Адам онтогенезінің қауіпті кезеңдері, тератогенезді факторлар
1.Кіріспе.
Адам онтогенезінің қауіпті кезеңдері, тератогенезді факторлар.
2.Негізгі бөлім.
1)Дамудың қатерлі кезеңдері.
2)Дамудың туа біткен ақаулықтары
3)«Тератогенез. Тератогенездік факторлар» тақырыбы бойынша ситуациялық есептер және олардың шешімдері;
3.Қорытынды.
Туа біткен даму ақаулықтарының алдын алу.
Адам онтогенезінің қауіпті кезеңдері, тератогенезді факторлар.
2.Негізгі бөлім.
1)Дамудың қатерлі кезеңдері.
2)Дамудың туа біткен ақаулықтары
3)«Тератогенез. Тератогенездік факторлар» тақырыбы бойынша ситуациялық есептер және олардың шешімдері;
3.Қорытынды.
Туа біткен даму ақаулықтарының алдын алу.
Әр түрлі факторлардың әсеріне сезімтал онтогенездің кезеңдерін – қауіпті, ал зиян келтіретін факторларды тератогенді факторлар деп атайды.
Адамда эмбриогенездің 3 қауіпті кезеңдерін ажыратады:
а)имплантация – эмбрионның жатырдың кілегей қабатына енуі (ұрықтанғаннан кейін 6-7 тәулік);
б)плацентация – плацентаның түзілуі (ұрықтанғаннан кейін 14-15 тәулік);
в)туылу (39-40-шы апталар).
Эмбрион дамуындағы қауіпті кезеңдердің маңызы сол, сипаты бойынша әртүрлі патогендік факторлар бірдей патологиялық өзгерістер тудыруы мүмкін, бұл олардың әсерінің уақытына байланысты болады. Бір жағынан эмбрионға дамуының әртүрлі мерзімінде әсер еткен біртипті әсерлер бірдей емес эффект береді. Мысалы, бірдей дозалы рентген сәулелерімен жүкті егеуқұйрықты сәулелендіргенде, жүктіліктің 10-шы күнінде ұрықта анэнцефалия, 11 тәулігінде микро-, анофтальмия, 14 тәулікте – аяқтарының даму аномалиялары байқалады.
Тератогендік факторлардың әсері дамудың бірінші қауіпті кезеңінде имплантацияның кеш өтуіне, ұрықтың ерте өліміне әкеледі. Екінші қауіпті кезеңдегі зиянды әсерлер туа біткен кемтарлықтарға әкеледі.
Даму сатыларына тәуелді пренатальды онтогенездегі барлық ақаулықтарын гаметопатиялар, бластопатиялар, эмбриопатиялар және фетопатияларға бөлуге болады.
Гаметопатиялар – бұл ұрықтануға дейінгі гаметалардағы патологиялық өзгерістер. Бұл өзгерістер спонтанды түсікке және тұқым қуалайтын ауруларға әкеледі.
Бластопатиялар – ұрықтанудан кейін алғашқы 2-ші аптадағы зиготаның зақымдалуы. Осы кезеңде зақымдану факторыныңң әсеріне ұрықтың жауап беру «барлығы немесе ештеңе» принципімен, яғни ұрық тіршілігін жояды немесе репаративтік қабілеті жоғары болса, әсер еткен факторларды «сезбей», ары қарай дамиды. Бір қатар жағдайларда осы кезеңдегі ұрықтарда келесі бластопатиялар деп аталатын патологиялық өзгерістер кездеседі:
- симметриялық немесе асимметриялық егіздер ақаулығы (толық немесе толық емес ажыраған егіздер);
- сиреномиелия және циклопия;
- жатырдан тыс жүктілік.
Адамда эмбриогенездің 3 қауіпті кезеңдерін ажыратады:
а)имплантация – эмбрионның жатырдың кілегей қабатына енуі (ұрықтанғаннан кейін 6-7 тәулік);
б)плацентация – плацентаның түзілуі (ұрықтанғаннан кейін 14-15 тәулік);
в)туылу (39-40-шы апталар).
Эмбрион дамуындағы қауіпті кезеңдердің маңызы сол, сипаты бойынша әртүрлі патогендік факторлар бірдей патологиялық өзгерістер тудыруы мүмкін, бұл олардың әсерінің уақытына байланысты болады. Бір жағынан эмбрионға дамуының әртүрлі мерзімінде әсер еткен біртипті әсерлер бірдей емес эффект береді. Мысалы, бірдей дозалы рентген сәулелерімен жүкті егеуқұйрықты сәулелендіргенде, жүктіліктің 10-шы күнінде ұрықта анэнцефалия, 11 тәулігінде микро-, анофтальмия, 14 тәулікте – аяқтарының даму аномалиялары байқалады.
Тератогендік факторлардың әсері дамудың бірінші қауіпті кезеңінде имплантацияның кеш өтуіне, ұрықтың ерте өліміне әкеледі. Екінші қауіпті кезеңдегі зиянды әсерлер туа біткен кемтарлықтарға әкеледі.
Даму сатыларына тәуелді пренатальды онтогенездегі барлық ақаулықтарын гаметопатиялар, бластопатиялар, эмбриопатиялар және фетопатияларға бөлуге болады.
Гаметопатиялар – бұл ұрықтануға дейінгі гаметалардағы патологиялық өзгерістер. Бұл өзгерістер спонтанды түсікке және тұқым қуалайтын ауруларға әкеледі.
Бластопатиялар – ұрықтанудан кейін алғашқы 2-ші аптадағы зиготаның зақымдалуы. Осы кезеңде зақымдану факторыныңң әсеріне ұрықтың жауап беру «барлығы немесе ештеңе» принципімен, яғни ұрық тіршілігін жояды немесе репаративтік қабілеті жоғары болса, әсер еткен факторларды «сезбей», ары қарай дамиды. Бір қатар жағдайларда осы кезеңдегі ұрықтарда келесі бластопатиялар деп аталатын патологиялық өзгерістер кездеседі:
- симметриялық немесе асимметриялық егіздер ақаулығы (толық немесе толық емес ажыраған егіздер);
- сиреномиелия және циклопия;
- жатырдан тыс жүктілік.
1. «Тератология человека» (Рукаоводство для врачей) Кириллова И.А., Кравцова Г.И., Кручинский Г.В., және басқа. М:Медицина 1991.
2. Р.Г. Заяц, В.Э. Бутвиловский, И.В. Рачковская, В.В. Давыдов «Общая и медицинская генетика» - Ростов на Дону: Феникс 2002.
3. В.Н. Ярыгин, В.И. Васильев, И.Н. Волков, В.В. Сирнельшикова: ред. басқарған В.Н. Ярыгина. «Биология»-Высшая школа, 2000.
4. С.Т. Нуртазин, Э.Б. Всеволодов «Биология индивидуального развития»-Алматы 2005.
5. Л.И. Корочкин «Введение в генетику развития»- Москва. Наука 1999.
6. Медицинская биология и генетика. Уч. пособие для студентов мед Вузов (под. ред. Проф. Куандыкова Е.У.) Алматы, 2004.
7. Қазымбет П.Қ, Аманжолова Л.Е., Нұртаева Қ.С., «Медициналық биология», Алматы, 2000.
2. Р.Г. Заяц, В.Э. Бутвиловский, И.В. Рачковская, В.В. Давыдов «Общая и медицинская генетика» - Ростов на Дону: Феникс 2002.
3. В.Н. Ярыгин, В.И. Васильев, И.Н. Волков, В.В. Сирнельшикова: ред. басқарған В.Н. Ярыгина. «Биология»-Высшая школа, 2000.
4. С.Т. Нуртазин, Э.Б. Всеволодов «Биология индивидуального развития»-Алматы 2005.
5. Л.И. Корочкин «Введение в генетику развития»- Москва. Наука 1999.
6. Медицинская биология и генетика. Уч. пособие для студентов мед Вузов (под. ред. Проф. Куандыкова Е.У.) Алматы, 2004.
7. Қазымбет П.Қ, Аманжолова Л.Е., Нұртаева Қ.С., «Медициналық биология», Алматы, 2000.
ДАМУДЫҢ ТУА БІТКЕН АҚАУЛЫҚТАРЫНЫҢ ГЕНЕТИКАСЫ.
ТЕРАТОГЕНЕЗ. ТЕРАТОГЕНДІК ФАКТОРЛАР
ЖОСПАР:
1.Кіріспе.
Адам онтогенезінің қауіпті кезеңдері, тератогенезді факторлар.
2.Негізгі бөлім.
1)Дамудың қатерлі кезеңдері.
2)Дамудың туа біткен ақаулықтары
3)Тератогенез. Тератогенездік факторлар тақырыбы бойынша ситуациялық
есептер және олардың шешімдері;
3.Қорытынды.
Туа біткен даму ақаулықтарының алдын алу.
1.Адам онтогенезінің қауіпті кезеңдері.
Тератогенді факторлар
Әр түрлі факторлардың әсеріне сезімтал онтогенездің кезеңдерін –
қауіпті, ал зиян келтіретін факторларды тератогенді факторлар деп атайды.
Адамда эмбриогенездің 3 қауіпті кезеңдерін ажыратады:
а)имплантация – эмбрионның жатырдың кілегей қабатына енуі
(ұрықтанғаннан кейін 6-7 тәулік);
б)плацентация – плацентаның түзілуі (ұрықтанғаннан кейін 14-15
тәулік);
в)туылу (39-40-шы апталар).
Эмбрион дамуындағы қауіпті кезеңдердің маңызы сол, сипаты бойынша
әртүрлі патогендік факторлар бірдей патологиялық өзгерістер тудыруы мүмкін,
бұл олардың әсерінің уақытына байланысты болады. Бір жағынан эмбрионға
дамуының әртүрлі мерзімінде әсер еткен біртипті әсерлер бірдей емес эффект
береді. Мысалы, бірдей дозалы рентген сәулелерімен жүкті егеуқұйрықты
сәулелендіргенде, жүктіліктің 10-шы күнінде ұрықта анэнцефалия, 11
тәулігінде микро-, анофтальмия, 14 тәулікте – аяқтарының даму аномалиялары
байқалады.
Тератогендік факторлардың әсері дамудың бірінші қауіпті кезеңінде
имплантацияның кеш өтуіне, ұрықтың ерте өліміне әкеледі. Екінші қауіпті
кезеңдегі зиянды әсерлер туа біткен кемтарлықтарға әкеледі.
Даму сатыларына тәуелді пренатальды онтогенездегі барлық ақаулықтарын
гаметопатиялар, бластопатиялар, эмбриопатиялар және фетопатияларға бөлуге
болады.
Гаметопатиялар – бұл ұрықтануға дейінгі гаметалардағы патологиялық
өзгерістер. Бұл өзгерістер спонтанды түсікке және тұқым қуалайтын ауруларға
әкеледі.
Бластопатиялар – ұрықтанудан кейін алғашқы 2-ші аптадағы зиготаның
зақымдалуы. Осы кезеңде зақымдану факторыныңң әсеріне ұрықтың жауап беру
барлығы немесе ештеңе принципімен, яғни ұрық тіршілігін жояды немесе
репаративтік қабілеті жоғары болса, әсер еткен факторларды сезбей, ары
қарай дамиды. Бір қатар жағдайларда осы кезеңдегі ұрықтарда келесі
бластопатиялар деп аталатын патологиялық өзгерістер кездеседі:
- симметриялық немесе асимметриялық егіздер ақаулығы (толық немесе
толық емес ажыраған егіздер);
- сиреномиелия және циклопия;
- жатырдан тыс жүктілік.
Жүктіліктің алғашқы 15 тәулігінде ұрықтың шетінеу жиілігі өте жоғары
және барлық ұрықтанған жұмыртқаның 35-50% құрайды.
Эмбриопатия – ұрықтың жатыр қабырғасына бекітілгеннен (15 тәулік)
плацентаның түзілуіне (75 тәулік) дейінгі уақыт аралығында ұрықтың
зақымдалуы. Плацентацияның бұзылуы шетінеуге алып келеді, эмбрионның дамуы
тежеледі, оның тіршілікке қабілеті төмендейді. Эмбриопатиялар өте жиі
байқалады. Эмбриопатияларға тән: фенотипінде толық көрініс бермеуі және
генотиптің фенотипке жиі сәйкес келмеуі. Мысалы, қандай-да бір хромосомалық
синдромы бар сәбиді морфологиялық зерттеу жүргізгенде ТБ саны 20-ға жететін
немесе одан да асатыны анықталды. Нақты сол хромосомалық синдром эмбрионда
анықталса, онда 2-3 ақаулық ғана байқалады.
Фетопатиялар – нәрестенің жатырішілік дамудың 76 күннен немесе 12-ші
аптасынан бастап туылуына дейінгі аурулардың жалпы атауы (алкогольдік
фетопатия, диабеттік фетопатия және т.б.). Осы кезде егер мүшелердің дамып
жетілуі аяқталмаса ғана шын ақаулықтарқалыптасуы мүмкін. Ол мүшелерге
жататындар ми, жұлын, өкпе, тістер, жыныс мүшелері. Фетопатиялар
гипоплазия, дисплазия, микроцефалия, гидроцефалия түрінде көрініс береді.
Сонымен қатар эмбриональдық құрылымдардың кері даму процесінің тежелуі
нәтижесінде, дер кезінде жабылмауы, бітелмеуі нәтижесінде ерекше ақаулықтар
қалыптасады, мысалы: урахус- несепағардың бітіспеуі, ішек жыланкөзі, ашық
артериальді өзек, ашық сопақ тесік т.б. Осы кезеңдегі дамыған ақаулықтар
мүшелердің алғашқы орналасу орнын сақталуымен (крипторхизм) немесе
эмбриональдық саңлаулардың (ерін, таңдай, омыртқа жотасы ойысы)
бітіспеуімен көрінеді.
Туа біткен даму ақаулықтары (ТБДА) деп бірден анықталған немесе
туылуға дейін пайда болып туылудан кейін анықталған, мүше немесе бүкіл
ағзаның тұрақты морфологиялық өзгерістерін айтамыз.
Даму аномалиялары- әдетте қызметтерінің бұзылуы болмайды. ТБА-ны
зерттейтін ғылымды тератология деп атайды (грекше тератос -кемтар деген
мағынаны білдіреді). Тератология ТБА-дың себебін, патогенезін және сыртқы
белгілерін зерттейді.
ТБДА жіктелуі көп түрлілігінен күрделі болып келеді. Этиология
бойынша ТБДА 1) тұқымқуалаушы; 2)экзогенді 3)мультифакторлы деп бөлінеді.
Тұқымқуалайтын ТБДА мутация нәтижесінде (гендік, хромосомалық,
геномдық) пайда болады, олар ата-анасының біреуінен немесе екеуінен де
берілуі мүмкін.
Экзогенді ақаулықтар эмбриональдық кезеңде тератогенді факторлардың
органогенезге әсерінің салдары болып табылады. Олардың әсерінің механизмі
толық анықталмаған. Иондаушы радияцияның, дәрілік заттардың (талидомид,
диазепам, гидантоин, варфарин, аминоптерин, стероидтық гормондар), зиянды
тұрмыстық әдеттердің (темекі шегу, алкоголь), дұрыс тамақтанбау
(дәрумендердің дефициті, микроэлементтерді дефициті), биологиялық
факторлардың (қызамық, цитомегалия) тератогендік әсері дәлелденген.
Мультифакторлық ТБДА тұқым қуалайтын және экзогенді факторлардың
бірігуінің әсерінен пайда болады, осы факторлардың жеке біреуі ақаулықтың
себебі болмайды. Жалпы ақаулықтардың 20-30% тұқым қуалайтын ақаулықтар, 2-
5% экзогенді, 30-40% - мультифакторлы, 25-50%-себебі белгісіз ақаулықтар
құрайды. Пайда болу ретіне сәйкес 1-ші реттік және екінші реттік ТБДА-тар
болады. Бірінші реттік тікелей тератогенді факторлардың әсерінің, ал 2-ші
реттік бірінші реттік ТБДА-дың асқынуларының нәтижесі. Медико-генетикалық
болжам негізгі ақаулық бойынша жасалады. Ағзада таралуына байланысты 1-ші
реттік ақаулықтар оқшауланған,жүйелік (1 жүйе шекарасында) және көптік (2
және одан да көп жүйелерде) деп бөлінеді. Филогенездық маңыздылық бойынша
ТБДА филогенезге байланысты және филогенездік емес деп бөлінеді.
Филогенезге байланысты ақаулықтар түрі бойынша хордалылар типті
жануарлардың мүшелерін еске түсіреді. Егер олар ата-тектік топтардың немесе
олардың ұрықтарына ұқсас болса, ондай ақаулықтарды анцестральды (ата-текті)
немесе атависттік деп атайды, мысалы: омыртқа доғалардың бітіспеуі, мойын
және бел қабырғалары, қатты таңдайдың бітіспеуі, вицеральді доғалардың
бітіспеуі. Егер ақаулықтар жануарлардың қазіргі немесе ежелгі, бірақ бүйір
бұтақтарының мүшелерін еске түсірсе, оларды аллогенді деп аталады.
Филогенезге байланысты ақаулықтар адамның басқа омыртқаларымен байланысын
көрсетіп, эмбриогенез барысында ақаулықтардың пайда болу механизмдерін
түсінуге мүмкіндік береді.
Филогенездік емес ақаулықтар – қалыпты ата-тектерінде немесе қазіргі
омыртқалы жануарларда аналогтары болмайтын ақаулықтар. Оларға қос
кемтарлықтар, эмбриональді ісіктер жатады.
Адамның туа-біткен ақаулықтары келесілерге бөлінеді:
1)аплазиялар (мүшенің немесе оның бөлігінің болмауы)
2)гипоплазиялар (мүшенің толық жетілмеуі-микроцефалия)
3)гиперплазиялар(мүшенің қалыптан асып дамуы)
4)гетеротопиялар (мүшенің өз орнында емес дамуы)
5)стеноздар (қуысты мүшенің тарылуы)
6)атрезия (түтіктің немесе тесіктің болмауы)
БДҰ ұсынысы бойынша барлық ақаулықтар үлкен 2 топқа бөлінеді:
1)А тобы (ОЖЖ мен сезім мүшелерінің ақаулықтары, бет, мойын, жүрек-
қантамыр жүйесі, тыныс алу жүйесі, асқазан-ішек жолы, сүйек-бұлшықет
жүйесі, зәр және жыныс жүйесі, эндокринді бездер, тері, плацента
ақаулықтары);
2)В тобы (көптік даму ақаулықтары (ҚДА) 1-хромосомдық синдромдар, 2-
гендік синдромдар, 3-экзогендік факторлардың әсерінен пайда болатын
синдромдар, 4-себебі анықталмаған синдромдар, 5-анықталмаған ҚДА).
ТБДА себебі –тератогенді факторлар келесідей бөлінеді:
А-эндогенді (мутациялар, ананың эндокриндік аурулары, жұмыртқа
жасушалардың асқын пісіп жетілуі, ата-анасының жасы);
Б-экзогенді :
-физикалық – радиация, механикалық қысым, температура;
-химиялық - өндірістік және тұрмыстық химияның өнімдері, дәрілік
препараттар, ішімдік, никотин;
-биологиялық – қызамық, қызылша, эпидемиялық паротит, ал
қарапайымдылардан – токсоплазмалар.
Постнатальды онтогенезде пренатальды кезеңдегідей бірнеше қатерлі
кезеңдер болады:
1)нәрестелік;
2)жыныстық жетілу кезеңі – 12-16 жас;
3)жыныстық солу – 50 жас шамасында, жыныс бездерінің қызметтерінің
баяулау кезі.
Постнатальді онтогенездегі қатерлі кезеңдерінің себептері пренатальді
онтогенездің себептеріндей болады: гормональдық фонның өзгерістері, ескі
индукторлардың жойылуы және жаңа индукторлардың пайда болуы, гендердің
әртүрлі блоктарының активтенуі және қайта активсізденуі.
2.1.Дамудың қатерлі кезеңдері
Жануарлар дамуын зерттеу нәтижесінде дамудың қатерлі кезеңдері
болатындығы анықталады. Дамудың қатерлі кезеңдері деп ұрықтың қоршаған
ортаның әр түрлі зиянды факторларына өте сезімтал кезеңдерін айтамыз. Бұл
кезеңдерде зиянды факторлар әсерінен онтогенездің қалыпты жүруі бұзылып,
ұрық не өліп қалады не міндетті түрде әр түрлі ақаулықтар қалыптасады.
Дамудың қатерлі кезеңдері терминін 1897 жылы Браун енгізген болатын.
А.Н. Трифонов (1834) балықтардың дамуында 3 қатерлі кезеңдерді
ажыратқан: біріншісі – бөлшектенудің басы немесе ортасы; екіншісі –
гаструляция басы; үшіншісі – білік мүшелерінің (омыртқа жотасының)
қалыптасу сатысы.
Дамудың әр түрлі қатерлі кезеңдерінде ұрықтар түрліше факторларға
сезімтал болады, мысалы дамушы уылдырықтар оттегі жетіспеушілігіне,
жылылыққа, механикалық әрекеттерге. П.Г. Светловтың айтуынша ұрық бір
қатерлі кезеңде температура әсеріне сезімтал болса, екінші кезеңде –
химиялық заттар әсеріне сезімтал болуы мүмкін т.с.с.
Дамудың қатерлі кезеңдерінде ұрықта метаболизм, тыныс алу құбылыстары
күшейеді, РНҚ қасиеттері, иммундық мәртебесі өзгереді, өсу қарқыны
төмендейді. Оттектің және нуклеин қышқылдарының жеткілікті болуы қиын
кезеңдер салдарын байқатпайтын факторлар болып табылады. Сол сияқты,
дамудың қатерлі кезеңдері эмбриогенездің бір кезеңінен екінші кезеңіне
өтуімен, морфологиялық жіктелу сатыларымен тұспа-тұс келеді.
Адам ұрығының дамуының қиын кезеңдері бірінші аптаның аяғы – екінші
апта басы аралығы және жүктіліктің 3-6 апта аралығы болып саналады.
Дамудың қатерлі кезеңдерін ажыратуымен қатар эмбриогенезде
тератогендік терминациялық кезеңдердің де маңызы зор екендігін ескерген
жөн. Тератогендік терминациялық кезең дегеніміз зақымдаушы факторлардың
әсер етуі нәтижесінде нақтылы ақаулықтың пайда болу мүмкіншілігінің шегін
айтамыз.
Онтогенездің кейбір кезеңдерінде ұрықта өте жоғары
сезімталдық болатынын австриялық дәрігер Норман Грегг (1944) және Кеңес
эмбриологы П.Г.Светлов (1960) анықтады. Ұрықтық дамудың кезеңінде және оның
мүшелерінің қалыптасуында күрделі сапалық қайта құрулар жүреді.
Клеткалардың пролиферациясы және дифференциясы кезінде ұрық зиянды
әсерлерге өте сезімтал болады. Ұрықтың дамуына зиянды әсер ететін факторлар
тератогендік (лат.teras-ақаулар) факторлар деп аталады. Оларға рентген
сәулесі, алкоголь, никотин, дәрі-дәрмектер, вирустар, бактериялар,
қарапайымдылар, құрттар және т.б. жатады. Дамудың қатерлі кезеңдеріне
прогенезде жыныс клеткаларының пісіп жетілуі (мейоз); эмбриогенезде –
ұрықтану, имплантация, плацентация, гаструляция жатады.
Адамның эмбриональдық дамуында П.Г.Светлов үш қатерлі кезеңді
көрсетеді: имплантация (ұрықтанудан кейінгі 6-7 тәулік), плацентация (2-
3апталар) және перинатальдық (ананың босануы, нәрестенің дүниеге келу
уақыты) кезең. Ұрықтың сезімталдығы тіршілік ету жағдайларының өзгеруіне
байланысты және организмдегі барлық мүшелер жүйесіндегі (қан айналу, тыныс
алу, қоректену және т.б.) қайта құрушыларға сәйкес келеді. Имплантацияда
ұрық жатыр қабырғасына енеді. Ұрықтың айналасында қан құйылған
имплантациялық шұқыр пайда болады. Екіқабаттылықтың алғашқы екі аптасында
ұрық осы шұқырдағы қоректік материалды (гистиотрофтық қоректену типі)
пайдаланады. Плацентацияда ұрық пен анасы арасында тығыз байланыс
қалыптасады, ұрықтың қоректенуі, тыныс алуы анасының қаны арқылы
(гематотрофтық қоректену типі) жүреді. Перинатальдық туылу кезеңінде
нәресте анасының жатырынан сыртқы ортаға шығады, өздігінен тыныс алады,
қоректенеді, зәр шығарады және т.б. автономдық тіршілік ету процестері
басталады.
Постэмбриональдық, постнатальдық кезең туғаннан немесе жұмыртқалық
қабықтардан шыққаннан басталады. Бұл кезде организмдегі генетикалық
информацияның іске асырылуы одан әрі өлгенге дейін жалғасады. Өмірдің
ұзақтығы әрбір түрге тән белгі. Кейбір жануарлар түрлерінің
постэмбриональдық кезеңі жүздеген жылдарға, ал кейбіреулерінікі бірнеше
күндерге созылады. Мысалы, пілдер 60-80 жыл, тасбақалар және крокодилдер
200-300 жыл, ал кейбір ересек кезінде қоректенбейтін насекомдар
(бөгелектер) бірнеше күн өмір сүреді.
Адамның постнатальдық онтогенезін ювенильдік (жыныстық жетілуге
дейінгі), пубертаттық (жыныстық жетілген ересек кезең) және кәрілік
кезеңдерге бөледі. Адамның жылдам өсуі және дамуы нәрестелік кезеңде
байқалады, жасөспірімдер өмірінің бірінші жылында – 25 см, екінші жылында –
11 см, ал үшінші жылында – 8 см өседі. Мектепке дейінгі кезеңде балалардың
өсуі жылына – 6-7 см, бастапқы кластардағы жеткіншектердің өсуі – 4-5 см.
Жыныстық жетілу кезеңінде өсу жылдамдығы артады, жылына 8 см қосады.
Адамның өсуі шектелген, орташа есеппен 22-25 жастарға келгенде аяқталады.
Организмнің өсуі клеткалардың көбеюі, клетка аралық заттың және
клеткалардың мөлшерінің артуына байланысты жүреді. Өсу процесі өте күрделі
реттеледі. Шектеліп өсетін организмдердің өсуі белгілі бір мөлшерге жеткен
соң тоқталады. Өсу қабілеті тұқым қуалаушылық информациясымен анықталады,
бірақ орта факторларына байланысты іске асырылады. Адамның постнатальдық
онтогенезінің әрбір кезеңін зерттейтін ғылым салалары бар. Жасөспірімдердің
өсу, даму ерекшеліктерін және заңдылықтарын педиатрия, ал кәрілік кезеңдегі
организмге тән процестерді геронтология және гериатрия зерттейді.
2.2.Дамудың туа біткен ақаулықтары
Эмбриогенез құбылысының қалыпты жүруінің бұзылуы әр түрлі
ақаулықтарға алып келеді, оларды дамудың туа біткен ақаулықтары (ДТБА) деп
атайды. Дамудың туа біткен ақаулықтары немесе дамудың ақаулықтары деп
ағзаның қалыпты құрылысының морфологиялық бұзылуын айтамыз. ДТБА негізінен
ұрықтық (антенатальдық) дамудың бұзылуы нәтижесінде немесе сирек,
туылғаннан кейін кейбір мүшелердің әрі қарай қалыптасуының ауытқуы
салдарынан (мысалы, тістің ақаулықтары, артериялық боталл өзегінің ашық
болуы т.с.с.) пайда болады.
Адам ақаулықтарын зерттетін ғылымды тератология, ал сол ақаулықтарды
тудыратын факторларды тератогендік факторлар деп атайды.
Ғылыми деректерге қарағанда қазіргі кездері өркениетті елдер
тұрғындарының, әсіресе жас балалардың сырқаттануы мен қаза болуының басты
себептерінің бірі ретінде адамдардың туа біткен ақаулықтары саналады. ДТБА
жаңадан туылған нәрестелердің кем дегенде 2-3 пайызында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТЕРАТОГЕНЕЗ. ТЕРАТОГЕНДІК ФАКТОРЛАР
ЖОСПАР:
1.Кіріспе.
Адам онтогенезінің қауіпті кезеңдері, тератогенезді факторлар.
2.Негізгі бөлім.
1)Дамудың қатерлі кезеңдері.
2)Дамудың туа біткен ақаулықтары
3)Тератогенез. Тератогенездік факторлар тақырыбы бойынша ситуациялық
есептер және олардың шешімдері;
3.Қорытынды.
Туа біткен даму ақаулықтарының алдын алу.
1.Адам онтогенезінің қауіпті кезеңдері.
Тератогенді факторлар
Әр түрлі факторлардың әсеріне сезімтал онтогенездің кезеңдерін –
қауіпті, ал зиян келтіретін факторларды тератогенді факторлар деп атайды.
Адамда эмбриогенездің 3 қауіпті кезеңдерін ажыратады:
а)имплантация – эмбрионның жатырдың кілегей қабатына енуі
(ұрықтанғаннан кейін 6-7 тәулік);
б)плацентация – плацентаның түзілуі (ұрықтанғаннан кейін 14-15
тәулік);
в)туылу (39-40-шы апталар).
Эмбрион дамуындағы қауіпті кезеңдердің маңызы сол, сипаты бойынша
әртүрлі патогендік факторлар бірдей патологиялық өзгерістер тудыруы мүмкін,
бұл олардың әсерінің уақытына байланысты болады. Бір жағынан эмбрионға
дамуының әртүрлі мерзімінде әсер еткен біртипті әсерлер бірдей емес эффект
береді. Мысалы, бірдей дозалы рентген сәулелерімен жүкті егеуқұйрықты
сәулелендіргенде, жүктіліктің 10-шы күнінде ұрықта анэнцефалия, 11
тәулігінде микро-, анофтальмия, 14 тәулікте – аяқтарының даму аномалиялары
байқалады.
Тератогендік факторлардың әсері дамудың бірінші қауіпті кезеңінде
имплантацияның кеш өтуіне, ұрықтың ерте өліміне әкеледі. Екінші қауіпті
кезеңдегі зиянды әсерлер туа біткен кемтарлықтарға әкеледі.
Даму сатыларына тәуелді пренатальды онтогенездегі барлық ақаулықтарын
гаметопатиялар, бластопатиялар, эмбриопатиялар және фетопатияларға бөлуге
болады.
Гаметопатиялар – бұл ұрықтануға дейінгі гаметалардағы патологиялық
өзгерістер. Бұл өзгерістер спонтанды түсікке және тұқым қуалайтын ауруларға
әкеледі.
Бластопатиялар – ұрықтанудан кейін алғашқы 2-ші аптадағы зиготаның
зақымдалуы. Осы кезеңде зақымдану факторыныңң әсеріне ұрықтың жауап беру
барлығы немесе ештеңе принципімен, яғни ұрық тіршілігін жояды немесе
репаративтік қабілеті жоғары болса, әсер еткен факторларды сезбей, ары
қарай дамиды. Бір қатар жағдайларда осы кезеңдегі ұрықтарда келесі
бластопатиялар деп аталатын патологиялық өзгерістер кездеседі:
- симметриялық немесе асимметриялық егіздер ақаулығы (толық немесе
толық емес ажыраған егіздер);
- сиреномиелия және циклопия;
- жатырдан тыс жүктілік.
Жүктіліктің алғашқы 15 тәулігінде ұрықтың шетінеу жиілігі өте жоғары
және барлық ұрықтанған жұмыртқаның 35-50% құрайды.
Эмбриопатия – ұрықтың жатыр қабырғасына бекітілгеннен (15 тәулік)
плацентаның түзілуіне (75 тәулік) дейінгі уақыт аралығында ұрықтың
зақымдалуы. Плацентацияның бұзылуы шетінеуге алып келеді, эмбрионның дамуы
тежеледі, оның тіршілікке қабілеті төмендейді. Эмбриопатиялар өте жиі
байқалады. Эмбриопатияларға тән: фенотипінде толық көрініс бермеуі және
генотиптің фенотипке жиі сәйкес келмеуі. Мысалы, қандай-да бір хромосомалық
синдромы бар сәбиді морфологиялық зерттеу жүргізгенде ТБ саны 20-ға жететін
немесе одан да асатыны анықталды. Нақты сол хромосомалық синдром эмбрионда
анықталса, онда 2-3 ақаулық ғана байқалады.
Фетопатиялар – нәрестенің жатырішілік дамудың 76 күннен немесе 12-ші
аптасынан бастап туылуына дейінгі аурулардың жалпы атауы (алкогольдік
фетопатия, диабеттік фетопатия және т.б.). Осы кезде егер мүшелердің дамып
жетілуі аяқталмаса ғана шын ақаулықтарқалыптасуы мүмкін. Ол мүшелерге
жататындар ми, жұлын, өкпе, тістер, жыныс мүшелері. Фетопатиялар
гипоплазия, дисплазия, микроцефалия, гидроцефалия түрінде көрініс береді.
Сонымен қатар эмбриональдық құрылымдардың кері даму процесінің тежелуі
нәтижесінде, дер кезінде жабылмауы, бітелмеуі нәтижесінде ерекше ақаулықтар
қалыптасады, мысалы: урахус- несепағардың бітіспеуі, ішек жыланкөзі, ашық
артериальді өзек, ашық сопақ тесік т.б. Осы кезеңдегі дамыған ақаулықтар
мүшелердің алғашқы орналасу орнын сақталуымен (крипторхизм) немесе
эмбриональдық саңлаулардың (ерін, таңдай, омыртқа жотасы ойысы)
бітіспеуімен көрінеді.
Туа біткен даму ақаулықтары (ТБДА) деп бірден анықталған немесе
туылуға дейін пайда болып туылудан кейін анықталған, мүше немесе бүкіл
ағзаның тұрақты морфологиялық өзгерістерін айтамыз.
Даму аномалиялары- әдетте қызметтерінің бұзылуы болмайды. ТБА-ны
зерттейтін ғылымды тератология деп атайды (грекше тератос -кемтар деген
мағынаны білдіреді). Тератология ТБА-дың себебін, патогенезін және сыртқы
белгілерін зерттейді.
ТБДА жіктелуі көп түрлілігінен күрделі болып келеді. Этиология
бойынша ТБДА 1) тұқымқуалаушы; 2)экзогенді 3)мультифакторлы деп бөлінеді.
Тұқымқуалайтын ТБДА мутация нәтижесінде (гендік, хромосомалық,
геномдық) пайда болады, олар ата-анасының біреуінен немесе екеуінен де
берілуі мүмкін.
Экзогенді ақаулықтар эмбриональдық кезеңде тератогенді факторлардың
органогенезге әсерінің салдары болып табылады. Олардың әсерінің механизмі
толық анықталмаған. Иондаушы радияцияның, дәрілік заттардың (талидомид,
диазепам, гидантоин, варфарин, аминоптерин, стероидтық гормондар), зиянды
тұрмыстық әдеттердің (темекі шегу, алкоголь), дұрыс тамақтанбау
(дәрумендердің дефициті, микроэлементтерді дефициті), биологиялық
факторлардың (қызамық, цитомегалия) тератогендік әсері дәлелденген.
Мультифакторлық ТБДА тұқым қуалайтын және экзогенді факторлардың
бірігуінің әсерінен пайда болады, осы факторлардың жеке біреуі ақаулықтың
себебі болмайды. Жалпы ақаулықтардың 20-30% тұқым қуалайтын ақаулықтар, 2-
5% экзогенді, 30-40% - мультифакторлы, 25-50%-себебі белгісіз ақаулықтар
құрайды. Пайда болу ретіне сәйкес 1-ші реттік және екінші реттік ТБДА-тар
болады. Бірінші реттік тікелей тератогенді факторлардың әсерінің, ал 2-ші
реттік бірінші реттік ТБДА-дың асқынуларының нәтижесі. Медико-генетикалық
болжам негізгі ақаулық бойынша жасалады. Ағзада таралуына байланысты 1-ші
реттік ақаулықтар оқшауланған,жүйелік (1 жүйе шекарасында) және көптік (2
және одан да көп жүйелерде) деп бөлінеді. Филогенездық маңыздылық бойынша
ТБДА филогенезге байланысты және филогенездік емес деп бөлінеді.
Филогенезге байланысты ақаулықтар түрі бойынша хордалылар типті
жануарлардың мүшелерін еске түсіреді. Егер олар ата-тектік топтардың немесе
олардың ұрықтарына ұқсас болса, ондай ақаулықтарды анцестральды (ата-текті)
немесе атависттік деп атайды, мысалы: омыртқа доғалардың бітіспеуі, мойын
және бел қабырғалары, қатты таңдайдың бітіспеуі, вицеральді доғалардың
бітіспеуі. Егер ақаулықтар жануарлардың қазіргі немесе ежелгі, бірақ бүйір
бұтақтарының мүшелерін еске түсірсе, оларды аллогенді деп аталады.
Филогенезге байланысты ақаулықтар адамның басқа омыртқаларымен байланысын
көрсетіп, эмбриогенез барысында ақаулықтардың пайда болу механизмдерін
түсінуге мүмкіндік береді.
Филогенездік емес ақаулықтар – қалыпты ата-тектерінде немесе қазіргі
омыртқалы жануарларда аналогтары болмайтын ақаулықтар. Оларға қос
кемтарлықтар, эмбриональді ісіктер жатады.
Адамның туа-біткен ақаулықтары келесілерге бөлінеді:
1)аплазиялар (мүшенің немесе оның бөлігінің болмауы)
2)гипоплазиялар (мүшенің толық жетілмеуі-микроцефалия)
3)гиперплазиялар(мүшенің қалыптан асып дамуы)
4)гетеротопиялар (мүшенің өз орнында емес дамуы)
5)стеноздар (қуысты мүшенің тарылуы)
6)атрезия (түтіктің немесе тесіктің болмауы)
БДҰ ұсынысы бойынша барлық ақаулықтар үлкен 2 топқа бөлінеді:
1)А тобы (ОЖЖ мен сезім мүшелерінің ақаулықтары, бет, мойын, жүрек-
қантамыр жүйесі, тыныс алу жүйесі, асқазан-ішек жолы, сүйек-бұлшықет
жүйесі, зәр және жыныс жүйесі, эндокринді бездер, тері, плацента
ақаулықтары);
2)В тобы (көптік даму ақаулықтары (ҚДА) 1-хромосомдық синдромдар, 2-
гендік синдромдар, 3-экзогендік факторлардың әсерінен пайда болатын
синдромдар, 4-себебі анықталмаған синдромдар, 5-анықталмаған ҚДА).
ТБДА себебі –тератогенді факторлар келесідей бөлінеді:
А-эндогенді (мутациялар, ананың эндокриндік аурулары, жұмыртқа
жасушалардың асқын пісіп жетілуі, ата-анасының жасы);
Б-экзогенді :
-физикалық – радиация, механикалық қысым, температура;
-химиялық - өндірістік және тұрмыстық химияның өнімдері, дәрілік
препараттар, ішімдік, никотин;
-биологиялық – қызамық, қызылша, эпидемиялық паротит, ал
қарапайымдылардан – токсоплазмалар.
Постнатальды онтогенезде пренатальды кезеңдегідей бірнеше қатерлі
кезеңдер болады:
1)нәрестелік;
2)жыныстық жетілу кезеңі – 12-16 жас;
3)жыныстық солу – 50 жас шамасында, жыныс бездерінің қызметтерінің
баяулау кезі.
Постнатальді онтогенездегі қатерлі кезеңдерінің себептері пренатальді
онтогенездің себептеріндей болады: гормональдық фонның өзгерістері, ескі
индукторлардың жойылуы және жаңа индукторлардың пайда болуы, гендердің
әртүрлі блоктарының активтенуі және қайта активсізденуі.
2.1.Дамудың қатерлі кезеңдері
Жануарлар дамуын зерттеу нәтижесінде дамудың қатерлі кезеңдері
болатындығы анықталады. Дамудың қатерлі кезеңдері деп ұрықтың қоршаған
ортаның әр түрлі зиянды факторларына өте сезімтал кезеңдерін айтамыз. Бұл
кезеңдерде зиянды факторлар әсерінен онтогенездің қалыпты жүруі бұзылып,
ұрық не өліп қалады не міндетті түрде әр түрлі ақаулықтар қалыптасады.
Дамудың қатерлі кезеңдері терминін 1897 жылы Браун енгізген болатын.
А.Н. Трифонов (1834) балықтардың дамуында 3 қатерлі кезеңдерді
ажыратқан: біріншісі – бөлшектенудің басы немесе ортасы; екіншісі –
гаструляция басы; үшіншісі – білік мүшелерінің (омыртқа жотасының)
қалыптасу сатысы.
Дамудың әр түрлі қатерлі кезеңдерінде ұрықтар түрліше факторларға
сезімтал болады, мысалы дамушы уылдырықтар оттегі жетіспеушілігіне,
жылылыққа, механикалық әрекеттерге. П.Г. Светловтың айтуынша ұрық бір
қатерлі кезеңде температура әсеріне сезімтал болса, екінші кезеңде –
химиялық заттар әсеріне сезімтал болуы мүмкін т.с.с.
Дамудың қатерлі кезеңдерінде ұрықта метаболизм, тыныс алу құбылыстары
күшейеді, РНҚ қасиеттері, иммундық мәртебесі өзгереді, өсу қарқыны
төмендейді. Оттектің және нуклеин қышқылдарының жеткілікті болуы қиын
кезеңдер салдарын байқатпайтын факторлар болып табылады. Сол сияқты,
дамудың қатерлі кезеңдері эмбриогенездің бір кезеңінен екінші кезеңіне
өтуімен, морфологиялық жіктелу сатыларымен тұспа-тұс келеді.
Адам ұрығының дамуының қиын кезеңдері бірінші аптаның аяғы – екінші
апта басы аралығы және жүктіліктің 3-6 апта аралығы болып саналады.
Дамудың қатерлі кезеңдерін ажыратуымен қатар эмбриогенезде
тератогендік терминациялық кезеңдердің де маңызы зор екендігін ескерген
жөн. Тератогендік терминациялық кезең дегеніміз зақымдаушы факторлардың
әсер етуі нәтижесінде нақтылы ақаулықтың пайда болу мүмкіншілігінің шегін
айтамыз.
Онтогенездің кейбір кезеңдерінде ұрықта өте жоғары
сезімталдық болатынын австриялық дәрігер Норман Грегг (1944) және Кеңес
эмбриологы П.Г.Светлов (1960) анықтады. Ұрықтық дамудың кезеңінде және оның
мүшелерінің қалыптасуында күрделі сапалық қайта құрулар жүреді.
Клеткалардың пролиферациясы және дифференциясы кезінде ұрық зиянды
әсерлерге өте сезімтал болады. Ұрықтың дамуына зиянды әсер ететін факторлар
тератогендік (лат.teras-ақаулар) факторлар деп аталады. Оларға рентген
сәулесі, алкоголь, никотин, дәрі-дәрмектер, вирустар, бактериялар,
қарапайымдылар, құрттар және т.б. жатады. Дамудың қатерлі кезеңдеріне
прогенезде жыныс клеткаларының пісіп жетілуі (мейоз); эмбриогенезде –
ұрықтану, имплантация, плацентация, гаструляция жатады.
Адамның эмбриональдық дамуында П.Г.Светлов үш қатерлі кезеңді
көрсетеді: имплантация (ұрықтанудан кейінгі 6-7 тәулік), плацентация (2-
3апталар) және перинатальдық (ананың босануы, нәрестенің дүниеге келу
уақыты) кезең. Ұрықтың сезімталдығы тіршілік ету жағдайларының өзгеруіне
байланысты және организмдегі барлық мүшелер жүйесіндегі (қан айналу, тыныс
алу, қоректену және т.б.) қайта құрушыларға сәйкес келеді. Имплантацияда
ұрық жатыр қабырғасына енеді. Ұрықтың айналасында қан құйылған
имплантациялық шұқыр пайда болады. Екіқабаттылықтың алғашқы екі аптасында
ұрық осы шұқырдағы қоректік материалды (гистиотрофтық қоректену типі)
пайдаланады. Плацентацияда ұрық пен анасы арасында тығыз байланыс
қалыптасады, ұрықтың қоректенуі, тыныс алуы анасының қаны арқылы
(гематотрофтық қоректену типі) жүреді. Перинатальдық туылу кезеңінде
нәресте анасының жатырынан сыртқы ортаға шығады, өздігінен тыныс алады,
қоректенеді, зәр шығарады және т.б. автономдық тіршілік ету процестері
басталады.
Постэмбриональдық, постнатальдық кезең туғаннан немесе жұмыртқалық
қабықтардан шыққаннан басталады. Бұл кезде организмдегі генетикалық
информацияның іске асырылуы одан әрі өлгенге дейін жалғасады. Өмірдің
ұзақтығы әрбір түрге тән белгі. Кейбір жануарлар түрлерінің
постэмбриональдық кезеңі жүздеген жылдарға, ал кейбіреулерінікі бірнеше
күндерге созылады. Мысалы, пілдер 60-80 жыл, тасбақалар және крокодилдер
200-300 жыл, ал кейбір ересек кезінде қоректенбейтін насекомдар
(бөгелектер) бірнеше күн өмір сүреді.
Адамның постнатальдық онтогенезін ювенильдік (жыныстық жетілуге
дейінгі), пубертаттық (жыныстық жетілген ересек кезең) және кәрілік
кезеңдерге бөледі. Адамның жылдам өсуі және дамуы нәрестелік кезеңде
байқалады, жасөспірімдер өмірінің бірінші жылында – 25 см, екінші жылында –
11 см, ал үшінші жылында – 8 см өседі. Мектепке дейінгі кезеңде балалардың
өсуі жылына – 6-7 см, бастапқы кластардағы жеткіншектердің өсуі – 4-5 см.
Жыныстық жетілу кезеңінде өсу жылдамдығы артады, жылына 8 см қосады.
Адамның өсуі шектелген, орташа есеппен 22-25 жастарға келгенде аяқталады.
Организмнің өсуі клеткалардың көбеюі, клетка аралық заттың және
клеткалардың мөлшерінің артуына байланысты жүреді. Өсу процесі өте күрделі
реттеледі. Шектеліп өсетін организмдердің өсуі белгілі бір мөлшерге жеткен
соң тоқталады. Өсу қабілеті тұқым қуалаушылық информациясымен анықталады,
бірақ орта факторларына байланысты іске асырылады. Адамның постнатальдық
онтогенезінің әрбір кезеңін зерттейтін ғылым салалары бар. Жасөспірімдердің
өсу, даму ерекшеліктерін және заңдылықтарын педиатрия, ал кәрілік кезеңдегі
организмге тән процестерді геронтология және гериатрия зерттейді.
2.2.Дамудың туа біткен ақаулықтары
Эмбриогенез құбылысының қалыпты жүруінің бұзылуы әр түрлі
ақаулықтарға алып келеді, оларды дамудың туа біткен ақаулықтары (ДТБА) деп
атайды. Дамудың туа біткен ақаулықтары немесе дамудың ақаулықтары деп
ағзаның қалыпты құрылысының морфологиялық бұзылуын айтамыз. ДТБА негізінен
ұрықтық (антенатальдық) дамудың бұзылуы нәтижесінде немесе сирек,
туылғаннан кейін кейбір мүшелердің әрі қарай қалыптасуының ауытқуы
салдарынан (мысалы, тістің ақаулықтары, артериялық боталл өзегінің ашық
болуы т.с.с.) пайда болады.
Адам ақаулықтарын зерттетін ғылымды тератология, ал сол ақаулықтарды
тудыратын факторларды тератогендік факторлар деп атайды.
Ғылыми деректерге қарағанда қазіргі кездері өркениетті елдер
тұрғындарының, әсіресе жас балалардың сырқаттануы мен қаза болуының басты
себептерінің бірі ретінде адамдардың туа біткен ақаулықтары саналады. ДТБА
жаңадан туылған нәрестелердің кем дегенде 2-3 пайызында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz