерi бойынша сыйақылар;
- республикалық бюджеттен берiлген кредиттер бойынша сыйақылар;
- қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетін кiрiстер;
- республикалық меншiктен түсетін басқа да кiрiстер;
2) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткiзуден түсетін
түсiмдерi;
3) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алуды өткiзуден түсетін ақша
түсiмдерi;
4) мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсімдерді қоспағанда,
республикалық бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң бюджетiнде (шығыстар сметасында)
тұратын және қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер салатын
айыппұлдар, өсiмпұлдар, санкциялар, өндiрiп алу;
5) мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсімдерді қоспағанда,
республикалық бюджетке салықтық емес басқа да түсiмдер.
Мыналар негiзгi капиталды сатудан республикалық бюджетке түсетін
түсiмдер болып табылады.
- республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк
мекемелерге бекiтiлген мемлекеттiк мүлiктi сатудан;
- мемлекеттiк материалдық резервтен тауарлар сатудан;
- мемлекетке тиесiлi материалдық емес активтердi сатудан түсетін
ақша.
Мыналар республикалық бюджетке түсетін трансферттердiң түсiмдерi болып
табылады:
- облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеттерiнен түсетін трансферттер;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
түсетін трансферттер.
Республикалық бюджеттен берiлген кредиттердi өтеуден, республикалық
меншiктегi мемлекеттiң қаржы активтерiн, үкіметтік қарыздарды сатудан
түсетін түсiмдер республикалық бюджет есебіне жазылады.
Республикалық бюджеттiң шығыстары мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылады:
1) жалпы сипаттағы мемлекеттiк функциялар:
- Қазақстан Республикасы Президентiн және оның отбасын қамтамасыз ету,
оларға қызмет көрсету және күзету;
- Қазақстан Республикасы Парламентiнiң, Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң және Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң
жұмыс iстеуi;
- сайлаулар мен референдумдар өткiзу;
- республикалық деңгейде мемлекеттік жоспарлау;
- салық қызметi органдарының қызметi;
- республикалық бюджеттiң атқарылуын ұйымдастыру және жергiлiктi
бюджеттердiң кассалық қызмет көрсетуі, бюджеттік есепке алуды
жүргізу және бюджеттердің атқарылуы бойынша есептілікті жасау;
- республикалық меншiктi басқару;
- сырттай байқау рәсімін, оңалту рәсімін, конкурстық іс жүргізуді және
конкурстық іс қозғамастан борышкерді тарату рәсімін өткізуді
ұйымдастыру;
- мемлекеттiк сатып алудың бiрыңғай жүйесiн ұйымдастыру;
- мемлекеттiк қаржы бақылауы және қаржы мониторингі;
- кеден қызметi;
- мемлекеттiң сыртқы саяси қызметi;
- iргелi ғылыми зерттеулер жүргiзу;
- мемлекеттiк статистикалық есеп;
- мемлекеттiк қызметтiң бiрыңғай жүйесiн ұйымдастыру;
- ғылыми кадрларды мемлекеттiк аттестаттау;
- Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес әртүрлi қызмет салалары
мен аяларында мемлекеттiк сыйлықтар беру және мемлекеттiк
наградалармен марапаттау;
- Алматы қаласы өңiрлiк қаржы орталығының қызметiн реттеу;
- саяси партиялардың қызметін қаржыландыру;
2) қорғаныс, қоғамдық тәртiп, қауiпсiздiк:
- мемлекеттiң қорғанысын ұйымдастыру және қамтамасыз ету;
- орталық атқарушы органдар жүргізетін жұмылдыру дайындығы және
жұмылдыру;
- мемлекеттiк материалдық резервтердi қалыптастыру және сақтау;
- ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
- терроризмге және экстремизм мен сепаратизм көрiнiстерiне қарсы
күрес;
- мемлекеттiк құпиялардың қорғалуын қамтамасыз ету;
- облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қала, астана және аудан
(облыстық маңызы бар қала) бюджеттерiнен қаржыландырылатын iс-
шараларды қоспағанда, жалпыға бiрдей әскери мiндеттi орындауға
байланысты iс-шараларды ұйымдастыру;
- облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
бюджеттерiнен қаржыландырылатын бағыттарды қоспағанда, Қазақстан
Республикасының аумағында қоғамдық тәртiптi қорғау және қоғамдық
қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
- табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар саласындағы
қызметтi ұйымдастыру;
- жаhандық, өңірлік ауқымдағы төтенше жағдайлардың алдын алу және
оларды жою;
- кәсiби авариялық-құтқару қызметiнiң жұмысын ұйымдастыру және
қамтамасыз ету;
- мемлекеттiк өртке қарсы қызметтің жұмысын қамтамасыз ету;
- азаматтық қорғаныс жүйесiн ұйымдастыру;
- азаматтық және қызметтiк қару мен оның патрондарына мемлекеттiк
кадастр жүргiзу;
- экономикалық және қаржы салаларындағы құқық қорғау қызметi;
3) құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметi:
- әдiлет саласындағы қызмет;
- азаматтардың және мемлекеттiң мүдделерiн құқықтық қорғау;
- заңдылықты және құқықтық тәртiпті қамтамасыз ету;
- мемлекеттiк құқықтық статистика және арнайы есепке алу;
- сот сараптамасы қызметi;
- сот жүйесiнiң жұмыс iстеуi;
- қылмыстық-атқару жүйесiнің қызметiн ұйымдастыру және қамтамасыз ету;
4) бiлiм беру:
- республикалық бiлiм беру ұйымдарында дарынды балаларға жалпы бiлiм
беру;
- республикалық маңызы бар мектептен тыс іс-шаралар өткізу;
- республикалық бюджеттен қаржыландырылатын білім беру ұйымдарында
жоғары оқу орнынан кейiнгi, техникалық және кәсіптік, орта білімнен
кейінгі және жоғары бiлiмді мамандар даярлау;
- республикалық деңгейде кадрлардың бiлiктiлiгiн арттыру және қайта
даярлау;
- республикалық орта бiлiм беру ұйымдарын, сондай-ақ халықаралық
шарттарға сәйкес шетел мектептерiнде оқитын отандастарды
оқулықтармен және оқу-әдiстемелiк кешендермен қамтамасыз ету;
5) денсаулық сақтау:
- жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету;
- республикалық денсаулық сақтау ұйымдарының мамандандырылған
медициналық көмек көрсетуі;
- республикалық деңгейде табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше
жағдайларды жою кезiнде шұғыл медициналық көмек қызметiн
ұйымдастыру;
- республикалық маңызы бар мемлекеттiк денсаулық сақтау ұйымдарында
медициналық оңалту;
- психиатриялық бұзылулардан (аурулардан) зардап шеккен және қатаң
бақылауды қажет ететiн адамдарға медициналық көмек көрсету;
- сот-медициналық, сот-психиатриялық және сот-наркологиялық сараптама
жүргiзу;
- ауру адамдарды шетелде емдеудi ұйымдастыру;
- айрықша қатерлi жұқпалы ауруларға қарсы іс-қимыл;
- республикалық маңызы бар мемлекеттiк денсаулық сақтау ұйымдары үшiн
қан, оның құрауыштары мен препараттарын өндiру;
- санитарлық-эпидемиологиялық қызметтiң халықтың санитарлық-
эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз етуі;
- Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерi не сәйкес әскери
қызметшiлерге, құқық қорғау органдарының қызметкерлерiне, олардың
отбасы мүшелерiне, сондай-ақ әскери қызметшiлердiң, құқық қорғау
органдары қызметкерлерiнің қатарынан шыққан зейнеткерлерге және
азаматтардың басқа да санаттарына медициналық қызмет көрсету;
- жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын шығыстардан басқа,
азаматтардың денсаулығын сақтау саласындағы қызмет;
6) әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыру:
- Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру
туралы заңнамасына сәйкес бюджет қаражаты есебiнен зейнетақымен
қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтарға зейнетақы төлемдерi;
- мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақылар;
- мемлекеттiк арнайы жәрдемақылар;
- арнайы мемлекеттік жәрдемақылар;
- зейнеткерлердi, Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектерiн,
Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде белгiленген
мемлекеттiк жәрдемақы алушыларды жерлеуге жәрдемақы;
- бала тууына байланысты тағайындалатын және төленетін біржолғы
мемлекеттік жәрдемақы;
- баланы бір жасқа толғанға дейін бағу-күту бойынша оларға
тағайындалатын және төленетін ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақы;
- экологиялық апат аймақтарында тұратын адамдарға Қазақстан
Республикасының заңнамалық актiлерiнде көзделген әлеуметтiк көмек;
- әскери қызметшiлердiң, құқық қорғау органдары мен мемлекеттiк өртке
қарсы қызмет органдары қызметкерлерiнiң отбасыларына Қазақстан
Республикасының заңнамалық актiлерi нде көзделген әлеуметтiк
төлемдер;
- саяси қуғын-сүргiн құрбандарына және одан зардап шеккендерге
Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде көзделген
әлеуметтiк төлемдер;
- Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң мiндеттемелерi болып табылатын
әлеуметтiк төлемдер;
- көшi-қон iс-шаралары;
7) мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңiстiк:
- қазақтың ұлттық мәдениетiн және басқа да ұлттық мәдениеттердi қайта
өркендету, сақтау, дамыту және тарату;
- республикалық маңызы бар театр және музыка өнерiн, ұлттық фильмдер
шығаруды, мұражай ісін қолдау;
- мәдениет және мемлекеттiк жастар саясаты саласында әлеуметтiк маңызы
бар iс-шаралар өткiзу;
- халықаралық және республикалық маңызы бар тарихи-мәдени мұра
объектілерінің сақталуын қамтамасыз ету;
- республикалық деңгейде спорттың ұлттық және бұқаралық түрлерiнiң
дамуын қолдау;
- жоғары жетiстiктер спортын дамыту;
- Қазақстан Республикасының ұлттық құрама командалары мүшелерiнiң
халықаралық спорттық жарыстарға дайындығы және қатысуы;
- халықаралық туристiк нарықта және мемлекет iшiнде Қазақстан және
оның туристiк мүмкiндiктерi туралы ақпарат дайындау және тарату;
- республикалық маңызы бар мұрағат қорының сақталуын қамтамасыз ету;
- республикалық кiтапханалардың жұмыс iстеуi;
- бұқаралық ақпарат құралдары арқылы республикалық деңгейде
мемлекеттiк ақпарат саясатын жүргiзу;
- мемлекеттiк тiлдi және Қазақстан халқының басқа да тiлдерiн дамыту;
8) агроөнеркәсіптік кешен, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар және қоршаған ортаны қорғау, жер
қатынастары:
- су ресурстарын қорғауды және ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету, су
шаруашылығы баланстарын, су ресурстарын кешендi пайдалану және
қорғау схемаларын әзiрлеу, су ресурстарын пайдалану және қорғау
болжамы, су ресурстарын пайдаланудың ақпараттық-талдау жүйесiн
қамтамасыз ету;
- судың мемлекеттiк есебiн, мемлекеттiк су кадастрын жүргiзу;
- су беруге байланысты емес трансшекаралық су шаруашылығы құрылыстарын
және республикалық маңызы бар су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану;
- республикалық маңызы бар ерекше авариялық су шаруашылығы
құрылыстарын және гидромелиорациялық жүйелердi қалпына келтiру;
- суармалы жерлердiң мелиорациялық жай-күйiнiң мониторингi және оны
бағалау;
- республикалық маңызы бар орман қорын, жануарлар дүниесiн, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарды мемлекеттiк есепке алуды, табиғи
ресурстардың мемлекеттiк кадастрларын жүргiзу, ормандар мен
жануарлар дүниесiнiң мемлекеттiк мониторингі;
- орман шаруашылығын жүргізу;
- орман тұқым шаруашылығы және селекция;
- мемлекеттік орман кадастрын, жануарлар дүниесiнiң, ерекше қорғалатын
табиғи аумақтардың мемлекеттiк кадастрларын жүргізу;
- ормандарды өрттен қорғау, орман зиянкестерінен және ауруларынан
қорғау жөнiндегi авиациялық жұмыстар;
- балық ресурстарын және басқа да су мекенді жануарларын қорғау және
өсімін молайту;
- балық аулауды мемлекеттiк реттеу және балық қорларын қорғау;
- республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды күтіп
ұстау, мемлекеттiк табиғи-қорық қорын қалпына келтiру;
- Қазақстан Республикасының жер заңнамасында белгіленген жағдайларда,
жер учаскелерiнiң меншiк иелерiне немесе жер пайдаланушыларға
келтiрiлген залалдарды өтеу;
- қоршаған ортаның мемлекеттiк мониторингi;
- республикалық деңгейде қоршаған ортаны қорғау бойынша іс-шаралар
жүргізу;
- І санат объектілеріне мемлекеттiк экологиялық сараптама жүргізу;
- қоршаған ортаға эмииссияға І санат объектілері үшін рұқсат беру;
- гидрометеорологиялық мониторинг;
- республикалық деңгейде жер қатынастарын реттеу;
- мемлекеттiк жер кадастрын, жер мониторингiн жүргізу;
- топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстар;
- жануарлар ауруларының диагностикасы, эпизоотияға қарсы жұмыс, оның
ішінде ветеринариялық препараттарды, олардың қорын қоса алғанда,
сатып алу, жеткізу, сақтау, қолдану, сондай-ақ жануарлар мен
құстардың қатерлі жұқпалы ауруларының ошақтарын жою және
зарарсыздандыру;
- ветеринариялық препараттарды, жемшөпті және жемшөп қоспаларын тіркеу
сынақтары, байқап көру, сондай-ақ шағым жасалған кезде
ветеринариялық препараттардың серияларын (партияларын) бақылау;
- фитосанитариялық мониторинг;
- карантиндегі өнімнің зартханалық сараптамасы және егіс пен екпе
материалдарындағы жасырын жұқтырылған ауруды анықтау;
- карантиндік объектілердің таралу ошақтарын анықтау, оқшаулау, жою;
- қорымен қоса, пестицидтерді (улы химикаттарды), оларды жеткізуге,
сақтауға және қолдануға байланысты қызметтер көрсетуді сатып алу;
- мемлекеттік астық ресурстарына астық сатып алу, мемлекеттік азық-
түліктік астық резервін сақтау және ауыстыру;
- аграрлық азық-түлік нарығында сатып алу операцияларын және баға
интервенциясын жүргізу;
- сорт сынақтары, тұқымдық және екпе материалдың сорттық және егістік
сапаларын айқындау;
- ауыл шаруашылығы дақылдары тұқымының мемлекеттік ресурстарын
қалыптастыру және басқару;
- ауыл шаруашылығы өндірісін агрохимиялық және агроклиматтық
қамтамасыз ету;
- агроөнеркәсіптік кешенді техникалық қамтамасыз етуді мемлекеттік
реттеу;
- агроөнеркәсіптік кешеннің тұрақты дамуын қамтамасыз ету, оның
субъектілеріне бәсекелестік нарығында жоқ немесе жеткіліксіз
көрсетіліп келген қызметтер көрсетудің жекелеген түрлерін ұсыну;
- агроөнеркәсіптік кешеннің ақпараттық-маркетингтік жүйесін
ұйымдастыру;
- екінші деңгейдегі банктердің ауыл шаруашылығы өнімін өңдеу жөніндегі
кәсіпорындарға беретін кредиттер бойынша сыйақы ставкаларын
субсидиялау;
- ауыл шаруашылығы өнімі өндірісін басқару мен нарық жүйелерін дамыту;
- өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыруды қолдау;
- өсімдіктердің жоғары бағалы сорттарының, ауыл шаруашылығы
жануарларының, құстар мен балықтардың тұқымдары мен түрлерінің
тектік қорын сақтау және дамыту;
- суармалы жерлерді мелиоративтік жақсарту жөнінде іс-шаралар жүргізу;
9) өнеркәсiп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
құрылыс қызметi:
- мемлекеттiк өнеркәсiп саясатын iске асыру;
- отын-энергетика кешенiн дамыту;
- энергияны үнемдеу саласында мемлекеттiк саясатты iске асыру;
- жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану, сейсмологиялық ақпарат
мониторингi;
- мемлекеттiк геологиялық зерттеу;
- геологиялық ақпаратты қалыптастыру;
- кенiштер мен шахталарды жабу және жою, техногендiк қалдықтарды көму;
- республикалық маңызы бар мемлекеттiк қала құрылысы кадастрын
жүргiзу;
- құрылыс нормалары мен стандарттарын сатып алу және әзiрлеу;
10) көлiк және коммуникациялар:
- халықаралық және республикалық маңызы бар автомобиль жолдарын,
сондай-ақ оларда жол жүрісін реттеудің техникалық құралдарын салу,
реконструкциялау, жөндеу және күтіп-ұстау;
- су көлiгi қызметiн ұйымдастыру және реттеу;
- кеме қатынасы жолдарын, шлюздердi күтіп-ұстау және кеме қатынасы
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
- теңiз жолдарын навигациялық-гидрографиялық қамтамасыз ету;
- әуе және су көлiгiн мемлекеттiк реттеу;
- әлеуметтiк маңызы бар облысаралық қатынастар бойынша жолаушылар
тасымалын ұйымдастыру;
- магистралды темiр жолдарды дамыту;
- аэроғарыш қызметi;
- радиожиiлiк спектрi мен радиоэлектронды құралдар мониторингi;
11) экономикалық қызметтi реттеу:
- стандарттау, метрология және сертификаттау;
- патенттердi, тауар белгiлерiн тiркеу және қорғау;
- мемлекеттiк инновациялық саясат;
- мемлекеттiк экспорттық және импорттық бақылау;
- саудалық және демпингке қарсы реттеу;
- бәсекелестiктi дамыту және қорғау;
- бағаны және табиғи монополияларды мемлекеттік реттеу;
- шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн қолдау;
12) басқа да бағыттар:
- облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеттерiне трансферттер;
- үкiметтiк борышқа қызмет көрсету және өтеу;
- мемлекеттiк кепiлдiктер бойынша мiндеттемелердi орындау;
- үкіметтік қарыздарды хеджирлеу мәмілелері бойынша шығыстар;
- мемлекеттiң кепiлгерлiгi бойынша мiндеттемелердi орындау;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің концессиялық міндеттемелерін
орындау.
Осы бапта аталған бағыттар бойынша шығыстарды бюджеттің басқа
деңгейлерінен қаржыландыруға жол берілмейді [2].
Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын орталық мемлекеттiк органдар
мен олардың аумақтық бөлiмшелерінің шығыстары, мемлекеттік қызметтер
көрсетудің заттай нормалары мен стандарттары ескеріле отырып, Қазақстан
Республикасының Үкiметi бекiтетiн штат санының лимиттерi негiзiнде
жоспарланады.
1.2 Республикалық бюджеттің функциялары, әрекет ету шекарасы
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті
ретте, бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада әрекет
етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының
қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында - бюджетте,
яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу процестері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның
қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық
әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш-
жігері жарияланады. Қазақстан Республикасы Парламенті жыл сайын қабылдайтын
Республикальщ бюджет жөніндегі Заңға сәйкес мемлекеттің негізгі қаржы
жоспарьшың көрсеткіштері ешқандай шартсыз орындалуға тиісті.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да
салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан, көбінесе
соларды анықтайды. Ол республикалық бюджеттің жалпы экономикаға белсенді
түрде ықпал етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық
экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын
ынталандырушы ретіңде де республикалық бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет
қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық (барлық
ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де
пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында қаржылық жоспар бюджет арқылы
іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты - ол халықтың
ауқаттылығын жоғарылату мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған
іс-әрекеті. Бұл саясат еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның
қарқынын темендету мен басқа да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге
бағытталған. [9, б.18]
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде республикалық қаржы
басқарудың механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан
негізгі құралдар ретінде республикалық кіріс пен республикалық шығыс
табылады.
Республикалық бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы қаржы мен
оның тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан, республикалық
бюджет, барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын
атқарады. Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда бюджет ерекше
категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті:
- ұлттық табысты қайта бөлу;
- әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
- экономиканы реттеу мен ынталандыру;
- ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құнды бөліс құралы ретінде
республикалық бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
әспеттейді. Бөліс функция арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарын
орталықтандыру мен оны жалпыреспубликалық мұқтаждықты қанағаттандыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапына уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мәлімдейді.
Республикалық бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұл арда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен
анықталады. Бюджеттен басқа бір де бір құндылық бөлу категориялар ақша
қаражаттарын осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың
әр деңгейінде іске асыра алмайды.
Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар бюджетке
енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік қаражаттар
арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс құралдар, операциялық
және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді. Аумақаралық қайта
бөлу лайықты республикалық билік органдарына салықтар мен кірістер бекіту
және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары арқылы жүргізіледі. Мұндай әдіс
әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте оның дамуын еліміздің әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарына сәйкес қамтамасыз ететін бюджеттік қор
қалыптастыруын қамсыздандырады. [10, б.150]
Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес салалар арасында
қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір
бөлігін алу арқылы іске асырылады. Содан кейін өндірістік емес сала
мекемелерін бюджеттік қаржыландыру жүргізіледі Мұндай бюджеттік
қаржыландырудың ұлттық табысты пайдаланушының құрылымын қалыптастыруда рөлі
өте зор, себебі республикалық бюджет экономика секторлары арасында ұлттық
табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине, қазіргі уақытта
ақша қаражаттарының басым жағы орталықтандырылған қорға республикалық
сектордан түседі, бірақ жалпы республикалық қажеттілікті қамтамасыз етуге
жеке кәсіпкерлер мен экономиканың республикалық емес саласының басқа да
субъектілердің қаражаттары тартылады.
Бөлу функцияны ішкі өнімнің бөлінген құнын қайта бөлуге пайдалануының
кең тарауы бірден республикалық бюджет арқылы ұлттық табыстың белгілі бір
бөлігін бірнеше қайта бөлуге әкеледі. Ақша қаражаттарының ағыны бюджетпен
кәсіпорындардың өзара қатынастарының өзгерістері арқылы ең алдымен өзара
байланыстарды өзгертеді, сонымен қатар бюджеттің экономикаға тигізетін
әсерінің дәрежесін тек сандық үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика
процестерінің дамуы мен еліміздің қаржы ресурстарының өсуіне әсерлі болады.
Сондықтан, бюджеттің бөлу функциясы экономиканың құнды құрылымын реттеуде,
салалық және аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі және
мемлекетаралық деңгейдегі интеграциялық процестерді ұлғайтуда кеңінен
пайдаланады.
Бөлу функциясының әрекет ету шекарасы бюджетпен қатынасқа түсетін
қоғамдық өндірістің барлық қатысушылар мен экономиканың барлық салаларымен
анықталады. Бюджеттік бөлудің негізгі объектісі болып қосымша өнім (таза
табыс) табылады, бірақ бюджет арқылы керекті өнімнің де бір бөлігі қайта
бөлінуі мүмкін, мысалы, материалдық өндіріс жұмыскерлерінің салықтық
төлемдері және оларды пайдалануы.
Бюджеттің бөлу функциясының ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық
өндіріске көпжақты әсері мен нақты нәтижеге жеткізетін жоғары деңгейдегі
іскерлігі жатады. Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын экономикалық
және әлеуметтік дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік
береді де экономиканың жоғары есу қарқынына жетуі мен оның тиімділігін
жоғарылатуына ықпал етеді.
Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсімдермен шығындар
көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысы қалайды. Мысалы бюджетке
уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсімдер экономиканың кейбір
салаларында даму қарқыны төмендегенінің белгісі жатады. Егер бюджет
тарапынан қарастырылған қаражаттар толық көлемде пайдаланбаса, онда
экономика салалары мен іс-әрекет салаларда экономика-лық коньюктура қажетті
деңгейде еместігі. Сондықтан, бюджеттік көрсеткіштер экономикадағы осындай
кемшіліктерді көрсете отырып, сол кемшіліктерді жою мен бұзылған қаржылық
тәртіпті қалпына қайта келтіруге бағытталған нақты шара қарастырып
қолдануға негіз болады. [11, б.250]
Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте кең
әрекетті шекарамен ерекше. Бұл функция экономиканың барлық салалары мен
қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына жайылған. Дегенмен, бюджетке
елдің барлық қаржы ресурстары жиналмаса да, ол бақылау функцияға
экономиканың жалпы қаржылық ахуалы жөнінде хабар беруге кедергі болмайды.
Қазіргі заманның шарттарына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютерлер
қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.
Республикалық бюджет категориясы объективті болғандықтан, оның
функциялары да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі
потенциалдық қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол (қабілеттілік) өзін
тек міндетті түрде бюджеттік қатынасы бар қоғамдық қарым-қатынастың белгілі
саласында көрініс табады. Сондықтан, бюджетке тәнті қасиеттер көрінісі,
оларды бәлу мен бақылау құралдары ретінде пайдалануы тек адамша іс-әрекет
процесінде мүмкін, ал ол мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік механизм
арқылы іске асырылады.
Бюджеттік механизм, бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы
болып, бюджеттік қатынастарды нақты түрде экономикалық және әлеуметтік
сауалдарды шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің объективтік
және субъективтік жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсіну қажет,
себебі бюджеттің және оның функцияларының объективтік сипаты қатынас
жүйесіндегі бюджеттің орны мен оның экономиканың даму деңгейіне тәуелді
екенін анықтайды.
Сонымен, бюджет функциялары, дәл айтсақ, бюджеттік салық саясаттың
функциялары қорытынды түрде келесілерді құрайды:
1. нарықтан тыс қызмет көрсету (қоғамдық сипаттағы қызметтер: білім
беру, денсаулық сақтау, қорғаныс және т.б.),
2. кірістерді қайта бөлу (салықтар, трансфертер, субсидиялар және
т.б.),
3. республикалық реттеу (монополияға қарсы реттеу, еңбекпен қамтамасыз
ету және т.б.),
4. республикалық бақылауды іске асыру (сыртқы бақылау, ішкі бақылау).
Республикалық бюджетті, жалпы басқа да экономикалық категориялар
секілді мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымды әлеуметтік-экономикалық
міндеттерін нақты шешуде пайдаланады. Мемлекет бюджетті өзінің
ұйымдастырушылық функциясын іске асырудың маңызды құралы ретінде қолданып,
оны экономиканы басқарудың әсершіл құралына айналдырады. Бюджетті
экономикалық басқарудың құралы ретінде пайдалануы мынадай маңызды
қасиеттерімен дәлелденеді: ол заң күшіне ие; мұнда қоғамдық өндірістің
дамуына бағытталған, оның тиімділігін жоғарылатуға, қоғам мүшелерінің
мұқтаждықтарын қанағаттандыруға арналған бағдарламалар тікелей көрсетілген.
Бюджеттік қатынастарды пайдалану құқықтық формада болғандығы оған өте
үлкен ұтқырлы және ұйымдастырушылық мән береді. Экономикада тауарлы-ақша
қатынас болғандықтан экономикалық пропорциялар екі формада көрініс табады,
яғни натуралды заттық және құндық (ақшалай). Натуралды-заттық форма
қоғамдық өндірістің құрылымдық бөлімдері арасында материалды-техникалық
құралдарды бөлуі мен оларды жұмыс күшімен қамтуды, ал құндық форма ақшалай
каражаттарды анықтауды қарастырады.
Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама дербестік болуының
салдарынан қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттейтін мүмкіншілік
болады және ол қажетті экономикалық нәтижеге жеткізеді. Құндылық құралдарды
(қаржы, бюджет, несие және т.б.) пайдалану мемлекетке қоғамдық өндірістің
құрылымын жетілдіру мен экономикалық процестердің тиімділігін жоғарылатуға
мүмкіндік береді.
Реттеу құралы ретінде республикалық бюджет экономиканың салалық және
аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірістен тыс салалардың дамуын
реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге сәйкес қайта бөлуде пайдаланады.
Ол еңбек, ақша және материалды ресурстарды пайдалануын ынталандыру,
экономиканың барлық тізбектерінде жүйелі бақылауды іске асыру мен басқа да
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешуге мүмкіншілік береді. Экономиканы
басқарудың белсенді құралы ретінде республикалық бюджетті айтуға болады,
себебі бюджет негізі - бюджеттік қатынастар қоғамдық өндіріс дамуы мен оның
тиімділігін жоғарылату мүдделерінің алуан-алуан бағытында пайдаланады.
Республикалық бюджетті - экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, бұл құралдың рөлі объективті алдын ала анықталғанын айрықша айту
қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды жалпы реттеу
нәтижесінде бюджеттік қатынастарды негізгі қаржы құжат арқылы формада
пайдалану, екіншіден, республикалық бюджеттің бөлу табиғаты негізінде оны
қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде
пайдалану. Бюджеттің мәні мен рөлі оның экономикалық құрал ретіндегі
ерекшілігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең
пайдаланатын құндық құралы болып табылады. [12, б.65]
Экономиканың дамуына байланысты оны басқару құралы ретінде бюджеттік
бақылаудың мәні ұлғаяды. Қоғамдық өндірістің ауқымы неғұрлым ірі болса,
соғұрлым экономиканың өсу қарқыны жоғары, сондықтан ақша қаражаттарын
уақытында қалыптастыру мен тиімді пайдалану процестерін бақылау өте
маңызды.
Бюджеттің рөлі экономиканы ынталандырушы есебінде арнайы бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады. Осы механизмнің арқасында объективтік түрде
бар қатынастарды экономиканың даму мүддесінде пайдаланудың мүмкіншілігі
болады. Бюджеттік механизм - ол бюджеттік қатынастарды ұйымдастыруға
мемлекеттің құрастырған және пайдаланатын арнайы формалар кешені мен
қаржылық ресурстарды қоғамдық іс-әрекет салалары, экономика салалары және
елдің аумақтар арасында қайта бөлуді қамтитын әдіс-тәсілдердің жүйесі.
Бюджеттік механизмнің объективтік негізі Республикалық бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын бөлу қатынастар процестері болып табылады.
Экономикалық категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджеттік
механизмнің ішінде әр түрлі тізбектер бар екенін дәлелдейді. Сондықтан,
бюджеттік механизм құрылымында кірістер, шығыстар, бюджетаралық байланыстар
сияқты бюджеттік қатынастар топтары және соларға сәйкес ақша қаражаттарын
қайта бөлудің әр түрлі формалары мен әдістерін енгізеді. Сол себепті
бюджеттік механизмде бюджеттік қатынастар көрінісінің формаларына тәуелді
келесі құрылымдық тізбектерді бөлуге болады, олар: ақша қаражаттарын
мемлекет тарапына жұмылдыратын әдістер; әр түрлі іс-әрекет салаларына
бюджеттік қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратын тәртіп пен формалар;
ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу және олармен маневр жасайтын әдістер.
Бюджеттік механизмнің жоғары айтылған тізбектері өз алдына сәйкес
элементтерден қалыптасады. Мысалы, ақша қаражаттарды жұмылдыратын бюджеттік
механизм салықтық және салықтық емес қаржы ресурстар түсетін әдістермен
сипатталады және өздерінің әлпеттерін нақты кіріс түрлерімен (қосымша құнға
салық, акциздер, мүлік салығы жәпе т.б.) іске асырылады. Мекемелер,
кәсіпорындар мен ұйымдарға бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр түрлі
принциптер негізі мен бюджеттік ақша берудің әр түрлі формарлары арқылы
іске асырылады. Қаржы ресурстарын ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу
механизмі бюджет жүйесінің сәйкестік буындары тарапына бюджет
қаражаттарының белгілі бөлігін бекіту мен бюджеттік реттеудің әр түрлі
әдістерімен сипатталады.
Бюджеттік механизмнің әр құрылымдық буыны мен элементіне өздерінің
орындайтын міндеттеріне сәйкес функционалдық ерекшеліктері тән. Бірақ,
бюджеттік механизмнің буындары мен элементтері өздерінің қатыстылы
дербестігіне қарамай біртұтас болып қызмет атқарады, яғни барлық құрылымдық
буындар мен элементтердің өзара байланысты әрекеттері бюджеттік механизмнің
бірыңғай іс-әрекетін қамтиды.
Сонымен, мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік механизмді белсенді
түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарына
ақша қаражаттарының қосылымын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес экономиканың
салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруде, жалпы барлық ресурстар
түрлерін тиімді пайдалануда елеулі рөл атқарады. Сонымен қатар,
республикалық бюджет өзінің барлық көрініс және пайдалану формаларында
экономиканы басқарудың құралы ретінде болып, қоғамдық өндіріске қаржылық
құжат, экономикалық тұтқа түрлерінде интегралды әсер етеді.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРЫЛУЫН МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ
КӨРСЕТКІШТЕРГЕ ӘСЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Республикалық бюджеттің макроэкономикалық көрсеткіштерге әсерін
талдау
Республикалық бюджеттің атқарылуы бірінші жартыжылда республикалық
бюджеттің атқарылуы экономиканың оң даму үрдісімен жалғасуы жағдайында
жасалынды.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының түйінді индикаторларын
сипаттайтын статистикалық деректер 1-кестеде келтірілген.
1-кесте. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы
Атауы 2012 жыл2013 жыл2014 жыл2015 жыл2015ж2014ж
өсімі
Жалпы ішкi өнiм, млрд. 30 347,035 275,239 040,940 761,41 720,50
теңге
өткен жылдың тиiстi 105,0 106,0 104,4 101,2 -3,20
кезеңiндегi нақты
есептеудегi %-бен
Өнеркәсiп өнiмiнiң көлемi, 16 851,818 178,818 492,814 634,5-3 858,30
млрд. теңге
өткен жылдың тиiстi 100,7 102,3 100,2 98,4 -1,80
кезеңiне,
%-бен
Мембюджетке кірістер, 5 813,0 6 382,4 7 321,3 7 634,8 313,50
млрд. теңге
ЖIӨ-ге %-бен 19,3 18,1 18,8 18,7 -0,10
Мембюджеттен шығындар, 6 269,0 6 852,7 7 791,9 8 227,1 435,20
млрд. теңге
ЖIӨ-ге %-бен 20,9 19,4 20,0 20,2 0,20
Таза бюджеттік кредит беру,28,6 25,8 43,2 84,7 41,50
млрд. теңге
ЖIӨ-ге %-бен 0,1 0,1 0,1 0,2 0,10
Қаржылық активтермен 405,8 204,8 572,9 238,7 -334,20
болатын операциялар бойынша
сальдо, млрд. теңге
ЖIӨ-ге %-бен 1,4 0,6 1,5 0,6 -0,90
Мембюджеттiң тапшылығы (-) -890,3 -700,9 -1 086,7-916 170,70
профицитi (+), млрд.
теңге
ЖIӨ-ге %-бен 3,0 2,1 2,8 -2,2 -5,00
Тұтыну бағаларының индексі 0,00
өткен жылдың желтоқсан 106,0 100,6 107,4 113,6 6,20
айына, %-бен
орташа есеппен өткен жылдың105,1 105,8 106,7 106,6 -0,10
тиiстi кезеңiндегi кезге
арналған, %-бен
Орташа айлық атаулы жалақы,101 263 108 640 120 455 125 335 4 880,00
1 қызметкердің, теңге
өткен жылдың тиiстi 112,5 107,5 110,9 104,1 -6,80
кезеңiне,
%-бен
Экспорт, млн. АҚШ долл. 86 448,884 700,478 237,845 725,6-32 512,20
өткен жылдың тиiстi 102,5 98,0 92,4 57,5 -34,90
кезеңiне,
%-бен
Импорт, млн. АҚШ долл. 46 358,448 805,641 212,830186,0 -11 026,80
өткен жылдың тиiстi 125,6 105,3 84,4 73,1 -11,30
кезеңiне,
%-бен
Сауда балансының сальдосы, 40 090,435 894,837 025 15 539,6-21 485,40
млн. АҚШ долл.
Теңгенiң АҚШ долларына 0,00
қарағандағы ресми айырбас
бағамы:
кезеңнiң аяғындағы 150,4 153,6 182,4 339,5 157,10
кезең бойынша орташа 149,1 152,1 179,2 221,7 42,50
Е с к е р т у - Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық
бюллетені негізінде құрастырылған
2015 жылдың ішінде Қазақстан экономикасы әлемдік экономика өсімі
қарқындарының төмендеуі жағдайларында дамыды.
2018 жылы Қазақстан экономикасының өткен жылы қол жеткізген даму
динамикасы іс жүзінде сақталып қалды. 2015 жылғы ЖІӨ-нің өсуі 2014 жылмен
салыстырғанда 1720 млрд. теңгеге артып 40761,4 млрд. теңгені құрады, бұл
ретте өнеркəсіп өндірісінің төмендеуі болды, 3 858,3 млрд. теңгеге артып 14
634,5 млрд. теңгені құрады [14].
Тауарларды өндіру салаларында дамудың төмендеуі көрсетілетін қызметтер
саласымен өтелді. Айталық, көлік қызметтері 7,2%-ға, байланыс қызметтері
9,6%-ға өсті. Көтерме және бөлшек сауда өсімі 14,6%-ды құрады.
1-сурет. Жалпы ішкi өнiм, өткен жылдың тиiстi кезеңiндегi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
МЕН РӨЛІ 4
1.1 Республикалық бюджет түсінігі, экономикалық мазмұны, сипаттама
белгілері 4
1.2 Республикалық бюджеттің функциялары, әрекет ету шекарасы 14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРЫЛУЫН МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ
КӨРСЕТКІШТЕРГЕ ӘСЕРІН ТАЛДАУ 20
2.1 Республикалық бюджеттің макроэкономикалық көрсеткіштерге әсерін талдау
20
2.2 Қазақстан Республикасының республикалық бюджетінің кіріс және шығыс
бөлігінің атқарылуын бағалау 23
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БюджетіНің макроэканомикалық ролін арттыру 31
Қорытынды 37
Пайдаланылған әдебиеттЕр тізімі 39
ҚосымшаЛАР 41
КІРІСПЕ
Бюджетті басқарудың алғы шарты, оның экономикада қаншалықты орын
алатыны бюджет құрылымының деңгейіне, ұйымдастырушылық құрамына тікелей
тәуелді. Бюджет құрылымы – ол бюджеттік жүйені өзара байланыстыратын
ұйымдастырушылық формасы. Бюджеттік құрылым елдің мемлекеттік құрылымдық
формасымен анықталады және биліктің орталық пен жергілікті органдарының
республикалық және жергілікті бюджеттерді құрастыру, қарау, бекіту мен
атқару, кірістер мен шығыстарды бөлу жөніндегі өкілеттіктерін реттейтін
құқықтық нормаларға негізделеді.
Республикалық бюджет – Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiнде
көрсетілген түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік
органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылай қамтамасыз етуге, сондай-ақ
мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негiзделедi және Бюджет Koдексінде көзделген өзге де
нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады. Қазақстан Республикасының бюджет
заңдары Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында қолданыста болады және
барлық жеке және заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың
тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден тиiстi қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актiлерi, осы актiлердiң қайтарымды негiзде ақша
бөлу туралы ережелерiн қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейiн
күшiн жояды.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдар, тиiстi қаржы жылына
арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттардың шешiмдерiне өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу туралы мәслихаттардың шешiмдерi, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың оларды iске
асыру туралы актiлерi тиiстi қаржы жылының 1- қаңтарынан бастап қолданысқа
енгiзiледi.
Республикалық бюджет мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландырудың
негізгі көзі болып табылады, сондықтан да республикалық бюджеттің
атқарылуын талдау өзекті мәселе болып табылады да зерттеу тақырыбына
айналады.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – республикалық бюджеттің теориялық
негіздерін қарастырып, атқарылуына баға беру.
Айтылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді қарастыру көзделді:
- Республикалық бюджет түсінігі, экономикалық мазмұны, сипаттама
белгілерін қарастыру;
- Республикалық бюджеттің функциялары, әрекет ету шекарасын айқындау;
- Республикалық бюджеттің макроэкономикалық көрсеткіштерге әсерін
талдау;
- Қазақстан Республикасының республикалық бюджетінің кіріс және шығыс
бөлігінің атқарылуын бағалау;
- Қазақстан Республикасының бюджетінің макроэканомикалық ролін
арттыру жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының республикалық
бюджеті табылды.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік базасы ретінде отандық және
шетелдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасы қаржы
министрлігінің, статистика агенттігінің статистикалық жинақтары қаралды.
Курстық жұмыс өзіне үш негізгі бөлімді, кіріспе, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімін қосады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ МЕН РӨЛІ
1.1 Республикалық бюджет түсінігі, экономикалық мазмұны, сипаттама
белгілері
Республикалық бюджет салық және өзге де түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және республикалық бюджеттік бағдарламалар мен іс-
шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақшалай қаражат қорын
білдіреді.
Республикалық бюджеттің қаражаты экономиканы құрылымдық қайта құруды
қаржыландырудың, өндіріс саласындағы перспективалық бағыттарды дамытудың
маңызды көзі болып табылады. Республикалық бюджет өнерді, мәдениетті,
бұқаралық ақпарат құралдарын қолдау мен дамытуда үлкен рөл атқарады.
Азаматтар мен ұйымдардан алынатын салықтар, мемлекеттік меншікті жалға
беруден немесе оларды сатудан түскен кірістер, берілген кредиттер бойынша
пайыздар және т.б. мемлекет үшін кірістердің көздері болып табылады [2].
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінің 49-бабына сәйкес
республикалық бюджетке түсетін салықтық түсімдер болып табылады:
- мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсiмдердi қоспағанда,
корпоративтік табыс салығы;
- қосылған құн салығы, оның iшiнде Қазақстан Республикасының
аумағында өндiрiлген тауарларға, орындалған жұмыстар мен
көрсетiлген қызметтерге және Қазақстан Республикасының аумағына
импортталатын тауарларға қосылған құн салығы;
- Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға акциздер;
- шикi мұнайға, газ конденсатына акциздер;
- ойын бизнесі салығы;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсiмдердi қоспағанда, үстеме пайда
салығы;
- тарихи шығындарды өтеу жөніндегі төлемақы;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсiмдердi қоспағанда,
бонустар;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсiмдердi қоспағанда, пайдалы
қазбаларды өндіруден алынатын салық;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсімдерді қоспағанда, экспортқа рента
салығы;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсiмдердi қоспағанда,
Қазақстан Республикасының жасалған келiсiмшарттар бойынша өнiмдi
бөлу жөнiндегi үлесi;
- мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсімдерді қоспағанда, өнiмдi
бөлу туралы келiсiмшарт бойынша қызметiн жүзеге асыратын жер
қойнауын пайдаланушының қосымша төлемi;
- жергiлiктi маңызы бар ақылы мемлекеттiк автомобиль жолдары
бойынша автокөлiк құралдарының жүрiп өткенi үшiн алымнан басқа,
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша автокөлiк құралдарының
жүрiп өткенi үшiн алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк
спектрiн пайдалануға рұқсат берілгенi үшiн алым;
- бұқаралық ақпарат құралының мемлекеттік тіркелгені (есепке
қойылғаны) үшiн алым;
- дәрiлiк заттардың мемлекеттiк тiркелгенi, сондай-ақ олардың
қайта тіркелгені үшiн алым;
- шығармаларға және сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтардың,
шығармаларды және сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға
лицензиялық шарттардың мемлекеттік тіркелгені, сондай-ақ олардың
қайта тіркелгені үшін алым;
- радиоэлектронды құралдардың және жоғары жиiлiктегі құрылғылардың
мемлекеттiк тiркелгенi үшiн алым;
- қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысының,
сондай-ақ ұялы байланыстың берілгені үшiн төлемақы;
- радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- республикалық маңызы бар жалпыға ортақ пайдаланылатын автомобиль
жолдарының бөлiнген белдеуiнде сыртқы (көрнекi) жарнаманы
орналастырғаны үшiн төлемақы;
- әкелiнетiн және әкетiлетiн тауарларға кеден баждары;
- кеден бақылауын және кеден рәсiмдерiн жүзеге асырудан түсетін
түсiмдер;
- отандық тауар өндiрушiлердi қорғау шаралары ретiнде алынатын
баждар;
- консулдық алым;
- Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартқа
сәйкес Қазақстан Республикасында жасалған ресми құжаттарға
Қазақстан Республикасының Үкіметі уәкiлеттiк берген мемлекеттiк
органдардың апостил қойғаны үшiн мемлекеттiк баж;
- жеке басын куәландыратын құжаттар берілгенi үшiн мемлекеттiк
баж;
- жүргiзушi куәлiктерiнің берілгенi үшiн алынатын мемлекеттiк баж;
- механикалық көлiк құралдарын мемлекеттiк тiркеу туралы куәлiктер
берілгенi үшiн алынатын мемлекеттiк баж;
- мемлекеттiк тiркеу нөмiрi белгiлерiнің берілгенi үшiн алынатын
мемлекеттiк баж;
- нотариаттық iс-әрекеттер жасалғаны үшiн алынатын мемлекеттiк
баж;
- зияткерлік меншік саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның
заңды мәні бар іс-әрекеттер жасағаны үшін алынатын мемлекеттік
баж;
- мемлекеттік мекемелерді сотқа берген талап қою арыздарынан
алынатын мемлекеттік баж;
- механикалық көлік құралдарының және тіркемелердің техникалық
байқаудан өткені туралы куәліктің берілгені үшін алынатын
мемлекеттік баж.
Мыналар республикалық бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер болып
табылады:
1) республикалық меншiктен түсетін кiрiстер:
- республикалық мемлекеттiк кәсiпорындардың таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң таза табысы бөлiгiнiң
түсiмдерi;
- республикалық меншiктегi акциялардың мемлекеттiк пакеттерiне
дивидендтер;
- республикалық меншiктегi заңды тұлғалардың қатысу үлесiне
кiрiстер;
- республикалық меншiктегi мүлiктi жалға беруден түсетін кiрiстер;
- екiншi деңгейдегi банктердiң шоттарында мемлекеттiк сыртқы
қарыздар қаражатының орналастырылғаны үшiн және Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкiндегi Қазақстан Республикасы
Yкiметiнiң депозиттерi бойынша сыйақылар;
- республикалық бюджеттен берiлген кредиттер бойынша сыйақылар;
- қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетін кiрiстер;
- республикалық меншiктен түсетін басқа да кiрiстер;
2) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткiзуден түсетін
түсiмдерi;
3) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алуды өткiзуден түсетін ақша
түсiмдерi;
4) мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсімдерді қоспағанда,
республикалық бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң бюджетiнде (шығыстар сметасында)
тұратын және қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер салатын
айыппұлдар, өсiмпұлдар, санкциялар, өндiрiп алу;
5) мұнай секторы ұйымдарынан түсетін түсімдерді қоспағанда,
республикалық бюджетке салықтық емес басқа да түсiмдер.
Мыналар негiзгi капиталды сатудан республикалық бюджетке түсетін
түсiмдер болып табылады.
- республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк
мекемелерге бекiтiлген мемлекеттiк мүлiктi сатудан;
- мемлекеттiк материалдық резервтен тауарлар сатудан;
- мемлекетке тиесiлi материалдық емес активтердi сатудан түсетін
ақша.
Мыналар республикалық бюджетке түсетін трансферттердiң түсiмдерi болып
табылады:
- облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеттерiнен түсетін трансферттер;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
түсетін трансферттер.
Республикалық бюджеттен берiлген кредиттердi өтеуден, республикалық
меншiктегi мемлекеттiң қаржы активтерiн, үкіметтік қарыздарды сатудан
түсетін түсiмдер республикалық бюджет есебіне жазылады.
Республикалық бюджеттiң шығыстары мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылады:
1) жалпы сипаттағы мемлекеттiк функциялар:
- Қазақстан Республикасы Президентiн және оның отбасын қамтамасыз ету,
оларға қызмет көрсету және күзету;
- Қазақстан Республикасы Парламентiнiң, Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң және Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң
жұмыс iстеуi;
- сайлаулар мен референдумдар өткiзу;
- республикалық деңгейде мемлекеттік жоспарлау;
- салық қызметi органдарының қызметi;
- республикалық бюджеттiң атқарылуын ұйымдастыру және жергiлiктi
бюджеттердiң кассалық қызмет көрсетуі, бюджеттік есепке алуды
жүргізу және бюджеттердің атқарылуы бойынша есептілікті жасау;
- республикалық меншiктi басқару;
- сырттай байқау рәсімін, оңалту рәсімін, конкурстық іс жүргізуді және
конкурстық іс қозғамастан борышкерді тарату рәсімін өткізуді
ұйымдастыру;
- мемлекеттiк сатып алудың бiрыңғай жүйесiн ұйымдастыру;
- мемлекеттiк қаржы бақылауы және қаржы мониторингі;
- кеден қызметi;
- мемлекеттiң сыртқы саяси қызметi;
- iргелi ғылыми зерттеулер жүргiзу;
- мемлекеттiк статистикалық есеп;
- мемлекеттiк қызметтiң бiрыңғай жүйесiн ұйымдастыру;
- ғылыми кадрларды мемлекеттiк аттестаттау;
- Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес әртүрлi қызмет салалары
мен аяларында мемлекеттiк сыйлықтар беру және мемлекеттiк
наградалармен марапаттау;
- Алматы қаласы өңiрлiк қаржы орталығының қызметiн реттеу;
- саяси партиялардың қызметін қаржыландыру;
2) қорғаныс, қоғамдық тәртiп, қауiпсiздiк:
- мемлекеттiң қорғанысын ұйымдастыру және қамтамасыз ету;
- орталық атқарушы органдар жүргізетін жұмылдыру дайындығы және
жұмылдыру;
- мемлекеттiк материалдық резервтердi қалыптастыру және сақтау;
- ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
- терроризмге және экстремизм мен сепаратизм көрiнiстерiне қарсы
күрес;
- мемлекеттiк құпиялардың қорғалуын қамтамасыз ету;
- облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қала, астана және аудан
(облыстық маңызы бар қала) бюджеттерiнен қаржыландырылатын iс-
шараларды қоспағанда, жалпыға бiрдей әскери мiндеттi орындауға
байланысты iс-шараларды ұйымдастыру;
- облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
бюджеттерiнен қаржыландырылатын бағыттарды қоспағанда, Қазақстан
Республикасының аумағында қоғамдық тәртiптi қорғау және қоғамдық
қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
- табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар саласындағы
қызметтi ұйымдастыру;
- жаhандық, өңірлік ауқымдағы төтенше жағдайлардың алдын алу және
оларды жою;
- кәсiби авариялық-құтқару қызметiнiң жұмысын ұйымдастыру және
қамтамасыз ету;
- мемлекеттiк өртке қарсы қызметтің жұмысын қамтамасыз ету;
- азаматтық қорғаныс жүйесiн ұйымдастыру;
- азаматтық және қызметтiк қару мен оның патрондарына мемлекеттiк
кадастр жүргiзу;
- экономикалық және қаржы салаларындағы құқық қорғау қызметi;
3) құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметi:
- әдiлет саласындағы қызмет;
- азаматтардың және мемлекеттiң мүдделерiн құқықтық қорғау;
- заңдылықты және құқықтық тәртiпті қамтамасыз ету;
- мемлекеттiк құқықтық статистика және арнайы есепке алу;
- сот сараптамасы қызметi;
- сот жүйесiнiң жұмыс iстеуi;
- қылмыстық-атқару жүйесiнің қызметiн ұйымдастыру және қамтамасыз ету;
4) бiлiм беру:
- республикалық бiлiм беру ұйымдарында дарынды балаларға жалпы бiлiм
беру;
- республикалық маңызы бар мектептен тыс іс-шаралар өткізу;
- республикалық бюджеттен қаржыландырылатын білім беру ұйымдарында
жоғары оқу орнынан кейiнгi, техникалық және кәсіптік, орта білімнен
кейінгі және жоғары бiлiмді мамандар даярлау;
- республикалық деңгейде кадрлардың бiлiктiлiгiн арттыру және қайта
даярлау;
- республикалық орта бiлiм беру ұйымдарын, сондай-ақ халықаралық
шарттарға сәйкес шетел мектептерiнде оқитын отандастарды
оқулықтармен және оқу-әдiстемелiк кешендермен қамтамасыз ету;
5) денсаулық сақтау:
- жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету;
- республикалық денсаулық сақтау ұйымдарының мамандандырылған
медициналық көмек көрсетуі;
- республикалық деңгейде табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше
жағдайларды жою кезiнде шұғыл медициналық көмек қызметiн
ұйымдастыру;
- республикалық маңызы бар мемлекеттiк денсаулық сақтау ұйымдарында
медициналық оңалту;
- психиатриялық бұзылулардан (аурулардан) зардап шеккен және қатаң
бақылауды қажет ететiн адамдарға медициналық көмек көрсету;
- сот-медициналық, сот-психиатриялық және сот-наркологиялық сараптама
жүргiзу;
- ауру адамдарды шетелде емдеудi ұйымдастыру;
- айрықша қатерлi жұқпалы ауруларға қарсы іс-қимыл;
- республикалық маңызы бар мемлекеттiк денсаулық сақтау ұйымдары үшiн
қан, оның құрауыштары мен препараттарын өндiру;
- санитарлық-эпидемиологиялық қызметтiң халықтың санитарлық-
эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз етуі;
- Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерi не сәйкес әскери
қызметшiлерге, құқық қорғау органдарының қызметкерлерiне, олардың
отбасы мүшелерiне, сондай-ақ әскери қызметшiлердiң, құқық қорғау
органдары қызметкерлерiнің қатарынан шыққан зейнеткерлерге және
азаматтардың басқа да санаттарына медициналық қызмет көрсету;
- жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын шығыстардан басқа,
азаматтардың денсаулығын сақтау саласындағы қызмет;
6) әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыру:
- Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру
туралы заңнамасына сәйкес бюджет қаражаты есебiнен зейнетақымен
қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтарға зейнетақы төлемдерi;
- мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақылар;
- мемлекеттiк арнайы жәрдемақылар;
- арнайы мемлекеттік жәрдемақылар;
- зейнеткерлердi, Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектерiн,
Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде белгiленген
мемлекеттiк жәрдемақы алушыларды жерлеуге жәрдемақы;
- бала тууына байланысты тағайындалатын және төленетін біржолғы
мемлекеттік жәрдемақы;
- баланы бір жасқа толғанға дейін бағу-күту бойынша оларға
тағайындалатын және төленетін ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақы;
- экологиялық апат аймақтарында тұратын адамдарға Қазақстан
Республикасының заңнамалық актiлерiнде көзделген әлеуметтiк көмек;
- әскери қызметшiлердiң, құқық қорғау органдары мен мемлекеттiк өртке
қарсы қызмет органдары қызметкерлерiнiң отбасыларына Қазақстан
Республикасының заңнамалық актiлерi нде көзделген әлеуметтiк
төлемдер;
- саяси қуғын-сүргiн құрбандарына және одан зардап шеккендерге
Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде көзделген
әлеуметтiк төлемдер;
- Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң мiндеттемелерi болып табылатын
әлеуметтiк төлемдер;
- көшi-қон iс-шаралары;
7) мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңiстiк:
- қазақтың ұлттық мәдениетiн және басқа да ұлттық мәдениеттердi қайта
өркендету, сақтау, дамыту және тарату;
- республикалық маңызы бар театр және музыка өнерiн, ұлттық фильмдер
шығаруды, мұражай ісін қолдау;
- мәдениет және мемлекеттiк жастар саясаты саласында әлеуметтiк маңызы
бар iс-шаралар өткiзу;
- халықаралық және республикалық маңызы бар тарихи-мәдени мұра
объектілерінің сақталуын қамтамасыз ету;
- республикалық деңгейде спорттың ұлттық және бұқаралық түрлерiнiң
дамуын қолдау;
- жоғары жетiстiктер спортын дамыту;
- Қазақстан Республикасының ұлттық құрама командалары мүшелерiнiң
халықаралық спорттық жарыстарға дайындығы және қатысуы;
- халықаралық туристiк нарықта және мемлекет iшiнде Қазақстан және
оның туристiк мүмкiндiктерi туралы ақпарат дайындау және тарату;
- республикалық маңызы бар мұрағат қорының сақталуын қамтамасыз ету;
- республикалық кiтапханалардың жұмыс iстеуi;
- бұқаралық ақпарат құралдары арқылы республикалық деңгейде
мемлекеттiк ақпарат саясатын жүргiзу;
- мемлекеттiк тiлдi және Қазақстан халқының басқа да тiлдерiн дамыту;
8) агроөнеркәсіптік кешен, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар және қоршаған ортаны қорғау, жер
қатынастары:
- су ресурстарын қорғауды және ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету, су
шаруашылығы баланстарын, су ресурстарын кешендi пайдалану және
қорғау схемаларын әзiрлеу, су ресурстарын пайдалану және қорғау
болжамы, су ресурстарын пайдаланудың ақпараттық-талдау жүйесiн
қамтамасыз ету;
- судың мемлекеттiк есебiн, мемлекеттiк су кадастрын жүргiзу;
- су беруге байланысты емес трансшекаралық су шаруашылығы құрылыстарын
және республикалық маңызы бар су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану;
- республикалық маңызы бар ерекше авариялық су шаруашылығы
құрылыстарын және гидромелиорациялық жүйелердi қалпына келтiру;
- суармалы жерлердiң мелиорациялық жай-күйiнiң мониторингi және оны
бағалау;
- республикалық маңызы бар орман қорын, жануарлар дүниесiн, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарды мемлекеттiк есепке алуды, табиғи
ресурстардың мемлекеттiк кадастрларын жүргiзу, ормандар мен
жануарлар дүниесiнiң мемлекеттiк мониторингі;
- орман шаруашылығын жүргізу;
- орман тұқым шаруашылығы және селекция;
- мемлекеттік орман кадастрын, жануарлар дүниесiнiң, ерекше қорғалатын
табиғи аумақтардың мемлекеттiк кадастрларын жүргізу;
- ормандарды өрттен қорғау, орман зиянкестерінен және ауруларынан
қорғау жөнiндегi авиациялық жұмыстар;
- балық ресурстарын және басқа да су мекенді жануарларын қорғау және
өсімін молайту;
- балық аулауды мемлекеттiк реттеу және балық қорларын қорғау;
- республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды күтіп
ұстау, мемлекеттiк табиғи-қорық қорын қалпына келтiру;
- Қазақстан Республикасының жер заңнамасында белгіленген жағдайларда,
жер учаскелерiнiң меншiк иелерiне немесе жер пайдаланушыларға
келтiрiлген залалдарды өтеу;
- қоршаған ортаның мемлекеттiк мониторингi;
- республикалық деңгейде қоршаған ортаны қорғау бойынша іс-шаралар
жүргізу;
- І санат объектілеріне мемлекеттiк экологиялық сараптама жүргізу;
- қоршаған ортаға эмииссияға І санат объектілері үшін рұқсат беру;
- гидрометеорологиялық мониторинг;
- республикалық деңгейде жер қатынастарын реттеу;
- мемлекеттiк жер кадастрын, жер мониторингiн жүргізу;
- топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстар;
- жануарлар ауруларының диагностикасы, эпизоотияға қарсы жұмыс, оның
ішінде ветеринариялық препараттарды, олардың қорын қоса алғанда,
сатып алу, жеткізу, сақтау, қолдану, сондай-ақ жануарлар мен
құстардың қатерлі жұқпалы ауруларының ошақтарын жою және
зарарсыздандыру;
- ветеринариялық препараттарды, жемшөпті және жемшөп қоспаларын тіркеу
сынақтары, байқап көру, сондай-ақ шағым жасалған кезде
ветеринариялық препараттардың серияларын (партияларын) бақылау;
- фитосанитариялық мониторинг;
- карантиндегі өнімнің зартханалық сараптамасы және егіс пен екпе
материалдарындағы жасырын жұқтырылған ауруды анықтау;
- карантиндік объектілердің таралу ошақтарын анықтау, оқшаулау, жою;
- қорымен қоса, пестицидтерді (улы химикаттарды), оларды жеткізуге,
сақтауға және қолдануға байланысты қызметтер көрсетуді сатып алу;
- мемлекеттік астық ресурстарына астық сатып алу, мемлекеттік азық-
түліктік астық резервін сақтау және ауыстыру;
- аграрлық азық-түлік нарығында сатып алу операцияларын және баға
интервенциясын жүргізу;
- сорт сынақтары, тұқымдық және екпе материалдың сорттық және егістік
сапаларын айқындау;
- ауыл шаруашылығы дақылдары тұқымының мемлекеттік ресурстарын
қалыптастыру және басқару;
- ауыл шаруашылығы өндірісін агрохимиялық және агроклиматтық
қамтамасыз ету;
- агроөнеркәсіптік кешенді техникалық қамтамасыз етуді мемлекеттік
реттеу;
- агроөнеркәсіптік кешеннің тұрақты дамуын қамтамасыз ету, оның
субъектілеріне бәсекелестік нарығында жоқ немесе жеткіліксіз
көрсетіліп келген қызметтер көрсетудің жекелеген түрлерін ұсыну;
- агроөнеркәсіптік кешеннің ақпараттық-маркетингтік жүйесін
ұйымдастыру;
- екінші деңгейдегі банктердің ауыл шаруашылығы өнімін өңдеу жөніндегі
кәсіпорындарға беретін кредиттер бойынша сыйақы ставкаларын
субсидиялау;
- ауыл шаруашылығы өнімі өндірісін басқару мен нарық жүйелерін дамыту;
- өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыруды қолдау;
- өсімдіктердің жоғары бағалы сорттарының, ауыл шаруашылығы
жануарларының, құстар мен балықтардың тұқымдары мен түрлерінің
тектік қорын сақтау және дамыту;
- суармалы жерлерді мелиоративтік жақсарту жөнінде іс-шаралар жүргізу;
9) өнеркәсiп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
құрылыс қызметi:
- мемлекеттiк өнеркәсiп саясатын iске асыру;
- отын-энергетика кешенiн дамыту;
- энергияны үнемдеу саласында мемлекеттiк саясатты iске асыру;
- жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану, сейсмологиялық ақпарат
мониторингi;
- мемлекеттiк геологиялық зерттеу;
- геологиялық ақпаратты қалыптастыру;
- кенiштер мен шахталарды жабу және жою, техногендiк қалдықтарды көму;
- республикалық маңызы бар мемлекеттiк қала құрылысы кадастрын
жүргiзу;
- құрылыс нормалары мен стандарттарын сатып алу және әзiрлеу;
10) көлiк және коммуникациялар:
- халықаралық және республикалық маңызы бар автомобиль жолдарын,
сондай-ақ оларда жол жүрісін реттеудің техникалық құралдарын салу,
реконструкциялау, жөндеу және күтіп-ұстау;
- су көлiгi қызметiн ұйымдастыру және реттеу;
- кеме қатынасы жолдарын, шлюздердi күтіп-ұстау және кеме қатынасы
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
- теңiз жолдарын навигациялық-гидрографиялық қамтамасыз ету;
- әуе және су көлiгiн мемлекеттiк реттеу;
- әлеуметтiк маңызы бар облысаралық қатынастар бойынша жолаушылар
тасымалын ұйымдастыру;
- магистралды темiр жолдарды дамыту;
- аэроғарыш қызметi;
- радиожиiлiк спектрi мен радиоэлектронды құралдар мониторингi;
11) экономикалық қызметтi реттеу:
- стандарттау, метрология және сертификаттау;
- патенттердi, тауар белгiлерiн тiркеу және қорғау;
- мемлекеттiк инновациялық саясат;
- мемлекеттiк экспорттық және импорттық бақылау;
- саудалық және демпингке қарсы реттеу;
- бәсекелестiктi дамыту және қорғау;
- бағаны және табиғи монополияларды мемлекеттік реттеу;
- шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн қолдау;
12) басқа да бағыттар:
- облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеттерiне трансферттер;
- үкiметтiк борышқа қызмет көрсету және өтеу;
- мемлекеттiк кепiлдiктер бойынша мiндеттемелердi орындау;
- үкіметтік қарыздарды хеджирлеу мәмілелері бойынша шығыстар;
- мемлекеттiң кепiлгерлiгi бойынша мiндеттемелердi орындау;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің концессиялық міндеттемелерін
орындау.
Осы бапта аталған бағыттар бойынша шығыстарды бюджеттің басқа
деңгейлерінен қаржыландыруға жол берілмейді [2].
Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын орталық мемлекеттiк органдар
мен олардың аумақтық бөлiмшелерінің шығыстары, мемлекеттік қызметтер
көрсетудің заттай нормалары мен стандарттары ескеріле отырып, Қазақстан
Республикасының Үкiметi бекiтетiн штат санының лимиттерi негiзiнде
жоспарланады.
1.2 Республикалық бюджеттің функциялары, әрекет ету шекарасы
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті
ретте, бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада әрекет
етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының
қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында - бюджетте,
яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу процестері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның
қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық
әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш-
жігері жарияланады. Қазақстан Республикасы Парламенті жыл сайын қабылдайтын
Республикальщ бюджет жөніндегі Заңға сәйкес мемлекеттің негізгі қаржы
жоспарьшың көрсеткіштері ешқандай шартсыз орындалуға тиісті.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да
салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан, көбінесе
соларды анықтайды. Ол республикалық бюджеттің жалпы экономикаға белсенді
түрде ықпал етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық
экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын
ынталандырушы ретіңде де республикалық бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет
қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық (барлық
ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де
пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында қаржылық жоспар бюджет арқылы
іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты - ол халықтың
ауқаттылығын жоғарылату мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған
іс-әрекеті. Бұл саясат еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның
қарқынын темендету мен басқа да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге
бағытталған. [9, б.18]
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде республикалық қаржы
басқарудың механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан
негізгі құралдар ретінде республикалық кіріс пен республикалық шығыс
табылады.
Республикалық бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы қаржы мен
оның тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан, республикалық
бюджет, барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын
атқарады. Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда бюджет ерекше
категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті:
- ұлттық табысты қайта бөлу;
- әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
- экономиканы реттеу мен ынталандыру;
- ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құнды бөліс құралы ретінде
республикалық бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
әспеттейді. Бөліс функция арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарын
орталықтандыру мен оны жалпыреспубликалық мұқтаждықты қанағаттандыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапына уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мәлімдейді.
Республикалық бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұл арда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен
анықталады. Бюджеттен басқа бір де бір құндылық бөлу категориялар ақша
қаражаттарын осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың
әр деңгейінде іске асыра алмайды.
Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар бюджетке
енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік қаражаттар
арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс құралдар, операциялық
және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді. Аумақаралық қайта
бөлу лайықты республикалық билік органдарына салықтар мен кірістер бекіту
және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары арқылы жүргізіледі. Мұндай әдіс
әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте оның дамуын еліміздің әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарына сәйкес қамтамасыз ететін бюджеттік қор
қалыптастыруын қамсыздандырады. [10, б.150]
Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес салалар арасында
қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір
бөлігін алу арқылы іске асырылады. Содан кейін өндірістік емес сала
мекемелерін бюджеттік қаржыландыру жүргізіледі Мұндай бюджеттік
қаржыландырудың ұлттық табысты пайдаланушының құрылымын қалыптастыруда рөлі
өте зор, себебі республикалық бюджет экономика секторлары арасында ұлттық
табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине, қазіргі уақытта
ақша қаражаттарының басым жағы орталықтандырылған қорға республикалық
сектордан түседі, бірақ жалпы республикалық қажеттілікті қамтамасыз етуге
жеке кәсіпкерлер мен экономиканың республикалық емес саласының басқа да
субъектілердің қаражаттары тартылады.
Бөлу функцияны ішкі өнімнің бөлінген құнын қайта бөлуге пайдалануының
кең тарауы бірден республикалық бюджет арқылы ұлттық табыстың белгілі бір
бөлігін бірнеше қайта бөлуге әкеледі. Ақша қаражаттарының ағыны бюджетпен
кәсіпорындардың өзара қатынастарының өзгерістері арқылы ең алдымен өзара
байланыстарды өзгертеді, сонымен қатар бюджеттің экономикаға тигізетін
әсерінің дәрежесін тек сандық үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика
процестерінің дамуы мен еліміздің қаржы ресурстарының өсуіне әсерлі болады.
Сондықтан, бюджеттің бөлу функциясы экономиканың құнды құрылымын реттеуде,
салалық және аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі және
мемлекетаралық деңгейдегі интеграциялық процестерді ұлғайтуда кеңінен
пайдаланады.
Бөлу функциясының әрекет ету шекарасы бюджетпен қатынасқа түсетін
қоғамдық өндірістің барлық қатысушылар мен экономиканың барлық салаларымен
анықталады. Бюджеттік бөлудің негізгі объектісі болып қосымша өнім (таза
табыс) табылады, бірақ бюджет арқылы керекті өнімнің де бір бөлігі қайта
бөлінуі мүмкін, мысалы, материалдық өндіріс жұмыскерлерінің салықтық
төлемдері және оларды пайдалануы.
Бюджеттің бөлу функциясының ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық
өндіріске көпжақты әсері мен нақты нәтижеге жеткізетін жоғары деңгейдегі
іскерлігі жатады. Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын экономикалық
және әлеуметтік дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік
береді де экономиканың жоғары есу қарқынына жетуі мен оның тиімділігін
жоғарылатуына ықпал етеді.
Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсімдермен шығындар
көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысы қалайды. Мысалы бюджетке
уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсімдер экономиканың кейбір
салаларында даму қарқыны төмендегенінің белгісі жатады. Егер бюджет
тарапынан қарастырылған қаражаттар толық көлемде пайдаланбаса, онда
экономика салалары мен іс-әрекет салаларда экономика-лық коньюктура қажетті
деңгейде еместігі. Сондықтан, бюджеттік көрсеткіштер экономикадағы осындай
кемшіліктерді көрсете отырып, сол кемшіліктерді жою мен бұзылған қаржылық
тәртіпті қалпына қайта келтіруге бағытталған нақты шара қарастырып
қолдануға негіз болады. [11, б.250]
Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте кең
әрекетті шекарамен ерекше. Бұл функция экономиканың барлық салалары мен
қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына жайылған. Дегенмен, бюджетке
елдің барлық қаржы ресурстары жиналмаса да, ол бақылау функцияға
экономиканың жалпы қаржылық ахуалы жөнінде хабар беруге кедергі болмайды.
Қазіргі заманның шарттарына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютерлер
қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.
Республикалық бюджет категориясы объективті болғандықтан, оның
функциялары да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі
потенциалдық қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол (қабілеттілік) өзін
тек міндетті түрде бюджеттік қатынасы бар қоғамдық қарым-қатынастың белгілі
саласында көрініс табады. Сондықтан, бюджетке тәнті қасиеттер көрінісі,
оларды бәлу мен бақылау құралдары ретінде пайдалануы тек адамша іс-әрекет
процесінде мүмкін, ал ол мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік механизм
арқылы іске асырылады.
Бюджеттік механизм, бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы
болып, бюджеттік қатынастарды нақты түрде экономикалық және әлеуметтік
сауалдарды шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің объективтік
және субъективтік жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсіну қажет,
себебі бюджеттің және оның функцияларының объективтік сипаты қатынас
жүйесіндегі бюджеттің орны мен оның экономиканың даму деңгейіне тәуелді
екенін анықтайды.
Сонымен, бюджет функциялары, дәл айтсақ, бюджеттік салық саясаттың
функциялары қорытынды түрде келесілерді құрайды:
1. нарықтан тыс қызмет көрсету (қоғамдық сипаттағы қызметтер: білім
беру, денсаулық сақтау, қорғаныс және т.б.),
2. кірістерді қайта бөлу (салықтар, трансфертер, субсидиялар және
т.б.),
3. республикалық реттеу (монополияға қарсы реттеу, еңбекпен қамтамасыз
ету және т.б.),
4. республикалық бақылауды іске асыру (сыртқы бақылау, ішкі бақылау).
Республикалық бюджетті, жалпы басқа да экономикалық категориялар
секілді мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымды әлеуметтік-экономикалық
міндеттерін нақты шешуде пайдаланады. Мемлекет бюджетті өзінің
ұйымдастырушылық функциясын іске асырудың маңызды құралы ретінде қолданып,
оны экономиканы басқарудың әсершіл құралына айналдырады. Бюджетті
экономикалық басқарудың құралы ретінде пайдалануы мынадай маңызды
қасиеттерімен дәлелденеді: ол заң күшіне ие; мұнда қоғамдық өндірістің
дамуына бағытталған, оның тиімділігін жоғарылатуға, қоғам мүшелерінің
мұқтаждықтарын қанағаттандыруға арналған бағдарламалар тікелей көрсетілген.
Бюджеттік қатынастарды пайдалану құқықтық формада болғандығы оған өте
үлкен ұтқырлы және ұйымдастырушылық мән береді. Экономикада тауарлы-ақша
қатынас болғандықтан экономикалық пропорциялар екі формада көрініс табады,
яғни натуралды заттық және құндық (ақшалай). Натуралды-заттық форма
қоғамдық өндірістің құрылымдық бөлімдері арасында материалды-техникалық
құралдарды бөлуі мен оларды жұмыс күшімен қамтуды, ал құндық форма ақшалай
каражаттарды анықтауды қарастырады.
Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама дербестік болуының
салдарынан қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттейтін мүмкіншілік
болады және ол қажетті экономикалық нәтижеге жеткізеді. Құндылық құралдарды
(қаржы, бюджет, несие және т.б.) пайдалану мемлекетке қоғамдық өндірістің
құрылымын жетілдіру мен экономикалық процестердің тиімділігін жоғарылатуға
мүмкіндік береді.
Реттеу құралы ретінде республикалық бюджет экономиканың салалық және
аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірістен тыс салалардың дамуын
реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге сәйкес қайта бөлуде пайдаланады.
Ол еңбек, ақша және материалды ресурстарды пайдалануын ынталандыру,
экономиканың барлық тізбектерінде жүйелі бақылауды іске асыру мен басқа да
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешуге мүмкіншілік береді. Экономиканы
басқарудың белсенді құралы ретінде республикалық бюджетті айтуға болады,
себебі бюджет негізі - бюджеттік қатынастар қоғамдық өндіріс дамуы мен оның
тиімділігін жоғарылату мүдделерінің алуан-алуан бағытында пайдаланады.
Республикалық бюджетті - экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, бұл құралдың рөлі объективті алдын ала анықталғанын айрықша айту
қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды жалпы реттеу
нәтижесінде бюджеттік қатынастарды негізгі қаржы құжат арқылы формада
пайдалану, екіншіден, республикалық бюджеттің бөлу табиғаты негізінде оны
қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде
пайдалану. Бюджеттің мәні мен рөлі оның экономикалық құрал ретіндегі
ерекшілігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең
пайдаланатын құндық құралы болып табылады. [12, б.65]
Экономиканың дамуына байланысты оны басқару құралы ретінде бюджеттік
бақылаудың мәні ұлғаяды. Қоғамдық өндірістің ауқымы неғұрлым ірі болса,
соғұрлым экономиканың өсу қарқыны жоғары, сондықтан ақша қаражаттарын
уақытында қалыптастыру мен тиімді пайдалану процестерін бақылау өте
маңызды.
Бюджеттің рөлі экономиканы ынталандырушы есебінде арнайы бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады. Осы механизмнің арқасында объективтік түрде
бар қатынастарды экономиканың даму мүддесінде пайдаланудың мүмкіншілігі
болады. Бюджеттік механизм - ол бюджеттік қатынастарды ұйымдастыруға
мемлекеттің құрастырған және пайдаланатын арнайы формалар кешені мен
қаржылық ресурстарды қоғамдық іс-әрекет салалары, экономика салалары және
елдің аумақтар арасында қайта бөлуді қамтитын әдіс-тәсілдердің жүйесі.
Бюджеттік механизмнің объективтік негізі Республикалық бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын бөлу қатынастар процестері болып табылады.
Экономикалық категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджеттік
механизмнің ішінде әр түрлі тізбектер бар екенін дәлелдейді. Сондықтан,
бюджеттік механизм құрылымында кірістер, шығыстар, бюджетаралық байланыстар
сияқты бюджеттік қатынастар топтары және соларға сәйкес ақша қаражаттарын
қайта бөлудің әр түрлі формалары мен әдістерін енгізеді. Сол себепті
бюджеттік механизмде бюджеттік қатынастар көрінісінің формаларына тәуелді
келесі құрылымдық тізбектерді бөлуге болады, олар: ақша қаражаттарын
мемлекет тарапына жұмылдыратын әдістер; әр түрлі іс-әрекет салаларына
бюджеттік қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратын тәртіп пен формалар;
ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу және олармен маневр жасайтын әдістер.
Бюджеттік механизмнің жоғары айтылған тізбектері өз алдына сәйкес
элементтерден қалыптасады. Мысалы, ақша қаражаттарды жұмылдыратын бюджеттік
механизм салықтық және салықтық емес қаржы ресурстар түсетін әдістермен
сипатталады және өздерінің әлпеттерін нақты кіріс түрлерімен (қосымша құнға
салық, акциздер, мүлік салығы жәпе т.б.) іске асырылады. Мекемелер,
кәсіпорындар мен ұйымдарға бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр түрлі
принциптер негізі мен бюджеттік ақша берудің әр түрлі формарлары арқылы
іске асырылады. Қаржы ресурстарын ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу
механизмі бюджет жүйесінің сәйкестік буындары тарапына бюджет
қаражаттарының белгілі бөлігін бекіту мен бюджеттік реттеудің әр түрлі
әдістерімен сипатталады.
Бюджеттік механизмнің әр құрылымдық буыны мен элементіне өздерінің
орындайтын міндеттеріне сәйкес функционалдық ерекшеліктері тән. Бірақ,
бюджеттік механизмнің буындары мен элементтері өздерінің қатыстылы
дербестігіне қарамай біртұтас болып қызмет атқарады, яғни барлық құрылымдық
буындар мен элементтердің өзара байланысты әрекеттері бюджеттік механизмнің
бірыңғай іс-әрекетін қамтиды.
Сонымен, мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік механизмді белсенді
түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарына
ақша қаражаттарының қосылымын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес экономиканың
салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруде, жалпы барлық ресурстар
түрлерін тиімді пайдалануда елеулі рөл атқарады. Сонымен қатар,
республикалық бюджет өзінің барлық көрініс және пайдалану формаларында
экономиканы басқарудың құралы ретінде болып, қоғамдық өндіріске қаржылық
құжат, экономикалық тұтқа түрлерінде интегралды әсер етеді.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРЫЛУЫН МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ
КӨРСЕТКІШТЕРГЕ ӘСЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Республикалық бюджеттің макроэкономикалық көрсеткіштерге әсерін
талдау
Республикалық бюджеттің атқарылуы бірінші жартыжылда республикалық
бюджеттің атқарылуы экономиканың оң даму үрдісімен жалғасуы жағдайында
жасалынды.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының түйінді индикаторларын
сипаттайтын статистикалық деректер 1-кестеде келтірілген.
1-кесте. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы
Атауы 2012 жыл2013 жыл2014 жыл2015 жыл2015ж2014ж
өсімі
Жалпы ішкi өнiм, млрд. 30 347,035 275,239 040,940 761,41 720,50
теңге
өткен жылдың тиiстi 105,0 106,0 104,4 101,2 -3,20
кезеңiндегi нақты
есептеудегi %-бен
Өнеркәсiп өнiмiнiң көлемi, 16 851,818 178,818 492,814 634,5-3 858,30
млрд. теңге
өткен жылдың тиiстi 100,7 102,3 100,2 98,4 -1,80
кезеңiне,
%-бен
Мембюджетке кірістер, 5 813,0 6 382,4 7 321,3 7 634,8 313,50
млрд. теңге
ЖIӨ-ге %-бен 19,3 18,1 18,8 18,7 -0,10
Мембюджеттен шығындар, 6 269,0 6 852,7 7 791,9 8 227,1 435,20
млрд. теңге
ЖIӨ-ге %-бен 20,9 19,4 20,0 20,2 0,20
Таза бюджеттік кредит беру,28,6 25,8 43,2 84,7 41,50
млрд. теңге
ЖIӨ-ге %-бен 0,1 0,1 0,1 0,2 0,10
Қаржылық активтермен 405,8 204,8 572,9 238,7 -334,20
болатын операциялар бойынша
сальдо, млрд. теңге
ЖIӨ-ге %-бен 1,4 0,6 1,5 0,6 -0,90
Мембюджеттiң тапшылығы (-) -890,3 -700,9 -1 086,7-916 170,70
профицитi (+), млрд.
теңге
ЖIӨ-ге %-бен 3,0 2,1 2,8 -2,2 -5,00
Тұтыну бағаларының индексі 0,00
өткен жылдың желтоқсан 106,0 100,6 107,4 113,6 6,20
айына, %-бен
орташа есеппен өткен жылдың105,1 105,8 106,7 106,6 -0,10
тиiстi кезеңiндегi кезге
арналған, %-бен
Орташа айлық атаулы жалақы,101 263 108 640 120 455 125 335 4 880,00
1 қызметкердің, теңге
өткен жылдың тиiстi 112,5 107,5 110,9 104,1 -6,80
кезеңiне,
%-бен
Экспорт, млн. АҚШ долл. 86 448,884 700,478 237,845 725,6-32 512,20
өткен жылдың тиiстi 102,5 98,0 92,4 57,5 -34,90
кезеңiне,
%-бен
Импорт, млн. АҚШ долл. 46 358,448 805,641 212,830186,0 -11 026,80
өткен жылдың тиiстi 125,6 105,3 84,4 73,1 -11,30
кезеңiне,
%-бен
Сауда балансының сальдосы, 40 090,435 894,837 025 15 539,6-21 485,40
млн. АҚШ долл.
Теңгенiң АҚШ долларына 0,00
қарағандағы ресми айырбас
бағамы:
кезеңнiң аяғындағы 150,4 153,6 182,4 339,5 157,10
кезең бойынша орташа 149,1 152,1 179,2 221,7 42,50
Е с к е р т у - Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық
бюллетені негізінде құрастырылған
2015 жылдың ішінде Қазақстан экономикасы әлемдік экономика өсімі
қарқындарының төмендеуі жағдайларында дамыды.
2018 жылы Қазақстан экономикасының өткен жылы қол жеткізген даму
динамикасы іс жүзінде сақталып қалды. 2015 жылғы ЖІӨ-нің өсуі 2014 жылмен
салыстырғанда 1720 млрд. теңгеге артып 40761,4 млрд. теңгені құрады, бұл
ретте өнеркəсіп өндірісінің төмендеуі болды, 3 858,3 млрд. теңгеге артып 14
634,5 млрд. теңгені құрады [14].
Тауарларды өндіру салаларында дамудың төмендеуі көрсетілетін қызметтер
саласымен өтелді. Айталық, көлік қызметтері 7,2%-ға, байланыс қызметтері
9,6%-ға өсті. Көтерме және бөлшек сауда өсімі 14,6%-ды құрады.
1-сурет. Жалпы ішкi өнiм, өткен жылдың тиiстi кезеңiндегi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz