Сот сараптамасын тағайындау және жүргізуде арнайы білімдерді қолдану
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.бет
1. Қылмыстық іс жүгізудегі арнайы білімдерді қолданудың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.бет
2. Сот сараптамасы арнайы білімдерді қолданудың негізгі нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.бет
Сот сараптамасының түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ..18.бет
Сот сараптамасын жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30.бет
3. Сот сараптамасын тағайындаудағы арнайы білімдерді қолдану маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.бет
Сот сараптамасын тағайындау негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37.бет
Сот сараптамасына қажетті материалдарды дайындау ... ... ... ..47.бет
4. Сот сараптамасын жүргізу кезіндегі арнайы білімдерді қолданудың ерешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54.бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62.бет
Пайдаланаған қайнар көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65.бет
1. Қылмыстық іс жүгізудегі арнайы білімдерді қолданудың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.бет
2. Сот сараптамасы арнайы білімдерді қолданудың негізгі нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.бет
Сот сараптамасының түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ..18.бет
Сот сараптамасын жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30.бет
3. Сот сараптамасын тағайындаудағы арнайы білімдерді қолдану маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.бет
Сот сараптамасын тағайындау негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37.бет
Сот сараптамасына қажетті материалдарды дайындау ... ... ... ..47.бет
4. Сот сараптамасын жүргізу кезіндегі арнайы білімдерді қолданудың ерешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54.бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62.бет
Пайдаланаған қайнар көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65.бет
Біздің қоғамымыздың бастан кешіп жатқан қиын кезеңде қылмыспен күресу – мемлекетіміздің ең алғашқы міндеттерінің бірі. Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан Республикасының халқына арналған “Қазақстан-2030” жолдауында біздің қоғам оған әсер еткен трансформация нәтижесінде өзгеріп, біз өзге құндылықтар мен адамдық қатынастардың жаңа түріне өттік, біз еркін, жалпы біз тәуелсіз болдық деген. Елбасының бұл сөздерінің шындыққа сай екендігін адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттің ең жоғарғы құндылығы деп таныған Қазақстан Республикасының Конститутциясының мәтінінен көре аламыз. Қоғамның жалпы ілгері даму мемлекеттегі барлық процестердің дамуына әкеледі, сәйкесінше мемлекет қылмыспен күресу тетіктерінде дамытуы керек. Бүгінгі күні қылмыстық іс жүргізуде және жалпы қылмыстарды тергеу мен сотта қылмыстық істерді қарауда жалпыға белгілі емес арнайы білімдерді қолдану саласының даму тендениясы объективті заңдылық болып отыр. Бұған дәлел 1997 жылы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі болып табылады, онда Қазақ КСР Қылмыстық іс жүргізу кодексіне қарағанда арнайы білімдерді қолдану қызметі кеңірек құқықтық регламенттеледі. Арнайы білімдерді қолданудың бірден бір және ең кең тараған нысаны сот сараптамасы болып табылады, ол қылмыстарды тергеу кезінде ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері сот сараптамасының процессуалдық және дәлелдемелік проблемалары осы саладағы заңнамалардың өзгеріп отыруына, әлі де қалыптасу кезеңінде болуына байланысты осы күнде де орын алып отыр. Бұл олардың шешілуі мен жоюылуының баяу жүруіне байланысты болып табылады.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері сот сараптамасының процессуалдық және дәлелдемелік проблемалары осы саладағы заңнамалардың өзгеріп отыруына, әлі де қалыптасу кезеңінде болуына байланысты осы күнде де орын алып отыр. Бұл олардың шешілуі мен жоюылуының баяу жүруіне байланысты болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Конститутциясы. 1995, 30 тамыз.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодекесі 1997 жыл 13 желтоқсан.
3. “Сот сараптамасы туралы” ҚР Заңы 1997 жыл 12 қараша.
4. Алмаганбетов П. Назначение судебной экспертизы в уголовном процессе. Алматы, 2002.
5. Әлмағанбетов П. Қылмыстық іс жүргізудегі сот сараптамасын тағайындау. Практикалық оқу құралы. – Алматы: Жеты жарғы, 2004 – 80 бет.
6. Аубакиров А.Ф., Гинзбург А.Я. Значение экспертизы в расследовании преступлении. Караганда: 1991
7. Аубакиров А.Ф., Виницкий Л.В. Криминалистическая экспертиза машинописных текстов. Караганда, 1981
8. Бычкова С.Ф. Организация назначения и проведения судебной экспертизы. Алматы, 1999
9. Бычкова С.Ф. Судебная экспертиза: научные, организационно-правовые и методические основы. Учебное попсобие. – Алматы: “Жеті жарғы”, 2002. – 432 с.
10. Бычкова С.Ф. Проблемы развития института специальных знаний в гражданском судопроизводстве. Диссертация на соискание степени кандидата юридических наук. Алматы, 2004.
11. Вареникова С.П. Применение специальных знаний в уголовном судопроизводстве РК. Учебное пособие. – Алматы., 2004. – 200 с.
12. Виноградов И. В., Кочаров Г. И., Селиванов Н. А. Экспертиза на предварительном следствии. Москва, 1967
13. Жәкішев Е.Ғ. Криминалисттік тактика. – Алматы, 1997.
14. Жәкішев Е.Ғ. Сот сараптама мәселелері. // Фемида – 1997. №11.
15. Колесниченко А.Н., Коновалова В.Е. Вероятные заключения криминалистической экспертизы. «Соц. Законность». 1955 ж., № 10
16. Колдин В.Я. Идентификация при производстве криминалистических экспертиз. Москва, 1957
17. Криминалистика: Криминалистическая техника: Учебник для вузов шаруа (фермер) қожалығы А.Ю. Алексеевой и др. Под ред. А.Ф.Аубакирова. Алматы: Аркаим, 2002. – 732 с.
18. Махов В.Н. Использование знаний сведущих лиц при расследовании преступлений. Москва, 2000.
19. Орлов Ю.К. Заключение экспертов и его оценка по уголовным делам. Москва, 1995
20. Поврезнюк Г.И. Судебная экспертиза. Алматы, 1999.
21. Предварительное расследование уголовных дел в РК: состояныи, организация и перспективы. Алматы, 1998.
22. Рахунов Р.Д. Теория и прктика экспертизы в советском уголовном процессе., М,.1953
23. Саханова И.В. Экспертиза в уголовном и гражданском процессе. М: 2000
24. Строгович М. С. Курс советского уголовного процесса Москва, 1976.
25. Следственые действия. Комментарий к УПК РК./С.Ф.Бычкова, А.Я.Гинзбург. Алматы 1998.
26. Следственные действия. Система и процессуалдная форма. / Под ред. С.А. Шейфер. Москва, 2001.
27. Төлеубекова Б.К., Қапсәләмов Қ.Ж., Шанарбаев Б.Қ., Қазақстан Республикасының Қылмыс-тық іс жүргізу құқығы. Алматы, 2002.
28. Уголовный процесс. Учебник для юридических вузов и факультетов. Москва, 1997.
29. Уголовный процесс. Учебник для вузов. Под ред Божьева В.П. Москва, 1998.
30. Уголовный процес: Учебной для юридических вузов. Москва, 1999.
31. Шакиров К. Н. Судебная экспертиза. Алматы, 1998
32. Шляхов А.Р. , Корухов Ю.Г. Классификация судебных экспертиз. Москва, 1992
33. Шляхов А.Р. Процессуальные основы производства криминалс-тической экпертизы. Москва., 1962
34. Чувилов А. А. Проведение экспертизы до предьявления обвинения // Соц. Законность. – Москва, 1968
35. Энциклопедия судебной экспертизы /Под. ред. Т.В.Аверьяновой, Е.Р.Россинской. – Москва, 1999
36. Яковлев Я М. Подготовка и направление следователем материлов на криминалистическую экспертизу документов. – Душанбе, 1963.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодекесі 1997 жыл 13 желтоқсан.
3. “Сот сараптамасы туралы” ҚР Заңы 1997 жыл 12 қараша.
4. Алмаганбетов П. Назначение судебной экспертизы в уголовном процессе. Алматы, 2002.
5. Әлмағанбетов П. Қылмыстық іс жүргізудегі сот сараптамасын тағайындау. Практикалық оқу құралы. – Алматы: Жеты жарғы, 2004 – 80 бет.
6. Аубакиров А.Ф., Гинзбург А.Я. Значение экспертизы в расследовании преступлении. Караганда: 1991
7. Аубакиров А.Ф., Виницкий Л.В. Криминалистическая экспертиза машинописных текстов. Караганда, 1981
8. Бычкова С.Ф. Организация назначения и проведения судебной экспертизы. Алматы, 1999
9. Бычкова С.Ф. Судебная экспертиза: научные, организационно-правовые и методические основы. Учебное попсобие. – Алматы: “Жеті жарғы”, 2002. – 432 с.
10. Бычкова С.Ф. Проблемы развития института специальных знаний в гражданском судопроизводстве. Диссертация на соискание степени кандидата юридических наук. Алматы, 2004.
11. Вареникова С.П. Применение специальных знаний в уголовном судопроизводстве РК. Учебное пособие. – Алматы., 2004. – 200 с.
12. Виноградов И. В., Кочаров Г. И., Селиванов Н. А. Экспертиза на предварительном следствии. Москва, 1967
13. Жәкішев Е.Ғ. Криминалисттік тактика. – Алматы, 1997.
14. Жәкішев Е.Ғ. Сот сараптама мәселелері. // Фемида – 1997. №11.
15. Колесниченко А.Н., Коновалова В.Е. Вероятные заключения криминалистической экспертизы. «Соц. Законность». 1955 ж., № 10
16. Колдин В.Я. Идентификация при производстве криминалистических экспертиз. Москва, 1957
17. Криминалистика: Криминалистическая техника: Учебник для вузов шаруа (фермер) қожалығы А.Ю. Алексеевой и др. Под ред. А.Ф.Аубакирова. Алматы: Аркаим, 2002. – 732 с.
18. Махов В.Н. Использование знаний сведущих лиц при расследовании преступлений. Москва, 2000.
19. Орлов Ю.К. Заключение экспертов и его оценка по уголовным делам. Москва, 1995
20. Поврезнюк Г.И. Судебная экспертиза. Алматы, 1999.
21. Предварительное расследование уголовных дел в РК: состояныи, организация и перспективы. Алматы, 1998.
22. Рахунов Р.Д. Теория и прктика экспертизы в советском уголовном процессе., М,.1953
23. Саханова И.В. Экспертиза в уголовном и гражданском процессе. М: 2000
24. Строгович М. С. Курс советского уголовного процесса Москва, 1976.
25. Следственые действия. Комментарий к УПК РК./С.Ф.Бычкова, А.Я.Гинзбург. Алматы 1998.
26. Следственные действия. Система и процессуалдная форма. / Под ред. С.А. Шейфер. Москва, 2001.
27. Төлеубекова Б.К., Қапсәләмов Қ.Ж., Шанарбаев Б.Қ., Қазақстан Республикасының Қылмыс-тық іс жүргізу құқығы. Алматы, 2002.
28. Уголовный процесс. Учебник для юридических вузов и факультетов. Москва, 1997.
29. Уголовный процесс. Учебник для вузов. Под ред Божьева В.П. Москва, 1998.
30. Уголовный процес: Учебной для юридических вузов. Москва, 1999.
31. Шакиров К. Н. Судебная экспертиза. Алматы, 1998
32. Шляхов А.Р. , Корухов Ю.Г. Классификация судебных экспертиз. Москва, 1992
33. Шляхов А.Р. Процессуальные основы производства криминалс-тической экпертизы. Москва., 1962
34. Чувилов А. А. Проведение экспертизы до предьявления обвинения // Соц. Законность. – Москва, 1968
35. Энциклопедия судебной экспертизы /Под. ред. Т.В.Аверьяновой, Е.Р.Россинской. – Москва, 1999
36. Яковлев Я М. Подготовка и направление следователем материлов на криминалистическую экспертизу документов. – Душанбе, 1963.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-бет
1. Қылмыстық іс жүгізудегі арнайы білімдерді қолданудың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-бет
2. Сот сараптамасы арнайы білімдерді қолданудың негізгі нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-бет
. Сот сараптамасының түсінігі және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . .18-бет
. Сот сараптамасын
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .3
0-бет
3. Сот сараптамасын тағайындаудағы арнайы білімдерді қолдану
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 37-бет
. Сот сараптамасын тағайындау
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...37-бет
. Сот сараптамасына қажетті материалдарды дайындау ... ... ... ..47-бет
4. Сот сараптамасын жүргізу кезіндегі арнайы білімдерді қолданудың
ерешеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54-
бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .62 -бет
Пайдаланаған қайнар көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 65-бет
Кіріспе
Біздің қоғамымыздың бастан кешіп жатқан қиын кезеңде қылмыспен
күресу – мемлекетіміздің ең алғашқы міндеттерінің бірі. Қазақстан
Республикасы Президенті Қазақстан Республикасының халқына арналған
“Қазақстан-2030” жолдауында біздің қоғам оған әсер еткен трансформация
нәтижесінде өзгеріп, біз өзге құндылықтар мен адамдық қатынастардың жаңа
түріне өттік, біз еркін, жалпы біз тәуелсіз болдық деген. Елбасының бұл
сөздерінің шындыққа сай екендігін адам, оның өмірі, құқықтары мен
бостандықтарын мемлекеттің ең жоғарғы құндылығы деп таныған Қазақстан
Республикасының Конститутциясының мәтінінен көре аламыз. Қоғамның жалпы
ілгері даму мемлекеттегі барлық процестердің дамуына әкеледі,
сәйкесінше мемлекет қылмыспен күресу тетіктерінде дамытуы керек.
Бүгінгі күні қылмыстық іс жүргізуде және жалпы қылмыстарды тергеу мен
сотта қылмыстық істерді қарауда жалпыға белгілі емес арнайы білімдерді
қолдану саласының даму тендениясы объективті заңдылық болып отыр. Бұған
дәлел 1997 жылы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексі болып табылады, онда Қазақ КСР Қылмыстық іс
жүргізу кодексіне қарағанда арнайы білімдерді қолдану қызметі кеңірек
құқықтық регламенттеледі. Арнайы білімдерді қолданудың бірден бір
және ең кең тараған нысаны сот сараптамасы болып табылады, ол
қылмыстарды тергеу кезінде ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері сот сараптамасының процессуалдық
және дәлелдемелік проблемалары осы саладағы заңнамалардың өзгеріп отыруына,
әлі де қалыптасу кезеңінде болуына байланысты осы күнде де орын алып отыр.
Бұл олардың шешілуі мен жоюылуының баяу жүруіне байланысты болып табылады.
Арнайы білімдерді құқық қорғау қызметінде қолдануға байланысты
қаттынастарды құқықтық реттеудің жекелеген аспектілері бірқатар заң
актілерінде бекітілген, айта кетсек, Қазақстан Республикасының
“Прокуратура туралы”, “Ұлттық қауіпсіздік органдары туралы”, “Жедел
іздестіру қызметі туралы ” заңдары. Арнайы білімдерді қолданудың
құқықтық реттеудің механизмін дамытуға едеуір көмегін тигізген 12
желтоқсан 1997 жылы қабылданаған Қазақстан Республикасының “Сот сраптамасы
туралы” Заңы болып табылады.
Сот сараптамасын қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білімді пайдаланудың
негізгі нысаны деп айта келе оның негізгі кемшілігін, яғни қылмыстық
істерді тергеудегі, сотта қараудағы аз икемділігіне назар аударған жөн. Бұл
айтылғанға дәлел ретінде қылмыстық істерді тергеу мен сот отырысында
сараптаманың көпшілігі формальді түрде тағайындалатынынан, қылмыстық іс
жүргізудегі сот сараптамасы мүмкіншіліктерін бағалай алмауын айтуға болады.
Сонымен қатар көптеген сарапшы қорытындыларының істерді тергеген және сотта
қарау кезінде процессуалдық ережелердің бұзылуына байланысты дәлелдемелік
маңызынан айрылуын, сот сараптамасын тағайындау мен жүргізу кезінде іске
қатысушы тұлғалардың барлық құқықтары мен міндеттерін сақтамауын айтуға
болады. Сараптаманы тағайындаумен және жүргізумен байланысты қызметтің
төмен әдістемелік деңгейі туралы орындалусыз қайтарылып жатқан іс
материалдарының көптігінен, сарапшының қосымша материалдарды ұсыну
қажеттігі туралы арыздарынан көруге болады.
Сонымен қатар қазіргі кезде әрекет ететін Қылмыстық Іс Жүргізу
Кодексінің кейбір нормаларының жетілмеуінен де сот сараптамасының
процессуалдық мәселелері өзекті болып отыр. Сот сараптамасын тағайындау,
жүргізу және оның нәтижелерін бағалау саласында, сонымен қатар арнайы
білімдерді қылмыстық істерді тергеуде және сот өндірісінде толығымен
пайдалануда қылмыстық істі жүргізуші орган қызметкерлерімен заңды түрде
дұрыс орындау ерекше маңызға ие және өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Осы жұмыс аталған кемшіліктерді қандай да бір көлемде азайтуға арналған.
Дегенмен сот сараптамасының ғылым мен заңнамадағы процессуалдық
жағдайы мен деңгейін тек төмен жағынан қарастыра бермеу керек, өйткені оны
қолданудың процессуалдық талаптарына қазіргі кездегі тәжірибе әлі біртіндеп
бейімделу науқанында деп айтуға болады.
Менің жұмысымның алдына қойған мақсаттары келесідей:
жалпы қылмыстық іс жүгізудегі арнайы білімдерді қолданудың түсінігін,
мәнін және ерекшеліктерін ашу;
сот сараптамасының арнайы білімдерді қолданудың негізгі нысаны
ретіндегі түсінігін мен маңызын ашып, оның белгілерін анықтай отырып басқа
тергеу әрекетінен ажырату;
сараптаманы топтастыра отырып оның жекелеген түрлеріне жалпы түсініктеме
беру, өйткені сараптаманың түріне байланысты қандай саладағы арнай
білімдерді қолдану керектігі анықталады;
сараптама тағайындаудағы арнайы білімдердің орнын анықтау оларды
қолданудың ерекшелігін көрсету;
сот сараптамасына қажетті материалдарды дайындауда арнайы білімдерді
қолдану ерекшелігін ашу;
сот сараптамасын жүргізу кезіндегі арнайы білімдерді қолданудың
ерешеліктерін көрсету.
Бітіру жұмысы сот сараптамасын тағайындау мен жүргізудің
процессуалдық және ғылыми негіздерін қамтитын төрт бөлімнен тұрады. Бірінші
бөлімде қылмыстық іс жүгізудегі арнайы білімдерді қолданудың түсінігі
туралы барлық қажетті мәліметтер келтірілген, атап айтсақ жалпы арнайы
білімдердің заңи және ғылыми түсінігі олардың қылмыстық іс жүргізудің
мақсаттарын шешудегі орны, арнайы білімдерді қолданудың нысандары.
Екінші бөлімде сот сараптамасының арнайы білімдерді қолданудың негізгі
нысаны ретіндегі түсінігі беріледі, осы бөлімде сот сараптамасының
процесуалдық түсінігі ашылады, сот сараптамсының жалпы қылмыстық іс
жүргізудегі арнайы білімдерді қолданудың бір нысаны ретіндегі
маңыздылығы туралы сөз болады және сот сараптамасының жіктелуі жүзеге
асырылады. Үшінші бөлімде сот сараптамасын тағайындаудағы арнайы білімдерді
қолдану орны туралы мәселе көтеріледі, атап айтқанда сот сараптамасының
тағайындау негіздері және сот сараптамасын жүргізуге қажетті материалдарды
тағайындауда арнайы білімдерді қолдану ерекшелікетері айқындалады.
Жұмыстың төртінші бөлімінде сот сараптамасын жүргізу кезіндегі арнайы
білімдер қолдану ерекшеліктері туралы проблемдік мәселелер көтеріледі.
Бітіру жұмысын жазу барысында әртүрлі заңнамалар, нормативтік –
құқықтық актілер, оқулықтар, оқу құралдары, шығармашылық басылымдар,
мерзімдік басылымдар және басқа да шығармалар қолданылды.
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АРНАЙЫ БІЛІМДЕРДІ ҚОЛДАНУ ТҮСІНІГІ
Қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білідердерді қолдану процесінің
тиімділігін артттыру үшін оның дұрыс және біркелкі түсінігін анықтап
алу керек. Арнайы білімдердің ғылыми түсініктемесін берер алдында “арнайы
білім” түсінігіне заңнама берген анықтамасына көңіл аударайық, ҚР ҚІЖК-нің
7-бабының 41-пунктінде “адам кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша
жұмыс істеудің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы
жұртқа белгілі емес білім” ретінде анықталған.
Қылмыстық іс жүргізу тиісті түрде функцияларын сәйкестендіргенде
нақты құқыққа қайшы әрекеттің құбылысынан мәніне дейінгі жолды анықтап
беретін іс жүргізу нормалары мен құқықтық институттардан тұратын әмбебап
құқықтық кешен болып табылады.[1]
Сонымен қатар қылмыстық істер бойынша адам қызметінің құқықтық емес
саласының білімдерін пайдаланбай, жедел іздестіру қызметкерінің,
тергеушінің, сарапшының, соттың қызметін ары қарай “технкаландырмай”
ақиқатқа жету мүмкін еместігі де айқын. Сондықтан қылмыстық іс
жүргізудің басты танымдық мақсатын жүзеге асуы тек заңмен рұқсат
етілген адамның танымдық-рухани жұмысы нәтижесінде игерген әдістер,
құралдар мен білімдердің барлығын кең және белсенді қолданғанда ғана
мүмкін екенін мойындау керек. Ондай әдіс-тәсілдер, білімдер қатарына
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде көрсетілген
арнайы білімдер және өзге де дағдылар жатады. Оларды қолдануды
қылмысты тергеуде және сот ісін жүргізуде пайдалануды реттейтін
құқықтық нормалардың жиынтығы ғылыми негізделген жүйені құрайды және
ажырамас іс жүргізушілік институт болып табылады.
Сонғы уақыттарға дейін арнайы білідердің гносеологиялық категория
ретіндегі таным териясындағы түсінігі қылмыстық іс жүргізуде анық емес
болды.
“Арнайы білім” шынайы өмірде көп қолданылатын түсінік, бұл білімдер
нақты бір адамның кәсіби оқудың немесе қандай да бір қызмет атқарудың
нәтижесінде пайда болады. Арнайы білім ретінде заңмен бекітілген түсініктің
ерекшелігі ретінде олардың қылмыстық процесте жалпыға мәлім еместігі және
қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешуге бағытталғандығымем
түсіндіріледі. Дегенменен қалыптасқан арнайы білімнің анықтамасы қылмыстық
процестегі жалпыға мәлім және жалпыға мәлім емес білімдерді ажырататын
критерийлерді нақты көрсетіп бермейді, ал бұл өз кезегінде арнайы
білімдердің мәнін талқылаумен байланысты болып келетін заң ғылымындағы
проблемалық жағдайлардың шешілмей келе жатқандығын көрсетеді.
Заң әдебиетінде қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білімдердің мәнін,
олардың мазмұнын және субъектісін, анықтауға біршама талпыныстар
жасалған, бірақ арнайы білімдерге біркелкі түсініктеме берілген жоқ.
Осы жағдай арнайы білімдердің түсінігін, оларды қолдану субъектілерін
және сол білімдерді қолдану нысандарын анықтаудың қажеттілігін тудырады.
Бұл факт өз кезегінде осы жұмыстың маңыздылығын көрсетеді.
Арнайы білімдерге байланысты әртүрлі қөзқарастарды анализдей
отырып, олардың түсінігін сипаттауда А.А.Эйсман., В.И.Шиканов,
Г.Г.Надгорный., Ю.К.Орлов., Г.И.Громович сияқты ғалымдардың анықтамалар
көрсете кету керек.
Арнайы білімдердің түсінігін саралай отырып, А.А.Эйсман олардың
қатарына заң, құқықтық ғылымды қоспағандағы, тек қана белгілі бір
тұлғаларға тиесілі білімдерді жатқызады: “Бұл жалпыға мәлім емес, жалпының
қолы жете бермейтін және жалпыға таралмайтын білім, қысқаша айтқанда бұл
мамандардың шектелген ортасына ғана тиесілі білім, мәселен, физика
саласындағы терең білім, биология саласындағы маман үшін арнайы білім болып
табылатындығы сөзсіз және керісінше. Сәйкесінше, сот өзінің қызметінде өз
тәжірибесі мен білімін пайдалана отырып, белгілі бір сауалды шешуге қажетті
білімнің арнайы немесе арнайы еместігі туралы сұрақты шешу құқығын
иеленген.[2] Мұндай көз карасты В.И. Шиканов та ұстанады.[3]
Г.М. Надгорный арнайы білімдердің кәсіптік дайындық және кәсіптік
қызметпен өзара байланысына көңіл бөледі. Ол қаралып отырған түсінікке
келесідей анықтама береді: “Арнайы білімдер дегеніміз – ғылыми және
инжинерлік техникалық қызметтердің негізін құрайтын ғылым және техника
саласындағы білімдер және кез-келген өзге де қызметпен айналысуға
қажетті білімдер. Қылмыстық іс жүргізуде арнай білімдер дәлелдемерді
табуға, бекітуге, алуға, зерттеуге және бағалауға қолданылады.
Дәлелдемелерді табу, бекіту, алу және зерттеуге қатысты арнайы заң
ғылымдарының саласының білімдерін қоспағанда заң білімдері арнайы
білімдерге жатпайды”.[4] Бұл дефиниция қылмыстық іс жүргізуде және
тәжірибеде тергеу әрекеттеріне қатысушы анықтау органдарының сараптама-
криминалистік және жедел іздестіру-техникалық топтарының қызметкерлері
сарапшы деп танылып, олар арнайы білімге ие адамдар болып табылады
деген ережеге сәйкес келеді.
Ю.К.Орлов арнайы білімді жалпы жұртқа белгілі біліменн келесідей
ажыратады: “Арнайы білім ретінде жалпы білім беру және өмірлік тәжірибе
саласының шегінен шығатын, тұлғалардың кейбіріне ғана тиесілі білімді
танимыз. Арнайы білімдер ерекше дайындық пен кәсіби дағдылардың нәтижесінде
қалыптасады. Арнайы білімдердің түсінігі, олардың жалпыға мәлім танымдардан
айырмашылығы қоғамның даму деңгейіне, олардың жинаған білімдерінің көлеміне
байланысты болып келеді.
Арнайы білімдердің қылмыстық істерді тергеуде пайдаланудағы
мақсатты бағытының түсініктемесін Г.И.Грамович ұсынады. Оның пікірінше
“қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білім болып нысаналы кәсіптік дайындық
және жұмыс тәжірибесінен алынған, дәлелдемелер алуға бағытталған,
қылмыстық әрекетті әшкерелейтін, қылмыстық іске маңызы бар дәлелдемелермен
жұмыс істеудің құралдары мен тәсілдерін қалыптастыру жұмысында
пайдаланылатын адам қызметінің жүйелендірілген ғылыми білімдері, дағдылары,
тәжірибелері”.[5]
Арнайы білімдерді арнайы емес білімдерден айырудың қиындылығына
көңіл бөлу керек. Арнайы білімдер адамдардың таным мүмкіндіктері мен
қабілеттіліктерінің кең болуына және жалпыбілімдік дайындықтың
тереңдеуіне байланысты адамдармен тез игерліп, аз уақыт кезеңінде арнайы
білімдер қатарынан арнайы емес білімдер қатарына өтіп кетеді. Сонымен
қатар ғылымда арнайы білімдер мен ғылыми білімдердің арасында ешқандай
айырмашылықтар жоқ деген пікірлер кездесіп жатады. Бұл пікір тек қана
сарапшының қызметіне ғана тән болып келеді. Шындығында да сараптама жүргізу
үшін арнайы ғылыми білімдердің бар болуы міндетті шарт болып табылады.
Дегенмен маман мен тергеушіге қатысты мұндай шарт даулы болып келеді.
Қылмыстық сот өндірісін жүзеге асыру үшін арнайы білімдердің қажет
екендігімен дауласпаймыз, бірақ біздіңше ол тұста қолданылатын білімдердің
тек ғылыми болу керектігімен келісе алмаймыз. Қылмыстық істерді тергеу
кезінде тергеуші немесе сотта кейбір мәселелерді шешу үшін жалпыға мәлім
емес білім мен дағдыға ие тұлғаларды тарту қажеттілігі пайда болуы мүмкін.
Жоғарыда келтірілген арнайы білімдердің мәні мен маңызына қатысты
ғылымда бар көзқарастардан көретініміздей, арнайы білім дегеніміз – адам
кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеуінің нәтижесінде
алған, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланылатын
қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі емес ғылым.[6] Осы
анықтама ҚР ҚІЖК-нің 7-бабының 41-тармағында көрсетілген.
Бірқатар ғалымдардың (А.А.Эйсманның, В.И.Шикановтың, Е.И.Зуевтің,
И.В.Сорокотягинаның, Г.М.Надгорныйдың, Н.С.Романовтың, В.Н.Маховтың және
тағы басқалардың) арнайы білімдердің мазмұнына қатысты тұжырымдарын
саралауы арнайы білімдерді келесідей жүйе түрінде көрсетуге мүмкіндік
берді:
- арнайы білімдер құқық пен жалпыға мәлім білімдерді қоспағандағы кез
келген білімдердің жиынтығын білдіреді;
- арнайы білімдер белгілі бір мамандық иесінің кәсіби білімі болып
табылады;
- арнайы білімдер ситуациялық сипатқа ие, өйткені оларды бұл санатқа
жатқызу белгілі бір процессуалдық шешім қабылдауды білдіреді;
- арнайы білімдер ғылыми білім болып табылады;
- арнайы білімдер “аналық” ғылымдардың негізінде синтезделген
білімдердің кешені болып табылады.
Жалпы, қылмыстық істер бойынша сотқа дейінгі және соттағы өндірісте
пайда болатын сауалдарды шешуде арнайы білімдерді қолданудың шарттары
келесідей болып келеді:
а) арнайы білімдер, тек қана нақты фактілік және құқықтық негіздер
болған жағдайда ғана қолданылуға жатады. Мәселен, сот сараптамасын
тағайындаудың фактілік негізі болып іс бойынша арнайы білімдерді пайдалана
отырып, іс бойынша сұрақтарды шешу қажеттілігі табылады. Сараптама
тағайындаудың құқықтық негізі болып, сараптама тағайындаудың қажеттілігін
негіздеп көрсететін іс материалдары табылады. Сот сараптамасын
тағайындаудың міндетті жағдайларына байланысты іс жүргізушілік негіздер
болып ҚР ҚІЖК-нің 241-бабы табылады;
ә) арнайы білімдер заңда көрсетілген қылмыстық-процессуалдық заң
нысанында қолданылулары керек. Мысалы, сот сараптамасы секілді мұндай
арнайы білімдерді қолдану нысаны ҚР ҚІЖК-нің арнайы 32-тарауы бар. Ал
дәлелдеу процесінде арнайы ғылыми-техникалық құрылғыларды қолдану – ҚР ҚІЖК-
нің 129-бабында көзделген;
б) арнайы білімерді тек қана тиісті тұлғалар (тергеуші, судья,
прокурор, анықтаушы, сарапшы, маман, аудармашы) өздерінің процессуалдық
функцияларының шегінде ғана пайдаланулары керек. Сонымен қатар аталған
тұлғалардың тәжірибеде өздерінің іс жүргізушілік функцияларының шегінен
шыға отырып арнайы білімдерді пайдаланулары ҚР ҚІЖК-нің 90, 91, 92, 95, 96
баптарына сәйкес оларды шеттетуге (отвод) негіз болып табылады. Сарапшы,
маман, аудармашыға қатысты оларды шақыруға байланысты сұрақтарды шешуде
олардың құзыреттеріне қосымша талаптар қойылады.
в) арнайы білімдерді қолдану бойынша қызметтің өзі қылмыстық іс
жүргізудің салалық қағидалары мен ережелерін қамтитын қағидалы ережелерге
негізделуі тиіс болып табылады. Мысалға алып қарайтын болсақ, дәлелдеу
кезінде ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану қылмыстық іс жүргізудің
жалпы заңдылық, ғылыми маңыздылық, қылмыстық іс жүргізудің тиімділігін
қамтамасыз ететін және қауіпсіз болуы тиіс (ҚР ҚІЖК 129-бабы).
г) арнайы білімдерді қолдану бойынша қызмет жүргізіліп жатқан
процессуалдық әрекеттің шеңберінен шықпауы тиіс. Мәселен, сараптама
тағайындаудың тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 242-бабымен реттеледі, ал сараптамалық
үлгілер алудың тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 242-бабының мазмұнымен анықталады;
д) арнайы білімді қолдану қызметінің нәтижесі тиісті процессуалдық
құжаттарда көрініс табулары тиіс. Жекелеген жағдайларда егер тергеу іс-
әрекеттерін жүргізу барысында фотосуретке түсіру, киноға түсіру, дыбыс және
бейнежазба қолданылса ..., онда хаттамада оны жүргізу барысында қолданылған
ғылыми-техникалық құралдар, оларды пайдалану жағдайлары мен тәртібі, бұл
құралдар қолданылған объектілер және алынған нәтижеер көрсетілуге тиіс (ҚР
ҚІЖК 203-бабы).
Қылмыстық процесте қолданылуға жататын арнайы білімдердің жан-
жақтылығын ескере отырып, Е.В.Селина оларды келесідей жіктеуді ұсынады:
1) адамның жай-күйі туралы арнайы ілімдер, бұл дегеніміз қылмыстық сот
ісін жүргізуге тартылған азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету заң
шығарушының, соттың, құқық қорғау органдарының міндеттерінің ең бастысы
болып табылады;
2) әлеуметтік саладағы арнайы білімдер;
3) криминалистік арнайы білімдер, өйткені оларды сот прокурор,
тергеуші белгілі бір деңгейде меңгерген деп саналады.
4) басқа салалардағы арнайы білімдер.
Арнайы білімдерді қолдану бойынша қызметті шектейтін аталған
талаптарды сақтағаннан кейін, қылмыстық сот ісін жүргізудегі мұндай
білімдер процессуалдық маңызы бар “арнайы” маңызға ие болады және қылмыстық
істерді тергеуде және сот қарауында пайда болатын сұрақтарды шешуде
қолдануға жатады. Көпшілік авторлар арнайы білімдерді қолданатын тұлғаларға
тек қана маманды не сарапшыны жатқызады. Тергеушінің (соттың) өзінің жеке
арнайы білімін қолдану мүмкіндігі туралы сауал бүгінгі күнге дейін даулы
болып отыр. Мысалы, В.Н.Махов, арнайы білім дегенге түсінік бере отырып,
олардың қатарынан тергеуші мен сотқа кәсіби болып табылатын және
қылмыстарды тергеу және қылмыстық істерді сотта қарау кезінде қолданатын
олардың білімдерін алып тастайды. Дегенменен, В.С.Лисиченко, В.В.Циркаль
В.И.Шикановтың, В.Я.Колдиннің, В.И.Гончаренконың “арнайы білімнің
қолданылуының анағұрлым маңызды нысаны оны тергеушінің қылмыстық істерді
анықтау, бекіту және зерттеуде өзінің процессуалдық құқықтарын пайдалана
отырып, заңның талабына сай істің мән-жағдайын зерттеуде анық көрінеді”
деген ой-қорытындыларын қолдайды.
Қылмыстық іс жүргізушілік құқығың реттейтін қатынастарының ерекшелігі
ретінде бұл қатынастардағы субъектінің бірі заңмен бекітілген
өкілеттіктерге ие және белгілі бір факт орын алған жағдайда өзіне заңмен
анықталған әрекеттерді жасауға міндетті мемлекеттік орган (лауазымды тұлға)
болып келетіндігін атап көрсетуге болады. Субъектілердің тобына іс бойынша
өндірісті жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар: сот
(судья), прокурор, тергеуші, тергеу бөлімінің бастығы, анықтау органы және
анықтауды жүзеге асыратын тұлға (анықтаушы) кіреді. Өздеріне берілген
өкілеттіктердің шегінде әрекет ете отырып, олар іс бойынша өндірістің
басталғандығы, оның бағыты мен мәні бойынша шешілуіне қатысты құқық
нормаларын қолданады. Олардың құзыретінің шеңберіне сонымен қатар арнайы
білімдерді пайдалану шартын, жағдайын, тәртібін анықтайтын құқық нормаларын
қолдану құқықтары кіргізілген.
Аталған құқық қолданушылық қызметтің ерекшелігі бұл тұлғаларға арнайы
білімдерді қолдану қажетттігі туған жағдайда өздерінің білімдерін не
болмаса арнайы білімдерге ие процессуалдық тұлғаларды: маманды, сарапшыны,
аудармашыны іске қатыстыру сауалын шешу кезінде айқын көрінеді.
Арнайы білімдерді қолданатын субъектілердің келесі бір тобын қылмыстық
іс жүргізуге қатысушы тұлғалар: сезікті, айыпталушы, олардың қорғаушысы,
жәбірленуші, азаматтық талап қоюшы, азаматтық жауапкер мен олардың өкілдері
құрайды. Олар:
- істің шешілуіне байланысты болып келетін заңмен қорғалатын жеке
өздерінің, қорғалатын, өкілдік ететін құқықтарын қорғайды;
- істің бағыты мен барысына әсер етуге мүмкіндік беретін ауқымы кең іс
жүргізушілік құқықтарға (белгілі бір міндеттерді көтере отырып) ие;
- мемлекеттік органның (лауазымды тұлғаның) ерекше актісімен іске
жіберіледі және тартылады.
Қылмыстық іс жүргізушілік қатынастарға түсе отырып, бұл тұлғалар
өкілеттілік беретін белгілі бір құқықтарды пайдаланып, сараптама
тағайындауда және оны жүргізуде олар өз құқықтарын жүзеге асырады (ҚР ҚІЖК
244-бабы). Бұлар арнайы білімді біреу арқылы қолданатын субъектілердің
қатарына жатады, өйткені заңның мазмұнына сәйкес тергеушінің (соттың)
немесе қорғаушының көмегін пайдалану мүмкіндіктерін беретін құқықтарды
иеленген.
Қылмыстық іс жүргізу субъектілерінің үшінші бір тобын сот өндірісін
жүзеге асыруға көмек көрсететін тұлғаларды жатқызуға болады. Олар: куә,
сарапшы, маман, аудармашы, куәгерлер, сот отырысының хатшысы. Бұл топтың
ішінде сарапшы, маман, аудармашы сияқты заңмен арнайы білімге ие болған
тұлғалар бар. Өз кезегінде бұл тұлғалар қызмет ету барысында қылмыстық сот
өндірісі мақсаттарын шешу үшін қолданылатын арнайы білімдерді қолданудың
құқықтық негіздерін сақтауға міндетті болып табылады.
Кәсіби оқудың немесе белгілі бір салада жұмыс істеу нәтижесінде
игерілген арнайы білімдерді: тергеуші – оған қылмыстық іс өндірісін
табыстаған кезде; сарапшы, маман, аудармашы – оларды сот немесе тергеуші іс
жүргізушілік функцияларды жүзеге асыру үшін тартқан кезде қолдана алу
мүмкіндіктері бар. Сонымен қатар ҚР ҚІЖК арнайы білімдері бар іс
жүргізушілік тұлғаларды тікелей көрсетеді. Олар: сарапшы, маман, аудармашы,
сонымен қатар олардың арнайы білімдері түрлі сипатқа ие: сарапшы – арнайы
ғылыми білімге ие (ҚР ҚІЖК-нің 83-бабының 1-бөлімі), маман – арнайы
білімдер мен дағдыларға ие (ҚР ҚІЖК-нің 84-бабының 2-бөлімі), аудармашы –
аударуға қажетті болып табылатын тілді меңгерген (ҚР ҚІЖК-нің 85-бабының 1-
бөлімі).
Сот сарапшысының арнайы ғылыми білімдері белгілі бір сот
сараптамасының түрін жүзеге асыру үшін қойылатын біліктілік талаптарына
сәйкес анықталады. А.А.Исаевтің пайымдауынша, “сараптама мекемелерінің
сарапшыларының білімдерінің мазмұны ғылым, техника немесе өнер саласында
танылуы тиіс және тергеу мен сот алдында тұрған сауалдарды сараптама
жолымен шешуде қажет болатын тәжірибелік дағдылардың жүйесімен анықталады.
Бұрын кездеспеген, жаңа объектілерді зерттеу кезінде дәлелдемелік
ақпараттар алудағы сот-тергеу тәжірибесінің қажеттіліктері классификаторда
сот сараптамасының жаңа топтарының, түрлерінің пайда болуларына алып
келеді. Ал бұл дегеніміз сот сарапшыларының арнайы ғылыми білімдерінің
аясының кеңею қажеттіліктерін көрсетіп отырады.
Маман дәлелдемелерді жинауда, зерттеуде және бағалауда, сондай-ақ
техникалық құралдарды қолдануда жәрдем көрсету үшін қажетті арнаулы білімі
бар іс жүргізушілік тұлға болып табылады (ҚР ҚІЖК-нің 84-бабының 1-бөлімі).
Оның арнайы білімінің сипаты ҚР ҚІЖК-нің бірқатар баптарында нақтыланған.
Сонымен қатар адам мәйітін ол табылған жерде сыртынан тексеруде; адам
мәйітін сырттай қарау немесе қайта қарау кезінде; эксгумация кезінде сот
медицина саласындағы маман-дәрігердің білімі міндетті ретінде көрсетілген
(ҚР ҚІЖК-нің 224, 225-баптары). Маман сонымен қатар педагогикалық және
психиологиялық білімдерді де меңгеруі тиіс, себебі он алты жасқа толмаған,
сондай-ақ, осы жасқа толған, бірақ психикалық дамуынан мешеулік белгілері
бар кәмелетке толмаған сезіктінің, айыпталушының қатысуымен іс жүргізушілік
әрекеттерін жүргізу кезінде педагогтік немесе психологиялық арнайы білімі
бар маманның қатысуы міндетті болып келеді.
Арнайы білімдер қылмыстық іс жүргізуде бірнеше нысандарда
қолданылады, атап айтсақ сот сараптамасын тағайындау, аудармашы, педогогті
тарту, тексерістер жүргізу (ревизия – ұйымның қаржы-шаруашылық қызметін
тексеруге бағытталған), соттық емес (ведомстволық сараптама), анықтамалық
қызмет. Қылмыстық іс жүргізуде арнайы білімдерді қолданудың нысандары
классификациялау мәселесіне келсек, В.И.Шиканов арнайы білімдерді
қолданудың сегіз нысанын бөліп көрсетуді ұсынады:
- тергеуші, сот, прокурордың арнайы білімдерді тікелей өзі
қолдануы, яғни дәлелдемелерді жинау мен бағалауға қатысты
әрекеттерді тікелей өздері жасауы;
- арнайы білімі бар адамдардың білімін тікелей іс жүргізуге
шақырмай қодану (кеңес және анықтамалар алу);
- соттық емес (ведомствалық, әкімшілік) және өзге де
объектілерді зерттеу нәтижелерін пайдалану;
- маман ретінде іс жүргізушілік міндеттерді атқаруға
шақырылған адамдардың арнайы білімін қолдану;
- сот сарапшы ретінде іс жүргізушілік міндеттерді атқаруға
шақырылған адамдардың арнайы білімін қолдану;
- аудармашы және мылқау адамдарды түсінетін адамдардың
арнайы білімдерін қолдану;
- тексеру тағайындау;
- тергеуші немесе соттың тапсырмасы бойынша техникалық
немесе өзге де зерттеулерді жүргізу.[7]
Сот сараптамасы арнайы білімдерді қолданудың жалғыз түрі болып
табылмайды, бірақ ол арнайы білімдерді қолдануды негізгі және жиі
қолданылатын түрі болып табылғандықтан жұмыстың келесі бөлімінде сот
сараптамасына түсінік беріледі.
2. СОТ САРАПТАМАСЫ АРНАЙЫ БІЛІМДЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ НЕГІЗГІ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
2.1. Сот сараптамасының түсінігі және маңызы
Сот сараптамасы қылмыстық сот өндірісінде, криминалистикада,
қылмыстық, азаматтық және әкімшілік іс жүргізуде арнайы ғылыми білімді
қолданудың ең басты нысандарының бірі болып саналады.
Сот сараптмасының арнайы білімдерді қолданудың негізгі нысаны
ретіндегі түсінігін ашу алдында жалпы “сараптама” түсінігіне анықтама
беріп кетейік. Латын тілінен аударғанда Сараптама “expertus” – білікті,
білімді, тәжірибелі деген ұғымды білдіреді. Энциклопедияда сраптамаға
арнайы білімі бар сарапшының ғылым, техника, өнер саласындағы арнайы
білімдерді қолдануды талап ететін мәселелерді шешу үшін зерттеу
жүргізуі[8] деп түсініктеме береді.
Сот сараптамасы – бұл ерекше дербес, ең күрделі тергеу әрекеті және
оның іске маңызы бар мән – жайларды анықтау мақсатында арнайы ғылыми білім
негізінде іс материалдарын зерттеуді білідіреді.
Сот сараптамасы қылмыстық сот өндірісінде арнаулы білімді қолданудың
мамандырылған нысаны. Ол сот және алдын – ала тергеу органдарының танымдық
мүмкіншіліктерін неғұрлым кеңейте түседі де, қылмыстық іс бойынша сотқа
дейінгі өндіріс барысында және сот отырысында танымның барлық ғылыми
құралдарының кең арсеналын пайдалануға мүмкіндік береді.[9]
Сот сараптамасының негізгі мәнін анықтай келе, біз оның тергеу
барысында немесе арнаулы ғылыми білімді қолдануды қажет ететін қылмыстық
істі сотта қарау кезінде пайда болған проблемдік танымдық ситуацияларды
шешудің нысаны екендігіне назар аударғанымыз жөн. Сондықтан да сот
сараптамасы қылмыстық істің маңызды мән – жайларын анықтауда ең ыңғайлы
әдіс екендігіне көз жеткіземіз. Сот сараптамасы жаңа зерттеу әдістерін
жетілдіру арқылы тұрақты түрде дамиды да, сот, тергеу практикаларында көп
қолданыс табады.
Сарапшы тарапынан қылмыстық істің мән-жайларының мәнін анықтау белгілі
– бір ғылым саласындағы әдістер мен тәсілдерді білуге және зерттеудің
қазіргі кездегі жетістіктері мен құралдарын қолдануға тікелей байланысты.
Сарапшының арнайы ғылыми білімді қолдануы, сот қарастырып отырған
қылмыстық істің мәнінінің қосымша жақтарын ашуға мүмкіндіктерді беріп қана
қоймай, сонымен қатар әр – түрлі құбылыстар мен заттар арасындағы өзара
байланысты, олардың себебі мен салдарын анықтауға да мүмкіндік береді.
Бұның барлығы сот қарастырып отырған фактілі материалдарды кеңейте отырып,
оған яғни сотқа қылмыстық іс бойынша обьективті шындықты анықтауды
жеңілдетеді.
Сот сараптамасы іс үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында
арнайы ғылыми білімдерді қолдану арқылы материалдарды зерттеуден
тұратын жеке іс жүргізушілік әрекет болып табылады. Сот сараптамасы
срапшының арнай білімдері негізінде жүргізілетін іс материалдарын
нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайларды алыну мүмкін жағдайда
арнай заңда көрсетілген тұлғалармен тағайындалады.
Сот сараптамасы қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білімдерді
қолданудың мамандандырылған және кең анағұрлым жетілдірілген нысаны
болып табылады. Ол сот пен алдын ала тергеу органдарының таным
мүмкіндіктерін барынша кеңейтіп, сот тергеуі және алдын ала тергеу
жүргізу кезінде қылмыстық істерді ашудың ғылымыи құралдарының кең
шеңберін қолдануға мүмкіндік береді.
Сот сараптамасының түсінігін ашу кезінде ол сотта істі қарау
және алдын ала тергеу кезінде пайда болтын арнайы білімдерді қолдануды
талап ететін проблемалық танымдық ситуациядан өтудің жолы екенінен
шығуымыз керек.
Сот сараптамасының қылмысты тергеудегі және қылмыстық іс жүргізудегі
елеулі ерекшелігі - сарапшының қолданатын ережелерінің қатаң ғылыми сипатта
болуы. Сарапшының арнайы білімі немесе өзінің кәсіби дағдысы негізінде осы
құбылыстың немесе заттардың мәнін ғана ашуға мүмкіндік бермейді. Сонымен
қатар құбылыстар мен заттардың барлық себептері мен заңдылықтарын ашуға да
мүмкіндік береді.
Сот сараптамасының алдына қойған міндеттерді орындау үшін сарапшыға
жалғыз кәсіби дағды жеткіліксіз болады. Барлық жағдайда кәсіби тәжірибе мен
дағды сот сараптамасын жүргізу үшін қажетті құбылыстар мен заттардың
себептері мен өзара байланысы туралы білімді толық бермейді. Сондықтан да
Сот сараптамасы туралы ҚР Заңы және Қазақстан Республикасының ҚІЖК-сі сот
сарапшысы ретінде тек арнаулы ғылыми білімі бар және аттестациядан өткен,
біліктілік куәлігі бар адам болады деген ереже немесе ұсыныс өте дұрыс.
Сот сараптамысының мәнін қарастыра отырып, ең алдымен ол таным
процессі ретінде әрқашан тұрақсыз болатындығы және барлық уақытта
диалектикалық түрде өзгеруіне, дамуына және тереңдейтініне назар аударуымыз
керек.
Сот сараптамасының мәнінің тұрақты түрде өзгеруі, дамуы екі жақты
жүреді, бір жағынан ол білімнің белгілі – бір саласындағы ғылыми зерттеу
болғандықтан, бұл ғылымның білім деңгейінің тұрақты түрде дамуы және
танымның жалпы әдістерінің дамуына, екінші жағынан, сот сараптамасының
мәнінің тұрақты түрде өзгеруі қылмыстық, азаматтық, әкімшілік іс жүргізу
нысанына байланысты. Бұл іс жүргізудегі сот сарапшысының ролі, оның
қызметін реттейтін нормалардың өзгеруіне, толықтырылуына және ең соңында
қоғамның экономикалық өмірінің дамуына байланысты болып табылады.
Профессор М.С. Строговичтің айтуы бойынша: сараптамалық
зерттеу жоқ жерде, сараптама да жоқ, ал сараптама жоқ жерде дәлелдеме болып
табылатын сарапшының қорытындысы да болмайды. Сондықтан да сарапшы
обьектілерге зерттеу жүргізіп, соның негізінде қорытынды беруге
міндетті.[10]
Қылмыстық іс бойынша белгілі–бір мән–жайлар мен фактілерді анықтаудағы
сараптамалық зерттеу процессі ретінде сараптаманы дұрыс түсінбеу кей
ғалымдардың заңды талқылауда онда жоқ терминдерді кіргізе бастауға әкеп
соғуы мүмкін. Демек ҚР ҚІЖК-нің сот сараптамасын анықтайтын баптарда
сараптама арнайы білімдер көмегімен қылмыстық істің белгілі – бір мән-
жайларын анықтауда зерттеу жүргізуді қажет болғанда және бұл зерттеудің
нәтижесінде сарапшы қорытындысын алу қажет болғанда тағайындалатыны жайлы
тура көрсетілуі керек.
Қылмыстық істің белгілі-бір мән-жайын анықтаумен байланысты сарапшының
қызметі ретінде сот сараптамасы қарапайым ғылыми зерттеумен көптеген ортақ
ұқсастықтары бар. Сонымен бірге сот сараптамасы қарапайым ғылыми
зерттеулерімен, ерекше процессуалдық нысанымен, белгілі – бір құқық
қатынасымен ерекшеленеді.
Қарапайым ғылыми зерттеудің қорытысындағы қателіктер барлық жағдайда
кейінгі зерттеулермен өзгертілуі немесе ғылыми қорытынды тәжірибеде
тексерілуі мүмкін. Ал сот сараптамасында көптеген жағдайларда бұндай
мүмкіншіліктер жоқ. Бірақ сот сараптамасында белгілі бір ережелер, нормалар
бар, яғни бұл нормалар мен ережелерді орындаған кезде соттың қарауына
сарапшының объективті, ғылыми негізделген қорытынды ұсынылатындығына
ыңғайлы кепілдік болып келеді.
Осындай кепілдіктер сарапшыны таңдау, қылмыстық процесске
қатысушыларға сот сараптамасын тағайындау, өздерінің немесе берілетін
құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдардың бастамашылығы бойынша сот
сараптамасын тағайындау және сот сараптамасын жүргізудің ерекше тәртібі
туралы ережелер болып келеді. Бұл ережелер сот сараптамасын жүргізудің
қағидалары ретінде аталуы мүмкін.
Бұл аталған жағдайлардың барлығы тергеуші, сот тарапынан сот
сараптамасының қорытындысын бағалауды жеңілдетеді және сарапшының
объективті қортынды алуына көмектеседі. Сондай-ақ бұл қағидалар сарапшының
өзіне де елеулі көмек көрсетеді. Олар сарапшыға қылмыстық істің мән-жайын
сапалы, объективті, жан-жақты, қатесіз зерттеуге көмектеседі. Ал бұл өз
алдына сарапшыдан толық, объективті қорытынды алуға кепілдік болады.
Сот сараптамасы қортындысының дұрыстығын тексеру үшін белгіленген
ерекше процессуалдық тәртіп, қорытынды берген кезде, оның толық, объективті
болуын кепілдейтін тағы да бір ережеге негізделген. Бұл ереже істің мән-
жайын зерттеуде арнайы ғылыми білім қолданғанда сақталуға міндетті, яғни
бұл ереже арнайы ғылыми білімді қажет ететін зерттеуді соттың немесе
тергеушінің, не судьяның мұндай арнаулы ғылыми білімдерінің болуы қылмыстық
істі жүргізуші адамды тиісті жағдайларда сарапшыны тағайындау
қажеттілігінен бостпайды. Сарапшының қорытындысы дәлелдеменің бір қайнар
көзі болғандықтан, сонымен бірге істің мән-айын анықтау – арнаулы ғылыми
білім қолдану прцессі болғандықтан, соттың басқа да іс жүргізуге
қатысушыларды қатыстыра отырып тексерілуге және бағалауына жатады. Егер
зерттеуді басынан бастап соттың өзі жүргізсе, бұндай дәлелдемелерді тексеру
және бағалау процессі мүлдем болмайды.
Бұндай жағдайда сарапшы және судья қызметі бір адамда шоғырланушы еді
және ол өз қортындысын тек кеңесу бөлмесінде үкім қаулысында беруші еді.
Осындай жағдайда тараптар сотта, тергеуде нақты сұрақтар бойынша сарапшының
қорытындысын білмеуші еді, одан жауап ала алмаушы еді және оның
қорытындысын тексеру мен бағалауға қатыса алмаушы еді.
Кей заңи әдебиеттерде сот сараптамасының белгілері немесе сот
сараптамасын жүргізудің шарттары мен ұғымдары кездеседі. Бұл екі ұғымдар
бір – бірімен ұқсас және байланысты. Мысалы, орыс ғалымы Ю. К. Орлов сот
сараптамасының белгілері деп атаса,[11] отандық ғалым С. Ф. Бычкова сот
сараптамасын жүргізудің шарттары деп атайды.[12]
Сот сараптамасының негізгі белгілері сот сараптамасын қылмыстық іс
жүргізудегі арнайы білімдерді пайдаланудың басқа да нысандарынан айыруға
мүмкіндік береді.
Сонымен сот сараптамасының негізгі белгілері төмендегідей:
– сараптамалық зерттеуді арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізу;
– сараптамалық зерттеуді іске маңызы бар мән – жайларды анықтау үшін
жүргізу;
– сараптамалық зерттеуді арнайы процессуалдық нысанда жүргізу;
– сараптаманың белгілі – бір процессуалдық нысанда жүргізілуі;
– сараптамалық зерттеудің барысы және нәтижесі арнайы процессуалдық құжат
– сарапшының қорытындысымен рәсімделуі.
Енді сот сараптамасының белгілеріне жеке – жеке тоқталып өтейік.
Сараптамалық зерттеуді арнайы ғылыми білімдер негізінде жургізуі. Бұл жерде
ерекше көңіл бөлетініміз, сараптамаға қатысты жаңадан арнайы ғылыми білім
деген терминнің қолдануы. Егер де осыған дейін арнайы білім жалпы
қолданылса, онда осы жағдайда сарапшының ғылыми құзіретіне кіретін арнайы
білімнің ерекше бір түрі ретінде сөз болып отыр.
ҚР ҚІЖК – нің 7 бабының 41 тармағына сәйкес арнаулы білім – бұл адам
кәсіби оқудың не білгілі – бір мамандық бойынша жұмыс істеудің нәтижесінде
алған, қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі емес білім. Бұл
анықтамадан көріп отырғанымыздай, сарапшы болу үшін жай ғана оқу орнын
бітіріп қана қоймай, сондай – ақ кәсіби оқудың немесе белгілі – бір
мамандық бойынша көп жылдар бойы жұмыс істеудің нәтижесінде алған білімі,
тәжірибесі болуы керек.
Сараптаманың жалпыға ортақ және арнайы білім деген ұғымдардың
қайсысына жататынын ажыратып алған жөн. Өкінішке орай, заңгер ғалымдар бұл
мәселе барысында бір тұжырымға келе алмай отыр. Кейбір ғалымдар жалпыға
ортақ білім мен арнайы білімнің өзара ерекшелігі субьективті сипатта
болады, ол ерекшелікті нақты жағдайға байланысты тергеуші ғана шешеді деп
есептейді. Сондай – ақ ғалымдар арасында арнаулы білімді жалпы тұрмыстық
білім мен жалпыға ортақ білімді өзара салыстыру арқылы ғана анықтауға
болады деген пікірлер де аракідік ұшырасады. Біздіңше арнаулы білім деген
ұғым ғылым мен техника саласынан мамандығы бар деген ұғыммен тікелей
байланысты. Сондықтан арнаулы білім дара сипаттағы мамандық ұғымын, сондай
– ақ арнаулы кәсіби білім алу арқылы арнаулы еңбектің қайсыбір түрімен
шұғылдану үстінде оны толық игерген маман ұғымының аясында қараған дұрыс
сияқты.
Сараптаманың негізінде ғылыми білімнің белгілі – бір саласы жатыр, ал
сарапшының қорытындысы – ғылымның мәліметтеріне негізделген дәлелдеме.[13]
Сараптама істі тергеген, не қараған кезде ғылым, техника, өнер және
қолөнер саласында арнайы білім қажет болғанда тағайындалады. Бұл ережені
техника, өнер және қол өнер ғылымдарына қарсы қойылған деп және осы
ғылымдарға негізделмеген сараптаманы жүргізуге жол беріледі деп талқылауға
болмайды. Техниканың , өнердің және қол өнердің әр – түрлі мәселесінің өзі
ғылыми зерттеудің обьектілері болады, сондықтан да барлық сараптама,
техника, өнер және қол-өнер мәселелеріне қатысты болса да ғылыми
мәліметтеріне негізделуі керек. Бұл дегеніміз сарапшы ретінде әрқашан тек
ғылыми жұмыскер, теоретик қана шығуы керек емес, сондай – ақ практикалық
жұмыскер де шыға алады.
Сараптаманы жүргізу үшін сарапшының арнайы ғылыми білімінің болуы
міндетті талаптардың бірі. Олар сарапшының ғылыми құзіретінің мазмұнын
қалыптастырады, сарапшының ғылыми құзіреті, оның сарапшы болып
тағайындалуына жеткілікті ғылыми білімдердің белгілі – бір көлемі болып
табылады.
2. Сараптамалық зерттеулердің іске маңызы бар мән – жайларды анықтау
үшін жіргізуі. Сараптаманың қылмыстық іс бойынша дәлелдеу мәніне жататын
немесе дәлелдемелік фактілік мәні бар мән – жайларды анықтауға байланысты
міндеті бар. Осыған сәйкес жоғарыда аталып өткендей сот сараптамасының
міндеті тергеліп немесе қаралып отырған қылмыстық іс бойынша маңызды мән –
жайларды, фактілі деректерді анықтау болып табылады. Бұл мән – жайлар
сарапшы мен оның жүргізген зерттеулері негізінде анықталуы қажет. Сарапшыға
қойылған сұрақтың арнайы сипатта болып, белгілі – бір маманның құзіретіне
кіріп, бірақ өзінің шешілуі үшін арнайы зерттеулер жүргізуді қажет етпесе,
сараптама жүргізілмеуі керек.
3. Сараптамалық зерттеуді арнайы процессуалдық тұлға – сарапшының
жүргізуі. Сот сараптамасын жүргізу қажеттілігі туғанда, оны тергеуші немесе
сот тағайындайды. Сот сараптамасы туралы ҚР–ң Заңының 10 бабына және ҚР
ҚІЖК-нің 243 бапабына сәйкес сот сараптамасын жүргізу мына тұлғаларға
тапсырылуы мүмкін:
– сот сараптамасы органдарының қызметкерлеріне;
– лицензияның негізінде сот сараптама қызметін жүзеге асыратын тұлғаларға;
– ҚР – ң заңдарында көзделген бір жолғы тәртіппен өзге де тұлғаларға;
Сот сарапшысының жоғары білімі және сот сараптамасының белгілі – бір
түрі саласындағы арнаулы ғылыми білімі, сот сараптамасын жүргізу құқығына
арналған біліктілік куәлігі болуы және ҚР – ң Әділет Министрлігінің
комиссиясында өткен, сондай – ақ сот сараптама қызметін жүргізу құқығына
лицензиясы болуы керек, яғни заң бойынша сот сарапшысына осындай талап
қойылған.
Іс жүргізу заңнамаларында сарапшының процесске қатысушы ретінде
процессуалдық тәуелсіздікті қамтамасыз ететін бірқатар нормалар бар. Сот
сарапшысы тергеу және сот органдарына қорытынды бергенде, оның тәуелсіздік
қағидалары сақталуы керек. Бұл қағидалардың сақталмауы қылмыстық іс бойынша
дұрыс шешім шығаруға, тіпті әділеттіліктің жүзеге асуына кедергі болады.
Сондай – ақ сот сарапшысының процессуалды тәуелсіздігі оның қорытындысының
объективті, толық, дұрыс болуына кепілдіктің бір түрі: сарапшы міндетін
орындамаған жағдайда ҚР – ң заңдарына сәйкес материалдық жауапкершілікке
тартылады.
4. Сараптаманың белгілі – бір процессуалдық нысанда жүргізуі. ҚР – ң
қылмыстық, азаматтық іс жүргізу заңнамаларында сот сараптамасын тағайындау,
оны жүргізу және оның нәтижесін процессуалдық рәсімдеу нысанының тәртібі,
сондай – ақ сараптама жүргізуге байланысты іс жүргізуге қатысушылардың
құқықтары мен міндеттері көзделген. ҚР – ң ҚІЖК – де сараптама
тағайындаудың жаңа тәртібі енгізілген. Оның бірі ҚР ҚІЖК – нің 242 бабының
2 бөлігіне сәйкес қылмыстық іс қозғау туралы шешімді сараптама
жүргізбейінше қабылдау мүмкін болмайтын жағдайда, ол қылмыстық іс
қозғалғанға дейін тағайындалуы мүмкіндігі жатады. Заң шығарушының бұндай
тәртіпті енгізуі практика талаптарына сәйкес келеді. Себебі, практикада
есірткі заттармен байланысты қылмыстарды сот сараптамасын жүргізбей іс
қозғау мүмкін емес.
Екінші тәртібі сот сараптамасын соттың тараптардың өтініші бойынша
(ҚР ҚІЖК – нің 354 бабы) немесе өз бастамашылығымен сараптаманы тағайындауы
мүмкін. Сондай – ақ заңда сот сараптамасын міндетті түрде тағайындау
негіздері нақтылы анықталмаған, сонымен қатар сараптаманы жүргізу мерзімі
белгіленбеген. Бұл айтылған мәселелерді қалыптасқан жағдайға байланысты
істі жүргізуші тұлға өзі шешеді.
5. Сараптамалық зерттеудің барысы және нәтижесі арнайы процессуалды
құжат – сарапшының қорытындысымен рәсімделеді. Қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларына сәйкес сарапшының қорытындысы қылмыстық іс бойынша
дәлелдемелердің қайнар көзінің бірі болып табылады. Сарапшының қорытындысы
басқа дәлелдеме көздерінің арасында артықшылығы жоқ, бірақ оның елеулі
ерекшелігі: ол арнайы ғылыми білімді қолдана отырып, зерттеу негізінде
алынған нәтиже. Сот сарапшысының қорытындысында оның алдына қойылған
сұрақтарға жауап және зерттеу кезінде қолданған әдістері көрсетіледі.
Сот сараптамасы түсінігіне келгенде, оны жүргізудің және
тағайындаудың мақсаты мен алғышарттарын анықтап алғанымыз жөн болады.
Сот сараптамасын тағайындаудың мақсаты – қылмыстық іс бойынша жаңа
бір дәлелдеме сарашының қорытындысына қол жеткізу болып табылады. Ғалым-
криминалист Е.Ғ.Жәкішев айтқандай, сот сараптамасын тағайындау сараптау
емес, арнайы білім, арнайы құрал-саймандар қолдану арқылы зерттеу
жүргізу.[14] Бұл қылмыстық іс жүргізу заңының талаптарымен құпталып
тұр. Атап айсақ, ҚІЖК-нің 240 бабы арнайы ғылымыи білімдер негізінде
қылмыстық іс материалдарын зерттеуді қарастырады. Сондықтан Е.Ғ.Жәкішев
“сот сараптамасы” деген терминнің орнына халықаралық деңгейде толық
қолыптасқан “сот экспертологиясы” деген терминді қолданғанды ұсынады.
Бірақ біз тақырып тікелей бұған арналмағандықтан ол сұрақты ашық
қалтырайық.
Ал алғышарттарына келесілер жатады:
1) арнайы ғылыми білімдердің негізінде зерттеулер жүргізу.
Сараптамаға қатысты қолданылып жүрген арнайы ғылыми білімдер деген жаңа
терминге ерекше назарды аударуымыз керек. Егер осы уақытқа дейін тек қана
жалпы ғылыми білімдер туралы айтып келген болсақ, бұл жағдайда сарапшының
ғылыми құзырына кіретін ерекше түрі туралы айтылып отыр.
Арнайы ғылымдарды пайдаланудың бір нысаны ретіндегі сараптама туралы
айтқан кезде, М.С.Строгович сараптаманың негізінде ғылыми білімнің негізгі
бір саласы, ғылымға негізделген дәлелдеме – сарапшының қорытындысы жатыр
деп әділ көрсетіп берген. Сараптама іс жүргізу кезінде “ғылымда, техникада,
өнер мен қолөнер” салаларында арнаулы білімдер қажет болған жағдайда
тағайындалады дейміз, ал бұны өз кезегінде біз бұл салаларда ғылымға
негізделмеген сараптама жүргізілуі мүмкін деген көзқараста болмауымыз
керек. Техника, өнер мен қолөнердің түрлі сұрақтарының өзі ғылыми
білімдерге негізделген болып келеді, сондықтан да кез келген сараптама
ғылымға негізделген болуы тиіс. Бұл дегеніміз сарапшы ретінде тек қана
ғылыми қызметкерлер, теоретиктер бола алады деген сөз емес; сарапшы ретінде
сонымен қатар тәжірибе қызметкерлері – инженерлер, дәрігерлер бола алады,
бірақ та сарапшы болып іске қатысу үшін адам белгілі бір саланың маманы
болуы міндетті және оның берген қорытындысы ғылымның негізінде жасалуы
тиіс... Сарапшы қорытынды беру кезінде сол ғылымның зерттейтін құбылыстың
заңдылықтарын көрсететін ғылыми білімдерге негізделетіндігін айту
қажет.[15]
Сарапшының ғылыми білімдері басқа да бір нысандарда қолданылуы
мүмкін емес дегенді білдірмейді. Дегенменен сараптама жүргізу үшін сарапшы
тұлғада арнайы ғылыми білімдердің бар болуы міндетті талап болып табылады.
Осының өзі сарапшының ғылыми құзыретін білдіреді, ал бұл өз кезегінде
И.Л.Петрухрин атап көрсеткендей, маманның сарапшы ретінде тағайындалуы үшін
жеткілікті болып табылатын ғылыми білімінің белгілі бір көлемін анықтайды.
2) сараптаманы арнайы бір процессуалдық тұлға, іске қатысатын басқа
тұлғалардан оны ерекшелейтін өзіндік құқықтар мен міндеттерге ие сарапшының
жүргізуі;
3) сот сараптамасының заңмен реттелген процессуалдық нысаны.
Сараптамалық зерттеудің нәтижелерін бекітудің процессуалдық нысаны болып,
іс бойынша дәлелдеме болып табылатын сараптама қорытындысы танылады.
4) зерттеу нәтижесінде фактілерді талқылау бағалау салдарынан пайда
болған қорытынды. Сараптамалық зерттеудің нәтижесі болып, фактілерді
табу және анықтау емес, жалпы олардың өмір сүруі туралы ой қорыту,
қорытынды табылады. Қорытынды зерттеліп жатқан объектінің белгілерін
анықтау, сарапшының белгілі бір ғылыми білімдерге негізделе отырып
білдірген ойларының негізінде пайда болады. Сарапшының қорытындысы тек
қана жай көзқарас ретінде қалыптасады, бұл дегеніміз, сәйкесінше одан
сол зерттелетін объектілер бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-бет
1. Қылмыстық іс жүгізудегі арнайы білімдерді қолданудың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-бет
2. Сот сараптамасы арнайы білімдерді қолданудың негізгі нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-бет
. Сот сараптамасының түсінігі және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . .18-бет
. Сот сараптамасын
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .3
0-бет
3. Сот сараптамасын тағайындаудағы арнайы білімдерді қолдану
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 37-бет
. Сот сараптамасын тағайындау
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...37-бет
. Сот сараптамасына қажетті материалдарды дайындау ... ... ... ..47-бет
4. Сот сараптамасын жүргізу кезіндегі арнайы білімдерді қолданудың
ерешеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54-
бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .62 -бет
Пайдаланаған қайнар көздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 65-бет
Кіріспе
Біздің қоғамымыздың бастан кешіп жатқан қиын кезеңде қылмыспен
күресу – мемлекетіміздің ең алғашқы міндеттерінің бірі. Қазақстан
Республикасы Президенті Қазақстан Республикасының халқына арналған
“Қазақстан-2030” жолдауында біздің қоғам оған әсер еткен трансформация
нәтижесінде өзгеріп, біз өзге құндылықтар мен адамдық қатынастардың жаңа
түріне өттік, біз еркін, жалпы біз тәуелсіз болдық деген. Елбасының бұл
сөздерінің шындыққа сай екендігін адам, оның өмірі, құқықтары мен
бостандықтарын мемлекеттің ең жоғарғы құндылығы деп таныған Қазақстан
Республикасының Конститутциясының мәтінінен көре аламыз. Қоғамның жалпы
ілгері даму мемлекеттегі барлық процестердің дамуына әкеледі,
сәйкесінше мемлекет қылмыспен күресу тетіктерінде дамытуы керек.
Бүгінгі күні қылмыстық іс жүргізуде және жалпы қылмыстарды тергеу мен
сотта қылмыстық істерді қарауда жалпыға белгілі емес арнайы білімдерді
қолдану саласының даму тендениясы объективті заңдылық болып отыр. Бұған
дәлел 1997 жылы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексі болып табылады, онда Қазақ КСР Қылмыстық іс
жүргізу кодексіне қарағанда арнайы білімдерді қолдану қызметі кеңірек
құқықтық регламенттеледі. Арнайы білімдерді қолданудың бірден бір
және ең кең тараған нысаны сот сараптамасы болып табылады, ол
қылмыстарды тергеу кезінде ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері сот сараптамасының процессуалдық
және дәлелдемелік проблемалары осы саладағы заңнамалардың өзгеріп отыруына,
әлі де қалыптасу кезеңінде болуына байланысты осы күнде де орын алып отыр.
Бұл олардың шешілуі мен жоюылуының баяу жүруіне байланысты болып табылады.
Арнайы білімдерді құқық қорғау қызметінде қолдануға байланысты
қаттынастарды құқықтық реттеудің жекелеген аспектілері бірқатар заң
актілерінде бекітілген, айта кетсек, Қазақстан Республикасының
“Прокуратура туралы”, “Ұлттық қауіпсіздік органдары туралы”, “Жедел
іздестіру қызметі туралы ” заңдары. Арнайы білімдерді қолданудың
құқықтық реттеудің механизмін дамытуға едеуір көмегін тигізген 12
желтоқсан 1997 жылы қабылданаған Қазақстан Республикасының “Сот сраптамасы
туралы” Заңы болып табылады.
Сот сараптамасын қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білімді пайдаланудың
негізгі нысаны деп айта келе оның негізгі кемшілігін, яғни қылмыстық
істерді тергеудегі, сотта қараудағы аз икемділігіне назар аударған жөн. Бұл
айтылғанға дәлел ретінде қылмыстық істерді тергеу мен сот отырысында
сараптаманың көпшілігі формальді түрде тағайындалатынынан, қылмыстық іс
жүргізудегі сот сараптамасы мүмкіншіліктерін бағалай алмауын айтуға болады.
Сонымен қатар көптеген сарапшы қорытындыларының істерді тергеген және сотта
қарау кезінде процессуалдық ережелердің бұзылуына байланысты дәлелдемелік
маңызынан айрылуын, сот сараптамасын тағайындау мен жүргізу кезінде іске
қатысушы тұлғалардың барлық құқықтары мен міндеттерін сақтамауын айтуға
болады. Сараптаманы тағайындаумен және жүргізумен байланысты қызметтің
төмен әдістемелік деңгейі туралы орындалусыз қайтарылып жатқан іс
материалдарының көптігінен, сарапшының қосымша материалдарды ұсыну
қажеттігі туралы арыздарынан көруге болады.
Сонымен қатар қазіргі кезде әрекет ететін Қылмыстық Іс Жүргізу
Кодексінің кейбір нормаларының жетілмеуінен де сот сараптамасының
процессуалдық мәселелері өзекті болып отыр. Сот сараптамасын тағайындау,
жүргізу және оның нәтижелерін бағалау саласында, сонымен қатар арнайы
білімдерді қылмыстық істерді тергеуде және сот өндірісінде толығымен
пайдалануда қылмыстық істі жүргізуші орган қызметкерлерімен заңды түрде
дұрыс орындау ерекше маңызға ие және өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Осы жұмыс аталған кемшіліктерді қандай да бір көлемде азайтуға арналған.
Дегенмен сот сараптамасының ғылым мен заңнамадағы процессуалдық
жағдайы мен деңгейін тек төмен жағынан қарастыра бермеу керек, өйткені оны
қолданудың процессуалдық талаптарына қазіргі кездегі тәжірибе әлі біртіндеп
бейімделу науқанында деп айтуға болады.
Менің жұмысымның алдына қойған мақсаттары келесідей:
жалпы қылмыстық іс жүгізудегі арнайы білімдерді қолданудың түсінігін,
мәнін және ерекшеліктерін ашу;
сот сараптамасының арнайы білімдерді қолданудың негізгі нысаны
ретіндегі түсінігін мен маңызын ашып, оның белгілерін анықтай отырып басқа
тергеу әрекетінен ажырату;
сараптаманы топтастыра отырып оның жекелеген түрлеріне жалпы түсініктеме
беру, өйткені сараптаманың түріне байланысты қандай саладағы арнай
білімдерді қолдану керектігі анықталады;
сараптама тағайындаудағы арнайы білімдердің орнын анықтау оларды
қолданудың ерекшелігін көрсету;
сот сараптамасына қажетті материалдарды дайындауда арнайы білімдерді
қолдану ерекшелігін ашу;
сот сараптамасын жүргізу кезіндегі арнайы білімдерді қолданудың
ерешеліктерін көрсету.
Бітіру жұмысы сот сараптамасын тағайындау мен жүргізудің
процессуалдық және ғылыми негіздерін қамтитын төрт бөлімнен тұрады. Бірінші
бөлімде қылмыстық іс жүгізудегі арнайы білімдерді қолданудың түсінігі
туралы барлық қажетті мәліметтер келтірілген, атап айтсақ жалпы арнайы
білімдердің заңи және ғылыми түсінігі олардың қылмыстық іс жүргізудің
мақсаттарын шешудегі орны, арнайы білімдерді қолданудың нысандары.
Екінші бөлімде сот сараптамасының арнайы білімдерді қолданудың негізгі
нысаны ретіндегі түсінігі беріледі, осы бөлімде сот сараптамасының
процесуалдық түсінігі ашылады, сот сараптамсының жалпы қылмыстық іс
жүргізудегі арнайы білімдерді қолданудың бір нысаны ретіндегі
маңыздылығы туралы сөз болады және сот сараптамасының жіктелуі жүзеге
асырылады. Үшінші бөлімде сот сараптамасын тағайындаудағы арнайы білімдерді
қолдану орны туралы мәселе көтеріледі, атап айтқанда сот сараптамасының
тағайындау негіздері және сот сараптамасын жүргізуге қажетті материалдарды
тағайындауда арнайы білімдерді қолдану ерекшелікетері айқындалады.
Жұмыстың төртінші бөлімінде сот сараптамасын жүргізу кезіндегі арнайы
білімдер қолдану ерекшеліктері туралы проблемдік мәселелер көтеріледі.
Бітіру жұмысын жазу барысында әртүрлі заңнамалар, нормативтік –
құқықтық актілер, оқулықтар, оқу құралдары, шығармашылық басылымдар,
мерзімдік басылымдар және басқа да шығармалар қолданылды.
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АРНАЙЫ БІЛІМДЕРДІ ҚОЛДАНУ ТҮСІНІГІ
Қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білідердерді қолдану процесінің
тиімділігін артттыру үшін оның дұрыс және біркелкі түсінігін анықтап
алу керек. Арнайы білімдердің ғылыми түсініктемесін берер алдында “арнайы
білім” түсінігіне заңнама берген анықтамасына көңіл аударайық, ҚР ҚІЖК-нің
7-бабының 41-пунктінде “адам кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша
жұмыс істеудің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы
жұртқа белгілі емес білім” ретінде анықталған.
Қылмыстық іс жүргізу тиісті түрде функцияларын сәйкестендіргенде
нақты құқыққа қайшы әрекеттің құбылысынан мәніне дейінгі жолды анықтап
беретін іс жүргізу нормалары мен құқықтық институттардан тұратын әмбебап
құқықтық кешен болып табылады.[1]
Сонымен қатар қылмыстық істер бойынша адам қызметінің құқықтық емес
саласының білімдерін пайдаланбай, жедел іздестіру қызметкерінің,
тергеушінің, сарапшының, соттың қызметін ары қарай “технкаландырмай”
ақиқатқа жету мүмкін еместігі де айқын. Сондықтан қылмыстық іс
жүргізудің басты танымдық мақсатын жүзеге асуы тек заңмен рұқсат
етілген адамның танымдық-рухани жұмысы нәтижесінде игерген әдістер,
құралдар мен білімдердің барлығын кең және белсенді қолданғанда ғана
мүмкін екенін мойындау керек. Ондай әдіс-тәсілдер, білімдер қатарына
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде көрсетілген
арнайы білімдер және өзге де дағдылар жатады. Оларды қолдануды
қылмысты тергеуде және сот ісін жүргізуде пайдалануды реттейтін
құқықтық нормалардың жиынтығы ғылыми негізделген жүйені құрайды және
ажырамас іс жүргізушілік институт болып табылады.
Сонғы уақыттарға дейін арнайы білідердің гносеологиялық категория
ретіндегі таным териясындағы түсінігі қылмыстық іс жүргізуде анық емес
болды.
“Арнайы білім” шынайы өмірде көп қолданылатын түсінік, бұл білімдер
нақты бір адамның кәсіби оқудың немесе қандай да бір қызмет атқарудың
нәтижесінде пайда болады. Арнайы білім ретінде заңмен бекітілген түсініктің
ерекшелігі ретінде олардың қылмыстық процесте жалпыға мәлім еместігі және
қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешуге бағытталғандығымем
түсіндіріледі. Дегенменен қалыптасқан арнайы білімнің анықтамасы қылмыстық
процестегі жалпыға мәлім және жалпыға мәлім емес білімдерді ажырататын
критерийлерді нақты көрсетіп бермейді, ал бұл өз кезегінде арнайы
білімдердің мәнін талқылаумен байланысты болып келетін заң ғылымындағы
проблемалық жағдайлардың шешілмей келе жатқандығын көрсетеді.
Заң әдебиетінде қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білімдердің мәнін,
олардың мазмұнын және субъектісін, анықтауға біршама талпыныстар
жасалған, бірақ арнайы білімдерге біркелкі түсініктеме берілген жоқ.
Осы жағдай арнайы білімдердің түсінігін, оларды қолдану субъектілерін
және сол білімдерді қолдану нысандарын анықтаудың қажеттілігін тудырады.
Бұл факт өз кезегінде осы жұмыстың маңыздылығын көрсетеді.
Арнайы білімдерге байланысты әртүрлі қөзқарастарды анализдей
отырып, олардың түсінігін сипаттауда А.А.Эйсман., В.И.Шиканов,
Г.Г.Надгорный., Ю.К.Орлов., Г.И.Громович сияқты ғалымдардың анықтамалар
көрсете кету керек.
Арнайы білімдердің түсінігін саралай отырып, А.А.Эйсман олардың
қатарына заң, құқықтық ғылымды қоспағандағы, тек қана белгілі бір
тұлғаларға тиесілі білімдерді жатқызады: “Бұл жалпыға мәлім емес, жалпының
қолы жете бермейтін және жалпыға таралмайтын білім, қысқаша айтқанда бұл
мамандардың шектелген ортасына ғана тиесілі білім, мәселен, физика
саласындағы терең білім, биология саласындағы маман үшін арнайы білім болып
табылатындығы сөзсіз және керісінше. Сәйкесінше, сот өзінің қызметінде өз
тәжірибесі мен білімін пайдалана отырып, белгілі бір сауалды шешуге қажетті
білімнің арнайы немесе арнайы еместігі туралы сұрақты шешу құқығын
иеленген.[2] Мұндай көз карасты В.И. Шиканов та ұстанады.[3]
Г.М. Надгорный арнайы білімдердің кәсіптік дайындық және кәсіптік
қызметпен өзара байланысына көңіл бөледі. Ол қаралып отырған түсінікке
келесідей анықтама береді: “Арнайы білімдер дегеніміз – ғылыми және
инжинерлік техникалық қызметтердің негізін құрайтын ғылым және техника
саласындағы білімдер және кез-келген өзге де қызметпен айналысуға
қажетті білімдер. Қылмыстық іс жүргізуде арнай білімдер дәлелдемерді
табуға, бекітуге, алуға, зерттеуге және бағалауға қолданылады.
Дәлелдемелерді табу, бекіту, алу және зерттеуге қатысты арнайы заң
ғылымдарының саласының білімдерін қоспағанда заң білімдері арнайы
білімдерге жатпайды”.[4] Бұл дефиниция қылмыстық іс жүргізуде және
тәжірибеде тергеу әрекеттеріне қатысушы анықтау органдарының сараптама-
криминалистік және жедел іздестіру-техникалық топтарының қызметкерлері
сарапшы деп танылып, олар арнайы білімге ие адамдар болып табылады
деген ережеге сәйкес келеді.
Ю.К.Орлов арнайы білімді жалпы жұртқа белгілі біліменн келесідей
ажыратады: “Арнайы білім ретінде жалпы білім беру және өмірлік тәжірибе
саласының шегінен шығатын, тұлғалардың кейбіріне ғана тиесілі білімді
танимыз. Арнайы білімдер ерекше дайындық пен кәсіби дағдылардың нәтижесінде
қалыптасады. Арнайы білімдердің түсінігі, олардың жалпыға мәлім танымдардан
айырмашылығы қоғамның даму деңгейіне, олардың жинаған білімдерінің көлеміне
байланысты болып келеді.
Арнайы білімдердің қылмыстық істерді тергеуде пайдаланудағы
мақсатты бағытының түсініктемесін Г.И.Грамович ұсынады. Оның пікірінше
“қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білім болып нысаналы кәсіптік дайындық
және жұмыс тәжірибесінен алынған, дәлелдемелер алуға бағытталған,
қылмыстық әрекетті әшкерелейтін, қылмыстық іске маңызы бар дәлелдемелермен
жұмыс істеудің құралдары мен тәсілдерін қалыптастыру жұмысында
пайдаланылатын адам қызметінің жүйелендірілген ғылыми білімдері, дағдылары,
тәжірибелері”.[5]
Арнайы білімдерді арнайы емес білімдерден айырудың қиындылығына
көңіл бөлу керек. Арнайы білімдер адамдардың таным мүмкіндіктері мен
қабілеттіліктерінің кең болуына және жалпыбілімдік дайындықтың
тереңдеуіне байланысты адамдармен тез игерліп, аз уақыт кезеңінде арнайы
білімдер қатарынан арнайы емес білімдер қатарына өтіп кетеді. Сонымен
қатар ғылымда арнайы білімдер мен ғылыми білімдердің арасында ешқандай
айырмашылықтар жоқ деген пікірлер кездесіп жатады. Бұл пікір тек қана
сарапшының қызметіне ғана тән болып келеді. Шындығында да сараптама жүргізу
үшін арнайы ғылыми білімдердің бар болуы міндетті шарт болып табылады.
Дегенмен маман мен тергеушіге қатысты мұндай шарт даулы болып келеді.
Қылмыстық сот өндірісін жүзеге асыру үшін арнайы білімдердің қажет
екендігімен дауласпаймыз, бірақ біздіңше ол тұста қолданылатын білімдердің
тек ғылыми болу керектігімен келісе алмаймыз. Қылмыстық істерді тергеу
кезінде тергеуші немесе сотта кейбір мәселелерді шешу үшін жалпыға мәлім
емес білім мен дағдыға ие тұлғаларды тарту қажеттілігі пайда болуы мүмкін.
Жоғарыда келтірілген арнайы білімдердің мәні мен маңызына қатысты
ғылымда бар көзқарастардан көретініміздей, арнайы білім дегеніміз – адам
кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеуінің нәтижесінде
алған, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланылатын
қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі емес ғылым.[6] Осы
анықтама ҚР ҚІЖК-нің 7-бабының 41-тармағында көрсетілген.
Бірқатар ғалымдардың (А.А.Эйсманның, В.И.Шикановтың, Е.И.Зуевтің,
И.В.Сорокотягинаның, Г.М.Надгорныйдың, Н.С.Романовтың, В.Н.Маховтың және
тағы басқалардың) арнайы білімдердің мазмұнына қатысты тұжырымдарын
саралауы арнайы білімдерді келесідей жүйе түрінде көрсетуге мүмкіндік
берді:
- арнайы білімдер құқық пен жалпыға мәлім білімдерді қоспағандағы кез
келген білімдердің жиынтығын білдіреді;
- арнайы білімдер белгілі бір мамандық иесінің кәсіби білімі болып
табылады;
- арнайы білімдер ситуациялық сипатқа ие, өйткені оларды бұл санатқа
жатқызу белгілі бір процессуалдық шешім қабылдауды білдіреді;
- арнайы білімдер ғылыми білім болып табылады;
- арнайы білімдер “аналық” ғылымдардың негізінде синтезделген
білімдердің кешені болып табылады.
Жалпы, қылмыстық істер бойынша сотқа дейінгі және соттағы өндірісте
пайда болатын сауалдарды шешуде арнайы білімдерді қолданудың шарттары
келесідей болып келеді:
а) арнайы білімдер, тек қана нақты фактілік және құқықтық негіздер
болған жағдайда ғана қолданылуға жатады. Мәселен, сот сараптамасын
тағайындаудың фактілік негізі болып іс бойынша арнайы білімдерді пайдалана
отырып, іс бойынша сұрақтарды шешу қажеттілігі табылады. Сараптама
тағайындаудың құқықтық негізі болып, сараптама тағайындаудың қажеттілігін
негіздеп көрсететін іс материалдары табылады. Сот сараптамасын
тағайындаудың міндетті жағдайларына байланысты іс жүргізушілік негіздер
болып ҚР ҚІЖК-нің 241-бабы табылады;
ә) арнайы білімдер заңда көрсетілген қылмыстық-процессуалдық заң
нысанында қолданылулары керек. Мысалы, сот сараптамасы секілді мұндай
арнайы білімдерді қолдану нысаны ҚР ҚІЖК-нің арнайы 32-тарауы бар. Ал
дәлелдеу процесінде арнайы ғылыми-техникалық құрылғыларды қолдану – ҚР ҚІЖК-
нің 129-бабында көзделген;
б) арнайы білімерді тек қана тиісті тұлғалар (тергеуші, судья,
прокурор, анықтаушы, сарапшы, маман, аудармашы) өздерінің процессуалдық
функцияларының шегінде ғана пайдаланулары керек. Сонымен қатар аталған
тұлғалардың тәжірибеде өздерінің іс жүргізушілік функцияларының шегінен
шыға отырып арнайы білімдерді пайдаланулары ҚР ҚІЖК-нің 90, 91, 92, 95, 96
баптарына сәйкес оларды шеттетуге (отвод) негіз болып табылады. Сарапшы,
маман, аудармашыға қатысты оларды шақыруға байланысты сұрақтарды шешуде
олардың құзыреттеріне қосымша талаптар қойылады.
в) арнайы білімдерді қолдану бойынша қызметтің өзі қылмыстық іс
жүргізудің салалық қағидалары мен ережелерін қамтитын қағидалы ережелерге
негізделуі тиіс болып табылады. Мысалға алып қарайтын болсақ, дәлелдеу
кезінде ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану қылмыстық іс жүргізудің
жалпы заңдылық, ғылыми маңыздылық, қылмыстық іс жүргізудің тиімділігін
қамтамасыз ететін және қауіпсіз болуы тиіс (ҚР ҚІЖК 129-бабы).
г) арнайы білімдерді қолдану бойынша қызмет жүргізіліп жатқан
процессуалдық әрекеттің шеңберінен шықпауы тиіс. Мәселен, сараптама
тағайындаудың тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 242-бабымен реттеледі, ал сараптамалық
үлгілер алудың тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 242-бабының мазмұнымен анықталады;
д) арнайы білімді қолдану қызметінің нәтижесі тиісті процессуалдық
құжаттарда көрініс табулары тиіс. Жекелеген жағдайларда егер тергеу іс-
әрекеттерін жүргізу барысында фотосуретке түсіру, киноға түсіру, дыбыс және
бейнежазба қолданылса ..., онда хаттамада оны жүргізу барысында қолданылған
ғылыми-техникалық құралдар, оларды пайдалану жағдайлары мен тәртібі, бұл
құралдар қолданылған объектілер және алынған нәтижеер көрсетілуге тиіс (ҚР
ҚІЖК 203-бабы).
Қылмыстық процесте қолданылуға жататын арнайы білімдердің жан-
жақтылығын ескере отырып, Е.В.Селина оларды келесідей жіктеуді ұсынады:
1) адамның жай-күйі туралы арнайы ілімдер, бұл дегеніміз қылмыстық сот
ісін жүргізуге тартылған азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету заң
шығарушының, соттың, құқық қорғау органдарының міндеттерінің ең бастысы
болып табылады;
2) әлеуметтік саладағы арнайы білімдер;
3) криминалистік арнайы білімдер, өйткені оларды сот прокурор,
тергеуші белгілі бір деңгейде меңгерген деп саналады.
4) басқа салалардағы арнайы білімдер.
Арнайы білімдерді қолдану бойынша қызметті шектейтін аталған
талаптарды сақтағаннан кейін, қылмыстық сот ісін жүргізудегі мұндай
білімдер процессуалдық маңызы бар “арнайы” маңызға ие болады және қылмыстық
істерді тергеуде және сот қарауында пайда болатын сұрақтарды шешуде
қолдануға жатады. Көпшілік авторлар арнайы білімдерді қолданатын тұлғаларға
тек қана маманды не сарапшыны жатқызады. Тергеушінің (соттың) өзінің жеке
арнайы білімін қолдану мүмкіндігі туралы сауал бүгінгі күнге дейін даулы
болып отыр. Мысалы, В.Н.Махов, арнайы білім дегенге түсінік бере отырып,
олардың қатарынан тергеуші мен сотқа кәсіби болып табылатын және
қылмыстарды тергеу және қылмыстық істерді сотта қарау кезінде қолданатын
олардың білімдерін алып тастайды. Дегенменен, В.С.Лисиченко, В.В.Циркаль
В.И.Шикановтың, В.Я.Колдиннің, В.И.Гончаренконың “арнайы білімнің
қолданылуының анағұрлым маңызды нысаны оны тергеушінің қылмыстық істерді
анықтау, бекіту және зерттеуде өзінің процессуалдық құқықтарын пайдалана
отырып, заңның талабына сай істің мән-жағдайын зерттеуде анық көрінеді”
деген ой-қорытындыларын қолдайды.
Қылмыстық іс жүргізушілік құқығың реттейтін қатынастарының ерекшелігі
ретінде бұл қатынастардағы субъектінің бірі заңмен бекітілген
өкілеттіктерге ие және белгілі бір факт орын алған жағдайда өзіне заңмен
анықталған әрекеттерді жасауға міндетті мемлекеттік орган (лауазымды тұлға)
болып келетіндігін атап көрсетуге болады. Субъектілердің тобына іс бойынша
өндірісті жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар: сот
(судья), прокурор, тергеуші, тергеу бөлімінің бастығы, анықтау органы және
анықтауды жүзеге асыратын тұлға (анықтаушы) кіреді. Өздеріне берілген
өкілеттіктердің шегінде әрекет ете отырып, олар іс бойынша өндірістің
басталғандығы, оның бағыты мен мәні бойынша шешілуіне қатысты құқық
нормаларын қолданады. Олардың құзыретінің шеңберіне сонымен қатар арнайы
білімдерді пайдалану шартын, жағдайын, тәртібін анықтайтын құқық нормаларын
қолдану құқықтары кіргізілген.
Аталған құқық қолданушылық қызметтің ерекшелігі бұл тұлғаларға арнайы
білімдерді қолдану қажетттігі туған жағдайда өздерінің білімдерін не
болмаса арнайы білімдерге ие процессуалдық тұлғаларды: маманды, сарапшыны,
аудармашыны іске қатыстыру сауалын шешу кезінде айқын көрінеді.
Арнайы білімдерді қолданатын субъектілердің келесі бір тобын қылмыстық
іс жүргізуге қатысушы тұлғалар: сезікті, айыпталушы, олардың қорғаушысы,
жәбірленуші, азаматтық талап қоюшы, азаматтық жауапкер мен олардың өкілдері
құрайды. Олар:
- істің шешілуіне байланысты болып келетін заңмен қорғалатын жеке
өздерінің, қорғалатын, өкілдік ететін құқықтарын қорғайды;
- істің бағыты мен барысына әсер етуге мүмкіндік беретін ауқымы кең іс
жүргізушілік құқықтарға (белгілі бір міндеттерді көтере отырып) ие;
- мемлекеттік органның (лауазымды тұлғаның) ерекше актісімен іске
жіберіледі және тартылады.
Қылмыстық іс жүргізушілік қатынастарға түсе отырып, бұл тұлғалар
өкілеттілік беретін белгілі бір құқықтарды пайдаланып, сараптама
тағайындауда және оны жүргізуде олар өз құқықтарын жүзеге асырады (ҚР ҚІЖК
244-бабы). Бұлар арнайы білімді біреу арқылы қолданатын субъектілердің
қатарына жатады, өйткені заңның мазмұнына сәйкес тергеушінің (соттың)
немесе қорғаушының көмегін пайдалану мүмкіндіктерін беретін құқықтарды
иеленген.
Қылмыстық іс жүргізу субъектілерінің үшінші бір тобын сот өндірісін
жүзеге асыруға көмек көрсететін тұлғаларды жатқызуға болады. Олар: куә,
сарапшы, маман, аудармашы, куәгерлер, сот отырысының хатшысы. Бұл топтың
ішінде сарапшы, маман, аудармашы сияқты заңмен арнайы білімге ие болған
тұлғалар бар. Өз кезегінде бұл тұлғалар қызмет ету барысында қылмыстық сот
өндірісі мақсаттарын шешу үшін қолданылатын арнайы білімдерді қолданудың
құқықтық негіздерін сақтауға міндетті болып табылады.
Кәсіби оқудың немесе белгілі бір салада жұмыс істеу нәтижесінде
игерілген арнайы білімдерді: тергеуші – оған қылмыстық іс өндірісін
табыстаған кезде; сарапшы, маман, аудармашы – оларды сот немесе тергеуші іс
жүргізушілік функцияларды жүзеге асыру үшін тартқан кезде қолдана алу
мүмкіндіктері бар. Сонымен қатар ҚР ҚІЖК арнайы білімдері бар іс
жүргізушілік тұлғаларды тікелей көрсетеді. Олар: сарапшы, маман, аудармашы,
сонымен қатар олардың арнайы білімдері түрлі сипатқа ие: сарапшы – арнайы
ғылыми білімге ие (ҚР ҚІЖК-нің 83-бабының 1-бөлімі), маман – арнайы
білімдер мен дағдыларға ие (ҚР ҚІЖК-нің 84-бабының 2-бөлімі), аудармашы –
аударуға қажетті болып табылатын тілді меңгерген (ҚР ҚІЖК-нің 85-бабының 1-
бөлімі).
Сот сарапшысының арнайы ғылыми білімдері белгілі бір сот
сараптамасының түрін жүзеге асыру үшін қойылатын біліктілік талаптарына
сәйкес анықталады. А.А.Исаевтің пайымдауынша, “сараптама мекемелерінің
сарапшыларының білімдерінің мазмұны ғылым, техника немесе өнер саласында
танылуы тиіс және тергеу мен сот алдында тұрған сауалдарды сараптама
жолымен шешуде қажет болатын тәжірибелік дағдылардың жүйесімен анықталады.
Бұрын кездеспеген, жаңа объектілерді зерттеу кезінде дәлелдемелік
ақпараттар алудағы сот-тергеу тәжірибесінің қажеттіліктері классификаторда
сот сараптамасының жаңа топтарының, түрлерінің пайда болуларына алып
келеді. Ал бұл дегеніміз сот сарапшыларының арнайы ғылыми білімдерінің
аясының кеңею қажеттіліктерін көрсетіп отырады.
Маман дәлелдемелерді жинауда, зерттеуде және бағалауда, сондай-ақ
техникалық құралдарды қолдануда жәрдем көрсету үшін қажетті арнаулы білімі
бар іс жүргізушілік тұлға болып табылады (ҚР ҚІЖК-нің 84-бабының 1-бөлімі).
Оның арнайы білімінің сипаты ҚР ҚІЖК-нің бірқатар баптарында нақтыланған.
Сонымен қатар адам мәйітін ол табылған жерде сыртынан тексеруде; адам
мәйітін сырттай қарау немесе қайта қарау кезінде; эксгумация кезінде сот
медицина саласындағы маман-дәрігердің білімі міндетті ретінде көрсетілген
(ҚР ҚІЖК-нің 224, 225-баптары). Маман сонымен қатар педагогикалық және
психиологиялық білімдерді де меңгеруі тиіс, себебі он алты жасқа толмаған,
сондай-ақ, осы жасқа толған, бірақ психикалық дамуынан мешеулік белгілері
бар кәмелетке толмаған сезіктінің, айыпталушының қатысуымен іс жүргізушілік
әрекеттерін жүргізу кезінде педагогтік немесе психологиялық арнайы білімі
бар маманның қатысуы міндетті болып келеді.
Арнайы білімдер қылмыстық іс жүргізуде бірнеше нысандарда
қолданылады, атап айтсақ сот сараптамасын тағайындау, аудармашы, педогогті
тарту, тексерістер жүргізу (ревизия – ұйымның қаржы-шаруашылық қызметін
тексеруге бағытталған), соттық емес (ведомстволық сараптама), анықтамалық
қызмет. Қылмыстық іс жүргізуде арнайы білімдерді қолданудың нысандары
классификациялау мәселесіне келсек, В.И.Шиканов арнайы білімдерді
қолданудың сегіз нысанын бөліп көрсетуді ұсынады:
- тергеуші, сот, прокурордың арнайы білімдерді тікелей өзі
қолдануы, яғни дәлелдемелерді жинау мен бағалауға қатысты
әрекеттерді тікелей өздері жасауы;
- арнайы білімі бар адамдардың білімін тікелей іс жүргізуге
шақырмай қодану (кеңес және анықтамалар алу);
- соттық емес (ведомствалық, әкімшілік) және өзге де
объектілерді зерттеу нәтижелерін пайдалану;
- маман ретінде іс жүргізушілік міндеттерді атқаруға
шақырылған адамдардың арнайы білімін қолдану;
- сот сарапшы ретінде іс жүргізушілік міндеттерді атқаруға
шақырылған адамдардың арнайы білімін қолдану;
- аудармашы және мылқау адамдарды түсінетін адамдардың
арнайы білімдерін қолдану;
- тексеру тағайындау;
- тергеуші немесе соттың тапсырмасы бойынша техникалық
немесе өзге де зерттеулерді жүргізу.[7]
Сот сараптамасы арнайы білімдерді қолданудың жалғыз түрі болып
табылмайды, бірақ ол арнайы білімдерді қолдануды негізгі және жиі
қолданылатын түрі болып табылғандықтан жұмыстың келесі бөлімінде сот
сараптамасына түсінік беріледі.
2. СОТ САРАПТАМАСЫ АРНАЙЫ БІЛІМДЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ НЕГІЗГІ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
2.1. Сот сараптамасының түсінігі және маңызы
Сот сараптамасы қылмыстық сот өндірісінде, криминалистикада,
қылмыстық, азаматтық және әкімшілік іс жүргізуде арнайы ғылыми білімді
қолданудың ең басты нысандарының бірі болып саналады.
Сот сараптмасының арнайы білімдерді қолданудың негізгі нысаны
ретіндегі түсінігін ашу алдында жалпы “сараптама” түсінігіне анықтама
беріп кетейік. Латын тілінен аударғанда Сараптама “expertus” – білікті,
білімді, тәжірибелі деген ұғымды білдіреді. Энциклопедияда сраптамаға
арнайы білімі бар сарапшының ғылым, техника, өнер саласындағы арнайы
білімдерді қолдануды талап ететін мәселелерді шешу үшін зерттеу
жүргізуі[8] деп түсініктеме береді.
Сот сараптамасы – бұл ерекше дербес, ең күрделі тергеу әрекеті және
оның іске маңызы бар мән – жайларды анықтау мақсатында арнайы ғылыми білім
негізінде іс материалдарын зерттеуді білідіреді.
Сот сараптамасы қылмыстық сот өндірісінде арнаулы білімді қолданудың
мамандырылған нысаны. Ол сот және алдын – ала тергеу органдарының танымдық
мүмкіншіліктерін неғұрлым кеңейте түседі де, қылмыстық іс бойынша сотқа
дейінгі өндіріс барысында және сот отырысында танымның барлық ғылыми
құралдарының кең арсеналын пайдалануға мүмкіндік береді.[9]
Сот сараптамасының негізгі мәнін анықтай келе, біз оның тергеу
барысында немесе арнаулы ғылыми білімді қолдануды қажет ететін қылмыстық
істі сотта қарау кезінде пайда болған проблемдік танымдық ситуацияларды
шешудің нысаны екендігіне назар аударғанымыз жөн. Сондықтан да сот
сараптамасы қылмыстық істің маңызды мән – жайларын анықтауда ең ыңғайлы
әдіс екендігіне көз жеткіземіз. Сот сараптамасы жаңа зерттеу әдістерін
жетілдіру арқылы тұрақты түрде дамиды да, сот, тергеу практикаларында көп
қолданыс табады.
Сарапшы тарапынан қылмыстық істің мән-жайларының мәнін анықтау белгілі
– бір ғылым саласындағы әдістер мен тәсілдерді білуге және зерттеудің
қазіргі кездегі жетістіктері мен құралдарын қолдануға тікелей байланысты.
Сарапшының арнайы ғылыми білімді қолдануы, сот қарастырып отырған
қылмыстық істің мәнінінің қосымша жақтарын ашуға мүмкіндіктерді беріп қана
қоймай, сонымен қатар әр – түрлі құбылыстар мен заттар арасындағы өзара
байланысты, олардың себебі мен салдарын анықтауға да мүмкіндік береді.
Бұның барлығы сот қарастырып отырған фактілі материалдарды кеңейте отырып,
оған яғни сотқа қылмыстық іс бойынша обьективті шындықты анықтауды
жеңілдетеді.
Сот сараптамасы іс үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында
арнайы ғылыми білімдерді қолдану арқылы материалдарды зерттеуден
тұратын жеке іс жүргізушілік әрекет болып табылады. Сот сараптамасы
срапшының арнай білімдері негізінде жүргізілетін іс материалдарын
нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайларды алыну мүмкін жағдайда
арнай заңда көрсетілген тұлғалармен тағайындалады.
Сот сараптамасы қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білімдерді
қолданудың мамандандырылған және кең анағұрлым жетілдірілген нысаны
болып табылады. Ол сот пен алдын ала тергеу органдарының таным
мүмкіндіктерін барынша кеңейтіп, сот тергеуі және алдын ала тергеу
жүргізу кезінде қылмыстық істерді ашудың ғылымыи құралдарының кең
шеңберін қолдануға мүмкіндік береді.
Сот сараптамасының түсінігін ашу кезінде ол сотта істі қарау
және алдын ала тергеу кезінде пайда болтын арнайы білімдерді қолдануды
талап ететін проблемалық танымдық ситуациядан өтудің жолы екенінен
шығуымыз керек.
Сот сараптамасының қылмысты тергеудегі және қылмыстық іс жүргізудегі
елеулі ерекшелігі - сарапшының қолданатын ережелерінің қатаң ғылыми сипатта
болуы. Сарапшының арнайы білімі немесе өзінің кәсіби дағдысы негізінде осы
құбылыстың немесе заттардың мәнін ғана ашуға мүмкіндік бермейді. Сонымен
қатар құбылыстар мен заттардың барлық себептері мен заңдылықтарын ашуға да
мүмкіндік береді.
Сот сараптамасының алдына қойған міндеттерді орындау үшін сарапшыға
жалғыз кәсіби дағды жеткіліксіз болады. Барлық жағдайда кәсіби тәжірибе мен
дағды сот сараптамасын жүргізу үшін қажетті құбылыстар мен заттардың
себептері мен өзара байланысы туралы білімді толық бермейді. Сондықтан да
Сот сараптамасы туралы ҚР Заңы және Қазақстан Республикасының ҚІЖК-сі сот
сарапшысы ретінде тек арнаулы ғылыми білімі бар және аттестациядан өткен,
біліктілік куәлігі бар адам болады деген ереже немесе ұсыныс өте дұрыс.
Сот сараптамысының мәнін қарастыра отырып, ең алдымен ол таным
процессі ретінде әрқашан тұрақсыз болатындығы және барлық уақытта
диалектикалық түрде өзгеруіне, дамуына және тереңдейтініне назар аударуымыз
керек.
Сот сараптамасының мәнінің тұрақты түрде өзгеруі, дамуы екі жақты
жүреді, бір жағынан ол білімнің белгілі – бір саласындағы ғылыми зерттеу
болғандықтан, бұл ғылымның білім деңгейінің тұрақты түрде дамуы және
танымның жалпы әдістерінің дамуына, екінші жағынан, сот сараптамасының
мәнінің тұрақты түрде өзгеруі қылмыстық, азаматтық, әкімшілік іс жүргізу
нысанына байланысты. Бұл іс жүргізудегі сот сарапшысының ролі, оның
қызметін реттейтін нормалардың өзгеруіне, толықтырылуына және ең соңында
қоғамның экономикалық өмірінің дамуына байланысты болып табылады.
Профессор М.С. Строговичтің айтуы бойынша: сараптамалық
зерттеу жоқ жерде, сараптама да жоқ, ал сараптама жоқ жерде дәлелдеме болып
табылатын сарапшының қорытындысы да болмайды. Сондықтан да сарапшы
обьектілерге зерттеу жүргізіп, соның негізінде қорытынды беруге
міндетті.[10]
Қылмыстық іс бойынша белгілі–бір мән–жайлар мен фактілерді анықтаудағы
сараптамалық зерттеу процессі ретінде сараптаманы дұрыс түсінбеу кей
ғалымдардың заңды талқылауда онда жоқ терминдерді кіргізе бастауға әкеп
соғуы мүмкін. Демек ҚР ҚІЖК-нің сот сараптамасын анықтайтын баптарда
сараптама арнайы білімдер көмегімен қылмыстық істің белгілі – бір мән-
жайларын анықтауда зерттеу жүргізуді қажет болғанда және бұл зерттеудің
нәтижесінде сарапшы қорытындысын алу қажет болғанда тағайындалатыны жайлы
тура көрсетілуі керек.
Қылмыстық істің белгілі-бір мән-жайын анықтаумен байланысты сарапшының
қызметі ретінде сот сараптамасы қарапайым ғылыми зерттеумен көптеген ортақ
ұқсастықтары бар. Сонымен бірге сот сараптамасы қарапайым ғылыми
зерттеулерімен, ерекше процессуалдық нысанымен, белгілі – бір құқық
қатынасымен ерекшеленеді.
Қарапайым ғылыми зерттеудің қорытысындағы қателіктер барлық жағдайда
кейінгі зерттеулермен өзгертілуі немесе ғылыми қорытынды тәжірибеде
тексерілуі мүмкін. Ал сот сараптамасында көптеген жағдайларда бұндай
мүмкіншіліктер жоқ. Бірақ сот сараптамасында белгілі бір ережелер, нормалар
бар, яғни бұл нормалар мен ережелерді орындаған кезде соттың қарауына
сарапшының объективті, ғылыми негізделген қорытынды ұсынылатындығына
ыңғайлы кепілдік болып келеді.
Осындай кепілдіктер сарапшыны таңдау, қылмыстық процесске
қатысушыларға сот сараптамасын тағайындау, өздерінің немесе берілетін
құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдардың бастамашылығы бойынша сот
сараптамасын тағайындау және сот сараптамасын жүргізудің ерекше тәртібі
туралы ережелер болып келеді. Бұл ережелер сот сараптамасын жүргізудің
қағидалары ретінде аталуы мүмкін.
Бұл аталған жағдайлардың барлығы тергеуші, сот тарапынан сот
сараптамасының қорытындысын бағалауды жеңілдетеді және сарапшының
объективті қортынды алуына көмектеседі. Сондай-ақ бұл қағидалар сарапшының
өзіне де елеулі көмек көрсетеді. Олар сарапшыға қылмыстық істің мән-жайын
сапалы, объективті, жан-жақты, қатесіз зерттеуге көмектеседі. Ал бұл өз
алдына сарапшыдан толық, объективті қорытынды алуға кепілдік болады.
Сот сараптамасы қортындысының дұрыстығын тексеру үшін белгіленген
ерекше процессуалдық тәртіп, қорытынды берген кезде, оның толық, объективті
болуын кепілдейтін тағы да бір ережеге негізделген. Бұл ереже істің мән-
жайын зерттеуде арнайы ғылыми білім қолданғанда сақталуға міндетті, яғни
бұл ереже арнайы ғылыми білімді қажет ететін зерттеуді соттың немесе
тергеушінің, не судьяның мұндай арнаулы ғылыми білімдерінің болуы қылмыстық
істі жүргізуші адамды тиісті жағдайларда сарапшыны тағайындау
қажеттілігінен бостпайды. Сарапшының қорытындысы дәлелдеменің бір қайнар
көзі болғандықтан, сонымен бірге істің мән-айын анықтау – арнаулы ғылыми
білім қолдану прцессі болғандықтан, соттың басқа да іс жүргізуге
қатысушыларды қатыстыра отырып тексерілуге және бағалауына жатады. Егер
зерттеуді басынан бастап соттың өзі жүргізсе, бұндай дәлелдемелерді тексеру
және бағалау процессі мүлдем болмайды.
Бұндай жағдайда сарапшы және судья қызметі бір адамда шоғырланушы еді
және ол өз қортындысын тек кеңесу бөлмесінде үкім қаулысында беруші еді.
Осындай жағдайда тараптар сотта, тергеуде нақты сұрақтар бойынша сарапшының
қорытындысын білмеуші еді, одан жауап ала алмаушы еді және оның
қорытындысын тексеру мен бағалауға қатыса алмаушы еді.
Кей заңи әдебиеттерде сот сараптамасының белгілері немесе сот
сараптамасын жүргізудің шарттары мен ұғымдары кездеседі. Бұл екі ұғымдар
бір – бірімен ұқсас және байланысты. Мысалы, орыс ғалымы Ю. К. Орлов сот
сараптамасының белгілері деп атаса,[11] отандық ғалым С. Ф. Бычкова сот
сараптамасын жүргізудің шарттары деп атайды.[12]
Сот сараптамасының негізгі белгілері сот сараптамасын қылмыстық іс
жүргізудегі арнайы білімдерді пайдаланудың басқа да нысандарынан айыруға
мүмкіндік береді.
Сонымен сот сараптамасының негізгі белгілері төмендегідей:
– сараптамалық зерттеуді арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізу;
– сараптамалық зерттеуді іске маңызы бар мән – жайларды анықтау үшін
жүргізу;
– сараптамалық зерттеуді арнайы процессуалдық нысанда жүргізу;
– сараптаманың белгілі – бір процессуалдық нысанда жүргізілуі;
– сараптамалық зерттеудің барысы және нәтижесі арнайы процессуалдық құжат
– сарапшының қорытындысымен рәсімделуі.
Енді сот сараптамасының белгілеріне жеке – жеке тоқталып өтейік.
Сараптамалық зерттеуді арнайы ғылыми білімдер негізінде жургізуі. Бұл жерде
ерекше көңіл бөлетініміз, сараптамаға қатысты жаңадан арнайы ғылыми білім
деген терминнің қолдануы. Егер де осыған дейін арнайы білім жалпы
қолданылса, онда осы жағдайда сарапшының ғылыми құзіретіне кіретін арнайы
білімнің ерекше бір түрі ретінде сөз болып отыр.
ҚР ҚІЖК – нің 7 бабының 41 тармағына сәйкес арнаулы білім – бұл адам
кәсіби оқудың не білгілі – бір мамандық бойынша жұмыс істеудің нәтижесінде
алған, қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі емес білім. Бұл
анықтамадан көріп отырғанымыздай, сарапшы болу үшін жай ғана оқу орнын
бітіріп қана қоймай, сондай – ақ кәсіби оқудың немесе белгілі – бір
мамандық бойынша көп жылдар бойы жұмыс істеудің нәтижесінде алған білімі,
тәжірибесі болуы керек.
Сараптаманың жалпыға ортақ және арнайы білім деген ұғымдардың
қайсысына жататынын ажыратып алған жөн. Өкінішке орай, заңгер ғалымдар бұл
мәселе барысында бір тұжырымға келе алмай отыр. Кейбір ғалымдар жалпыға
ортақ білім мен арнайы білімнің өзара ерекшелігі субьективті сипатта
болады, ол ерекшелікті нақты жағдайға байланысты тергеуші ғана шешеді деп
есептейді. Сондай – ақ ғалымдар арасында арнаулы білімді жалпы тұрмыстық
білім мен жалпыға ортақ білімді өзара салыстыру арқылы ғана анықтауға
болады деген пікірлер де аракідік ұшырасады. Біздіңше арнаулы білім деген
ұғым ғылым мен техника саласынан мамандығы бар деген ұғыммен тікелей
байланысты. Сондықтан арнаулы білім дара сипаттағы мамандық ұғымын, сондай
– ақ арнаулы кәсіби білім алу арқылы арнаулы еңбектің қайсыбір түрімен
шұғылдану үстінде оны толық игерген маман ұғымының аясында қараған дұрыс
сияқты.
Сараптаманың негізінде ғылыми білімнің белгілі – бір саласы жатыр, ал
сарапшының қорытындысы – ғылымның мәліметтеріне негізделген дәлелдеме.[13]
Сараптама істі тергеген, не қараған кезде ғылым, техника, өнер және
қолөнер саласында арнайы білім қажет болғанда тағайындалады. Бұл ережені
техника, өнер және қол өнер ғылымдарына қарсы қойылған деп және осы
ғылымдарға негізделмеген сараптаманы жүргізуге жол беріледі деп талқылауға
болмайды. Техниканың , өнердің және қол өнердің әр – түрлі мәселесінің өзі
ғылыми зерттеудің обьектілері болады, сондықтан да барлық сараптама,
техника, өнер және қол-өнер мәселелеріне қатысты болса да ғылыми
мәліметтеріне негізделуі керек. Бұл дегеніміз сарапшы ретінде әрқашан тек
ғылыми жұмыскер, теоретик қана шығуы керек емес, сондай – ақ практикалық
жұмыскер де шыға алады.
Сараптаманы жүргізу үшін сарапшының арнайы ғылыми білімінің болуы
міндетті талаптардың бірі. Олар сарапшының ғылыми құзіретінің мазмұнын
қалыптастырады, сарапшының ғылыми құзіреті, оның сарапшы болып
тағайындалуына жеткілікті ғылыми білімдердің белгілі – бір көлемі болып
табылады.
2. Сараптамалық зерттеулердің іске маңызы бар мән – жайларды анықтау
үшін жіргізуі. Сараптаманың қылмыстық іс бойынша дәлелдеу мәніне жататын
немесе дәлелдемелік фактілік мәні бар мән – жайларды анықтауға байланысты
міндеті бар. Осыған сәйкес жоғарыда аталып өткендей сот сараптамасының
міндеті тергеліп немесе қаралып отырған қылмыстық іс бойынша маңызды мән –
жайларды, фактілі деректерді анықтау болып табылады. Бұл мән – жайлар
сарапшы мен оның жүргізген зерттеулері негізінде анықталуы қажет. Сарапшыға
қойылған сұрақтың арнайы сипатта болып, белгілі – бір маманның құзіретіне
кіріп, бірақ өзінің шешілуі үшін арнайы зерттеулер жүргізуді қажет етпесе,
сараптама жүргізілмеуі керек.
3. Сараптамалық зерттеуді арнайы процессуалдық тұлға – сарапшының
жүргізуі. Сот сараптамасын жүргізу қажеттілігі туғанда, оны тергеуші немесе
сот тағайындайды. Сот сараптамасы туралы ҚР–ң Заңының 10 бабына және ҚР
ҚІЖК-нің 243 бапабына сәйкес сот сараптамасын жүргізу мына тұлғаларға
тапсырылуы мүмкін:
– сот сараптамасы органдарының қызметкерлеріне;
– лицензияның негізінде сот сараптама қызметін жүзеге асыратын тұлғаларға;
– ҚР – ң заңдарында көзделген бір жолғы тәртіппен өзге де тұлғаларға;
Сот сарапшысының жоғары білімі және сот сараптамасының белгілі – бір
түрі саласындағы арнаулы ғылыми білімі, сот сараптамасын жүргізу құқығына
арналған біліктілік куәлігі болуы және ҚР – ң Әділет Министрлігінің
комиссиясында өткен, сондай – ақ сот сараптама қызметін жүргізу құқығына
лицензиясы болуы керек, яғни заң бойынша сот сарапшысына осындай талап
қойылған.
Іс жүргізу заңнамаларында сарапшының процесске қатысушы ретінде
процессуалдық тәуелсіздікті қамтамасыз ететін бірқатар нормалар бар. Сот
сарапшысы тергеу және сот органдарына қорытынды бергенде, оның тәуелсіздік
қағидалары сақталуы керек. Бұл қағидалардың сақталмауы қылмыстық іс бойынша
дұрыс шешім шығаруға, тіпті әділеттіліктің жүзеге асуына кедергі болады.
Сондай – ақ сот сарапшысының процессуалды тәуелсіздігі оның қорытындысының
объективті, толық, дұрыс болуына кепілдіктің бір түрі: сарапшы міндетін
орындамаған жағдайда ҚР – ң заңдарына сәйкес материалдық жауапкершілікке
тартылады.
4. Сараптаманың белгілі – бір процессуалдық нысанда жүргізуі. ҚР – ң
қылмыстық, азаматтық іс жүргізу заңнамаларында сот сараптамасын тағайындау,
оны жүргізу және оның нәтижесін процессуалдық рәсімдеу нысанының тәртібі,
сондай – ақ сараптама жүргізуге байланысты іс жүргізуге қатысушылардың
құқықтары мен міндеттері көзделген. ҚР – ң ҚІЖК – де сараптама
тағайындаудың жаңа тәртібі енгізілген. Оның бірі ҚР ҚІЖК – нің 242 бабының
2 бөлігіне сәйкес қылмыстық іс қозғау туралы шешімді сараптама
жүргізбейінше қабылдау мүмкін болмайтын жағдайда, ол қылмыстық іс
қозғалғанға дейін тағайындалуы мүмкіндігі жатады. Заң шығарушының бұндай
тәртіпті енгізуі практика талаптарына сәйкес келеді. Себебі, практикада
есірткі заттармен байланысты қылмыстарды сот сараптамасын жүргізбей іс
қозғау мүмкін емес.
Екінші тәртібі сот сараптамасын соттың тараптардың өтініші бойынша
(ҚР ҚІЖК – нің 354 бабы) немесе өз бастамашылығымен сараптаманы тағайындауы
мүмкін. Сондай – ақ заңда сот сараптамасын міндетті түрде тағайындау
негіздері нақтылы анықталмаған, сонымен қатар сараптаманы жүргізу мерзімі
белгіленбеген. Бұл айтылған мәселелерді қалыптасқан жағдайға байланысты
істі жүргізуші тұлға өзі шешеді.
5. Сараптамалық зерттеудің барысы және нәтижесі арнайы процессуалды
құжат – сарапшының қорытындысымен рәсімделеді. Қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларына сәйкес сарапшының қорытындысы қылмыстық іс бойынша
дәлелдемелердің қайнар көзінің бірі болып табылады. Сарапшының қорытындысы
басқа дәлелдеме көздерінің арасында артықшылығы жоқ, бірақ оның елеулі
ерекшелігі: ол арнайы ғылыми білімді қолдана отырып, зерттеу негізінде
алынған нәтиже. Сот сарапшысының қорытындысында оның алдына қойылған
сұрақтарға жауап және зерттеу кезінде қолданған әдістері көрсетіледі.
Сот сараптамасы түсінігіне келгенде, оны жүргізудің және
тағайындаудың мақсаты мен алғышарттарын анықтап алғанымыз жөн болады.
Сот сараптамасын тағайындаудың мақсаты – қылмыстық іс бойынша жаңа
бір дәлелдеме сарашының қорытындысына қол жеткізу болып табылады. Ғалым-
криминалист Е.Ғ.Жәкішев айтқандай, сот сараптамасын тағайындау сараптау
емес, арнайы білім, арнайы құрал-саймандар қолдану арқылы зерттеу
жүргізу.[14] Бұл қылмыстық іс жүргізу заңының талаптарымен құпталып
тұр. Атап айсақ, ҚІЖК-нің 240 бабы арнайы ғылымыи білімдер негізінде
қылмыстық іс материалдарын зерттеуді қарастырады. Сондықтан Е.Ғ.Жәкішев
“сот сараптамасы” деген терминнің орнына халықаралық деңгейде толық
қолыптасқан “сот экспертологиясы” деген терминді қолданғанды ұсынады.
Бірақ біз тақырып тікелей бұған арналмағандықтан ол сұрақты ашық
қалтырайық.
Ал алғышарттарына келесілер жатады:
1) арнайы ғылыми білімдердің негізінде зерттеулер жүргізу.
Сараптамаға қатысты қолданылып жүрген арнайы ғылыми білімдер деген жаңа
терминге ерекше назарды аударуымыз керек. Егер осы уақытқа дейін тек қана
жалпы ғылыми білімдер туралы айтып келген болсақ, бұл жағдайда сарапшының
ғылыми құзырына кіретін ерекше түрі туралы айтылып отыр.
Арнайы ғылымдарды пайдаланудың бір нысаны ретіндегі сараптама туралы
айтқан кезде, М.С.Строгович сараптаманың негізінде ғылыми білімнің негізгі
бір саласы, ғылымға негізделген дәлелдеме – сарапшының қорытындысы жатыр
деп әділ көрсетіп берген. Сараптама іс жүргізу кезінде “ғылымда, техникада,
өнер мен қолөнер” салаларында арнаулы білімдер қажет болған жағдайда
тағайындалады дейміз, ал бұны өз кезегінде біз бұл салаларда ғылымға
негізделмеген сараптама жүргізілуі мүмкін деген көзқараста болмауымыз
керек. Техника, өнер мен қолөнердің түрлі сұрақтарының өзі ғылыми
білімдерге негізделген болып келеді, сондықтан да кез келген сараптама
ғылымға негізделген болуы тиіс. Бұл дегеніміз сарапшы ретінде тек қана
ғылыми қызметкерлер, теоретиктер бола алады деген сөз емес; сарапшы ретінде
сонымен қатар тәжірибе қызметкерлері – инженерлер, дәрігерлер бола алады,
бірақ та сарапшы болып іске қатысу үшін адам белгілі бір саланың маманы
болуы міндетті және оның берген қорытындысы ғылымның негізінде жасалуы
тиіс... Сарапшы қорытынды беру кезінде сол ғылымның зерттейтін құбылыстың
заңдылықтарын көрсететін ғылыми білімдерге негізделетіндігін айту
қажет.[15]
Сарапшының ғылыми білімдері басқа да бір нысандарда қолданылуы
мүмкін емес дегенді білдірмейді. Дегенменен сараптама жүргізу үшін сарапшы
тұлғада арнайы ғылыми білімдердің бар болуы міндетті талап болып табылады.
Осының өзі сарапшының ғылыми құзыретін білдіреді, ал бұл өз кезегінде
И.Л.Петрухрин атап көрсеткендей, маманның сарапшы ретінде тағайындалуы үшін
жеткілікті болып табылатын ғылыми білімінің белгілі бір көлемін анықтайды.
2) сараптаманы арнайы бір процессуалдық тұлға, іске қатысатын басқа
тұлғалардан оны ерекшелейтін өзіндік құқықтар мен міндеттерге ие сарапшының
жүргізуі;
3) сот сараптамасының заңмен реттелген процессуалдық нысаны.
Сараптамалық зерттеудің нәтижелерін бекітудің процессуалдық нысаны болып,
іс бойынша дәлелдеме болып табылатын сараптама қорытындысы танылады.
4) зерттеу нәтижесінде фактілерді талқылау бағалау салдарынан пайда
болған қорытынды. Сараптамалық зерттеудің нәтижесі болып, фактілерді
табу және анықтау емес, жалпы олардың өмір сүруі туралы ой қорыту,
қорытынды табылады. Қорытынды зерттеліп жатқан объектінің белгілерін
анықтау, сарапшының белгілі бір ғылыми білімдерге негізделе отырып
білдірген ойларының негізінде пайда болады. Сарапшының қорытындысы тек
қана жай көзқарас ретінде қалыптасады, бұл дегеніміз, сәйкесінше одан
сол зерттелетін объектілер бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz