Өндірістік кәсіпорындардың банкроттыққа ұшырау мүмкіндігін төмендету жолдары
КІРІСПЕ 3
1. ҚР.ҒЫ ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БАНКРОТТЫҚҚА ҰШЫРАУЫН БОЛДЫРМАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Банкроттықты болдырмаудың теориялық негіздері 6
1.2 Банкроттықтың себептері, белгілері мен болжау әдістері 15
1.3 Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің мүмкіндігі және объективті қажеттілігі 26
2. "АЭМЗ" ЖШС.НІҢ БАНКРОТТЫҚ БЕЛГІЛЕРІН ТАЛДАУ 36
2.1. "АЭМЗ" ЖШС.нің экономикалық потенциалын талдау 36
2.2. "АЭМЗ" ЖШС . ң қаржылық жағдайын талдау 48
2.3 "АЭМЗ" ЖШС.нің банкроттық тәуекелінің диагностикасы 67
3. "АЭМЗ" ЖШС.ДЕ БАНКРОТТЫҚҚА ҰШЫРАУ МҮМҮКІНДІГІН ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫ 70
3.1 Нарықтық экономикасы дамыған елдердің дағдарысқа қарсы
басқару тәжірибесі 70
3.2 «АЭМЗ» ЖШС.ның қаржылық сауықтыру
жолдары 76
ҚОРЫТЫНДЫ 85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТИЗІМІ 87
ҚОСЫМША 90
1. ҚР.ҒЫ ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БАНКРОТТЫҚҚА ҰШЫРАУЫН БОЛДЫРМАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Банкроттықты болдырмаудың теориялық негіздері 6
1.2 Банкроттықтың себептері, белгілері мен болжау әдістері 15
1.3 Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің мүмкіндігі және объективті қажеттілігі 26
2. "АЭМЗ" ЖШС.НІҢ БАНКРОТТЫҚ БЕЛГІЛЕРІН ТАЛДАУ 36
2.1. "АЭМЗ" ЖШС.нің экономикалық потенциалын талдау 36
2.2. "АЭМЗ" ЖШС . ң қаржылық жағдайын талдау 48
2.3 "АЭМЗ" ЖШС.нің банкроттық тәуекелінің диагностикасы 67
3. "АЭМЗ" ЖШС.ДЕ БАНКРОТТЫҚҚА ҰШЫРАУ МҮМҮКІНДІГІН ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫ 70
3.1 Нарықтық экономикасы дамыған елдердің дағдарысқа қарсы
басқару тәжірибесі 70
3.2 «АЭМЗ» ЖШС.ның қаржылық сауықтыру
жолдары 76
ҚОРЫТЫНДЫ 85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТИЗІМІ 87
ҚОСЫМША 90
Қазақстанның тұрақтылығымен, кейін зкономиканың бірқатар өсуімен сүйемелденетін. XXI ғасырға енуі ағымдағы мәселелердің үшкірлігін бәсеңдетті. Бірақ та экономикадағы позитивті тенденциялар Қазақстанның шаруашылық дамуының негізгі мәселелерінің шешілгендігін, республиканың 90-шы жылдары зиян келтірген трансформациялы дағдарыстан түбегейлі шыққандығын дәлелдемейді. Тәуелсіздік жылдары Қазақстан экономикасын трансформациялау мақсатында жүргізілген антикризистік шаралар жеткіліксіз болды. Қазақстанда өмір сүруге қабілетсіз шаруашылық жүргізуші субъектілердің қиын-қыстау көпшілігінің болуы тек қана жүргізіліп жатқан нарықтық өзгерістер жолына ғана емес, сонымен қатар экономиканың ұзақ мерзімді даму перспективаларына және әлеуметтік-саяси сипатына байсалды кедергі болды. Республикада нарықтық қатынастардың нығаю қажеттілігі банкроттықтың ұлғаюына, антикризистік басқару ролінің күшеюіне әкеледі. Банкроттық - нарықтық экономикаға тән, объективті экономикалық құбылыс болғанымен, Қазақстанда оның сауығуына, кәсіпкерлер мен мемлекттің мүддесін қарғауға бағытталған құрал ретінде қалыптасқан жоқ.
Реформалардың басталуымен банкроттық институтының белсендірілуі республика экономикалық саясатының басымдылықтарының бірі болып табылады. Бірақ бұл басымдылық несиенің қол жетіспеушілігінен және кәсіпорындардың қайта құрылуына инвестициялардың тапшылығынан іске аса алмады. Тәжірибе көрсеткендей, республикадағы көптеген кәсіпорындардың банкроттылығы, үкімет төрелерінің үміт күткеніне қарамастан, олардың бәсеке қабілеттілігіне бет бұрған жоқ.
Реформалардың басталуымен банкроттық институтының белсендірілуі республика экономикалық саясатының басымдылықтарының бірі болып табылады. Бірақ бұл басымдылық несиенің қол жетіспеушілігінен және кәсіпорындардың қайта құрылуына инвестициялардың тапшылығынан іске аса алмады. Тәжірибе көрсеткендей, республикадағы көптеген кәсіпорындардың банкроттылығы, үкімет төрелерінің үміт күткеніне қарамастан, олардың бәсеке қабілеттілігіне бет бұрған жоқ.
1. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қазақстан халқына жолдауы "Қазақстан қарқынды экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңару жолында" //Егемен Қазақстан 19 мамыр 2005жыл
2. "Қазақстан финансистердің IV конгресі" 2005жылға 7 қаржылық мақсаттар //Ценные бумаги 2005-№1 8-11стр.
3. Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресі "Кәсіпкерлік - кемел келешек кепілдігі" // Егемен Қазақстан 26 наурыз 2005жыл
4. ҚР-ның 19.02.97ж.-дан "Банкроттық туралы" заңы //Алматы, Юрист 2003
5. Қазақстан Республикасының Стистика Агенттігі //Қазақстан және оның өңірлері № 1-2005
6. Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. Банкротство и антикризисное управление предприятием: учебное пособие.-Алматы 2000
7. Алтайбаева Ш., Кунанбаев А. Теоретические основы банкротства Финансы Казакстана 2002-№3 с85-92
8. Алпыспаева, Мушн Становление института банкротства Вестник КазНУ(серия экономика) 2003 №3 с19
9. Кукукина И.Г., Астраханцева Учет и анализ ьанкротства: учебное пособие М.Фин. и стат.2004
10. Ковалев А.П. Диагностика банкротства М.Фин. и стат.1995
11. Фомин Я.А. Диагностика кризисного состояния педприятия: учебное пособие.-М.:Юнити-Дана 2003
12. Антикризисный менеджмент / под ред. Грязновой А.Г. -М.: Ассоциация авторов и издателей "Тандем" , издательство ЭКСМОС 1999
13. Дюсембаев К.Ш. Анализ вероятности банкротства предприятия // Экономические реформы: особенности переходного периода. Сборник научных трудов- Алматы: Экономика1999
14. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: учебное пособие.- Алматы:Экономика.1998
15. Действующая методика оценки и анализа вероятности банкротства Вестник КазНУ(серия экономика) 2004 №6 с146
16. Каюпов Б. Банкротство как инструмент оздоровления экономики несостоятельных предприятий //Вестник Мин. Гос. Доходов РК 2000 №10 стр23-25
17. Пути выхода из финансового кризиса //Юрист 2002 №2 49с
18. Джаксыбекова Финансовая несостоятельность предприятий // Казакстан на пути к новой модели развития :тенденции, потенциал и импертивы роста: матер. международн. науч.-прак. конференции :Алматы 2001 ч2,с35-47
19. Волков Б. Проблемы теории несостоятельности и банкротства предприятий // Дайджест Фо 2000№8
20. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия 4-е изд. перераб -Минск:ООО "Новое издание" 2000
21. Финансы предприятия: учебн. для ВУЗов /Колчина, Поляк Павлова под ред. Колчиной ЮНИТИ -Дана 2003
22. Антикризисное управление :Учебник /под ред. Короткова Э.М: М.- Инфра -М 2000
23. Финансовое моделирование :учебн. пособ СПб Питер 2000
24. Канаданов Е. Банкротство : теория и практика // Юридич газета - 2000 23 февраля
25. Справочник кризичного управляющего /под ред. Уткина Э.А. . -М.: Ассоциация авторов и издателей "Тандем" , издательство ЭКСМОС 1999
26. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С Методика финансового анализа : М.- Инфра -М 1995
27. Радостовец В.В. Банкротство юридического лица и связанные с ним процедуры //Бюллетень бухгалтера 2000-23 мая
28. Лобков Предприятие объявлено банкротом: кто в этом виноват //Предприниматель и право 2000№3
29. Базаров Т.З. Беляев С.Т. Теория и практика антикризисного упраления учебное пособие. ЮНИТИ -Дана 2003
30. Нуров С. Законодательство о банкротстве: актуальные вопросы //Фемида 2000№3
2. "Қазақстан финансистердің IV конгресі" 2005жылға 7 қаржылық мақсаттар //Ценные бумаги 2005-№1 8-11стр.
3. Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресі "Кәсіпкерлік - кемел келешек кепілдігі" // Егемен Қазақстан 26 наурыз 2005жыл
4. ҚР-ның 19.02.97ж.-дан "Банкроттық туралы" заңы //Алматы, Юрист 2003
5. Қазақстан Республикасының Стистика Агенттігі //Қазақстан және оның өңірлері № 1-2005
6. Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. Банкротство и антикризисное управление предприятием: учебное пособие.-Алматы 2000
7. Алтайбаева Ш., Кунанбаев А. Теоретические основы банкротства Финансы Казакстана 2002-№3 с85-92
8. Алпыспаева, Мушн Становление института банкротства Вестник КазНУ(серия экономика) 2003 №3 с19
9. Кукукина И.Г., Астраханцева Учет и анализ ьанкротства: учебное пособие М.Фин. и стат.2004
10. Ковалев А.П. Диагностика банкротства М.Фин. и стат.1995
11. Фомин Я.А. Диагностика кризисного состояния педприятия: учебное пособие.-М.:Юнити-Дана 2003
12. Антикризисный менеджмент / под ред. Грязновой А.Г. -М.: Ассоциация авторов и издателей "Тандем" , издательство ЭКСМОС 1999
13. Дюсембаев К.Ш. Анализ вероятности банкротства предприятия // Экономические реформы: особенности переходного периода. Сборник научных трудов- Алматы: Экономика1999
14. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: учебное пособие.- Алматы:Экономика.1998
15. Действующая методика оценки и анализа вероятности банкротства Вестник КазНУ(серия экономика) 2004 №6 с146
16. Каюпов Б. Банкротство как инструмент оздоровления экономики несостоятельных предприятий //Вестник Мин. Гос. Доходов РК 2000 №10 стр23-25
17. Пути выхода из финансового кризиса //Юрист 2002 №2 49с
18. Джаксыбекова Финансовая несостоятельность предприятий // Казакстан на пути к новой модели развития :тенденции, потенциал и импертивы роста: матер. международн. науч.-прак. конференции :Алматы 2001 ч2,с35-47
19. Волков Б. Проблемы теории несостоятельности и банкротства предприятий // Дайджест Фо 2000№8
20. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия 4-е изд. перераб -Минск:ООО "Новое издание" 2000
21. Финансы предприятия: учебн. для ВУЗов /Колчина, Поляк Павлова под ред. Колчиной ЮНИТИ -Дана 2003
22. Антикризисное управление :Учебник /под ред. Короткова Э.М: М.- Инфра -М 2000
23. Финансовое моделирование :учебн. пособ СПб Питер 2000
24. Канаданов Е. Банкротство : теория и практика // Юридич газета - 2000 23 февраля
25. Справочник кризичного управляющего /под ред. Уткина Э.А. . -М.: Ассоциация авторов и издателей "Тандем" , издательство ЭКСМОС 1999
26. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С Методика финансового анализа : М.- Инфра -М 1995
27. Радостовец В.В. Банкротство юридического лица и связанные с ним процедуры //Бюллетень бухгалтера 2000-23 мая
28. Лобков Предприятие объявлено банкротом: кто в этом виноват //Предприниматель и право 2000№3
29. Базаров Т.З. Беляев С.Т. Теория и практика антикризисного упраления учебное пособие. ЮНИТИ -Дана 2003
30. Нуров С. Законодательство о банкротстве: актуальные вопросы //Фемида 2000№3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
"Өндірістік кәсіпорындардың банкроттыққа ұшырау мүмкіндігін төмендету
жолдары" ( "Алматы электромеханикалық зауыты" ЖШС-і мысалында) тақырыбына
жазылған
520830 "Экономика" (бакалавр) мамандығының 4курс студенті
Мемлекеттік аттестациялық комиссиясының алдында қорғауға жіберіледі
АЛМАТЫ,
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. ҚР-ҒЫ ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БАНКРОТТЫҚҚА ҰШЫРАУЫН БОЛДЫРМАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1. Банкроттықты болдырмаудың теориялық негіздері
6
2. Банкроттықтың себептері, белгілері мен болжау әдістері
15
3. Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етудің мүмкіндігі және объективті қажеттілігі 26
2. "АЭМЗ" ЖШС-НІҢ БАНКРОТТЫҚ БЕЛГІЛЕРІН ТАЛДАУ 36
2.1. "АЭМЗ" ЖШС-нің экономикалық потенциалын талдау
36
2.2. "АЭМЗ" ЖШС - ң қаржылық жағдайын талдау
48
2.3 "АЭМЗ" ЖШС-нің банкроттық тәуекелінің диагностикасы
67
3. "АЭМЗ" ЖШС-ДЕ БАНКРОТТЫҚҚА ҰШЫРАУ МҮМҮКІНДІГІН ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫ
70
3.1 Нарықтық экономикасы дамыған елдердің дағдарысқа қарсы
басқару тәжірибесі
70
3.2 АЭМЗ ЖШС-ның қаржылық сауықтыру
жолдары 76
ҚОРЫТЫНДЫ
85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТИЗІМІ
87
ҚОСЫМША
90
КІРІСПЕ
Қазақстанның тұрақтылығымен, кейін зкономиканың бірқатар өсуімен
сүйемелденетін. XXI ғасырға енуі ағымдағы мәселелердің үшкірлігін
бәсеңдетті. Бірақ та экономикадағы позитивті тенденциялар Қазақстанның
шаруашылық дамуының негізгі мәселелерінің шешілгендігін, республиканың 90-
шы жылдары зиян келтірген трансформациялы дағдарыстан түбегейлі шыққандығын
дәлелдемейді. Тәуелсіздік жылдары Қазақстан экономикасын трансформациялау
мақсатында жүргізілген антикризистік шаралар жеткіліксіз болды. Қазақстанда
өмір сүруге қабілетсіз шаруашылық жүргізуші субъектілердің қиын-қыстау
көпшілігінің болуы тек қана жүргізіліп жатқан нарықтық өзгерістер жолына
ғана емес, сонымен қатар экономиканың ұзақ мерзімді даму перспективаларына
және әлеуметтік-саяси сипатына байсалды кедергі болды. Республикада
нарықтық қатынастардың нығаю қажеттілігі банкроттықтың ұлғаюына,
антикризистік басқару ролінің күшеюіне әкеледі. Банкроттық - нарықтық
экономикаға тән, объективті экономикалық құбылыс болғанымен, Қазақстанда
оның сауығуына, кәсіпкерлер мен мемлекттің мүддесін қарғауға бағытталған
құрал ретінде қалыптасқан жоқ.
Реформалардың басталуымен банкроттық институтының белсендірілуі
республика экономикалық саясатының басымдылықтарының бірі болып табылады.
Бірақ бұл басымдылық несиенің қол жетіспеушілігінен және кәсіпорындардың
қайта құрылуына инвестициялардың тапшылығынан іске аса алмады. Тәжірибе
көрсеткендей, республикадағы көптеген кәсіпорындардың банкроттылығы, үкімет
төрелерінің үміт күткеніне қарамастан, олардың бәсеке қабілеттілігіне бет
бұрған жоқ.
Мемлекет пен кредиторлардың борышқор-кәсіпорындардың банкроттық процесін
ынталандырғанымен жаңа тиімді меншік иелері табылған жоқ. Себептері
соңшалықты төлем қабілетсіз кәсіпорындардың көтілігінде немесе банкроттық
процедураларын қолданудың бастапқы жағдайында емес, олар тереңірек:
мемлекеттік меншікті асығыс жекешелендіру, банк салымшыларының заңды
қорғанысының болмауы, Қазақстаннан батыс банктеріне миллиондаған
қаржылардың құйылуы және т.б.
Қоғамның Қазақстан экономикасы сандық және сапалық мінездемелер
ұстанымынан өзінің даму кезеңінде тұрғандығы болмысының сезінуі, оның
бәсекелі-нарықтық жағдайда тұрақтылығының бірыңғай теориялық тұжырымдамасын
жетілдіру қажеттілігін анықтайды. Бұл мәселенің қойылуы әкімшілік-әміршілік
жүйенің жұмыс істеу жылдары болмауымен шарттасқан. Сәйкесінше, оған
теорияда да тиісті назар аударылмаған.
Кәсіпорынның банкроттық тәуекелінің ерте диагностикасын жетілдіру өзінің
шешімін қажет ететін жедел мәсәлелерінің бірі. Максималды ерте
диагностиканы талап ету басқарушылық маневр үшін уақыт лагын құру және
кәсіпорынның бастапқы мақсатты нұсқауына жету серпін өтеу қажеттілігінен
туған.
Бұнын барлығы дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өнеркәсіптік кәсіпорындардың қаржылық-
экономикалық жағдайын комплексті және жүйелік талдау негізінде банкорттыққа
ұшырау мүмкіндігін алдын-алу мен болдырмау жөнінде ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа сәйкес мынадай мәселелерді шешуге әрекет жасалды:
- "банкроттық" категориясының әлеуметтік-экономикалық мазмұның
анықтау;
- кәсіпорындағы кризистік жағдайдың пайда болу шарттары мен
факторларын айқындау;
- кәсіпорынның экономикалық потенциалын, қаржылық жағдайын, банкроттық
жағдайының пайда болу белгілерін талдау және оны алдын-алу бойынша
шараларды ұсыну.
Дипломдық жұмыстың обектісі электромеханикалық жабдықтарды шығаратын
"Алматы электромеханикалық зауыты" болып табылады.
Дипломдық жұмыстың заты "АЭМЗ" ЖШС-де шешімдердің жаңа әдісін талап
ететінбанкроттықты алдын-алудың теориялық және практикалық мәселелерінің
жиынтығы болып табылады.
Зерттеу әдістері: статистикалық, математикалық, экономико-математикалық
модельдер, дискриминантты талдау.
1. ҚР-ғы ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БАНКРОТТЫҚҚА ҰШЫРАУЫН БОЛДЫРМАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банкроттықты болдырмаудың теориялық негіздері
Банкроттық деген сөз барлық қызығушы тұлғалар үшін белгісіздікке
әкелетін фирманың, банктың,ұйымның қызметінің жойылуын білдіретіндіктен жиі
қорқыныш пен үрей туғызады.
Бірақ, бұл тек банкроттықтың салдары ғана. Іс-жүзінде нарықтық
экономикада банкроттықтың ролі зор және кең.
Біріншіден, нарықтық экономика жағдайында банкроттық экономиканы
сауықтыру құралы және экономиканы сауықтыруға, мемлекет пен кәсіпкерлердің
мүддесін қорғауға бағытталған. Банкроттық процедураларын арқасында, мысалы
Қазақстанда осы процедураларға қамтылған кәсіпорындардың жартысы өндірісін
жаңғыртады.
Екіншіден, банкроттық - нарықтық экономикаға тән объективті
экономикалық құбылыс.
Банкроттық, әруақытта кәсіпкерліктің соңғы нәтижесіне жетудің
белгісіздігімен демек, жоғалтулар тәуекелімен түйіндес, нарықтық қатынастар
мәнімен алдын-ала анықталған.
Үшіншіден, өтпелі экономика жағдайында банкроттық көптеген мәселелердің
шешілуіне, сонымен қатар өтелмеген төлемдер, өндіріс дамуына жәрдемдеседі.
Сондықтан да ол ұлттық өндірістің құрылымдық бөлігі болып табылады.
Егер, бұны мойындаса проблеманың шешілуінің басты механизмі автоматты
түрде банкроттық механизмі болуы керек. Бұл механизмді бүкіл дүние жүзінде
қолданады, бірақ бізде меншік пен экономиканың қайта бөлісуі ретінде,
ұлттық өндірушілерді басу механизмі ретінде, экономиканың жандануына қарсы
механизм ретінде қабылданады. Оның нәтижесінде біздің елімізде бұл
механизмнен қорқады, олар толығымен банкроттық процесін қосу жағдайды
нашарлатып кейіннен өндірістің тоқтауына және жұмыссыздықтың көбеюіне
әкеледі дегеннен шығады. Сонымен қатар мемлекеттік экономикалық ҒЗЖ –ның
ұсыныстары да құрастырылған.
Кәсіпорындарды жою және қайта құру агенттігі арқылы банкроттық
процедураларына ұшырайтын кәсіпорыныдарды талдау оларды 2 категорияға
бөлуге болатынын көрсетеді:
- бәсекеқабілетті емес өнімді шығаратын кәсіпорындар, олардың басшылығы
тіпті 10 жыл ішінде (баяғыда оларды жекешелеп) бір себептен жаңартуды,
қайта құруды және өнімді жаңаландыруды өткізе алмайды, ол нашар менеджмент.
Мұндай кәсіпорындардың басшылары мынадай тактиканы таңдап алған: олар
баяғыдан банкке баруды қойған және өздерін және бухгалтерлерді қамтамасыз
ете отырып төмен ликвидті қорларды қарапайым сатумен айналысып ақшалы өмір
сүре береді. Бұл кезде қарыздар өсіп жатады, көлеңкелі экономика осы емес
пе?
- басшылары ақшаларды айналдыру бойынша мақсатқа бағытталған тактика мен
саясатты жүргізіп отырған кәсіпорындар. Олар үшін кәсіпорын – ақша
айналдыру құралы ғана. Мұндай басшылар мен менеджерлердің мақсаты біреу –
ол салықтарды төлемей, жалақыны төлемей және т.б. көп ақшаны шығарып алу.
Өндірісті ұстау үшін минималды мөлшерде тек айналым қаражаттары ұсталады,
бірақ салықтар төленбейді және барлық табыстар басшылардың қалталарына
кетеді. Бұл топ басшыларының кейбіреулері салықтардан қашудың ұзын сызбасы
бойынша жүреді: қарыздарды критикалық нүктеге дейін апарады, банкроттықтың
алдында олар ликвидты активтерді шығарып алады, жаңа кәсіпорынды
ұйымдастырады және таза беттен салықтарды төлемеуді жалғастырады.
Банкроттық бүгінде – экономиканы жаңартудың, төлемқабілетсіздік
дағдарысын құрудың және экономиканы дамудың жаңа сатысына өткізудің ең
тиімді процесі. Осылайша, нарықтық экономика жағдайындағы банкротықтың ролі
үлкен.
Осылайша, ТМД және Қазақстан елдері экономикасында бар болудың
тәжірибесі бұл инститтуттың қызмет етуіндегі көптеген сұрақтарды туғызады.
Бұлардың себеебі аз емес, көбінесе ол теориялық базаның жетіспей
жасалғандығы.
Банкроттық мәнін көрініс ретінде анықтау үшін бұл институттың пайда болу
және даму тарихына көңіл аудару керек, сонымен қатар банкрот сөзінің
этимологиясын қарастыру керек.
Банкротық түсінігі Рим жеке қоғамында енгізілгені. Бастапқыда Рим
империясының азаматы өзіне жүктелген міндеттемелер үшін барлық мүлкімен,
өзінің жеке бостандығымен және жанұя мүшелерінің бостандығымен жауап
беретін. Кредиторға бағыну – кредиторлар өз міндеттемелерін орындату үшін
қолданылатын әдістер. Сауда байланыстарының ары қарай дамуы және кеңеюі
банкроттыққа деген жай көзқарасқа әкелді. Жәймендеп ауырлық орталығы төлем
қабілетсіз борышкерді қылмыстық жазалаудан оның мүлкін төлеттіріп алуға
ауыстырылды. Борышкерді төлем қабілетсіз деп танудың процесі мен тәртібі
реттеле бастады. Рим құқығы кредитор қызығушылықтарын сөзсіз қорғау
приципіне негізделді және мүлік жетіспеушілігі анықталған кезден бастап
қолдан жасалған және шынайы түрдегі банкроттықты бөлмеді, борышкер барлық
жағдайларда қамауға алынды, ол борышкер іс-әрекеттерін шектеудің шарасы
және банкроттық мүлкін алып алудың процесінің басталуы болды. Сонымен
қатар, борышкердің кредитормен шешілудің кез-келген сатысында әлемдік
келісімдерге келу дәстүрі пайда болды.
Сонымен қатар дәл осы Көне Рим империясының заңгерлері басқа елдерде кең
өріс алған борышты қайтармағандығы үшін қылмыстық және мүліктік
жауапкершілік жиынтығы туралы Концепцияны бірінші болып жасағандығын ескеру
керек.
Банкрот сөзінің этимологиясы ортағасырлық Италияның XII ғасырында
орындық, сөрені немесе айырбасшының жұмыс орнын білдіретін banca -
орындық, және rote - сынған дегенді білдіретін итальян сөздерінен шыққан.
Осылайша, сынған орындық көпестердің және айырбасшылардың
төлемқабілетсіздік белгілері болды, ал банкрот сөзінің өзі жалпы мәнге
иеленді , осылайша дәрменсіз борышкерді айтатын болды.
Банкроттықтың дамуы негізгі ролі Англияда, бұл институт өз басталуынан
осында ерекшелікке ие болды. Бұл елде тіпті 1543ж.өзінде қарыздың
төлемсіздіктері туралы сот істерінің қарастырылу негізіне қарыз барын
дәлелдеу емес, ал оны жабу мүмкіндігі жатқызылды. Кейінгі жылдары
банкроттыққа алып келетін жалған келісімдер туралы заңдар жетілдіріледі,
басты назар борышкерлерден мүліктер мен қаржылық қаржаттарды тығу
фактілеріне, саналы түрде қарызды біреуіне төлеп екіншісіне зиян келтіруіне
аударылады.
Ресейде банкроттық институты европалық елдермен қатар жүргізілді және
оның құқықтық реттелуінде үш негізгі сатыны бөліп көрсетуге болады. Бірінші
саты – революцияға дейінгі. Банкроттық институты дамуының бұл сатыны
Ресейде көбінесе кредиторлардың қызығушылығын сипатайтын дәрменсіздік
процедурасын өткізуге кредиторлар аралық бағыт ерекшелейді.
Екінші саты – ЖЭС кезеңі. Бұл кезеңнің дәрменсіздікті (банкротттықты)
құқықтық реттеудің негізгі сипаттамасы болып қызығушылықтары ең алдымен
мемелкет алдындағы міндеттемелер қорғалып орындалатын процестің барлық
сатыларындағы үкіметтің өктемдік ролі.
Үшінші саты – Ресейдегі дәрменсіздік институтының дамуы – оның басталуы
1992ж. Банкроттық процедурасын реттеу қажеттілігі КСРО басшыларымен
нарықтық экономикаға өтуді жариялаудан басталды.
Тәуелсіздікті алғанға дейінгі Қазақстандағы банкроттық дамуының тарихы
және Ресейдегі банкроттық дамуының тарихы өзара бүтін және жалпы ретінде
сәйкес келеді.
Жоспарлық рельстерден нарықтыққа өту рельстері банкроттық механизмінің
іс-әрекетін енгізуді талап етті.
Нарықтық экономика – біржақты емес экономика, онда әдетте мемлекеттік
сонымен қатар жеке кәсіпорындар бар, және де кәсіпорын иеленушілері болып
мемлекет және де жеке тұлғалар табылатын аралас экономикалы сектор
табылады. Нарықтық экономиканың тиімділігі оны бұл мақсаттарда банкроттық
механизмін пайдаланып бәсекеқабілетті емес элементтер жүйелерінен шығарудың
тұрақты шығару арқылы қамтамасыз етіледі.
Қазақстанда жалпы банкроттық механизмін жасап шығару және іске енгізуге
қол жеткендігін мойындау керек. Тәелсіздік алғаннан бергі кезеңде сәйкес
заңды-нормативті база қалыптасты, банкроттық бойынша мамандар саны
дайындалған, банкроттық және банроттық процедураларды өткізу туралы істерді
соттық қарастырудың белгілі бір тәжірибесі жасалған.
Қазіргі кезде белгілі бір дәрменсіздікті және банкротықты біршама
пайдаланудың әртүрлі варианттары кездеседі. Отандық және әлемдік
әдебиеттерде банкроттықтың бірегей анықтамасы жоқ. Мысалға, қазіргі
ресейлік заңнамаларда дәрменсіздік және банкроттық түсініктері тепе-
тең. Тіпті банкротық сөзінің қалыптасқан әсерлесуін назарға алатын болсақ
та дәрменсіздік пен банкроттықтың американдық вариантын қолданған дұрыс
болар еді. Осылайша, АҚШ-та банкроттық процедуларына қатысты жүргізілген
тұлға өндіріс кезінде дәрменсіз болып саналады, ал сот шешімінен кейін
банкрот болып саналады.
Банкроттық түсінігі өзара байланысты экономикалық және заңды
қатынастардың кең аймағын қамтиды, ол берілген көріністің табиғатына
әртүрлі көзқарастар мен сипттардың көзі болып табылды. Құқықтық бағыт
тұрғысынан банкроттық төлемқабілетісіздіктің заңды дәләлі, ол оны жою үшін
негіз болып табылады. Банкроттық берілген контекстте заңгерлермен
дәрменсіздік синонимі ретінде қолданылады, заңдарда бұл екі термин
қолданылатыны жай емес.
Банкроттықтың мақсаттарын, міндеттері мен функцияларының өз
түсінігіне жүгіне отырып қазақстандық ғалымдар өз анықтамаларын береді.
Банкроттық – бұл шаруашылық жүргізудің экономикалық дәрменсіздігі, уақытша
сипатты емес шаруашылық соттың шешімімен жарияланған қарыз міндеттемелері
бойынша төлем қабілетсіздігі.
Өз мәні бойынша – банкроттық нарықтық экономиканың дұрыс көрінісі,
бәсекелік күрестің өзіндік процесі, онда әлсіз кәсіпкерлік құрылымдар өз
шаруашылық қызметін толықтырады. Банкроттық бәсекелік күрестің нәтижесі
ретінде өндіріс дамуын, кәсіпкерлік ынтаны ынталандырады.
Банкроттықтың болуын дағдарысытың 2 формасымен анықтайды:
- кредиторлармен жарияланған талаптардың жалпы сомасы заңмен орнатылған
150 минималды айлық есептік көрстекішінен төмен болмағанда;
- кәсіпорын ағымдағы төлемедерін тоқтатып, сәйкес міндетті орындаудың
мерзімі басталуынан үш ай ішінде кредиторлардың талаптарын орындауды
қамтамасыз ете алмаса және қабілетті болмаса.
Әртүрлі елдердің заңдарында қабылданған құқықтық формалар мен әдістердің
әртүрлілігінде барлық заңдық жүйелерде орталық орынды меншік құқығы және
оның кепілдемелері (немесе мұндайдың жоқтығы) алады. Борышкерді дәрменсіз
(банкрот) деп жариялау немесе борышкердің өзінің дәрменсіздігі (банкротығы)
туралы жариялауы бұл құқық мүлкін өткізу (жою) үшін жүргізіледі. Құқық
заңды тұлғаны сотпен дәрменсіз деп жариялаудың жариясына айналады. Заңды
тұлғаны жою оның басқа тұлғаларға құқықтық берілуі тәртібінде құқықтар мен
міндеттемелерінің өтуінсіз тоқтауына әкеледі. Сондықтан көптеген
зерттеушілердің ойы бойынша банкроттық категория ретінде көбінесе заңды
қатынастарды сипаттайды. Құқықтық бағыт тұрғысынан банкроттық – бұл сотпен
(арбитражды сотпен) танылған немесе боышкермен жарияланған міндеті
төлемдерді төлеу бойынша міндетті орындау және (немесе) ақшалай міндеттері
бойынша кредиторлардың талаптарын толығымен қанағаттандыруға борышкердің
қабілетсіздігі.
Құқықтық толтырылусыз қарыз қатынастары мүмкін емес болатыны сөзсіз,
бүгінде банкроттық бойынша әдебиеттерде оны анықтауға деген құқықтық бағыт
басым болатыны кездейсоқ емес.
Құқықтық бағытқа сәйкес, банкроттық – заңды тұлғаны жою бойынша негіз
болып табылатын оның төлем қабілетсіздігінің заңды дәлелі. Құқықтық
бағғыттың конституциялық бағытталуы - сотпен дәлелденген
төлемқабілетсіздік. Сәйкесінше, сотқа дейінгі төлемқабілетсіздік бұл
көзқарастан кәсіпорын құқықтық көзқарастан ондай болып табылмайды.
Бұл контекстте төлемқабілетсіздік және дәрменсіздік түсініктерін
нақты бөлу қажеттілігі пайда болады. Қазақстандық ғалымдар нақты жауаптар
береді. Төлемқабілетсіздік – бұл орындау мерзімдері болған ақшалай
сипаттағы ақшалай міндеттемелер мен басқа да талаптарды борышкердің орындау
қабілетсіздігі. Кәсіпорынды банкрот деп жариялау мақсатында дәрменсіздік
деп бюджет және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ету
қабілетсіздігін қосқанда тауарларды төлеу бойынша (жұмыстарды,
қызметтерді) кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру қабілетсіздігі
түсіндіріледі.
Біздің көзқарасымыз бойынша, қарыз қатынасындағы зерттеудің бастапқы
нүктесі болып органикалық байланысқан бірақ өзара жеке жақтардың бөлінуі
болуы керек: экономикалық мазмұны және заңды форма, бірақта бұл жерде
олардың араласуы және де қарама- қарсы қойылуы мүмкін емес. Банкроттыққа
деген экономикалық құқытық бағыт кездейсоқ емес және оны таза экономикалық
немесе таза құқықтық көрініс ретінде қарастыру құқықтық жағдайдан дұрыс
емес.
Экономикалық бағытта банкроттықты анықтау үшін бұрыштың негізіне
шаруашылық субъектінің дәрменсіздігіне әкелетін себептерді зерттеуді қояды.
Банкроттық макро және микроэкономикалық өлшемдерде қарастырылады,
бірінші бағыт қазіргі экономикалық теорияның, нарықтар теориясының
жағдайлары мен қортындыларына, екіншісі – банкроттықа әкелген механизмдер
мен экономикалық себептерді ашып көрсетуге, нарық теорияларына негізделген.
Егер банкроттық макроэкономикалық көзқарастан құрылымдық қайта құру мен
экономиканы реформалаудың құралы болса, микроэкономикалықтан бұл
дағдарыстың белсенді формасы. Әрине, бұл форманы түсінуде бірнеше
ерекшеліктер бар. Ең кең таралғаны болып банкроттық дағдарыстың ең шекті
көрінісі түрінде қаралатыны табылады.
Сонымен қатар кез – келген шаруашылық субъект дағдарысытың әртүрлі
түрлеріне (экономикалық, қаржылық, өндірістік) ұшырауы мүмкін және
банкроттық солардың бірі болып сипатталады. Банкроттықты бұл жағдайда
қаржылық дағдарыс, яғни шаруашылық субъекттің өзінің ағымдағы
міндеттемелерін орындау қабілетсіздігін ретінде түсіну керек. Бірақта
шаруашылық процесінде кәсіпорындар одан да басқа экономикалық дағдарысқа
(компанияның материалдық ресурстары тиімсіз пайдаланылған жағдайда) және
басқару дағдарысына (еңбек ресурстарын тиімсіз пайдалану, қоршаған орта
талаптарына басқару шешімдерінің адекватты емес көзқарасы және т.б.)
ұшырауы мүмкін.
Осыдан шыға отырып банкроттық түсінігін анықтаудың экономикалық бағыты
біздің көзқарасымыз бойынша, келесідей түсініктемеден тұрады: Банкроттық –
бұл қызметтің тоқталуына әкелген өндірістік функциялар мен міндеттерді
орындау үшін ақшалай-қаржылық ресурстардың бар болуымен немесе олардың
жетіспеушілігімен, жоқтығымен байланысты тікелей кәсіпорында пайда болған
экономикалық дағдарыс.
Басқа сөзбен айтқанда экономикалық бағыт кәсіпорынның банкроттықтың
экономикалық механизмдерін қаржылық дағдарыс ретінде, құқықтық бағыт
дәрменсіздік фактісі расталғаннан кейінгі кәсіпорынды жоюдың
ұйымдастырушылық-құқықтық механизмі ретінде , яғни қаржылық банкроттық
ретінде қарастырады. Ол макроэкономикалық, микроэкономикалық және қоғамдық
аспекті бар банкроттықтың күрделі табиғатынан шығады: банкроттық экономика
көзқарасынан және банкроттық жою процесі ретінде.
Банкроттық түсінігінің сонымен қатар оның анықтамасын ерекшелейтін екі
жақты аспектісі бар. Шетелдік теорияда және тәжірибеде банкроттық процесс
ретінде қарастырылады. Бірінші жағдайда – бұл процедурасында борышкер
мүлкін жою жатқан заңды процесс. Банкроттықтың екінші анықтамасы дәрменсіз
борышкердің оның кредиторларымен қатынастарды реттеу процедурасымен
байланысты. Мұндай екіжақты бағыт банкроттық табиғатының күрделілігімен
негізделген. Жоғарыда аталған екеуінен, ең дұрысы деп екінші анықтаманы
санау керек, өйткені банкроттық процесіне тек жою процесі ғана емес,
процедуралардың кең спектрі кіреді.
ТМД елдерінде, сонымен қатар Қазақстанда банкроттық түсінігіне деген
құқытық бағыт басым, ол экономикалық жасаулардың жоқтығымен байланысты, ал
банкроттық туралы заң банкроттық мәселелерін жүйелейтін жалғыз ғана құжат
болып шығады. Екінші жағынан банкроттық туралы түсінік экономикадағы
құқықтық қатынастарды заңды бекітудің әдісі ретінде, сәйкес экономикалық
қатынастардан ерте тариха түрде қалыптасқан. Бірақ заңды процестер
экономикалық көріністердің терең мазмұнын сипаттай алмайды, құқықты формал
макроэкономикалық қатынастарды тек бекітеді. Осылайша, кәсіпорын оның
дәрменсіздігі сотпен жарияланғаннан кейін ғана, сонымен қатар егер де ол
өзінің банкроттығы және жойылуы туралы ресми түрде жарияласа ғана банкрот
болып жарияланады.
Осылайша, біз банкроттықты анықтауға деген әртүрлі бағыттардың қарама-
қайшылығын көреміз. Көптеген сұрақтар туады, оның ең маңыздысы: банкроттың
айтылған бағыттарының қайсысы бүгінгі таңда қолдануға болатын және
банкроттық теориясында қолданылады.
Т.И.Мухамбетовтың пікіріне сәйкес олардың әрқайсысының бар болуға құқығы
бар және олардың әрқайсысы банкроттықа дееген қатынастар жағын қарастырады.
Егер де экономикалық бағыт банкроттыққа әкелген себептерге, банкроттықтың
экономикалық табиғатына негізделсе сонымен қатар кәсіпорынның дағдарыстан
шығу мәселелері қарастырса, құқытық бағыт банкроттықты заңды реттеуге
негізделген.
Тек көріністің ішкі жағдайын көру, ондағы тұрақты байланыстарды, мәнді
ерекшеліктерді анықтау белгілі сипаттамасы туралы жалпы сипат береді.
Банкроттықтың мазмұнын сипаттайтын экономикалық негізін елемеу күрделі
теріс салдарға әкелуі мүмкін. Шаруашылық өмірдің императивтері банкроттық
категориясында ең алдымен критериалды белгілерді бөлуді талап етеді.
Банкроттық – бұл нарықтық экономикадағы экономикалық объективті көрініс.
Ол сәйкесінше кәсіпкерліктің шекті нәтижелеріне жетуінің белгісіздігімен,
сәйкесінше жоғалту тәуекелімен байланысқан нарықтық қатынастардың мәнімен
анықталған. Нарық тәукелсіз мүмкін емес, және де тәуекел нарық үшін оның
шаруашылық субъектілерінің ерекшелігіне байланысты тұрақты және болмауы
мүмкін емес жағдай.
Осылайша, банкроттық деп кредиторлармен борышкерлердің арасындағы
соңғылардың төлем қабілетсіздігі және құқықтық формаларға сәйкес бекітілген
өз міндеттемелері бойынша қарыздармен өз уақытылы төлемдерінің
мүмкінсіздігі себебі бойынша қатынастарды сипаттайтын экономикалық құқықтық
категорияны түсінеді. Бүгінде экономикалы-құқықтық бағыт басым болғанымен,
соңғы кезде банкроттық тәжірибесінде оның экономикалық жақтары көріне
бастады.
1.2 Банкроттықтың себептері, белгілері мен болжау әдістері
Біздің мемлекетіміздің тұруы кезінде экономикаға өнеркәсіптің құлдырауы,
экономикалық дағадарыс, инвестициялардың жоқтығы, ақша-несие қатынастарының
күшейтілуі сияқты құбылыстар тән болды, ол әлбетте шаруашылық
субъектілерінің дәрменсіздігіне әкелді.
Банкроттықтың пайда болуының негізгі себептері ретінде келесілерді
келтіруге болады:
1) шаруашылық жүргізумен байланысты объективті себептер:
- қаржылық, ақшалай, несиелік, салық жүйесінің, экономиканы реформалаудың
нормативті және заңды базасының жетілмегендігі;
- инфляцияның біршама жоғары деңгейі.
2) тікелей шаруашылық жүргізуге қатысты субъективті себептер:
- басшылардың банкроттықты көре алу және оны болашақта болжаудағы
қабілетсіздігі;
- сұраныстың нашар зерттелуі салдарынан сату көлемдерінің төмендеуі,
өткізу торабының, жарнаманың болмауы;
- өндіріс көлемдерінің азаюы;
- өнім сапасы мен бағасының төмендігі;
- кейбір өнім түрлері бағаларының аналогиялық, бірақ жоғары сапалы
импортты бағаларға жақындығы;
- өтелмеген жоғары шығындар;
- өнімнің төмен рентабельділігі;
- өндірістің өте үлкен циклы;
- көп қарыздар, өзара өтелмеген төлемдер;
- басқарудың көне мектеп менеджер-өкілдерінің нарық қалыптасуының тұрақты
нақтылығына әлсіз бейімділігі, олардың жоғары сұранысқа ие өнім шығаруды
орнатудағы ынталарын көрсете алмауы, тиімді, бағалық және инвестициялық
саясатты таңдай алмауы;
- кәсіпорын капиталы ұдайы өндірісінің экономикалық механизмінің тепе-
теңдігінің бұзылуы.
Қазіргі қазақстандық экономика жақында дамыған социализм экономикасы деп
аталды. Ол ондаған жылдар бойы қалыптасты және нарықтық экономикаға таныс
емес бірқатар сипаттамалар қатарына ие болды.
Осылайша кәсіпорын табыстары кәсіпорындармен өнімді тиеу кезінде
алынатын. Халық шаруашылығын басқарудың жоғарғы деңгейлерінде бұл табыстар
жинақталып, үлестірілді. Жартылай олар кәсіпорындарға қайтарылды, бірақ
табылған емес, алынған ретінде.
Кәсіпорындар орталықтандырылған түрде капиталды салымдарды, жалықы
қорын алды, осылайша іс-сапар шығындарына дейін, яғни нақты түрде олар
шығындардың тұрақты жүйесі жағдайына қойылды, ол ешқашанда кәсіпорынның
нақты пайдалылығымен байланыстырылмады.
Осы ерекше сипаттамалардың жиынтығы көптеген қазақстандық
компаниялардың экономиканы реформалау жағдайларында банкроттық пен
дағдарысқа бейімділігін анықтады.
Қазақстанда жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның банкроттыққа айналу
үрдісін келесі түрде көрсетуге болады: (1 –сурет)
дағдарыс
1 сурет- Кәсіпорын дәрменсіздігінің даму үрдісі
Бірінші саты – бұл Кәсіпорын дағдарысының алғышарттары ол үшін ең
алдымен кәсіпорын алдына қойылған және қалыптасқан ағымдағы міндеттердің
үштен бір бөлігінің орындалуы немесе мүлдем орындалмауы, кәсіпорын дамуының
мақсатты орнатулары мен оған жету жолдары арасындағы жанжалдың тереңдеуі
тән. Бірақ бұл сатының басталуы өте күрделі, өйткені қойылған
міндеттемелерді жартылай орындамауды өзгертілген объекивті факторлар
есебіне жатқызуға болады, ал кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің
көрсеткіштері өзгерісіз қалуы мүмкін.
Екінші саты – бұл Кәсіпорын дағдарыстарының дамуы сатысы. Ол
талданатын кәсіпорынның қаржылық-шаруышылық қызмет көрсеткіштерінің
нашарлауымен сипатталады, ол өтімдлік дағдарысына алып келеді. Кәсіпорын
дағдарысының бірінші сатысының аяқталуын және екіншісінің басталуын
кәсіпорын іскерлік белсенділігінің негізгі көрстекіштерінің тез ауытқуы
бойынша, кәсіпорынның құнды қағаздар нарығындағы жағдайы бойынша
салыстармалы жеңіл сәйкестендіруге болады. Екіншінің аяқталу және үшіншінің
басталу сатысы өтімділік көрстекіштерінің нашарлауымен және төлем
қабілетісіздік жағдайының басталуымен сипатталады.
Үшінші саты - бұл Кәсіпорын дағдарысы сатысы. Бұл саты кәсіпорынның өз
міндеттемелері бойынша жауап беру қабілеттілігінің болмауымен сипаталады.
Бұл сатыда кәсіпорын дилемманың алдына қойылған: жойылу немесе қайта
құрылу.
Кез келген кәсіпкер үшін банкроттық қалаусыз екендігі бәріне белгілі.
Сондықтан кәсіпкер қауіпті сигнал болатын негізгі көрсеткіштерді білуі
қажет. Тәжірибе көрсеткендей, мұндай көрстекіштерге мыналар жатады:
- өндірістік қызметтегі көп уақытқа созылған үзілістер (тоқтап қалулар);
- меншікті қаражаттардың тұрақты жетіспеушілігі және өткізілген
міндеттемелерді өтей алу қабілетсіздігі;
- кредиторлық борыштың тез көбеюі;
- дұрыс қызметті ұстау үшін біршама қысқа мерзімді қарыз қаражаттарын
тартудың өспелі қажеттілігі;
- өтіп кеткен дебиторлық борыштың жоғары үлес саламағы;
- қалып қойған тауарларға және өтімді емес өндірістік запастарға қоймаларды
толтыру;
- несие қабілеттілігінің төмен индексі;
- тиімді іскер серіктестерді немесе өндірілетін өнім тапсырушыларды
жоғалту;
- кәсіпорын акцияларының нарықтық құнының төмендеуі;
- әртүрлі себептермен жетекші және ең тәжірибелі мамандардың және т.б.
кәсіпорыннан кетуі;
Келе жатқан банкроттықтың бірінші сигналдары ретінде қаржылық
қызметтердің жұмыстары туралы көрсететін қаржылық есеп берудің ұсталуын,
сонымен қатар баланс құрылымындағы және табыстар мен шығыстар туралы есеп
берудегі тез өзгерістерді көруге болады.
Баланстың қанағаттандырылмайтын құрылымы – бұл борышқор мүлкінің
жеткіліксіз өтімділік дәрежесімен байланысты кредиторлар алдында мүлік
есебінен міндеттемелер өз уақытында орындалмауы қамтамасыз етілмеуі мүмкін
болатын борышқор міндеттемелері мен мүлкінің жағдайы.
Ұйым банкроттығының ықтималдылығын бағалау үшін аудиттеу тәжірибесі
бойынша комитетпен (Ұлыбритания) ұсынылған дағдарыс көрстекіштерінің
тізімін құрайтын формальданған емес критерийлер жүйесін пайдалануға болады.
Бұл көрсеткіштерді екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа қолайсыз ағымдағы жағдайлары немесе қалыптасқан өзгерістер
динамикасы болашақта мағыналы қаржылық қиыншылықтар туралы, сонымен қатар
банкроттық туралы көрсететін критерийлер мен көрсеткіштерді жатқызуға
болады. Оларға мыналар жатады:
- негізігі өндірісті қызметегі қайталанатын мәнді жоғалтулар;
- ұзақ мерзімді салымдарды қаржыландыру ретінде қысқа мерзімді қарыз
қаражаттарын шамадан тыс көп қолдану;
- өткізілген кредиторлық борыштың бірнеше дағдарыс деңгейінің артуы;
- өтімділік коэффицентерінің тұрақты төмен мәні;
- айналым қаражаттарының дағдарыстық жетіспеушілігі;
- қаражаттар көздерінің жалпы сомасында қарыз қаражаттарының қауіптіге
дейін тұрақты көбейетін үлесі;
- дұрыс емес қайта инвестициялық саясат;
- инвесторлар, кредиторлар және акционерлер алдында міндетемелерді ұзақ
уақыт бойы орындамау (дивидендтерді, проценттерді төлеумен, қарызды
уақытында қайтару қатысында);
- өтіп кеткен дебиторлық борыштың жоғары үлес салмағы;
- нормадан артық жатқан тауарлар мен өндірістік запастардың болуы;
- банк жүйесі мекемелері мен қатынастардың нашарлауы;
- қатысты тиімсіз шарттарда қаржылық ресурстардың жаңа көздерін пайдалану
(мәжбүрлі);
- өндірістік үрдісте іске қосу мерзімі өтіп кеткен құрал-жабдықты
пайдалану;
- ұзақ мерзімді келісімдердің потенциалды жоғалтулары;
- тапсырыстар портфеліндегі қолайсыз өзгерістер.
Екінші топқа қолайсыз жағдайлары ағымдағы қаржылық жағдайды дағдарысты
деп қарауға себеп болмайтын критерийлер мен көрсеткіштер жатқызылады,
сонымен қатар олар белгілі бар жағдайларда, шарттарда немесе қажет іс-
әркеттерді жасамағанда жағдай нашарлауы мүмкін екендігін көрстетеді.
Оларға мыналар жатады:
- басқару аппаратының негізгі қызметкерлерін жоғалту;
- мәжбүрлі тоқтап қалулар, сонымен қатар өндірістік-техникалық үрдістің
ырғақтылығындағы бұзушылықтар;
- шаруашылық субъект қызметінің қаржылық нәтижелерінің қандай да бір нақты
жобадан, құрал-жабдық типінен, активтер түрінен жәе т.б. тым тәуелділігі;
- жаңа жобаның мүмкін болатын және болжанатын табыстылығы мен пайдалылығына
тым артық ставка;
- күтілмеген жағдаймен аяқталатын сот істеріне ұйымның қатысуы;
- басты контрагенттерді жоғалту;
- шаруашылық субъектінің тұрақты техникалық және технологиялық жаңартуды
бағаламау;
- тиімсіз ұзақ мерзімді келісімдер,
- жалпы шаруашылық субъектімен жалпы немесе оның бөлімшелерімен байланысты
саяси тәуекел;
Бұл ұсыныстардың жақсы жақтарына мүмкін болатын банкроттық көзқарасынан
шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайын түсінуге деген жүйелілікті,
кешенді бағытты, кез келген саланың кез келген кәсіпорынының мәнді
жөндеулерсіз қолдануын жатқызуға болады.
Бұл ұсыныстарды пайдаланудағы қиыншылықтар мынада: бір критериялық
жағдайға қарағанда көп критерийлы міндеттер жағдайында шешімдер қабыладау
күрделілігінің жоғары дәрежелілігі.
Бұл критерийлардың критикалық мәндері салалар мен қосалқы салалар
бойынша детальдану керек, ал олардың өңделуі тек белгілі статистикалық
берілгендерді жинақталғаннан кейін орындалуы мүмкін.
Отандық тәжірибеде қолданылатын, ұйымның мүмкін болатын банкроттығының
көзқарасынан қаржылық жағдайды болжау әдістері болып 1995 ж. 12 шілдеде
Қазақстан Республикасы Министрлігімен бекітілген кәсіпорынның баланс
құрылымын бағалау туралы Ережесінде келтірілген критерийлер жүйесі
табылады. Бұл нормативтік құжатқа сәйкес баланс құрылымының қанағаттанарлық
талдауы мен бағалауы келесі көрсеткіштер негізінде жүзеге асырылады:
1) ағымдағы өтімділік коэффиценті;
2) меншікті қаражаттармен қамсыздандыру коэффиценті.
Ұйымның қаржылық жағдайын талдауды өткізудің мақсаты болып баланс
құрылымын қанағаттанарсыз деп, ал ұйымды – төлеуге қабілетсіз деп тану
туралы шешімді негіздеу табылады.
Ұйымның балансын қанағаттанарсыз, ал субъектті – төлеуге қабілетсіз
деп тану үшін келесідей жағдайлардың бірі жасалуы керек:
- есепті кезең аяғына ағымдағы өтімділік коэффиценті мәні 2,0 –ден төмен;
- есепті жылдың аяғына меншік қаражаттарымен қамсыздандыру деңгейі мәні
0,1-ден төмен.
Ағымдағы өтімділік коэффиценті жылдың аяғына (К өа), нормативтік мәні
2-ден төмен болмауы керек, ағымдағы активтердің (Аа) ағымдағы
міндеттемелерге (Ам) қатынасы ретінде анықталады:
К өа = Аа Ам 2 (1)
Меншік қаражаттарымен қамтамасыз етілу коэффиценті (Ккмққе) есепті
жылдың аяғында нормативті мәні 0,1-ден төмен болмауы керек мына формуламен
есептеледі:
Ккмққе = Ма.к. Аа 0,1 (2)
мұндағы: Ма.к. – меншікті айналым капиталы;
Аа – ағымдағы активтер.
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымында ұйымның өз төлемқабілеттілігін
қайта қалпына келтіру үшін төлем қабілеттілікті қайта орнату коэффиценті 6
ай мерзімге келесі түрде есептеледі:
Кқ.к. = Кө а+ Пу По x (Кк тл - Кн тл) Кнорм
тл (3)
мұндағы: Кк тл және Кн тл – есепті кезеңнің соңына және басына ағымдағы
өтімділік коэффицент мәнінің нақты мәні;
Пу – айлардағы төлемқабілеттілікті қалпына келтірудің орнатылған кезеңі;
По – есепті кезең.
Кнорм аө = 2
6 айға тең кезге есептелген мәні 1-ден үлкен төлемқабілеттілікті
қалпына келтіру коэффиценті кәсіпорынның өз төлемқабілеттілігін қалпыну
келтіру нақты мүмкіндігінің бары екендігін көрстетеді. Алты айға есептелген
мәні 1-ден кіші болатын төлемқабілеттілікті қалпына келтіру коэффиценті
кәсіпорында жақын кезде өз төлемқабілеттілігінің жоқтығын көрсетеді.
Баланстың қанағаттанарлық құрылымында (Ка.ө. ( 2 және Км.к.қ.е. (
0,1) қаржылық жағдайдың тұрақтылығын тексеру үшін 3 ай мерзімге
төлемқабілеттілікті жою коэффиценті келесідей есептеледі:
Кж = Кө а + Пу По x (Кс а.ө. - Кб а.ө.) 2
(4)
мұндағы: Пу – айлардағы көрстетілген төлемқабілеттілігін жоюдың орнатылған
кезеңі.
Егер 3 айға есептелген төлемқабілеттілігін жою кэффиценті 1-ден көп
болса, талданатын кәсіпорынның өз төлемқабілеттілігін жоғалтпауға нақты
мүмкіндігі бар. Егер 3 айға есептелген төлемқабілеттілікті жою коэффиценті
1-ден аз болса, оннда талданатын кәсіпорынның өз төлемқабілеттілігін жою
мүмкіндігі бар.
Көптеген отандық ұйымдар банкроттық белгілеріне ұшырайды. Бұл көптеген
ұйымдар ішінен банкроттық үрдісі қаупі төнетіндерді бөліп
көрсетпегендіктен, бұл критерийлер жұмыс істемейтіндігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде ұйымның қаржылық тұрақтылығын болжау үшін, оның
қаржылық стартегиясын таңдау үшін, сонымен қатар тәуекелді анықтау және
банкроттылықты алдын-ал айту үшін экономиклық-математикалық модельдер
қолданылады.
Банкроттылық ықтималдылығын бағалаудың ең көп қолданылатын әдістері
болып белгілі американ экономисті Э.Альтманмен ұсынылған Z модельдер
табылады.
Бұл модельдердің ең қарапайымы болып екіфакторлы табылады. Ол
Э.Альтманның ойынша банкроттық ықтималдылығы байланысты екі негізгі
көрсеткішке негізделеді: субъект активтердің өтімділігін сипаттайтын жалпы
жабу коэффиценті (Кп о) немесе ағымдағы өтімділік коэффиценті
(Кк тл) және қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын қаржылық тәуекелділік
коэффиценті. Бұл көрсеткіштер коэффиценттердің үлестік мәніне көбейтіледі,
сосын нәттижелері қандай да бір тұрақты шамаға жинақталады.
Американдық тәжірибеде коэффиценттедің мынадай үлестік мәндері
анықталып пайдаланылады:
- ағымдығы өтімділік (К тл) немесе жабу (Кп) коэффиценттері үшін
(Кп ) – ( - 1,0736),
- баланс пассивындағы қарыз қаражаттарының үлестік салмақ көрсетекіштеір (
К з) үшін (Кз) – ( + 0,0579);
- тұрақты шама - ( - 0,3877).
мұндағы Z есептеу формуласы келесі түрде болады:
Z = -0,3877 + Ка.ө. х (-1,0736) + Кт x 0,0579
(5)
Ка.ө. = ағымдағы активтер ағымдағы міндеттемелер
Кт = қарыз қаражаттары (міндеттемелер) қарыз көздерінің жалпы шамасы
(жинақталған капитал)
Z = 0 болатын кәсіпорындарда банкроттылқ ықтималдылығы 50% - ке тең.
Егер Z 0 болса, банкроттылық ықтималдылығы 50% -тен төмен және
ол Z азайған сайын төмендейді. Егер Z 0 болса, онда банкроттық
ықтималдылығы 50% - тен жоғары, және ол Z өскен сайын өседі.
Ұйымдардың банкроттық ықтималдылығын болжау үшін нарықтық экономикасы
бар дамыған елдерде Э.Альтманның көп факторлы модельдері кең қолданылады,
олар ұйым балансы, табыстармен шығыстар есебі, сонымен қаапайым артықшылығы
бар акцияладың нарықтық құны негізінде есептеледі. 1968 ж. Онымен болжаудың
бесфакторлы моделі ұсынылды. Банкроттыққа ұшыраған американ фирмаларының
қаржылық жағдайын зерттеу сол саладағы және тура сондай масштабты дамушы
кәсіпорындардың көрсеткіштерімен сәйкестіргенде ол оған банкроттық
ықтималдылығы тәуелді бес негізгі құраушы факторларды анықтауға және
олардың үлестік коэффиценттерін анықтауға мүмкіндік берді. Жалпы түрде
Э.Альтманның моделі былай көрсетіледі:
Z = 1.2xК1 + 1,4xК2 + 3,3xКз + 0,6xК4 + 1,0xК5
(6)
мұндағы К1 және К5 көрсеткіштері келесідей есептеледі:
К1 = меншікті айналым қаражаттары барлық активтер
К2 = бөлінбеген табыс барлық активтер
К3 = проценттер мен салықты төлегенге дейінгі пайда барлық активтер
К4 = меншік капиталы қарыз капиталы
К5 = өткізуден түскен табыс барлық активтер
Zсчет = 1,80 болған немесе төмен жағдайдағы ықтималдылық немесе - өте
жоғары; Zсчет = 1,81 – 2,7 жоғары, Zсчет = 2,8 – 2,9 мүмкін, Zсчет = -
3,0 және жоғары – ықтималдылығы аз.
Басқа да осындай критерийлер белгілі, әсіресе британ ғалымдары Тафлер
және Тишоу 1977ж. төртфакторлы болжау моделін ұсынды.Осы жылы Э.Альтман 5
жыл бойы 70% -ты дәлдікке дейін банкроттық ықтималдығын бақылауға мүмкіндік
беретін жеті факторлы модельді ұсынды. Бұл модельге келесі көрсеткіштер
кіреді: 1) активтер рентабельділігі;2) пайда динамикасы; 3) несие бойынша
кредиттерді жабу коэффиценті; 4) кумулятивті пайда;
5) ағымдағы өтімділік коэффиценті.6) автономия коэффиценті.
7) жинақталған активтер.
Кәсіпорынның банкроттығын болжаудың шетелдік модельдерін қолдану
байқаушылықты талап етеді, өйткені олар бизнес ерекшелігін (мысалы әртүрлі
салалардағы капитал құрылымын) және елдегі экономикалық жағдайды
ескермейді. Оларды пайдалану қазақстандық экономикадағы тұрған пропорциялар
есебінен алдын-ала сипатта болады.
Қазақстандық заңнамаларда баланс құрылымын бағалаудың нормативтік мән
көрсеткіштері салалық спецификаны, талданатын кәсіпорынның өндіріс типін
ескермейді. Бұл екі факторлрар айналым қаражаттарының құрылымын, олардың
айналымдылығын анықтайды, және өз кезегінде меншікті айналым қаражаттармен
қамсыздандырылуын және ағымдағы өтімділік көрсеткіштерінің мәнін орнату
керек. Бұны қалдырып кету кәсіпорын төлемқабілеттілігін бағалауда
қателіктерге әкеледі.
Бакроттық ықтималдылығын талдауда тағы бір жағдай бар. Кез келген
кәсіпорын уникалды. Ол ықтималдылығы төмен жағдайда да банкроттыққа ұшырауы
мүмкін, және керісінше ешқандай мүмкіндігі болмаса да жағдайдан шығуы
мүмкін. Бұл жерде кәсіпорын қызметіндегі басқару шешімдерін қабылдаудағы
субъективизмнның ролі үлкен.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің
мүмкіндігі және объективті қажеттілігі
Кәсіпорынның қойылған мақсатқа жетуі оның өндірістік жүйесінің барлық
элементтері жұмыс істеген кезде, өзара реттеліп балансталған жағдайда ғана
мүмкін болады. Нарықты жағдайда кәсіпорын өзінің ішкі және сыртқы ортасымен
спецификалық ерекшеліктермен байланысқан, күрделі, ашық өндірістік-
экономикалық жүйені сипаттайды. Кәсіпорының ішкі ортасы өндірістің
келесідей төрт элементінің үнемді және жұмысқа қабілетті сәйкестігін
қамтамасыз ететін жағдайлық факторлармен ұйымдастырушы құрылымды
сипаттайды: таза еңбек, еңбек құралдары, еңбек заттары және олардың
жағдайын сипаттайтын ақпарат.
Кәсіпорынның сыртқы ортасы – бұл кәсіпорынның нәтижелілігіне әсер ететін
кәсіпорынға қатысты айнымалылар.
Сыртқы орта факторлардың өзара байланысытылығымен, күрделілігімен,
қимылымен, белгісіздігімен, сонымен қатар ішкі ортаға тікелей және жанама
іс-әрекетімен сипатталады. Сыртқы құрылымның сипатты ерекшелігі болып оның
тұрақсыздығы табылады, өйткені оның кез-келген өзгерісі кәсіпорынның ішкі
ортасына әсер етіп, жағдайының өзгеруін талап етеді. Сыртқы орта жағдайының
өзгерісі кәсіпорынның ішкі ортасына әсер етеді.
Кәсіпорын қызметінде дағдарысқа қарсы басқару бағдарламаларын іс-әрекетке
уақытында енгізе алу мүмкіндігі үшін дағдарыстық басқару симптомдарын көре
алу маңызды. Берілген симптомдар кәсіпорынның қызмет етуі мен дамуын
сипаттайтын көрстекіштер тенденцияларының өзгерісінде байқалады.
Дағдарыстық басқару симптомы болып көрсеткіштердің сәйкессіздігі немесе бір
экономикалық параметрлердің екіншісіне сай болмауы мүмкін. Мысалы, жалақы
өсімінің қарқыны еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан асады. Және де
симптомдар барлық кезде дағдарыстық белгілердің сыртқы көрінісінің астында
жатқан дағдарыс факторлары мен себептерін көрсете бермейтінін білу қажет.
Дағдарыс факторлары болуы мүмкін: өнім сапасының төмендігі, технологиялық
тәртіптің бұзылуы, кредиторлық борыштың үлкен көлемдері. Дағдарыс себептері
болуы мүмкін: республикадағы жалпы экономикалық жағдай, біліктілікті
орындаушылардың болмауы, ынталандыру жүйелерінің жетіспеушілігі; ал
дағдарыс себептеріне теріс тенденциялардың алғашқ белгілерінің пайда болуын
және осы тенденциялардың тұрақтылығын жатқызуға болады.
Кәсіпрын дамуында әртүрлі өзінің фазаларымен байланысатын немесе
таралатын көптеген циклдар бар. Дағдарыс мүмкіндігі және оның болу
ықтимадылығының артуы кәсіпорын дамуының өтпелі кезеңінде, даму циклдары
сатысы арасында кезеңдерде болады. Бұл сатыларды кәсіпорынның біріншіден
екіншіге өтудің аралық процестер ретінде қарастыруға болады.
Дағдарыс жағдайлары кәсіпорынның өмірлік циклының барлық сатыларында
пайда болуы мүмкін. Бірақта дағдарысқа қарсы басқару өмірлік циклдың
белгілі бір сатысында, өндірістің күрт төмендеуі жағдайында ғана басталады.
2- суретте кәсіпорын өмірлік циклы дамуының банкроттықтың дағдарыс
жағдайлары пайда болу себептерімен өзара байланысы көрсетілген.
2 сурет- Кәсіпорынның өмірлік циклы және дағдарысқа қарсы саясат
Қазіргі кезде дағдарысқа қарсы басқарудың тек қана мазұны жағынан ғана
емес ,сонымен қатар мақсаттары мен міндtттеріне де қатысты бірегей түсінік
қалыптасқан жоқ. Біреулер дағдарысқа қарсы басқаруды банкроттық жағдайында
кәсіпорынды жоюмен байланысты таза қаржылық процеске жатқызады. Басқалары
дағдарысқа қарсы басқару деп кәсіпорын менеджерлерінің қызметін түсінеді.
Үшіншілері дағдарысқа қарсы басқаруды персонал мобилизациясы бойынша
жүргізілетін шараларды, арнайы қаржылық процедураларды қосатын кешенді, көп
жоспарлы процесс ретінде қарастырады.
Ең толық болып біздің ойымызша дағдарысқа қарсы басқару дағдарысты алдын-
ала болжаудан оны жою әдістеріне дейінгі шаралар кешені түрінде
қарастырылатын жүйелі көзқарас табылады.
Дағдарысқа қарсы басқару тек қана кәсіпорынды дағдарыстық жағдайдан
шығаруға ғана емес, сонымен қатар дағдарысты көре білуге, оның симптомдарын
талдауға, дағдарыстың теріс салдарын төмендету бойынша шараларды жасағанға
және оның факторларын ары қарай даму үшін пайдалануға бағытталаған.
Дағдарысқа қарсы басқару макроэкономикалық категория болып табылады
және кәсіпорын деңгейінде оны жою немесе сауықтыру кезінде қалыптасатын
өндірістік қатынастарды сипаттайды. Банкроттықты ескерту процестеріне
мыналар жатады:
- сотқа дейінгі санация;
- бақылау;
- сыртқы басқару.
Жою процедураларына мыналар жатады:
- еркінен тыс борышкер –кәсіпорынды сот шешімі бойынша жою;
- кредиторлардың бақылауымен тұрақсыз кәсіпорынды еркімен жабу.
Ескерту және жою процедураларының жиынтығы кең мағынада банкроттықты
сипаттайды. Бұл процедуралардың жиынтығын кең түрде дағдарысқа қарсы
продедуралар түрінде қарастыруға болады. Сәйкесінше, банкроттық
процедуралары дағдарысқа қарсы процедуралардың құрамдас бөлігі болып
табылады.
Дағдарысты кәсіпорынынң қалауы бойыншы тікелей қауіп ретінде қарастыра
отырып, дағдарысытың пайда болуымен байланысты екі аспектіні ескеру қажет:
сыртқы жән ішкі. Сыртқы аспект кәсіпорынның кредиторлар алдында өз
міндеттерін орындаумен байланысты қажет айналым қаражаттарының көлемін
жүзеге асыру мүмкіндігімен байланысты. Ішкі аспект шаруашылық қызметті
жүргізу үшін қажет айналыс қаражаттарының көлемін қамтамасыз ете алу
қабілетімен байланысты. Айналым қаражаттарының қажет шамасын ұстану
кәсіпорынның қаржылық және эквивалентті ресурстар есебінен жүзеге
асырылады.
Дағдарыс жағдайында тұрған кәсіпорынның болашағы жоқ екенін ескеру қажет.
Егер үш айдан соң кәсіпорын банкроттық туралы арбитражды процес бойынша
жауапшы болып шықса, онда кез келген жоспарлары абстрактілі сипатқа ие
болады. Егер кәсіпорын дағдарысты жеңе алса, онда оның болашағы болады,
және ол дағдарысқа дейінгі жағдайдан өзгеше болады, бұрынығыдан сақтану
үшін бас тарту керек болады. Осылайша, кәсіпорын дағдарысы қоршаған орта
параметрлеріне оның қаржылық-шаруашылық переметрлерінің сәйкессіздігінен
болады, ол өз кезегінде дұрыс емес стратегиямен, және нарық талаптарына
әлсіз бейімделуімен түсіндіріледі.
Бұл проблемаларды шешу немесе олардың пайда болу мүмкіндігін жою болып
жасап шығарылған стратегия негізінде жүргізілген кәсіпорынның қайта құрылуы
табылады.
Толық көлемде қайта құрылуды жақындап келе жатқан дағдарыстың бірінші
белгілері кезінде жүргізу қажет: өйткені жақындап келе жатқан банкроттық
зонасында уақыт та, оны жоюға деген қаражаттар да болмайды. Сондықтан,
дағдарыс жағдайынан шығуға ұмтылған кәсіпорынның алдына екі міндет тұр:
- дағдарыс салдарын жою, төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және
қаржылық-экономикалық жағдайды тұрақтандыру;
- дағдарыс себептерін жою, кәсіпорын стратегиясын жасап шығару және
болашақта дағдарыс көріністерінің қайталанбауын болдырмау мақсатында оны
кәсіпорынды қайта құру негізінде жүзеге асыру.
Дағдарысқа қарсы басқару құралы болып кәсіпорының төлем қабілеттілігін
қайта қалпына келтіруге бағытталған шаралар кешені кіретін тұрақтандыру
бағдарламасы табылады. Бұл жерде дағдарысқа қарсы басқарудың принципиалды
ерекшеліктері бар екендігін ескеру қажет. Бұл ерекшеліктер шешімдерді
қабылдау критерийлердің ауысымында. Әдеттегі басқаруда мұндай критерийді
қысқа мерзімде табысты максимизациялауға және ұзақ мерзімді перспективада
дамудың стратегиялық мақсаттарына жетуіне жеткізуге болады. Дағдарыстық
жағдайға кәсіпорыынның өтуі кезінде ұзақ мерзімді аспект өз өзектілігін
жояды, өйткені кәсіпорынның болашағы жоқ, ал қысқа мерзімді аспектте
критерий болып ақша қаражаттарының максимизациясы немесе үнемі табылады.
Дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорынның төлем қабілеттілігін қайта қалпына
келтіру мүмкін болатын кез келген жоғалтуларға жол береді. Дағдарыстың
басталуы ақшалай қаражаттар шығындалуын олардың түсімінен жабу резервтері
болмауы жағдайында артуын білдіреді. Бұл тұрақтандыру бағдарламасының мәні
ақшалай қаражаттарының оларды шығындалуы мен түсімі арасындағы үзілісті
жабуда. Дағдарыс орын жабу ақшалай қаражаттар түсімі артуы есебінен,
сонымен қатар айналысм қаражаттарына ағымдағы қажеттілік азаюы есебінен
жүзеге асырылады.
Ағымдағы шаруашылық қажеттілікті азайту бойынша шаралардың мәні тиімсіз
шығындарды тез және радикалды, максималды төмендетуде. Ең алдымен,
кәсіпорынға рентабельді емес өндірісті тоқтату қажет. Егер өндіріс зиянды
болса және оны сату мүмін емес болса, оны ары қарай зиян болмау үшін
тоқтату қажет. Тек тоқтатылуы бүкіл кәсіпорынның тоқтатылуына әкелетін
өндірістерді тоқтатуға болмайды. Тәжірибеде ағымдағы қаржылық қажеттіліктің
азаюы қарыз міндеттемелерін қайта құрудың қандай да бір формалары арқылы
жүзеге асырылады. Ең қолайлы шара болып дисконтпен қарыз міндеттемелерін
сатып алу табылады. Борышкер-кәсіпорынның дағдарыстық жағдайы оның
қарыздарын құнсыздайды, сондықтан оларды біршама дисконтпен сатып алу
мүмкіндігі пайда болады. Тұрақтандыру бағларламасы рамкасында берілген
шешім тәртібі сатып алуды жүргізу мүмкін болатын жағдайларға сәйкес
анықталады.
Ағымдағы қаржылық қажеттіліктің азаюын жарғылық капиталға қарыздар
конвертациясы есебінен де жүргізуге болады. Конвертация жарғылық капиталды
көбейту жолымен, сонымен қатар кәсіпорынды иемденушілерге өз бөлігін беру
жолымен де жүзеге асырылады.
Қарыздарды қайта құрудың әдістерінің бірі болып тіркелген бағамен
кәсіпорын өніміндерін жабдықтауға форвардты келісім-шарттар болуы мүмкін.
Егер борышкердің берілген өнімде қызығушылығы болса, оған оның алдындағы
кәсіпорын қарызын аванс ретінде ұзақ мерзімді жабдықтаулар ретінде
есептеуге болады. Мұнда келісім-шар бағасы өнімнің болжанған өзіндік құнына
төмен болмау керек.
Дағдарыстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
"Өндірістік кәсіпорындардың банкроттыққа ұшырау мүмкіндігін төмендету
жолдары" ( "Алматы электромеханикалық зауыты" ЖШС-і мысалында) тақырыбына
жазылған
520830 "Экономика" (бакалавр) мамандығының 4курс студенті
Мемлекеттік аттестациялық комиссиясының алдында қорғауға жіберіледі
АЛМАТЫ,
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. ҚР-ҒЫ ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БАНКРОТТЫҚҚА ҰШЫРАУЫН БОЛДЫРМАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1. Банкроттықты болдырмаудың теориялық негіздері
6
2. Банкроттықтың себептері, белгілері мен болжау әдістері
15
3. Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етудің мүмкіндігі және объективті қажеттілігі 26
2. "АЭМЗ" ЖШС-НІҢ БАНКРОТТЫҚ БЕЛГІЛЕРІН ТАЛДАУ 36
2.1. "АЭМЗ" ЖШС-нің экономикалық потенциалын талдау
36
2.2. "АЭМЗ" ЖШС - ң қаржылық жағдайын талдау
48
2.3 "АЭМЗ" ЖШС-нің банкроттық тәуекелінің диагностикасы
67
3. "АЭМЗ" ЖШС-ДЕ БАНКРОТТЫҚҚА ҰШЫРАУ МҮМҮКІНДІГІН ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫ
70
3.1 Нарықтық экономикасы дамыған елдердің дағдарысқа қарсы
басқару тәжірибесі
70
3.2 АЭМЗ ЖШС-ның қаржылық сауықтыру
жолдары 76
ҚОРЫТЫНДЫ
85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТИЗІМІ
87
ҚОСЫМША
90
КІРІСПЕ
Қазақстанның тұрақтылығымен, кейін зкономиканың бірқатар өсуімен
сүйемелденетін. XXI ғасырға енуі ағымдағы мәселелердің үшкірлігін
бәсеңдетті. Бірақ та экономикадағы позитивті тенденциялар Қазақстанның
шаруашылық дамуының негізгі мәселелерінің шешілгендігін, республиканың 90-
шы жылдары зиян келтірген трансформациялы дағдарыстан түбегейлі шыққандығын
дәлелдемейді. Тәуелсіздік жылдары Қазақстан экономикасын трансформациялау
мақсатында жүргізілген антикризистік шаралар жеткіліксіз болды. Қазақстанда
өмір сүруге қабілетсіз шаруашылық жүргізуші субъектілердің қиын-қыстау
көпшілігінің болуы тек қана жүргізіліп жатқан нарықтық өзгерістер жолына
ғана емес, сонымен қатар экономиканың ұзақ мерзімді даму перспективаларына
және әлеуметтік-саяси сипатына байсалды кедергі болды. Республикада
нарықтық қатынастардың нығаю қажеттілігі банкроттықтың ұлғаюына,
антикризистік басқару ролінің күшеюіне әкеледі. Банкроттық - нарықтық
экономикаға тән, объективті экономикалық құбылыс болғанымен, Қазақстанда
оның сауығуына, кәсіпкерлер мен мемлекттің мүддесін қарғауға бағытталған
құрал ретінде қалыптасқан жоқ.
Реформалардың басталуымен банкроттық институтының белсендірілуі
республика экономикалық саясатының басымдылықтарының бірі болып табылады.
Бірақ бұл басымдылық несиенің қол жетіспеушілігінен және кәсіпорындардың
қайта құрылуына инвестициялардың тапшылығынан іске аса алмады. Тәжірибе
көрсеткендей, республикадағы көптеген кәсіпорындардың банкроттылығы, үкімет
төрелерінің үміт күткеніне қарамастан, олардың бәсеке қабілеттілігіне бет
бұрған жоқ.
Мемлекет пен кредиторлардың борышқор-кәсіпорындардың банкроттық процесін
ынталандырғанымен жаңа тиімді меншік иелері табылған жоқ. Себептері
соңшалықты төлем қабілетсіз кәсіпорындардың көтілігінде немесе банкроттық
процедураларын қолданудың бастапқы жағдайында емес, олар тереңірек:
мемлекеттік меншікті асығыс жекешелендіру, банк салымшыларының заңды
қорғанысының болмауы, Қазақстаннан батыс банктеріне миллиондаған
қаржылардың құйылуы және т.б.
Қоғамның Қазақстан экономикасы сандық және сапалық мінездемелер
ұстанымынан өзінің даму кезеңінде тұрғандығы болмысының сезінуі, оның
бәсекелі-нарықтық жағдайда тұрақтылығының бірыңғай теориялық тұжырымдамасын
жетілдіру қажеттілігін анықтайды. Бұл мәселенің қойылуы әкімшілік-әміршілік
жүйенің жұмыс істеу жылдары болмауымен шарттасқан. Сәйкесінше, оған
теорияда да тиісті назар аударылмаған.
Кәсіпорынның банкроттық тәуекелінің ерте диагностикасын жетілдіру өзінің
шешімін қажет ететін жедел мәсәлелерінің бірі. Максималды ерте
диагностиканы талап ету басқарушылық маневр үшін уақыт лагын құру және
кәсіпорынның бастапқы мақсатты нұсқауына жету серпін өтеу қажеттілігінен
туған.
Бұнын барлығы дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - өнеркәсіптік кәсіпорындардың қаржылық-
экономикалық жағдайын комплексті және жүйелік талдау негізінде банкорттыққа
ұшырау мүмкіндігін алдын-алу мен болдырмау жөнінде ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа сәйкес мынадай мәселелерді шешуге әрекет жасалды:
- "банкроттық" категориясының әлеуметтік-экономикалық мазмұның
анықтау;
- кәсіпорындағы кризистік жағдайдың пайда болу шарттары мен
факторларын айқындау;
- кәсіпорынның экономикалық потенциалын, қаржылық жағдайын, банкроттық
жағдайының пайда болу белгілерін талдау және оны алдын-алу бойынша
шараларды ұсыну.
Дипломдық жұмыстың обектісі электромеханикалық жабдықтарды шығаратын
"Алматы электромеханикалық зауыты" болып табылады.
Дипломдық жұмыстың заты "АЭМЗ" ЖШС-де шешімдердің жаңа әдісін талап
ететінбанкроттықты алдын-алудың теориялық және практикалық мәселелерінің
жиынтығы болып табылады.
Зерттеу әдістері: статистикалық, математикалық, экономико-математикалық
модельдер, дискриминантты талдау.
1. ҚР-ғы ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БАНКРОТТЫҚҚА ҰШЫРАУЫН БОЛДЫРМАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банкроттықты болдырмаудың теориялық негіздері
Банкроттық деген сөз барлық қызығушы тұлғалар үшін белгісіздікке
әкелетін фирманың, банктың,ұйымның қызметінің жойылуын білдіретіндіктен жиі
қорқыныш пен үрей туғызады.
Бірақ, бұл тек банкроттықтың салдары ғана. Іс-жүзінде нарықтық
экономикада банкроттықтың ролі зор және кең.
Біріншіден, нарықтық экономика жағдайында банкроттық экономиканы
сауықтыру құралы және экономиканы сауықтыруға, мемлекет пен кәсіпкерлердің
мүддесін қорғауға бағытталған. Банкроттық процедураларын арқасында, мысалы
Қазақстанда осы процедураларға қамтылған кәсіпорындардың жартысы өндірісін
жаңғыртады.
Екіншіден, банкроттық - нарықтық экономикаға тән объективті
экономикалық құбылыс.
Банкроттық, әруақытта кәсіпкерліктің соңғы нәтижесіне жетудің
белгісіздігімен демек, жоғалтулар тәуекелімен түйіндес, нарықтық қатынастар
мәнімен алдын-ала анықталған.
Үшіншіден, өтпелі экономика жағдайында банкроттық көптеген мәселелердің
шешілуіне, сонымен қатар өтелмеген төлемдер, өндіріс дамуына жәрдемдеседі.
Сондықтан да ол ұлттық өндірістің құрылымдық бөлігі болып табылады.
Егер, бұны мойындаса проблеманың шешілуінің басты механизмі автоматты
түрде банкроттық механизмі болуы керек. Бұл механизмді бүкіл дүние жүзінде
қолданады, бірақ бізде меншік пен экономиканың қайта бөлісуі ретінде,
ұлттық өндірушілерді басу механизмі ретінде, экономиканың жандануына қарсы
механизм ретінде қабылданады. Оның нәтижесінде біздің елімізде бұл
механизмнен қорқады, олар толығымен банкроттық процесін қосу жағдайды
нашарлатып кейіннен өндірістің тоқтауына және жұмыссыздықтың көбеюіне
әкеледі дегеннен шығады. Сонымен қатар мемлекеттік экономикалық ҒЗЖ –ның
ұсыныстары да құрастырылған.
Кәсіпорындарды жою және қайта құру агенттігі арқылы банкроттық
процедураларына ұшырайтын кәсіпорыныдарды талдау оларды 2 категорияға
бөлуге болатынын көрсетеді:
- бәсекеқабілетті емес өнімді шығаратын кәсіпорындар, олардың басшылығы
тіпті 10 жыл ішінде (баяғыда оларды жекешелеп) бір себептен жаңартуды,
қайта құруды және өнімді жаңаландыруды өткізе алмайды, ол нашар менеджмент.
Мұндай кәсіпорындардың басшылары мынадай тактиканы таңдап алған: олар
баяғыдан банкке баруды қойған және өздерін және бухгалтерлерді қамтамасыз
ете отырып төмен ликвидті қорларды қарапайым сатумен айналысып ақшалы өмір
сүре береді. Бұл кезде қарыздар өсіп жатады, көлеңкелі экономика осы емес
пе?
- басшылары ақшаларды айналдыру бойынша мақсатқа бағытталған тактика мен
саясатты жүргізіп отырған кәсіпорындар. Олар үшін кәсіпорын – ақша
айналдыру құралы ғана. Мұндай басшылар мен менеджерлердің мақсаты біреу –
ол салықтарды төлемей, жалақыны төлемей және т.б. көп ақшаны шығарып алу.
Өндірісті ұстау үшін минималды мөлшерде тек айналым қаражаттары ұсталады,
бірақ салықтар төленбейді және барлық табыстар басшылардың қалталарына
кетеді. Бұл топ басшыларының кейбіреулері салықтардан қашудың ұзын сызбасы
бойынша жүреді: қарыздарды критикалық нүктеге дейін апарады, банкроттықтың
алдында олар ликвидты активтерді шығарып алады, жаңа кәсіпорынды
ұйымдастырады және таза беттен салықтарды төлемеуді жалғастырады.
Банкроттық бүгінде – экономиканы жаңартудың, төлемқабілетсіздік
дағдарысын құрудың және экономиканы дамудың жаңа сатысына өткізудің ең
тиімді процесі. Осылайша, нарықтық экономика жағдайындағы банкротықтың ролі
үлкен.
Осылайша, ТМД және Қазақстан елдері экономикасында бар болудың
тәжірибесі бұл инститтуттың қызмет етуіндегі көптеген сұрақтарды туғызады.
Бұлардың себеебі аз емес, көбінесе ол теориялық базаның жетіспей
жасалғандығы.
Банкроттық мәнін көрініс ретінде анықтау үшін бұл институттың пайда болу
және даму тарихына көңіл аудару керек, сонымен қатар банкрот сөзінің
этимологиясын қарастыру керек.
Банкротық түсінігі Рим жеке қоғамында енгізілгені. Бастапқыда Рим
империясының азаматы өзіне жүктелген міндеттемелер үшін барлық мүлкімен,
өзінің жеке бостандығымен және жанұя мүшелерінің бостандығымен жауап
беретін. Кредиторға бағыну – кредиторлар өз міндеттемелерін орындату үшін
қолданылатын әдістер. Сауда байланыстарының ары қарай дамуы және кеңеюі
банкроттыққа деген жай көзқарасқа әкелді. Жәймендеп ауырлық орталығы төлем
қабілетсіз борышкерді қылмыстық жазалаудан оның мүлкін төлеттіріп алуға
ауыстырылды. Борышкерді төлем қабілетсіз деп танудың процесі мен тәртібі
реттеле бастады. Рим құқығы кредитор қызығушылықтарын сөзсіз қорғау
приципіне негізделді және мүлік жетіспеушілігі анықталған кезден бастап
қолдан жасалған және шынайы түрдегі банкроттықты бөлмеді, борышкер барлық
жағдайларда қамауға алынды, ол борышкер іс-әрекеттерін шектеудің шарасы
және банкроттық мүлкін алып алудың процесінің басталуы болды. Сонымен
қатар, борышкердің кредитормен шешілудің кез-келген сатысында әлемдік
келісімдерге келу дәстүрі пайда болды.
Сонымен қатар дәл осы Көне Рим империясының заңгерлері басқа елдерде кең
өріс алған борышты қайтармағандығы үшін қылмыстық және мүліктік
жауапкершілік жиынтығы туралы Концепцияны бірінші болып жасағандығын ескеру
керек.
Банкрот сөзінің этимологиясы ортағасырлық Италияның XII ғасырында
орындық, сөрені немесе айырбасшының жұмыс орнын білдіретін banca -
орындық, және rote - сынған дегенді білдіретін итальян сөздерінен шыққан.
Осылайша, сынған орындық көпестердің және айырбасшылардың
төлемқабілетсіздік белгілері болды, ал банкрот сөзінің өзі жалпы мәнге
иеленді , осылайша дәрменсіз борышкерді айтатын болды.
Банкроттықтың дамуы негізгі ролі Англияда, бұл институт өз басталуынан
осында ерекшелікке ие болды. Бұл елде тіпті 1543ж.өзінде қарыздың
төлемсіздіктері туралы сот істерінің қарастырылу негізіне қарыз барын
дәлелдеу емес, ал оны жабу мүмкіндігі жатқызылды. Кейінгі жылдары
банкроттыққа алып келетін жалған келісімдер туралы заңдар жетілдіріледі,
басты назар борышкерлерден мүліктер мен қаржылық қаржаттарды тығу
фактілеріне, саналы түрде қарызды біреуіне төлеп екіншісіне зиян келтіруіне
аударылады.
Ресейде банкроттық институты европалық елдермен қатар жүргізілді және
оның құқықтық реттелуінде үш негізгі сатыны бөліп көрсетуге болады. Бірінші
саты – революцияға дейінгі. Банкроттық институты дамуының бұл сатыны
Ресейде көбінесе кредиторлардың қызығушылығын сипатайтын дәрменсіздік
процедурасын өткізуге кредиторлар аралық бағыт ерекшелейді.
Екінші саты – ЖЭС кезеңі. Бұл кезеңнің дәрменсіздікті (банкротттықты)
құқықтық реттеудің негізгі сипаттамасы болып қызығушылықтары ең алдымен
мемелкет алдындағы міндеттемелер қорғалып орындалатын процестің барлық
сатыларындағы үкіметтің өктемдік ролі.
Үшінші саты – Ресейдегі дәрменсіздік институтының дамуы – оның басталуы
1992ж. Банкроттық процедурасын реттеу қажеттілігі КСРО басшыларымен
нарықтық экономикаға өтуді жариялаудан басталды.
Тәуелсіздікті алғанға дейінгі Қазақстандағы банкроттық дамуының тарихы
және Ресейдегі банкроттық дамуының тарихы өзара бүтін және жалпы ретінде
сәйкес келеді.
Жоспарлық рельстерден нарықтыққа өту рельстері банкроттық механизмінің
іс-әрекетін енгізуді талап етті.
Нарықтық экономика – біржақты емес экономика, онда әдетте мемлекеттік
сонымен қатар жеке кәсіпорындар бар, және де кәсіпорын иеленушілері болып
мемлекет және де жеке тұлғалар табылатын аралас экономикалы сектор
табылады. Нарықтық экономиканың тиімділігі оны бұл мақсаттарда банкроттық
механизмін пайдаланып бәсекеқабілетті емес элементтер жүйелерінен шығарудың
тұрақты шығару арқылы қамтамасыз етіледі.
Қазақстанда жалпы банкроттық механизмін жасап шығару және іске енгізуге
қол жеткендігін мойындау керек. Тәелсіздік алғаннан бергі кезеңде сәйкес
заңды-нормативті база қалыптасты, банкроттық бойынша мамандар саны
дайындалған, банкроттық және банроттық процедураларды өткізу туралы істерді
соттық қарастырудың белгілі бір тәжірибесі жасалған.
Қазіргі кезде белгілі бір дәрменсіздікті және банкротықты біршама
пайдаланудың әртүрлі варианттары кездеседі. Отандық және әлемдік
әдебиеттерде банкроттықтың бірегей анықтамасы жоқ. Мысалға, қазіргі
ресейлік заңнамаларда дәрменсіздік және банкроттық түсініктері тепе-
тең. Тіпті банкротық сөзінің қалыптасқан әсерлесуін назарға алатын болсақ
та дәрменсіздік пен банкроттықтың американдық вариантын қолданған дұрыс
болар еді. Осылайша, АҚШ-та банкроттық процедуларына қатысты жүргізілген
тұлға өндіріс кезінде дәрменсіз болып саналады, ал сот шешімінен кейін
банкрот болып саналады.
Банкроттық түсінігі өзара байланысты экономикалық және заңды
қатынастардың кең аймағын қамтиды, ол берілген көріністің табиғатына
әртүрлі көзқарастар мен сипттардың көзі болып табылды. Құқықтық бағыт
тұрғысынан банкроттық төлемқабілетісіздіктің заңды дәләлі, ол оны жою үшін
негіз болып табылады. Банкроттық берілген контекстте заңгерлермен
дәрменсіздік синонимі ретінде қолданылады, заңдарда бұл екі термин
қолданылатыны жай емес.
Банкроттықтың мақсаттарын, міндеттері мен функцияларының өз
түсінігіне жүгіне отырып қазақстандық ғалымдар өз анықтамаларын береді.
Банкроттық – бұл шаруашылық жүргізудің экономикалық дәрменсіздігі, уақытша
сипатты емес шаруашылық соттың шешімімен жарияланған қарыз міндеттемелері
бойынша төлем қабілетсіздігі.
Өз мәні бойынша – банкроттық нарықтық экономиканың дұрыс көрінісі,
бәсекелік күрестің өзіндік процесі, онда әлсіз кәсіпкерлік құрылымдар өз
шаруашылық қызметін толықтырады. Банкроттық бәсекелік күрестің нәтижесі
ретінде өндіріс дамуын, кәсіпкерлік ынтаны ынталандырады.
Банкроттықтың болуын дағдарысытың 2 формасымен анықтайды:
- кредиторлармен жарияланған талаптардың жалпы сомасы заңмен орнатылған
150 минималды айлық есептік көрстекішінен төмен болмағанда;
- кәсіпорын ағымдағы төлемедерін тоқтатып, сәйкес міндетті орындаудың
мерзімі басталуынан үш ай ішінде кредиторлардың талаптарын орындауды
қамтамасыз ете алмаса және қабілетті болмаса.
Әртүрлі елдердің заңдарында қабылданған құқықтық формалар мен әдістердің
әртүрлілігінде барлық заңдық жүйелерде орталық орынды меншік құқығы және
оның кепілдемелері (немесе мұндайдың жоқтығы) алады. Борышкерді дәрменсіз
(банкрот) деп жариялау немесе борышкердің өзінің дәрменсіздігі (банкротығы)
туралы жариялауы бұл құқық мүлкін өткізу (жою) үшін жүргізіледі. Құқық
заңды тұлғаны сотпен дәрменсіз деп жариялаудың жариясына айналады. Заңды
тұлғаны жою оның басқа тұлғаларға құқықтық берілуі тәртібінде құқықтар мен
міндеттемелерінің өтуінсіз тоқтауына әкеледі. Сондықтан көптеген
зерттеушілердің ойы бойынша банкроттық категория ретінде көбінесе заңды
қатынастарды сипаттайды. Құқықтық бағыт тұрғысынан банкроттық – бұл сотпен
(арбитражды сотпен) танылған немесе боышкермен жарияланған міндеті
төлемдерді төлеу бойынша міндетті орындау және (немесе) ақшалай міндеттері
бойынша кредиторлардың талаптарын толығымен қанағаттандыруға борышкердің
қабілетсіздігі.
Құқықтық толтырылусыз қарыз қатынастары мүмкін емес болатыны сөзсіз,
бүгінде банкроттық бойынша әдебиеттерде оны анықтауға деген құқықтық бағыт
басым болатыны кездейсоқ емес.
Құқықтық бағытқа сәйкес, банкроттық – заңды тұлғаны жою бойынша негіз
болып табылатын оның төлем қабілетсіздігінің заңды дәлелі. Құқықтық
бағғыттың конституциялық бағытталуы - сотпен дәлелденген
төлемқабілетсіздік. Сәйкесінше, сотқа дейінгі төлемқабілетсіздік бұл
көзқарастан кәсіпорын құқықтық көзқарастан ондай болып табылмайды.
Бұл контекстте төлемқабілетсіздік және дәрменсіздік түсініктерін
нақты бөлу қажеттілігі пайда болады. Қазақстандық ғалымдар нақты жауаптар
береді. Төлемқабілетсіздік – бұл орындау мерзімдері болған ақшалай
сипаттағы ақшалай міндеттемелер мен басқа да талаптарды борышкердің орындау
қабілетсіздігі. Кәсіпорынды банкрот деп жариялау мақсатында дәрменсіздік
деп бюджет және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ету
қабілетсіздігін қосқанда тауарларды төлеу бойынша (жұмыстарды,
қызметтерді) кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру қабілетсіздігі
түсіндіріледі.
Біздің көзқарасымыз бойынша, қарыз қатынасындағы зерттеудің бастапқы
нүктесі болып органикалық байланысқан бірақ өзара жеке жақтардың бөлінуі
болуы керек: экономикалық мазмұны және заңды форма, бірақта бұл жерде
олардың араласуы және де қарама- қарсы қойылуы мүмкін емес. Банкроттыққа
деген экономикалық құқытық бағыт кездейсоқ емес және оны таза экономикалық
немесе таза құқықтық көрініс ретінде қарастыру құқықтық жағдайдан дұрыс
емес.
Экономикалық бағытта банкроттықты анықтау үшін бұрыштың негізіне
шаруашылық субъектінің дәрменсіздігіне әкелетін себептерді зерттеуді қояды.
Банкроттық макро және микроэкономикалық өлшемдерде қарастырылады,
бірінші бағыт қазіргі экономикалық теорияның, нарықтар теориясының
жағдайлары мен қортындыларына, екіншісі – банкроттықа әкелген механизмдер
мен экономикалық себептерді ашып көрсетуге, нарық теорияларына негізделген.
Егер банкроттық макроэкономикалық көзқарастан құрылымдық қайта құру мен
экономиканы реформалаудың құралы болса, микроэкономикалықтан бұл
дағдарыстың белсенді формасы. Әрине, бұл форманы түсінуде бірнеше
ерекшеліктер бар. Ең кең таралғаны болып банкроттық дағдарыстың ең шекті
көрінісі түрінде қаралатыны табылады.
Сонымен қатар кез – келген шаруашылық субъект дағдарысытың әртүрлі
түрлеріне (экономикалық, қаржылық, өндірістік) ұшырауы мүмкін және
банкроттық солардың бірі болып сипатталады. Банкроттықты бұл жағдайда
қаржылық дағдарыс, яғни шаруашылық субъекттің өзінің ағымдағы
міндеттемелерін орындау қабілетсіздігін ретінде түсіну керек. Бірақта
шаруашылық процесінде кәсіпорындар одан да басқа экономикалық дағдарысқа
(компанияның материалдық ресурстары тиімсіз пайдаланылған жағдайда) және
басқару дағдарысына (еңбек ресурстарын тиімсіз пайдалану, қоршаған орта
талаптарына басқару шешімдерінің адекватты емес көзқарасы және т.б.)
ұшырауы мүмкін.
Осыдан шыға отырып банкроттық түсінігін анықтаудың экономикалық бағыты
біздің көзқарасымыз бойынша, келесідей түсініктемеден тұрады: Банкроттық –
бұл қызметтің тоқталуына әкелген өндірістік функциялар мен міндеттерді
орындау үшін ақшалай-қаржылық ресурстардың бар болуымен немесе олардың
жетіспеушілігімен, жоқтығымен байланысты тікелей кәсіпорында пайда болған
экономикалық дағдарыс.
Басқа сөзбен айтқанда экономикалық бағыт кәсіпорынның банкроттықтың
экономикалық механизмдерін қаржылық дағдарыс ретінде, құқықтық бағыт
дәрменсіздік фактісі расталғаннан кейінгі кәсіпорынды жоюдың
ұйымдастырушылық-құқықтық механизмі ретінде , яғни қаржылық банкроттық
ретінде қарастырады. Ол макроэкономикалық, микроэкономикалық және қоғамдық
аспекті бар банкроттықтың күрделі табиғатынан шығады: банкроттық экономика
көзқарасынан және банкроттық жою процесі ретінде.
Банкроттық түсінігінің сонымен қатар оның анықтамасын ерекшелейтін екі
жақты аспектісі бар. Шетелдік теорияда және тәжірибеде банкроттық процесс
ретінде қарастырылады. Бірінші жағдайда – бұл процедурасында борышкер
мүлкін жою жатқан заңды процесс. Банкроттықтың екінші анықтамасы дәрменсіз
борышкердің оның кредиторларымен қатынастарды реттеу процедурасымен
байланысты. Мұндай екіжақты бағыт банкроттық табиғатының күрделілігімен
негізделген. Жоғарыда аталған екеуінен, ең дұрысы деп екінші анықтаманы
санау керек, өйткені банкроттық процесіне тек жою процесі ғана емес,
процедуралардың кең спектрі кіреді.
ТМД елдерінде, сонымен қатар Қазақстанда банкроттық түсінігіне деген
құқытық бағыт басым, ол экономикалық жасаулардың жоқтығымен байланысты, ал
банкроттық туралы заң банкроттық мәселелерін жүйелейтін жалғыз ғана құжат
болып шығады. Екінші жағынан банкроттық туралы түсінік экономикадағы
құқықтық қатынастарды заңды бекітудің әдісі ретінде, сәйкес экономикалық
қатынастардан ерте тариха түрде қалыптасқан. Бірақ заңды процестер
экономикалық көріністердің терең мазмұнын сипаттай алмайды, құқықты формал
макроэкономикалық қатынастарды тек бекітеді. Осылайша, кәсіпорын оның
дәрменсіздігі сотпен жарияланғаннан кейін ғана, сонымен қатар егер де ол
өзінің банкроттығы және жойылуы туралы ресми түрде жарияласа ғана банкрот
болып жарияланады.
Осылайша, біз банкроттықты анықтауға деген әртүрлі бағыттардың қарама-
қайшылығын көреміз. Көптеген сұрақтар туады, оның ең маңыздысы: банкроттың
айтылған бағыттарының қайсысы бүгінгі таңда қолдануға болатын және
банкроттық теориясында қолданылады.
Т.И.Мухамбетовтың пікіріне сәйкес олардың әрқайсысының бар болуға құқығы
бар және олардың әрқайсысы банкроттықа дееген қатынастар жағын қарастырады.
Егер де экономикалық бағыт банкроттыққа әкелген себептерге, банкроттықтың
экономикалық табиғатына негізделсе сонымен қатар кәсіпорынның дағдарыстан
шығу мәселелері қарастырса, құқытық бағыт банкроттықты заңды реттеуге
негізделген.
Тек көріністің ішкі жағдайын көру, ондағы тұрақты байланыстарды, мәнді
ерекшеліктерді анықтау белгілі сипаттамасы туралы жалпы сипат береді.
Банкроттықтың мазмұнын сипаттайтын экономикалық негізін елемеу күрделі
теріс салдарға әкелуі мүмкін. Шаруашылық өмірдің императивтері банкроттық
категориясында ең алдымен критериалды белгілерді бөлуді талап етеді.
Банкроттық – бұл нарықтық экономикадағы экономикалық объективті көрініс.
Ол сәйкесінше кәсіпкерліктің шекті нәтижелеріне жетуінің белгісіздігімен,
сәйкесінше жоғалту тәуекелімен байланысқан нарықтық қатынастардың мәнімен
анықталған. Нарық тәукелсіз мүмкін емес, және де тәуекел нарық үшін оның
шаруашылық субъектілерінің ерекшелігіне байланысты тұрақты және болмауы
мүмкін емес жағдай.
Осылайша, банкроттық деп кредиторлармен борышкерлердің арасындағы
соңғылардың төлем қабілетсіздігі және құқықтық формаларға сәйкес бекітілген
өз міндеттемелері бойынша қарыздармен өз уақытылы төлемдерінің
мүмкінсіздігі себебі бойынша қатынастарды сипаттайтын экономикалық құқықтық
категорияны түсінеді. Бүгінде экономикалы-құқықтық бағыт басым болғанымен,
соңғы кезде банкроттық тәжірибесінде оның экономикалық жақтары көріне
бастады.
1.2 Банкроттықтың себептері, белгілері мен болжау әдістері
Біздің мемлекетіміздің тұруы кезінде экономикаға өнеркәсіптің құлдырауы,
экономикалық дағадарыс, инвестициялардың жоқтығы, ақша-несие қатынастарының
күшейтілуі сияқты құбылыстар тән болды, ол әлбетте шаруашылық
субъектілерінің дәрменсіздігіне әкелді.
Банкроттықтың пайда болуының негізгі себептері ретінде келесілерді
келтіруге болады:
1) шаруашылық жүргізумен байланысты объективті себептер:
- қаржылық, ақшалай, несиелік, салық жүйесінің, экономиканы реформалаудың
нормативті және заңды базасының жетілмегендігі;
- инфляцияның біршама жоғары деңгейі.
2) тікелей шаруашылық жүргізуге қатысты субъективті себептер:
- басшылардың банкроттықты көре алу және оны болашақта болжаудағы
қабілетсіздігі;
- сұраныстың нашар зерттелуі салдарынан сату көлемдерінің төмендеуі,
өткізу торабының, жарнаманың болмауы;
- өндіріс көлемдерінің азаюы;
- өнім сапасы мен бағасының төмендігі;
- кейбір өнім түрлері бағаларының аналогиялық, бірақ жоғары сапалы
импортты бағаларға жақындығы;
- өтелмеген жоғары шығындар;
- өнімнің төмен рентабельділігі;
- өндірістің өте үлкен циклы;
- көп қарыздар, өзара өтелмеген төлемдер;
- басқарудың көне мектеп менеджер-өкілдерінің нарық қалыптасуының тұрақты
нақтылығына әлсіз бейімділігі, олардың жоғары сұранысқа ие өнім шығаруды
орнатудағы ынталарын көрсете алмауы, тиімді, бағалық және инвестициялық
саясатты таңдай алмауы;
- кәсіпорын капиталы ұдайы өндірісінің экономикалық механизмінің тепе-
теңдігінің бұзылуы.
Қазіргі қазақстандық экономика жақында дамыған социализм экономикасы деп
аталды. Ол ондаған жылдар бойы қалыптасты және нарықтық экономикаға таныс
емес бірқатар сипаттамалар қатарына ие болды.
Осылайша кәсіпорын табыстары кәсіпорындармен өнімді тиеу кезінде
алынатын. Халық шаруашылығын басқарудың жоғарғы деңгейлерінде бұл табыстар
жинақталып, үлестірілді. Жартылай олар кәсіпорындарға қайтарылды, бірақ
табылған емес, алынған ретінде.
Кәсіпорындар орталықтандырылған түрде капиталды салымдарды, жалықы
қорын алды, осылайша іс-сапар шығындарына дейін, яғни нақты түрде олар
шығындардың тұрақты жүйесі жағдайына қойылды, ол ешқашанда кәсіпорынның
нақты пайдалылығымен байланыстырылмады.
Осы ерекше сипаттамалардың жиынтығы көптеген қазақстандық
компаниялардың экономиканы реформалау жағдайларында банкроттық пен
дағдарысқа бейімділігін анықтады.
Қазақстанда жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның банкроттыққа айналу
үрдісін келесі түрде көрсетуге болады: (1 –сурет)
дағдарыс
1 сурет- Кәсіпорын дәрменсіздігінің даму үрдісі
Бірінші саты – бұл Кәсіпорын дағдарысының алғышарттары ол үшін ең
алдымен кәсіпорын алдына қойылған және қалыптасқан ағымдағы міндеттердің
үштен бір бөлігінің орындалуы немесе мүлдем орындалмауы, кәсіпорын дамуының
мақсатты орнатулары мен оған жету жолдары арасындағы жанжалдың тереңдеуі
тән. Бірақ бұл сатының басталуы өте күрделі, өйткені қойылған
міндеттемелерді жартылай орындамауды өзгертілген объекивті факторлар
есебіне жатқызуға болады, ал кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің
көрсеткіштері өзгерісіз қалуы мүмкін.
Екінші саты – бұл Кәсіпорын дағдарыстарының дамуы сатысы. Ол
талданатын кәсіпорынның қаржылық-шаруышылық қызмет көрсеткіштерінің
нашарлауымен сипатталады, ол өтімдлік дағдарысына алып келеді. Кәсіпорын
дағдарысының бірінші сатысының аяқталуын және екіншісінің басталуын
кәсіпорын іскерлік белсенділігінің негізгі көрстекіштерінің тез ауытқуы
бойынша, кәсіпорынның құнды қағаздар нарығындағы жағдайы бойынша
салыстармалы жеңіл сәйкестендіруге болады. Екіншінің аяқталу және үшіншінің
басталу сатысы өтімділік көрстекіштерінің нашарлауымен және төлем
қабілетісіздік жағдайының басталуымен сипатталады.
Үшінші саты - бұл Кәсіпорын дағдарысы сатысы. Бұл саты кәсіпорынның өз
міндеттемелері бойынша жауап беру қабілеттілігінің болмауымен сипаталады.
Бұл сатыда кәсіпорын дилемманың алдына қойылған: жойылу немесе қайта
құрылу.
Кез келген кәсіпкер үшін банкроттық қалаусыз екендігі бәріне белгілі.
Сондықтан кәсіпкер қауіпті сигнал болатын негізгі көрсеткіштерді білуі
қажет. Тәжірибе көрсеткендей, мұндай көрстекіштерге мыналар жатады:
- өндірістік қызметтегі көп уақытқа созылған үзілістер (тоқтап қалулар);
- меншікті қаражаттардың тұрақты жетіспеушілігі және өткізілген
міндеттемелерді өтей алу қабілетсіздігі;
- кредиторлық борыштың тез көбеюі;
- дұрыс қызметті ұстау үшін біршама қысқа мерзімді қарыз қаражаттарын
тартудың өспелі қажеттілігі;
- өтіп кеткен дебиторлық борыштың жоғары үлес саламағы;
- қалып қойған тауарларға және өтімді емес өндірістік запастарға қоймаларды
толтыру;
- несие қабілеттілігінің төмен индексі;
- тиімді іскер серіктестерді немесе өндірілетін өнім тапсырушыларды
жоғалту;
- кәсіпорын акцияларының нарықтық құнының төмендеуі;
- әртүрлі себептермен жетекші және ең тәжірибелі мамандардың және т.б.
кәсіпорыннан кетуі;
Келе жатқан банкроттықтың бірінші сигналдары ретінде қаржылық
қызметтердің жұмыстары туралы көрсететін қаржылық есеп берудің ұсталуын,
сонымен қатар баланс құрылымындағы және табыстар мен шығыстар туралы есеп
берудегі тез өзгерістерді көруге болады.
Баланстың қанағаттандырылмайтын құрылымы – бұл борышқор мүлкінің
жеткіліксіз өтімділік дәрежесімен байланысты кредиторлар алдында мүлік
есебінен міндеттемелер өз уақытында орындалмауы қамтамасыз етілмеуі мүмкін
болатын борышқор міндеттемелері мен мүлкінің жағдайы.
Ұйым банкроттығының ықтималдылығын бағалау үшін аудиттеу тәжірибесі
бойынша комитетпен (Ұлыбритания) ұсынылған дағдарыс көрстекіштерінің
тізімін құрайтын формальданған емес критерийлер жүйесін пайдалануға болады.
Бұл көрсеткіштерді екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа қолайсыз ағымдағы жағдайлары немесе қалыптасқан өзгерістер
динамикасы болашақта мағыналы қаржылық қиыншылықтар туралы, сонымен қатар
банкроттық туралы көрсететін критерийлер мен көрсеткіштерді жатқызуға
болады. Оларға мыналар жатады:
- негізігі өндірісті қызметегі қайталанатын мәнді жоғалтулар;
- ұзақ мерзімді салымдарды қаржыландыру ретінде қысқа мерзімді қарыз
қаражаттарын шамадан тыс көп қолдану;
- өткізілген кредиторлық борыштың бірнеше дағдарыс деңгейінің артуы;
- өтімділік коэффицентерінің тұрақты төмен мәні;
- айналым қаражаттарының дағдарыстық жетіспеушілігі;
- қаражаттар көздерінің жалпы сомасында қарыз қаражаттарының қауіптіге
дейін тұрақты көбейетін үлесі;
- дұрыс емес қайта инвестициялық саясат;
- инвесторлар, кредиторлар және акционерлер алдында міндетемелерді ұзақ
уақыт бойы орындамау (дивидендтерді, проценттерді төлеумен, қарызды
уақытында қайтару қатысында);
- өтіп кеткен дебиторлық борыштың жоғары үлес салмағы;
- нормадан артық жатқан тауарлар мен өндірістік запастардың болуы;
- банк жүйесі мекемелері мен қатынастардың нашарлауы;
- қатысты тиімсіз шарттарда қаржылық ресурстардың жаңа көздерін пайдалану
(мәжбүрлі);
- өндірістік үрдісте іске қосу мерзімі өтіп кеткен құрал-жабдықты
пайдалану;
- ұзақ мерзімді келісімдердің потенциалды жоғалтулары;
- тапсырыстар портфеліндегі қолайсыз өзгерістер.
Екінші топқа қолайсыз жағдайлары ағымдағы қаржылық жағдайды дағдарысты
деп қарауға себеп болмайтын критерийлер мен көрсеткіштер жатқызылады,
сонымен қатар олар белгілі бар жағдайларда, шарттарда немесе қажет іс-
әркеттерді жасамағанда жағдай нашарлауы мүмкін екендігін көрстетеді.
Оларға мыналар жатады:
- басқару аппаратының негізгі қызметкерлерін жоғалту;
- мәжбүрлі тоқтап қалулар, сонымен қатар өндірістік-техникалық үрдістің
ырғақтылығындағы бұзушылықтар;
- шаруашылық субъект қызметінің қаржылық нәтижелерінің қандай да бір нақты
жобадан, құрал-жабдық типінен, активтер түрінен жәе т.б. тым тәуелділігі;
- жаңа жобаның мүмкін болатын және болжанатын табыстылығы мен пайдалылығына
тым артық ставка;
- күтілмеген жағдаймен аяқталатын сот істеріне ұйымның қатысуы;
- басты контрагенттерді жоғалту;
- шаруашылық субъектінің тұрақты техникалық және технологиялық жаңартуды
бағаламау;
- тиімсіз ұзақ мерзімді келісімдер,
- жалпы шаруашылық субъектімен жалпы немесе оның бөлімшелерімен байланысты
саяси тәуекел;
Бұл ұсыныстардың жақсы жақтарына мүмкін болатын банкроттық көзқарасынан
шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайын түсінуге деген жүйелілікті,
кешенді бағытты, кез келген саланың кез келген кәсіпорынының мәнді
жөндеулерсіз қолдануын жатқызуға болады.
Бұл ұсыныстарды пайдаланудағы қиыншылықтар мынада: бір критериялық
жағдайға қарағанда көп критерийлы міндеттер жағдайында шешімдер қабыладау
күрделілігінің жоғары дәрежелілігі.
Бұл критерийлардың критикалық мәндері салалар мен қосалқы салалар
бойынша детальдану керек, ал олардың өңделуі тек белгілі статистикалық
берілгендерді жинақталғаннан кейін орындалуы мүмкін.
Отандық тәжірибеде қолданылатын, ұйымның мүмкін болатын банкроттығының
көзқарасынан қаржылық жағдайды болжау әдістері болып 1995 ж. 12 шілдеде
Қазақстан Республикасы Министрлігімен бекітілген кәсіпорынның баланс
құрылымын бағалау туралы Ережесінде келтірілген критерийлер жүйесі
табылады. Бұл нормативтік құжатқа сәйкес баланс құрылымының қанағаттанарлық
талдауы мен бағалауы келесі көрсеткіштер негізінде жүзеге асырылады:
1) ағымдағы өтімділік коэффиценті;
2) меншікті қаражаттармен қамсыздандыру коэффиценті.
Ұйымның қаржылық жағдайын талдауды өткізудің мақсаты болып баланс
құрылымын қанағаттанарсыз деп, ал ұйымды – төлеуге қабілетсіз деп тану
туралы шешімді негіздеу табылады.
Ұйымның балансын қанағаттанарсыз, ал субъектті – төлеуге қабілетсіз
деп тану үшін келесідей жағдайлардың бірі жасалуы керек:
- есепті кезең аяғына ағымдағы өтімділік коэффиценті мәні 2,0 –ден төмен;
- есепті жылдың аяғына меншік қаражаттарымен қамсыздандыру деңгейі мәні
0,1-ден төмен.
Ағымдағы өтімділік коэффиценті жылдың аяғына (К өа), нормативтік мәні
2-ден төмен болмауы керек, ағымдағы активтердің (Аа) ағымдағы
міндеттемелерге (Ам) қатынасы ретінде анықталады:
К өа = Аа Ам 2 (1)
Меншік қаражаттарымен қамтамасыз етілу коэффиценті (Ккмққе) есепті
жылдың аяғында нормативті мәні 0,1-ден төмен болмауы керек мына формуламен
есептеледі:
Ккмққе = Ма.к. Аа 0,1 (2)
мұндағы: Ма.к. – меншікті айналым капиталы;
Аа – ағымдағы активтер.
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымында ұйымның өз төлемқабілеттілігін
қайта қалпына келтіру үшін төлем қабілеттілікті қайта орнату коэффиценті 6
ай мерзімге келесі түрде есептеледі:
Кқ.к. = Кө а+ Пу По x (Кк тл - Кн тл) Кнорм
тл (3)
мұндағы: Кк тл және Кн тл – есепті кезеңнің соңына және басына ағымдағы
өтімділік коэффицент мәнінің нақты мәні;
Пу – айлардағы төлемқабілеттілікті қалпына келтірудің орнатылған кезеңі;
По – есепті кезең.
Кнорм аө = 2
6 айға тең кезге есептелген мәні 1-ден үлкен төлемқабілеттілікті
қалпына келтіру коэффиценті кәсіпорынның өз төлемқабілеттілігін қалпыну
келтіру нақты мүмкіндігінің бары екендігін көрстетеді. Алты айға есептелген
мәні 1-ден кіші болатын төлемқабілеттілікті қалпына келтіру коэффиценті
кәсіпорында жақын кезде өз төлемқабілеттілігінің жоқтығын көрсетеді.
Баланстың қанағаттанарлық құрылымында (Ка.ө. ( 2 және Км.к.қ.е. (
0,1) қаржылық жағдайдың тұрақтылығын тексеру үшін 3 ай мерзімге
төлемқабілеттілікті жою коэффиценті келесідей есептеледі:
Кж = Кө а + Пу По x (Кс а.ө. - Кб а.ө.) 2
(4)
мұндағы: Пу – айлардағы көрстетілген төлемқабілеттілігін жоюдың орнатылған
кезеңі.
Егер 3 айға есептелген төлемқабілеттілігін жою кэффиценті 1-ден көп
болса, талданатын кәсіпорынның өз төлемқабілеттілігін жоғалтпауға нақты
мүмкіндігі бар. Егер 3 айға есептелген төлемқабілеттілікті жою коэффиценті
1-ден аз болса, оннда талданатын кәсіпорынның өз төлемқабілеттілігін жою
мүмкіндігі бар.
Көптеген отандық ұйымдар банкроттық белгілеріне ұшырайды. Бұл көптеген
ұйымдар ішінен банкроттық үрдісі қаупі төнетіндерді бөліп
көрсетпегендіктен, бұл критерийлер жұмыс істемейтіндігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде ұйымның қаржылық тұрақтылығын болжау үшін, оның
қаржылық стартегиясын таңдау үшін, сонымен қатар тәуекелді анықтау және
банкроттылықты алдын-ал айту үшін экономиклық-математикалық модельдер
қолданылады.
Банкроттылық ықтималдылығын бағалаудың ең көп қолданылатын әдістері
болып белгілі американ экономисті Э.Альтманмен ұсынылған Z модельдер
табылады.
Бұл модельдердің ең қарапайымы болып екіфакторлы табылады. Ол
Э.Альтманның ойынша банкроттық ықтималдылығы байланысты екі негізгі
көрсеткішке негізделеді: субъект активтердің өтімділігін сипаттайтын жалпы
жабу коэффиценті (Кп о) немесе ағымдағы өтімділік коэффиценті
(Кк тл) және қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын қаржылық тәуекелділік
коэффиценті. Бұл көрсеткіштер коэффиценттердің үлестік мәніне көбейтіледі,
сосын нәттижелері қандай да бір тұрақты шамаға жинақталады.
Американдық тәжірибеде коэффиценттедің мынадай үлестік мәндері
анықталып пайдаланылады:
- ағымдығы өтімділік (К тл) немесе жабу (Кп) коэффиценттері үшін
(Кп ) – ( - 1,0736),
- баланс пассивындағы қарыз қаражаттарының үлестік салмақ көрсетекіштеір (
К з) үшін (Кз) – ( + 0,0579);
- тұрақты шама - ( - 0,3877).
мұндағы Z есептеу формуласы келесі түрде болады:
Z = -0,3877 + Ка.ө. х (-1,0736) + Кт x 0,0579
(5)
Ка.ө. = ағымдағы активтер ағымдағы міндеттемелер
Кт = қарыз қаражаттары (міндеттемелер) қарыз көздерінің жалпы шамасы
(жинақталған капитал)
Z = 0 болатын кәсіпорындарда банкроттылқ ықтималдылығы 50% - ке тең.
Егер Z 0 болса, банкроттылық ықтималдылығы 50% -тен төмен және
ол Z азайған сайын төмендейді. Егер Z 0 болса, онда банкроттық
ықтималдылығы 50% - тен жоғары, және ол Z өскен сайын өседі.
Ұйымдардың банкроттық ықтималдылығын болжау үшін нарықтық экономикасы
бар дамыған елдерде Э.Альтманның көп факторлы модельдері кең қолданылады,
олар ұйым балансы, табыстармен шығыстар есебі, сонымен қаапайым артықшылығы
бар акцияладың нарықтық құны негізінде есептеледі. 1968 ж. Онымен болжаудың
бесфакторлы моделі ұсынылды. Банкроттыққа ұшыраған американ фирмаларының
қаржылық жағдайын зерттеу сол саладағы және тура сондай масштабты дамушы
кәсіпорындардың көрсеткіштерімен сәйкестіргенде ол оған банкроттық
ықтималдылығы тәуелді бес негізгі құраушы факторларды анықтауға және
олардың үлестік коэффиценттерін анықтауға мүмкіндік берді. Жалпы түрде
Э.Альтманның моделі былай көрсетіледі:
Z = 1.2xК1 + 1,4xК2 + 3,3xКз + 0,6xК4 + 1,0xК5
(6)
мұндағы К1 және К5 көрсеткіштері келесідей есептеледі:
К1 = меншікті айналым қаражаттары барлық активтер
К2 = бөлінбеген табыс барлық активтер
К3 = проценттер мен салықты төлегенге дейінгі пайда барлық активтер
К4 = меншік капиталы қарыз капиталы
К5 = өткізуден түскен табыс барлық активтер
Zсчет = 1,80 болған немесе төмен жағдайдағы ықтималдылық немесе - өте
жоғары; Zсчет = 1,81 – 2,7 жоғары, Zсчет = 2,8 – 2,9 мүмкін, Zсчет = -
3,0 және жоғары – ықтималдылығы аз.
Басқа да осындай критерийлер белгілі, әсіресе британ ғалымдары Тафлер
және Тишоу 1977ж. төртфакторлы болжау моделін ұсынды.Осы жылы Э.Альтман 5
жыл бойы 70% -ты дәлдікке дейін банкроттық ықтималдығын бақылауға мүмкіндік
беретін жеті факторлы модельді ұсынды. Бұл модельге келесі көрсеткіштер
кіреді: 1) активтер рентабельділігі;2) пайда динамикасы; 3) несие бойынша
кредиттерді жабу коэффиценті; 4) кумулятивті пайда;
5) ағымдағы өтімділік коэффиценті.6) автономия коэффиценті.
7) жинақталған активтер.
Кәсіпорынның банкроттығын болжаудың шетелдік модельдерін қолдану
байқаушылықты талап етеді, өйткені олар бизнес ерекшелігін (мысалы әртүрлі
салалардағы капитал құрылымын) және елдегі экономикалық жағдайды
ескермейді. Оларды пайдалану қазақстандық экономикадағы тұрған пропорциялар
есебінен алдын-ала сипатта болады.
Қазақстандық заңнамаларда баланс құрылымын бағалаудың нормативтік мән
көрсеткіштері салалық спецификаны, талданатын кәсіпорынның өндіріс типін
ескермейді. Бұл екі факторлрар айналым қаражаттарының құрылымын, олардың
айналымдылығын анықтайды, және өз кезегінде меншікті айналым қаражаттармен
қамсыздандырылуын және ағымдағы өтімділік көрсеткіштерінің мәнін орнату
керек. Бұны қалдырып кету кәсіпорын төлемқабілеттілігін бағалауда
қателіктерге әкеледі.
Бакроттық ықтималдылығын талдауда тағы бір жағдай бар. Кез келген
кәсіпорын уникалды. Ол ықтималдылығы төмен жағдайда да банкроттыққа ұшырауы
мүмкін, және керісінше ешқандай мүмкіндігі болмаса да жағдайдан шығуы
мүмкін. Бұл жерде кәсіпорын қызметіндегі басқару шешімдерін қабылдаудағы
субъективизмнның ролі үлкен.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің
мүмкіндігі және объективті қажеттілігі
Кәсіпорынның қойылған мақсатқа жетуі оның өндірістік жүйесінің барлық
элементтері жұмыс істеген кезде, өзара реттеліп балансталған жағдайда ғана
мүмкін болады. Нарықты жағдайда кәсіпорын өзінің ішкі және сыртқы ортасымен
спецификалық ерекшеліктермен байланысқан, күрделі, ашық өндірістік-
экономикалық жүйені сипаттайды. Кәсіпорының ішкі ортасы өндірістің
келесідей төрт элементінің үнемді және жұмысқа қабілетті сәйкестігін
қамтамасыз ететін жағдайлық факторлармен ұйымдастырушы құрылымды
сипаттайды: таза еңбек, еңбек құралдары, еңбек заттары және олардың
жағдайын сипаттайтын ақпарат.
Кәсіпорынның сыртқы ортасы – бұл кәсіпорынның нәтижелілігіне әсер ететін
кәсіпорынға қатысты айнымалылар.
Сыртқы орта факторлардың өзара байланысытылығымен, күрделілігімен,
қимылымен, белгісіздігімен, сонымен қатар ішкі ортаға тікелей және жанама
іс-әрекетімен сипатталады. Сыртқы құрылымның сипатты ерекшелігі болып оның
тұрақсыздығы табылады, өйткені оның кез-келген өзгерісі кәсіпорынның ішкі
ортасына әсер етіп, жағдайының өзгеруін талап етеді. Сыртқы орта жағдайының
өзгерісі кәсіпорынның ішкі ортасына әсер етеді.
Кәсіпорын қызметінде дағдарысқа қарсы басқару бағдарламаларын іс-әрекетке
уақытында енгізе алу мүмкіндігі үшін дағдарыстық басқару симптомдарын көре
алу маңызды. Берілген симптомдар кәсіпорынның қызмет етуі мен дамуын
сипаттайтын көрстекіштер тенденцияларының өзгерісінде байқалады.
Дағдарыстық басқару симптомы болып көрсеткіштердің сәйкессіздігі немесе бір
экономикалық параметрлердің екіншісіне сай болмауы мүмкін. Мысалы, жалақы
өсімінің қарқыны еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан асады. Және де
симптомдар барлық кезде дағдарыстық белгілердің сыртқы көрінісінің астында
жатқан дағдарыс факторлары мен себептерін көрсете бермейтінін білу қажет.
Дағдарыс факторлары болуы мүмкін: өнім сапасының төмендігі, технологиялық
тәртіптің бұзылуы, кредиторлық борыштың үлкен көлемдері. Дағдарыс себептері
болуы мүмкін: республикадағы жалпы экономикалық жағдай, біліктілікті
орындаушылардың болмауы, ынталандыру жүйелерінің жетіспеушілігі; ал
дағдарыс себептеріне теріс тенденциялардың алғашқ белгілерінің пайда болуын
және осы тенденциялардың тұрақтылығын жатқызуға болады.
Кәсіпрын дамуында әртүрлі өзінің фазаларымен байланысатын немесе
таралатын көптеген циклдар бар. Дағдарыс мүмкіндігі және оның болу
ықтимадылығының артуы кәсіпорын дамуының өтпелі кезеңінде, даму циклдары
сатысы арасында кезеңдерде болады. Бұл сатыларды кәсіпорынның біріншіден
екіншіге өтудің аралық процестер ретінде қарастыруға болады.
Дағдарыс жағдайлары кәсіпорынның өмірлік циклының барлық сатыларында
пайда болуы мүмкін. Бірақта дағдарысқа қарсы басқару өмірлік циклдың
белгілі бір сатысында, өндірістің күрт төмендеуі жағдайында ғана басталады.
2- суретте кәсіпорын өмірлік циклы дамуының банкроттықтың дағдарыс
жағдайлары пайда болу себептерімен өзара байланысы көрсетілген.
2 сурет- Кәсіпорынның өмірлік циклы және дағдарысқа қарсы саясат
Қазіргі кезде дағдарысқа қарсы басқарудың тек қана мазұны жағынан ғана
емес ,сонымен қатар мақсаттары мен міндtттеріне де қатысты бірегей түсінік
қалыптасқан жоқ. Біреулер дағдарысқа қарсы басқаруды банкроттық жағдайында
кәсіпорынды жоюмен байланысты таза қаржылық процеске жатқызады. Басқалары
дағдарысқа қарсы басқару деп кәсіпорын менеджерлерінің қызметін түсінеді.
Үшіншілері дағдарысқа қарсы басқаруды персонал мобилизациясы бойынша
жүргізілетін шараларды, арнайы қаржылық процедураларды қосатын кешенді, көп
жоспарлы процесс ретінде қарастырады.
Ең толық болып біздің ойымызша дағдарысқа қарсы басқару дағдарысты алдын-
ала болжаудан оны жою әдістеріне дейінгі шаралар кешені түрінде
қарастырылатын жүйелі көзқарас табылады.
Дағдарысқа қарсы басқару тек қана кәсіпорынды дағдарыстық жағдайдан
шығаруға ғана емес, сонымен қатар дағдарысты көре білуге, оның симптомдарын
талдауға, дағдарыстың теріс салдарын төмендету бойынша шараларды жасағанға
және оның факторларын ары қарай даму үшін пайдалануға бағытталаған.
Дағдарысқа қарсы басқару макроэкономикалық категория болып табылады
және кәсіпорын деңгейінде оны жою немесе сауықтыру кезінде қалыптасатын
өндірістік қатынастарды сипаттайды. Банкроттықты ескерту процестеріне
мыналар жатады:
- сотқа дейінгі санация;
- бақылау;
- сыртқы басқару.
Жою процедураларына мыналар жатады:
- еркінен тыс борышкер –кәсіпорынды сот шешімі бойынша жою;
- кредиторлардың бақылауымен тұрақсыз кәсіпорынды еркімен жабу.
Ескерту және жою процедураларының жиынтығы кең мағынада банкроттықты
сипаттайды. Бұл процедуралардың жиынтығын кең түрде дағдарысқа қарсы
продедуралар түрінде қарастыруға болады. Сәйкесінше, банкроттық
процедуралары дағдарысқа қарсы процедуралардың құрамдас бөлігі болып
табылады.
Дағдарысты кәсіпорынынң қалауы бойыншы тікелей қауіп ретінде қарастыра
отырып, дағдарысытың пайда болуымен байланысты екі аспектіні ескеру қажет:
сыртқы жән ішкі. Сыртқы аспект кәсіпорынның кредиторлар алдында өз
міндеттерін орындаумен байланысты қажет айналым қаражаттарының көлемін
жүзеге асыру мүмкіндігімен байланысты. Ішкі аспект шаруашылық қызметті
жүргізу үшін қажет айналыс қаражаттарының көлемін қамтамасыз ете алу
қабілетімен байланысты. Айналым қаражаттарының қажет шамасын ұстану
кәсіпорынның қаржылық және эквивалентті ресурстар есебінен жүзеге
асырылады.
Дағдарыс жағдайында тұрған кәсіпорынның болашағы жоқ екенін ескеру қажет.
Егер үш айдан соң кәсіпорын банкроттық туралы арбитражды процес бойынша
жауапшы болып шықса, онда кез келген жоспарлары абстрактілі сипатқа ие
болады. Егер кәсіпорын дағдарысты жеңе алса, онда оның болашағы болады,
және ол дағдарысқа дейінгі жағдайдан өзгеше болады, бұрынығыдан сақтану
үшін бас тарту керек болады. Осылайша, кәсіпорын дағдарысы қоршаған орта
параметрлеріне оның қаржылық-шаруашылық переметрлерінің сәйкессіздігінен
болады, ол өз кезегінде дұрыс емес стратегиямен, және нарық талаптарына
әлсіз бейімделуімен түсіндіріледі.
Бұл проблемаларды шешу немесе олардың пайда болу мүмкіндігін жою болып
жасап шығарылған стратегия негізінде жүргізілген кәсіпорынның қайта құрылуы
табылады.
Толық көлемде қайта құрылуды жақындап келе жатқан дағдарыстың бірінші
белгілері кезінде жүргізу қажет: өйткені жақындап келе жатқан банкроттық
зонасында уақыт та, оны жоюға деген қаражаттар да болмайды. Сондықтан,
дағдарыс жағдайынан шығуға ұмтылған кәсіпорынның алдына екі міндет тұр:
- дағдарыс салдарын жою, төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және
қаржылық-экономикалық жағдайды тұрақтандыру;
- дағдарыс себептерін жою, кәсіпорын стратегиясын жасап шығару және
болашақта дағдарыс көріністерінің қайталанбауын болдырмау мақсатында оны
кәсіпорынды қайта құру негізінде жүзеге асыру.
Дағдарысқа қарсы басқару құралы болып кәсіпорының төлем қабілеттілігін
қайта қалпына келтіруге бағытталған шаралар кешені кіретін тұрақтандыру
бағдарламасы табылады. Бұл жерде дағдарысқа қарсы басқарудың принципиалды
ерекшеліктері бар екендігін ескеру қажет. Бұл ерекшеліктер шешімдерді
қабылдау критерийлердің ауысымында. Әдеттегі басқаруда мұндай критерийді
қысқа мерзімде табысты максимизациялауға және ұзақ мерзімді перспективада
дамудың стратегиялық мақсаттарына жетуіне жеткізуге болады. Дағдарыстық
жағдайға кәсіпорыынның өтуі кезінде ұзақ мерзімді аспект өз өзектілігін
жояды, өйткені кәсіпорынның болашағы жоқ, ал қысқа мерзімді аспектте
критерий болып ақша қаражаттарының максимизациясы немесе үнемі табылады.
Дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорынның төлем қабілеттілігін қайта қалпына
келтіру мүмкін болатын кез келген жоғалтуларға жол береді. Дағдарыстың
басталуы ақшалай қаражаттар шығындалуын олардың түсімінен жабу резервтері
болмауы жағдайында артуын білдіреді. Бұл тұрақтандыру бағдарламасының мәні
ақшалай қаражаттарының оларды шығындалуы мен түсімі арасындағы үзілісті
жабуда. Дағдарыс орын жабу ақшалай қаражаттар түсімі артуы есебінен,
сонымен қатар айналысм қаражаттарына ағымдағы қажеттілік азаюы есебінен
жүзеге асырылады.
Ағымдағы шаруашылық қажеттілікті азайту бойынша шаралардың мәні тиімсіз
шығындарды тез және радикалды, максималды төмендетуде. Ең алдымен,
кәсіпорынға рентабельді емес өндірісті тоқтату қажет. Егер өндіріс зиянды
болса және оны сату мүмін емес болса, оны ары қарай зиян болмау үшін
тоқтату қажет. Тек тоқтатылуы бүкіл кәсіпорынның тоқтатылуына әкелетін
өндірістерді тоқтатуға болмайды. Тәжірибеде ағымдағы қаржылық қажеттіліктің
азаюы қарыз міндеттемелерін қайта құрудың қандай да бір формалары арқылы
жүзеге асырылады. Ең қолайлы шара болып дисконтпен қарыз міндеттемелерін
сатып алу табылады. Борышкер-кәсіпорынның дағдарыстық жағдайы оның
қарыздарын құнсыздайды, сондықтан оларды біршама дисконтпен сатып алу
мүмкіндігі пайда болады. Тұрақтандыру бағларламасы рамкасында берілген
шешім тәртібі сатып алуды жүргізу мүмкін болатын жағдайларға сәйкес
анықталады.
Ағымдағы қаржылық қажеттіліктің азаюын жарғылық капиталға қарыздар
конвертациясы есебінен де жүргізуге болады. Конвертация жарғылық капиталды
көбейту жолымен, сонымен қатар кәсіпорынды иемденушілерге өз бөлігін беру
жолымен де жүзеге асырылады.
Қарыздарды қайта құрудың әдістерінің бірі болып тіркелген бағамен
кәсіпорын өніміндерін жабдықтауға форвардты келісім-шарттар болуы мүмкін.
Егер борышкердің берілген өнімде қызығушылығы болса, оған оның алдындағы
кәсіпорын қарызын аванс ретінде ұзақ мерзімді жабдықтаулар ретінде
есептеуге болады. Мұнда келісім-шар бағасы өнімнің болжанған өзіндік құнына
төмен болмау керек.
Дағдарыстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz