Кәсіпорындағы еңбек ақы
Мазмұны
I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Еңбекақы жүйелері және тариф жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2. Еңбек ақы есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. Еңбекақының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.1. Мерзімдік еңбекақыны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2. Кесімді еңбекақыны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.3. Қосымша еңбекақыны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.4. Орташа еңбекақыны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3. Кәсіпорындағы еңбек ақы жүйесі және оны ұйымдастыру ... ... ... ... ... ..23
4. Еңбекақының экономикалық мәні және оның принциптері ... ... ... ... ... .26
ІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ІІІ. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Еңбекақы жүйелері және тариф жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2. Еңбек ақы есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. Еңбекақының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.1. Мерзімдік еңбекақыны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2. Кесімді еңбекақыны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.3. Қосымша еңбекақыны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.4. Орташа еңбекақыны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3. Кәсіпорындағы еңбек ақы жүйесі және оны ұйымдастыру ... ... ... ... ... ..23
4. Еңбекақының экономикалық мәні және оның принциптері ... ... ... ... ... .26
ІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ІІІ. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Халық шаруашылығының дамып, экономикалық өркендеу өзегінде, өндірістің негізгі түйіні – кәсіпорын болып саналады. Барлық өндіріс кезеңдерінде өндіріс экономикасының дамуына, жұмысшылардың өндірісіне тікелей байланысы арқасында кәсіпорында өнімді өндіру жұмысы атқарылады.
Қоғамдық еңбек бөлісі жүйесінде оқшауландырылған дербес жеке дара кәсіпорынды, өндіріс-шаруашылық бірлігі немесе шаруашылық жүргізуші субъект дейді. Кәсіпорында пайда алу мақсатында өнім өндіру жұмысын орындап, қызмет көрсетудегі жеке дара шаруашылық субъектісін айтамыз.
Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттарында кәсіпорындардың жұмыс атқару түрлері әртүрлі ұйымдастыру құқығы қаралған: шаруашылық серіктестіктері мен қоғамдар (толық серіктестік, сенім серіктестігі, шектелген жауапкершіліктегі қоғам, қосымша жауапкершіліктегі қоғам, акционерлік қоғам); өндіріс кооперативтері; мемлекеттік және муниципалды кәсіпорындар.
Кәсіпорын түрлерін ұйымдастырушы өзіне керекті түрін таңдап алады.
Кәсіпорын пәнін оқып үйренуде және оның қоғам өндірісіне тән төмендегі ортаны ескерілуі тиіс: материалдық, әлеуметтік, саяси және рухани өрістерін атауға болады. Кәсіпорынның материалдық өрісі – барлық өнім өндірісінің үрдісін, әлеуметтік – кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақы төлеу үрдісін, сонымен бірге барлық өзара әртүрлі категориядағы қызмет ететін (формальдық және формальдық емес) қызметкерлердің бір-бірімен қатынасы.
Кәсіпорынның саяси өрісі – оның белгілі уақыт тәртібінде жұмыс істеуі, кәсіпорынды басқару әдісі, оған қоса өкімді түрде және сайлану құрамындағы формалар жиынтығының болып саналуын көрсетеді. Кәсіпорынның рухани өрісі – бұл эстетикалық және кәсіпшілік білімде еңбек дагдысымен көріну, сонымен бірге жаңа оймен рухани-мәдени құндылықтар жүйесін игеру.
Сонымен, кәсіпорын экономикасы ғылыми пән, оның объектісі кәсіпорын және зерттелетін заты заңдар мен заңдылық, біріншіден, оның мазмұнын анықтаса, екіншіден, экономикалық білім жүйесінің орнын анықтайды [13].
-3-
Нарықтық экономиканың басты принципіне байланысты, қандайда болмасын шаруашылық субъектілері, ол адам болсын, жанұя, топ, ұжым, кәсіпорын, мүмкіндік түрде жұмысты іске асыруына және экономикалық қызметте кәсіпкерлік түрін таңдап алуына құқықты.
Экономикалық қызметте кәсіпкерлік түріне әртүрлі өнім, тауар өндіру, қызмет көрсету, сол сияқты сауда-делдалдык, қаржы-несие, ғылыми-ақпарат, басқару жұмыстары, яғни өндіріс шеңберіндегі кез-келген жұмыс түрі, бөлісу және қайта бөлу, айырбас, тұтыну және қоғамдық өнімді пайдалану және т.с.с. жобалануы тиіс. Бұлардың бәрі заңға сәйкес, оған қайшы келмеуі керек.
Өндірістік кәсіпкерлік – бұл түріне өндіріс тауарларын өндіруге бағытталған, өнімді тұтынушыларға сату жұмыстарын орындау, қызмет көрсету, ақпарат ұсыну жатады. Сонымен қатар, өндіріс міндетінде негізгі мақсаттан, атап айтқанда өндірістік ресурстармен қамтамасыз етілуінен басқа: өнімді сақтау, тасымалдау, өткізу және т.с.с. қосымша қызметтер кәсіпорынның негізгі міндетін толықтырады.
Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл түріне негізінен тауар-ақша және тауар айырбастау міндетіндегі операцияларды жатқызуға болады. Мысалы, тауарды сатып алу барысында сатудың төмендегідей негізгі коммерциялық кезеңдері анықталады:
• тауардың (қызметтің) түрін таңдау;
• жоғары сапалы тауарға сатып алу бағасын белгілеу;
• өндірген тауарға деген сұранысын бағалау.
Қаржылық кәсіпкерлікте сатып алу және сату объектісі ретінде құнды қағаздарды (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер және т.б.), валютаны, ақшаны жатқызуға болады.
Қаржылық мүмкіндігі мол сатып алушыларды тарту және оларды анықтау, іздеу жөнінде маркетингтік жұмыс пен нарықтағы құнды қағазға талдау жүргізу арқылы қаржы – несие келісімдерді іске асыруға жол ашылады. Қаржы кәсіпкерлігінде негізгі қатысушы ретінде қаржы биржасы саналады. Қазіргі кезде құнды қағаз нарық агенттеріне биржалардан басқа коммерциялық банктер, кәсіпорындар, мекемелер, жеке азаматтар, кәсіпкерлер жатады [1].
Қоғамдық еңбек бөлісі жүйесінде оқшауландырылған дербес жеке дара кәсіпорынды, өндіріс-шаруашылық бірлігі немесе шаруашылық жүргізуші субъект дейді. Кәсіпорында пайда алу мақсатында өнім өндіру жұмысын орындап, қызмет көрсетудегі жеке дара шаруашылық субъектісін айтамыз.
Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттарында кәсіпорындардың жұмыс атқару түрлері әртүрлі ұйымдастыру құқығы қаралған: шаруашылық серіктестіктері мен қоғамдар (толық серіктестік, сенім серіктестігі, шектелген жауапкершіліктегі қоғам, қосымша жауапкершіліктегі қоғам, акционерлік қоғам); өндіріс кооперативтері; мемлекеттік және муниципалды кәсіпорындар.
Кәсіпорын түрлерін ұйымдастырушы өзіне керекті түрін таңдап алады.
Кәсіпорын пәнін оқып үйренуде және оның қоғам өндірісіне тән төмендегі ортаны ескерілуі тиіс: материалдық, әлеуметтік, саяси және рухани өрістерін атауға болады. Кәсіпорынның материалдық өрісі – барлық өнім өндірісінің үрдісін, әлеуметтік – кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақы төлеу үрдісін, сонымен бірге барлық өзара әртүрлі категориядағы қызмет ететін (формальдық және формальдық емес) қызметкерлердің бір-бірімен қатынасы.
Кәсіпорынның саяси өрісі – оның белгілі уақыт тәртібінде жұмыс істеуі, кәсіпорынды басқару әдісі, оған қоса өкімді түрде және сайлану құрамындағы формалар жиынтығының болып саналуын көрсетеді. Кәсіпорынның рухани өрісі – бұл эстетикалық және кәсіпшілік білімде еңбек дагдысымен көріну, сонымен бірге жаңа оймен рухани-мәдени құндылықтар жүйесін игеру.
Сонымен, кәсіпорын экономикасы ғылыми пән, оның объектісі кәсіпорын және зерттелетін заты заңдар мен заңдылық, біріншіден, оның мазмұнын анықтаса, екіншіден, экономикалық білім жүйесінің орнын анықтайды [13].
-3-
Нарықтық экономиканың басты принципіне байланысты, қандайда болмасын шаруашылық субъектілері, ол адам болсын, жанұя, топ, ұжым, кәсіпорын, мүмкіндік түрде жұмысты іске асыруына және экономикалық қызметте кәсіпкерлік түрін таңдап алуына құқықты.
Экономикалық қызметте кәсіпкерлік түріне әртүрлі өнім, тауар өндіру, қызмет көрсету, сол сияқты сауда-делдалдык, қаржы-несие, ғылыми-ақпарат, басқару жұмыстары, яғни өндіріс шеңберіндегі кез-келген жұмыс түрі, бөлісу және қайта бөлу, айырбас, тұтыну және қоғамдық өнімді пайдалану және т.с.с. жобалануы тиіс. Бұлардың бәрі заңға сәйкес, оған қайшы келмеуі керек.
Өндірістік кәсіпкерлік – бұл түріне өндіріс тауарларын өндіруге бағытталған, өнімді тұтынушыларға сату жұмыстарын орындау, қызмет көрсету, ақпарат ұсыну жатады. Сонымен қатар, өндіріс міндетінде негізгі мақсаттан, атап айтқанда өндірістік ресурстармен қамтамасыз етілуінен басқа: өнімді сақтау, тасымалдау, өткізу және т.с.с. қосымша қызметтер кәсіпорынның негізгі міндетін толықтырады.
Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл түріне негізінен тауар-ақша және тауар айырбастау міндетіндегі операцияларды жатқызуға болады. Мысалы, тауарды сатып алу барысында сатудың төмендегідей негізгі коммерциялық кезеңдері анықталады:
• тауардың (қызметтің) түрін таңдау;
• жоғары сапалы тауарға сатып алу бағасын белгілеу;
• өндірген тауарға деген сұранысын бағалау.
Қаржылық кәсіпкерлікте сатып алу және сату объектісі ретінде құнды қағаздарды (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер және т.б.), валютаны, ақшаны жатқызуға болады.
Қаржылық мүмкіндігі мол сатып алушыларды тарту және оларды анықтау, іздеу жөнінде маркетингтік жұмыс пен нарықтағы құнды қағазға талдау жүргізу арқылы қаржы – несие келісімдерді іске асыруға жол ашылады. Қаржы кәсіпкерлігінде негізгі қатысушы ретінде қаржы биржасы саналады. Қазіргі кезде құнды қағаз нарық агенттеріне биржалардан басқа коммерциялық банктер, кәсіпорындар, мекемелер, жеке азаматтар, кәсіпкерлер жатады [1].
III. Қолданылған әдебиеттер.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. – Алматы, 1992.
2. Бабақұлы Б. Тәуелсіздік, нарық, экономика. – Алматы, 1996.
3. Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері. – Алматы, 1996.
4. Кеулімжаев Қ.К. т.б., Қаржылық есеп. –Алматы, 2001.
5. Куликов А. Экономикалық теория негіздері. Шымкент, 1994.
6. Қалдыбаев О., Темірбаев А. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 1997.
7. Қазақстан Республикасының еңбек туралы Заңы. – Алматы, 2000.
8. Қалдыбаев О, Теміров Е. Нарықтық экономиканың анықтамалығы. – Алматы, 1993.
9. Қазақстандағы шағын кәсіпорындар. – Алматы, 1999.
10. Мамыров Н.К. Менеджмент және нарық. – Алматы, 1998.
11. Мамыров Н.К., Тілеужанова М.А. Микроэкономика. – Алматы, 2003.
12. Медешев Б. Нарықтық экономика теориясына кіріспе. – Алматы, 1995.
13. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 2003.
14. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы. – 2007.
15. Сергеев В.И. Кәсіпорын экономикасы. – М., 1997.
16. Шеденов Ө.Қ. , және т.б. Жалпы экономикалық теория. – Алматы-Ақтөбе, 2002.
17. Шуляк Н.Н. Кәсіпорын қаражаты. – Москва, 2000.
18. Экономикалық теория. Оқу құралы. – Алматы: «Қазақ университеті», 1999.
19. Экономикалық реформалар. – Алматы «Экономика», 1999.
20. ҚР кәсіпорынының экономикалық өсуі. Ғылыми еңбектер жинағы. – Алматы: «Экономика», 2000.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. – Алматы, 1992.
2. Бабақұлы Б. Тәуелсіздік, нарық, экономика. – Алматы, 1996.
3. Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері. – Алматы, 1996.
4. Кеулімжаев Қ.К. т.б., Қаржылық есеп. –Алматы, 2001.
5. Куликов А. Экономикалық теория негіздері. Шымкент, 1994.
6. Қалдыбаев О., Темірбаев А. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 1997.
7. Қазақстан Республикасының еңбек туралы Заңы. – Алматы, 2000.
8. Қалдыбаев О, Теміров Е. Нарықтық экономиканың анықтамалығы. – Алматы, 1993.
9. Қазақстандағы шағын кәсіпорындар. – Алматы, 1999.
10. Мамыров Н.К. Менеджмент және нарық. – Алматы, 1998.
11. Мамыров Н.К., Тілеужанова М.А. Микроэкономика. – Алматы, 2003.
12. Медешев Б. Нарықтық экономика теориясына кіріспе. – Алматы, 1995.
13. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы, 2003.
14. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы. – 2007.
15. Сергеев В.И. Кәсіпорын экономикасы. – М., 1997.
16. Шеденов Ө.Қ. , және т.б. Жалпы экономикалық теория. – Алматы-Ақтөбе, 2002.
17. Шуляк Н.Н. Кәсіпорын қаражаты. – Москва, 2000.
18. Экономикалық теория. Оқу құралы. – Алматы: «Қазақ университеті», 1999.
19. Экономикалық реформалар. – Алматы «Экономика», 1999.
20. ҚР кәсіпорынының экономикалық өсуі. Ғылыми еңбектер жинағы. – Алматы: «Экономика», 2000.
Қазақстан Республикасының
Білім және ғылым министрлігі
КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЕҢБЕК АҚЫ
Пәннің аты:
Мамандық:
Оқытушы:
Курстық
жұмысты қорғау
2010 ж. __________ болды
баға _____________ ____
Қостанай 2010
Мазмұны
I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын
пайдалану
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Еңбекақы жүйелері және тариф
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 9
1.2. Еңбек ақы
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 10
2. Еңбекақының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...11
2.1. Мерзімдік еңбекақыны
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2. Кесімді еңбекақыны
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.3. Қосымша еңбекақыны
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
2.4. Орташа еңбекақыны
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
3. Кәсіпорындағы еңбек ақы жүйесі және оны
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ..23
4. Еңбекақының экономикалық мәні және оның
принциптері ... ... ... ... ... .26
ІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
ІІІ. Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...31
-2-
І. Кіріспе.
Халық шаруашылығының дамып, экономикалық өркендеу өзегінде,
өндірістің негізгі түйіні – кәсіпорын болып саналады. Барлық өндіріс
кезеңдерінде өндіріс экономикасының дамуына, жұмысшылардың өндірісіне
тікелей байланысы арқасында кәсіпорында өнімді өндіру жұмысы атқарылады.
Қоғамдық еңбек бөлісі жүйесінде оқшауландырылған дербес жеке дара
кәсіпорынды, өндіріс-шаруашылық бірлігі немесе шаруашылық жүргізуші субъект
дейді. Кәсіпорында пайда алу мақсатында өнім өндіру жұмысын орындап, қызмет
көрсетудегі жеке дара шаруашылық субъектісін айтамыз.
Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттарында кәсіпорындардың
жұмыс атқару түрлері әртүрлі ұйымдастыру құқығы қаралған: шаруашылық
серіктестіктері мен қоғамдар (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
шектелген жауапкершіліктегі қоғам, қосымша жауапкершіліктегі қоғам,
акционерлік қоғам); өндіріс кооперативтері; мемлекеттік және муниципалды
кәсіпорындар.
Кәсіпорын түрлерін ұйымдастырушы өзіне керекті түрін таңдап алады.
Кәсіпорын пәнін оқып үйренуде және оның қоғам өндірісіне тән
төмендегі ортаны ескерілуі тиіс: материалдық, әлеуметтік, саяси және рухани
өрістерін атауға болады. Кәсіпорынның материалдық өрісі – барлық өнім
өндірісінің үрдісін, әлеуметтік – кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақы төлеу
үрдісін, сонымен бірге барлық өзара әртүрлі категориядағы қызмет ететін
(формальдық және формальдық емес) қызметкерлердің бір-бірімен қатынасы.
Кәсіпорынның саяси өрісі – оның белгілі уақыт тәртібінде жұмыс
істеуі, кәсіпорынды басқару әдісі, оған қоса өкімді түрде және сайлану
құрамындағы формалар жиынтығының болып саналуын көрсетеді. Кәсіпорынның
рухани өрісі – бұл эстетикалық және кәсіпшілік білімде еңбек дагдысымен
көріну, сонымен бірге жаңа оймен рухани-мәдени құндылықтар жүйесін игеру.
Сонымен, кәсіпорын экономикасы ғылыми пән, оның объектісі кәсіпорын
және зерттелетін заты заңдар мен заңдылық, біріншіден, оның мазмұнын
анықтаса, екіншіден, экономикалық білім жүйесінің орнын анықтайды [13].
-3-
Нарықтық экономиканың басты принципіне байланысты, қандайда болмасын
шаруашылық субъектілері, ол адам болсын, жанұя, топ, ұжым, кәсіпорын,
мүмкіндік түрде жұмысты іске асыруына және экономикалық қызметте
кәсіпкерлік түрін таңдап алуына құқықты.
Экономикалық қызметте кәсіпкерлік түріне әртүрлі өнім, тауар өндіру,
қызмет көрсету, сол сияқты сауда-делдалдык, қаржы-несие, ғылыми-ақпарат,
басқару жұмыстары, яғни өндіріс шеңберіндегі кез-келген жұмыс түрі, бөлісу
және қайта бөлу, айырбас, тұтыну және қоғамдық өнімді пайдалану және т.с.с.
жобалануы тиіс. Бұлардың бәрі заңға сәйкес, оған қайшы келмеуі керек.
Өндірістік кәсіпкерлік – бұл түріне өндіріс тауарларын өндіруге
бағытталған, өнімді тұтынушыларға сату жұмыстарын орындау, қызмет көрсету,
ақпарат ұсыну жатады. Сонымен қатар, өндіріс міндетінде негізгі мақсаттан,
атап айтқанда өндірістік ресурстармен қамтамасыз етілуінен басқа: өнімді
сақтау, тасымалдау, өткізу және т.с.с. қосымша қызметтер кәсіпорынның
негізгі міндетін толықтырады.
Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл түріне негізінен тауар-ақша және тауар
айырбастау міндетіндегі операцияларды жатқызуға болады. Мысалы, тауарды
сатып алу барысында сатудың төмендегідей негізгі коммерциялық кезеңдері
анықталады:
• тауардың (қызметтің) түрін таңдау;
• жоғары сапалы тауарға сатып алу бағасын белгілеу;
• өндірген тауарға деген сұранысын бағалау.
Қаржылық кәсіпкерлікте сатып алу және сату объектісі ретінде құнды
қағаздарды (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер және т.б.),
валютаны, ақшаны жатқызуға болады.
Қаржылық мүмкіндігі мол сатып алушыларды тарту және оларды анықтау,
іздеу жөнінде маркетингтік жұмыс пен нарықтағы құнды қағазға талдау жүргізу
арқылы қаржы – несие келісімдерді іске асыруға жол ашылады. Қаржы
кәсіпкерлігінде негізгі қатысушы ретінде қаржы биржасы саналады. Қазіргі
кезде құнды қағаз нарық агенттеріне биржалардан басқа коммерциялық банктер,
кәсіпорындар, мекемелер, жеке азаматтар, кәсіпкерлер жатады [1].
-4-
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану
есебі.
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын шаруашылық
субъектісінің, жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі қызмет атқаратындар
және негізгі емес қызмет атқаратындар – деп екі топқа бөледі.
Ал өнеркәсіп орындарында қызмет істеушілер мынадай екі топқа
бөлінеді:
1. Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшьшары мен қызметкерлері.
2. Өнеркәсіптік шаруашылық субъектісінің балансыңдағы өндіріске
жатпайтын ұйымдардың жұмысшы қызметкерлері.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни
шаруашылық субъектісінің жұмысшылары мен қызметкерлері жұмысшылар мен
қызметкерлер болып екіге бөлінеді.
Есеп берген кезде қызметкерлер тобы басшылар, мамандар және тағы
басқа да топтарға бөлінеді.
Басшылар қатарына – директор, ректор, президент меңгеруші және тағы
басқалар жатады.
Мамандар қатарына – инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар және
тағы басқалары жатады.
Басқа да қызметкерлер қатарына – құжаттарды дайындайтын, есеп пен
бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, агрономдар, механиктер және тағы басқалары жатады.
Бухгалтерлік есепте жұмысшы қызметкерлердің саны мен олардың жұмыс
істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Шаруашылық субъектісіндегі қызмет
атқаратын адамдардың жалпы саны олардың "тізімдегі саны" – деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны – кәсіпорындар мен
ұйымдарға, яғни шаруашылық субъектіге қызметке жаңа адамды алуға немесе
кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға байланысты өзгеріп отырады.
Еңбек есебі жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақыты
есебінен тұрады [6].
-5-
Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі – кәсіпорындар мен
ұйымдардың, мекемелердің яғни шаруашылық субъектісінің мамандар бөлімінде
(кадрлар бөлімі) жүргізіледі. Мамандар бөлімінде алғашқы мынадай есеп
құжаттары пайдаланылады:
1. Жұмысқа алу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-1;
2. Басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-5;
3. Демалыс берілуі жайлы бұйрық (өкім) үлгілі Т-6;
4. Жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-8.
Бірінші рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге
шаруашылық субъектісінің мамандар бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы – мамандар бөлімінде сақталынып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай-ақ ескертулері, сөгістері және тағыда басқа деректер жазылады.
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі
Т-2 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкада жұмысшылар мен қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны, аты-жөні, ұлты, еңбек стажы, дүниеге келген күні, айы
және дүниеге келген жылы, мекен-жайы және тағы басқа керекті мәліметтер
толтырылады.
Шаруашылық субъектісіндегі әрбір қызметке алынған адамға, яғни
жұмысшылар мен қызметкерлерге табельдік номер беріледі. Бұл номер –
еңбекақы бойынша есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгілі бір
кезеңдегі, яғни, уақыттағы шаруашылық субъектісінің жұмысшылар мен
қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын анықтау үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің күнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Ол үшін жұмысшылар
мен қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір жұмыс күні сайын жұмысшылар мен
қызметкерлердің, жұмысқа алу, басқа қызметке ауысу бұйрықтары негізінде
анықталып отырады. Жұмысшылар мен қызметкерлер-дің күнделікті тізімдегі
саны қызметкерлердің жұмыс уақытын пайдалану есебінде табелінің деректеріне
сәйкес келуі тиіс. Есеп беретін айдағы шаруашылық субъектісінің жұмысшылар
мен қызметкерлердің орташа саны сол айдағы әрбір календарьлық күндеріндегі
жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі санын қосып, яғни 1-нен 30-на
дейін немесе 1-нен 31-не дейін (ақпан айында 1-нен 28-не дейін немесе 1-нен
29-на дейін) мей-
-6-
рам және қызмет істемейтін, демалыс күндері қоса алғандағы қосынды санды
саңдық календарьлық күніне бөлу арқылы табады. Демалыс немесе мейрам күні,
сондай-ақ басқа да жұмыс істемейтін күндері екі немесе одан да көп қатар
болса, жұмыскерлердің тізімдегі саны ол күндердің әрқайсысына демалыс
немесе мейрам күндері, сондай-ақ жұмыс істемейтін күндерінің алдыңғы жұмыс
күніндегі тізімдегі санына теңеліп алынады.
Толық ай істемеген шаруашылық субъектісінде, құрылыс ұйымдарында
жаңадан іске қосылған шаруашылық субъектісінде, сондай-ақ маусым мен жұмыс
істейтін шаруашылық субъектісінде жұмысшылар мен қызметкерлердің ай бойы
орташа саны есеп беретін айдағы шаруашылық субъектісінің жұмыс істеген
күндеріндегі (демалыс және мейрам күндерін қоса есептегенде) жұмысшылар мен
қызметкерлердің санының қосындысын сол айдағы календарьлық күн санына бөлу
арқылы алынады.
Мысалы: шаруашылық субъектісі пайдалануға беріліп 2000 жылы 23
қаңтардан бастап жұмыс істейтін болды. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
тізімдегі саны бұл шаруашылық субьектісінде мына төмендегідей:
23 қаңтар күні 403 адам
24 қаңтар күні сенбі
25 қаңтар күні жексенбі
26 қаңтар күні 405 адам
27 қаңтар күні 406 адам
28 қаңтар күні 405 адам
29 қаңтар күні 402 адам
30 қантар күні 402 адам
31 қаңтар күні сенбі
Сонымен қаңтар айында жұмыс істеген адам жалпы қызметкерлердің саны
бұл шаруашылық субъектісі бойынша 3627 адам. Осы айдың календарьлық күн
саны – 31 күн. Осыдан шаруашылық субъектісіндегі жұмысшылар мен
қызметкерлердің орташа осы айдағы саны – 3627:31=117 адам.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің шаруашылық субъектісі бойынша бір
жылдық орташа саны осы жылдағы барлық айлардағы олардың тізімінің орташа
санының қосындысын 12-ге бөлумен анықталады. Егер шаруашылық субъектісі
толық жыл бойы жұмыс істемеген болса, онда жұмыскерлердің тізімдік орташа
саны жұмыс істеген айлардағы олардың сандарының қосындысын 12-ге бөлу
арқылы табылады [9].
-7-
Ескерту: Жұмысшылар мен қызметкерлердің шаруашылық субъектісі бойынша
орташа еңбекақысын, еңбек өнімділігін және басқа да орташа шамаларын
анықтау үшін "орташа еңбекақы" және басқа да орташа шамаларды есептеп
шығаруға қолданатын жұмысшылар мен қызметкерлердің саны деген көрсеткіш
қолданылады.
Бұл көрсеткішті табу үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамдық
тізімдік санынан жұмысшылар мен қызметкерлердің кейбір категорияларына
жататын адамдардың санын алып тастау керек. Ондай жұмысшылар мен
қызметкерлердің қатарына жататындар:
1. Жүкті (екі қабат) және босануға байланысты демалыстағы әйелдер,
сондай-ақ бала асырап алған әйелдер.
2. Заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс алған әйелдер
(ер адамдар).
3. Оқу демалысындағы еңбекақылары түгел, жартылай сақталған немесе
сақталмаған жұмысшылар мен қызметкерлер, соңдай-ақ жоғары және арнаулы оқу
орындарына түсуге емтихан тапсыру үшін еңбекақысы сақталмай жіберілген
жұмысшылар мен қызметкерлер. Әкімшіліктің ынтасы бойынша еңбекақысы
сақталмай демалысқа кеткен жұмысшылар мен қызметкерлер және басқалар.
4. Орташа еңбекақыны табу үшін есепке алынатын жұмысшылар мен
қызметкерлер санын анықтауға, олардың қатарынан нақтылы жұмыс істегеніне
қарай пропорционалды түрде күніне немесе аптасына толық жұмыс істемейтін
жұмысшылар мен қызметкерлер кіргізіледі. Алды мен жұмыс істеген адамкүні
табылады. Ол үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің барльқ жұмыс істеген
сағатын, белгіленген жұмыс күнінің ұзақтығына бөлінеді. Содан кейін барлық
жұмыс істеген сағатын, күнін, айлық номенклатураға бөлу арқылы жұмыс
істейтін жұмысшылар мен қызметкерлер табылады.
6. Орташа еңбекақы есептеу үшін есепке алынатын жұмысшы
қызметкерлердің құрамына (қатарына) үйде отырып жұмыс істейтін жұмысшы
қызметкерлер кіреді. Олардың саны сол жұмысшы мен қызметкерге есептелген
айлық еңбекақыны, сол шаруашылық субъектісінде негізгі қызметті атқаратын
жұмысшылар мен қызметкерлердің сол айдағы орташа еңбекақысына бөлу арқылы
анықтайды [12].
-8-
1.1. Еңбекақы жүйелері және тариф жүйесі
Еңбек есебінің маңызды элементі болып оның техникалық мөлшерленуі,
яғни еңбектің күрделілігіне, жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандықтары
дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне кететін жұмыс уақытының мөлшерін
анықтау болып саналады. Жұмыстың күрделілігіне қарай еңбекақының мөлшері
тарифтік жүйеде қаралады. Тариф жүйесінің негізгі элементтері болып мыналар
табылады:
1. Тарифтік кесте;
2. Тарифтік енбекақы мөлшері;
3. Тарифтік мамандык анықтамалары.
Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы
мөлшерінің үлгілі кестесі жасалынады. Тариф жүйесінің көмегімен жұмыстың
барлық түрі күрделілігіне және көп еңбек сіңіруді қажет ететіндігіне қарай
топтастырылады және жұмысшы қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай
оларға тариф бойынша әртүрлі еңбекақы мөлшері белгіленеді. Тарифте
мамандықтар бойынша өндірістің қай саласында болмасын негізгі жұмыстың
әрбір түріне, жұмыстың күрделілігімен қаншалықты еңбек етуіне керекті
ұқыптылық пен жауапкершілікке қарай берілген разрядтар көрсетіледі. Сонымен
қатар тарифте әрбір атқаратын жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріледі
және жұмысшы-қызметкерлердің өзіне берілген разрядқа ие болуына керекті
еңбек дағдысы мен біліміне де мінездеме береді.
Тарифтік кестеде – жұмысшылар мен қызметкерлердін әрбір топтарының
арасында төленуге тиісті еңбек мөлшерінін арақатынасы айқындалады. Тарифтік
кестеде: тарифтік еңбекақы (сағаттық, күндік, айлық) осы өндіріс саласыңда
өте қарапайым және жеңіл бірінші дәрежелі болып саналатын жұмысқа төленетін
мөлшерде бекітіледі. Тарифтік кестеде тарифтік еңбекақы жұмыстың түріне
қарап кесімді және мерзімді еңбекақы болып екіге бөлінеді.
Тарифтік мерзімді еңбекақы мөлшері бір сағатқа белгіленеді. Кесімді
еңбек бағасы белгілі тарифтік баға бойынша бір сағатқа белгіленген немесе
бір сағатқа тиісті еңбекақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне,
орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады немесе бір өнімге кеткен
уақытқа көбейту арқылы табылады. Уақыт мөлшері мен өндірілетін өнім
мөлшері, көлемі, барлық өндіріс саласында техникалық мөлшерлеу процесін
жүргізу кезінде анықталады [4].
-9-
1.2. Еңбекақы есебі
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының алғашқы
табельдері оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін субъектінің цехынан,
бөлімшелерінен, бригадаларынан субъектінің әкімшілігі белгілеген мерзімде
бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын бұл алғашқы
құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың
қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл
құжаттар бойынша шаруашылық субъектісінің жұмысшылары мен қызметкерлеріне
еңбекақы сомалары есептелінеді. Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелетін еңбекақы: негізгі және қосымша болып екі түрге бөлінеді.
Негізгі еңбекақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста
болған уақытына яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне төленеді.
Негізгі еңбекақыға мына төмендегі аталғандар жатқызылады:
1. Мерзімді және кесімді еңбекақы.
2. Сыйлықтар мен сыйақылар.
3. Үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбекақыға – еңбек ету заңдарына сәйкес шарттарда қаралып
белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыста, қызметте болмаған
уақытына төленетінтөлемдер жатқызылады. Мұндай төлемдер қатарына:
І.Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер.
2. Жұмысшьшар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғам-дық жұмыстарды
атқарғаны үшін төленетін төлемдер.
3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақ-тандыру үшін
берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төле-нетін төлемдер.
5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер.
6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны.
7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру
курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлемдері.
8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін, сондай-ақ демалыс немесе мейрам
күндері кезекшілік атқаратын адамдар, төленетін төлемдер және тағы да
басқалар жатады [4].
-10-
3. Еңбекақының түрлері.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында
еңбекақы есептеудің және оны төлеудің екі түрі қолданылады. Шаруашылық
субъектілеріңде барлық жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу және
есептеу үшін еңбекақының: мерзімді және кесімді түрлері қолданы-лады.
Мерзімді еңбекақы - жұмыс істеген уақытта сағаттық немесе күндік
еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе өндірмегеніне қарамастан
жұмыста болған уақытына төленеді. Мерзімдік еңбекақы инженерлік-техникалық
жұмыстағы жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.
Өндірген өнімі мен істеген жұмысын мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған
жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес жұмысшылар мен
қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы төленеді.
Мысалы: автоматтандырылған өндірісте машина жетпейтін жұмысшылар
мен қызметкерлерге шаруашылық субъектісінің басшыларына қаржы және есеп
бөлімінің қызметкерлеріне тағы басқаларға. Мерзімдік еңбекақының
төмендегідей түрлері бар:
1. Жай мерзімді;
2. Мерзімді сыйлықты.
Жай мерзімді жүйесі бойынша - жұмысшылар мен кызметкерлерге еңбекақы
жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша
төленеді.
Мерзімді сыйлыкты - жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифте
немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбекақысына қосымша олардың өндірген
өнімдерінің көлемді санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің
өсуіне қарай сыйлық беру болып табылады.
Кесімді еңбекакы - жұмысшы-қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруге,
өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын жақсартуға ынталандыру мақсатына
қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда
жұмысшы-қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өңдірген өнімінің көлемін
немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған яғни
белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады. Кесімді баға
белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім келемі мен сапасына
негізделіп белгіленеді [8].
-11-
Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға керекті, яғни қажет болатын,
адамсағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген уақыт болып саналады. Өнім
өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір уақыт ішіңде
жасап шығарылатын, өндірілетін өнімінің саны және көлемімен анықталады.
Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:
1. Тікелей кесімді;
2. Кесімді сыйлықты;
3. Үдемелі кесімді;
4. Акордтық;
5. Жанама кесімді.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді
жүйесі бойынша - бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірген өнімінің,
істеген жұмысының бәрі тек қана еңбек бағасымен есептеледі. Бұл жүйе
бойынша еңбекақы мөлшері - бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің
санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған яғни белгіленген еңбек
бағасына көбейту арқылы табады.
Шаруашылық субъектісінде жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді
сыйақылар өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен
орындағаны, өнім өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен
энергияны үнемді де ұтымды пайдаланганы үшін оларға төлеуге тиісті
еңбекақысына қосымша сыйақы ретінде төленеді. Шаруашылық субъектілерінде
немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге сыйақы төлеу және
сыйақының қандай жағдайда берілу керектігі жайлы ереже болуы қажет.
Шаруашылық субъектілерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді
еңбекақыны есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем - өнім өндіруге
белгілі бір мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері үшін қосымша сыйақы
ретінде төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын да күрделі ауыр болып
саналатын операциялармен жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек
өнімділігін белгілі бір дәрежедең артық орындау қиынға түсетін өндіріс
орындарында қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген шаруашылық субъектісінде
қолданыла бермейді.
Кесімді еңбекақының акордтық жүйесі - шаруашылық субъектісінде
жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуде қолданылады [14].
-12-
2.1. Мерзімдік еңбекақыны есептеу.
Мерзімдік еңбекақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта
істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген
жұмысына есептелінетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам күніне
төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін қосымша
төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына жұмысты
атқарғаны үшін төленетін төлем, тағы басқа төлемдер және өзіне белгіленген
жұмыс уақытында істегеніне есептелінетін төлемдер жатқызылады.
Халық шаруашылық саласыңдағы шаруашылық субъектілерінде
қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің
негізінде ай бойындағы қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа
есептеледі. Негізінде мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт
есебіне календарлық ай, күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбекақы
алатын жұмысшы қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс
істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе шаруашылық
субъектісінің басшылығы бекіткен мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен
төленеді. Егер ай сайын тұрақгы мөлшерде еңбекақы алатын жұмыскерлер мен
қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай
қалған болса, онда оларға төленуге тиісті еңбекақы сомасы ол жұмысшы-
қызметкерлердің толық ай жұмыс істеуіне тиісті бел-гіленетен соманы сол
айдағы жұмыс күндерінің санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір
күнге тиісті еңбекақы сомасын сол айдағы жұмысшы-қызметкердің жұмыс істеген
күндерінің санына көбейту арқылы табылады.
Мысалы: сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 11000 теңге тұрақты
еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс істеп, 4 күн ауырып қалған
және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
ауырып қалған күніне, жәрдемақы әлеуметтік қордан төленеді. Ал қалған 18
күні үшін (15 күн жұмыс істегені 3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны) еңбекақы
шаруашылық субъектінің есебінен төленеді. Бұл соманы анықтау үшін бір айға
белгіленген тұрақты еңбекақы мөлшерін, яғни цфп. теңгені осы айдағы жұмыс
күнінің санына яғни 22 күнге бөлеміз (1100022). Содан кейін алынган
нәтижені 500 теңгден жұмыс істеген және қоғамдық жұмыс атқарған күңдері
сандарының қосындысына көбейтеміз [13].
-13-
2.2. Кесімді еңбекақыны есептеу.
Шаруашылық субъектісінде кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша -
қызметкерлердің еңбекақысы өндірген өнімдер мен істелген жұмыстың саны мен
көлемдері жайлы жазылған алғашқы құжаттар бойынша есептелінеді. Ол үшін
алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріліп шығарылған өнімдер мен істелінген
жұмыстардың және дайындалған детальдардың, сондай-ақ тағы да басқа
операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір данасын жасап шығаруға,
өндіруге белгілеген бағаға көбейтеді.
Шаруашылық субъектісінде тапсырманы жеке адам орындаған, яғни
операция немесе өнім өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшы-қызметкердің
қолынан келетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады.
Кесімді еңбекақы жұмысшы-қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысына
төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы-
қызметкерлердің жұмыс істеген уақыттары, мамандық дарежелері, бригада болып
өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарының көлемі мен сандары және олардың
бір данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы керсетіліп жазылады. Жалпы
бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелінген жұмыстардың сандары мен
көлемдерін, олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығарға, орындауға)
белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбекақысы
есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы жұмысшы-қызметкерлердің
арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген уақытына сәйкес
бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүше лерінің жұмысқа қатысқан
уақыты (ай, күн, сағат) табылады Содан соң жұмысшы қызметкерлердің мамандық
дәрежесіне сэйкес тариф бойынша бір сағатқа белгіленген
еңбекақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағаты санына көбейтіледі. Осының
нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысынын тариф бойынша есептелінетін
еңбекақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелінген
бригада мүшелеріне тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда керсетілген тариф
бойынша есептелінген еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы
қосымша табыс коэффициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф
бойынша жұмысшы кызметкерлердің әрқайсысына есептелінген еңбекақы
сомасы осы коэффициентке көбейтіліп, әр жұмысшы-кызметкерлердің орындаған
жұмыстары мен өндірген өнімдерінің саны мен оның мамандық дәрежесіне
байланысты еңбекақысы табылады [9].
-14-
Мысалы: құрамында алты жұмысшы жұмыс істейтін бригаданың
сәуір айына өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарына байланысты
белгіленген еңбекақы қоры 62669 теңге 60 тиынды құрайды делік. Бұл
жағдайда осы бригададағы әрбір жұмысшының еңбекақы мөлшері олардың мамандық
дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына сәйкес былайша есептелініп шығарылады:
Бір қорытындыға келтірілген бір адамсағатқа тиісті еңбекақы сомасы
бұл көрсетілген мысалымызда 26 теңге 0 тиынға тең болып отыр (яғни 6
бағана 4 бағана немесе 62669 теңге 60 тиын бөлінген 2401 тенге 13
тиын = 2б теңге 10 тиын).
Егер шаруашылық субъектісінде өнім өндірудің тапсырмасын артығымен
орындағаны, жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын жұмысты
атқарғаны, тағы басқалар үшін сыйақы берілетін болса, онда ол сома
бригаданың жұмысшы-қызметкерлерінің арасында олардың кесімді еңбекақы
сомасына пропорционалды түрде бөлінеді. Кейбір жұмысшы-қызметкерлер бір
айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында жұмыс атқаруы мүмкін. Мұндай
жағдайда әрбір жұмысшы өзінің істеген жұмыстары туралы мәліметтер жазады.
Осы деректі мәліметтер негізінде сол жұмысшы-қызметкердің есепті айдағы
еңбекақысы есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы көрсетілген бригаданың
табысын жұмысшы-қызметкерлердің арасында олардың жұмыс істеген уақыты
мен олардың мамаңдық дәрежесіне қарай бөлу әдісі, бригада мүшесінің
барлығын бірдей адал ниетпен жұмыс істеуге ынталандырмайды. Соған
байланысты соңғы кезде еңбекақы сомасын бригада мүшелерінің арасында
олардың еңбекке қатысу коэффициентіне бөлу әдісі кеңінен қолданылуда.
Ол үшін бригададағы жұмысшы қызметкерлердің әрбір мүшелеріне ай сайын
олардың еңбекке қатысу коэффициентін анықтайды. Жұмысты жақсы істеген,
еңбек өнімділігін арттырған жұмысшы қызметкерлерге жоғарылату коэффициенті
беріледі де, ал еңбек тәртібі мен техникалық қауіпсіздік ережесін
бұзғаны және құрал-саймандарға немқұрайлы қарағаны, тағы басқа
кемшіліктері үшін төмендету коэффициенті беріледі. Жұмыстағы
жетістіктері мен жіберілген кемшіліктерінің әрқайсысына байланысты
шаруашылық субъектісінде әртүрлі төмендету және жоғарылату
коэффициенті қарастыралады [12].
-15-
2.3. Қосымша еңбекақы есебі.
Қосымша еңбекақы төлеу мәселесі ұжымдық шартта әрбір жұмысшы-
қызметкермен жекелей жасалған еңбек шартында қаралады. Жалпы еңбек заңы
бойынша қосымша еңбекақы төлеу төмендегідей жүргізіледі.
Мейрам күнінің алдындағы қысқартылған жұмыс уақытына еңбекақы есептеу
және оны төлеу.
Халық шаруашылығы салаларындағы субъектілерде мейрам күнінің
алдындағы жұмыс күні бір сағатқа қысқартылады. Бұл күні жұмыс істеген
жұмысшы-қызметкерлердің еңбекақылары былайша төленеді. Шаруашылық
субъектісінде еңбекақының кесімді түрі белгіленген жұмысшы-қызмет-керлерге
өндіріп шығарған өнімдері мен детальдарының, сондай-ақ атқарған қызметінің
саны мен көлеміне байланысты белгіленген мөлшерде ғана еңбекақы есептелініп
төленеді. Ал шаруашылық субъектісінде еңбекақының мерзімді түрі бойынша
еңбекақы төленіп жүрген жұмысшы-қызметкерлерге бұл, яғни қысқартылған жұмыс
күні үшін толық жұмыс күніне белгіленген мөлшердегідей еңбекақы төленуі
тиіс.
Жас өспірімдерге ецбекақы төлеу. Шаруашьшық субъектісінде аптасына
алты күн жұмыс күні, бір күн демалыс күні болып белгіленген жағдайда
субъектілерде жұмыс істейтін 16-18 жас аралығындағы жасөс-пірімдерге
белгіленген жұмыс күннің ұзақтығы 6 сағаттан, 5-16 жас аралығындағы
жасөспірімдерге 4 сағаттан аспауы керек. Егер шаруашылық субъектісі
аптасына 5 күн жұмыс істеп, 2 күн демалатын жағдайында жұмыс күннің
ұзақтығы 16-18 жас аралығындағы жас өспірімдер үшін 7 сағаттан, 15-16 жас
аралығындағы жас өспірімдер үшін 5 сағаттан аспауы керек. Белгіленген
зандарға сәйкес жоғарыда айтылған жұмыс істейтін және еңбегі үшін
еңбекақының мерзімді түрі белгіленген жас өспірімдерге қысқартылған жұмыс
күндері үшін толық жұмыс күнінің еңбекақысы төленеді. Ал істе-лінген
жұмыстары, өндірген өнімдері үшін, сондай-ақ атқаратын қызметтерінің саны
мен көлеміне қарай еңбекақының кесімді түрі бойынша еңбекақы алатын жас
өспірімдерге қысқартылған жұмыс сағаттары үшін белгіленген тарифтік
мөлшерге қосымша еңбекақы төленеді.
Жас сәбилі аналарға демалуы жэне баланы тамақтандыру үшін берілетін
үзіліс уақытына төленетін ецбекақы [7].
-16-
Халық шаруашылық салаларындағы кәсіпорындарда, ұйымдарда,
субъектілерде жұмыс істейтін және қызмет атқаратын жұмысшылар мен
қызметкерлердің арасында бір жасқа толмаған жас сәбилі (балалы) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Білім және ғылым министрлігі
КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЕҢБЕК АҚЫ
Пәннің аты:
Мамандық:
Оқытушы:
Курстық
жұмысты қорғау
2010 ж. __________ болды
баға _____________ ____
Қостанай 2010
Мазмұны
I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын
пайдалану
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Еңбекақы жүйелері және тариф
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 9
1.2. Еңбек ақы
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 10
2. Еңбекақының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...11
2.1. Мерзімдік еңбекақыны
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2. Кесімді еңбекақыны
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.3. Қосымша еңбекақыны
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
2.4. Орташа еңбекақыны
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
3. Кәсіпорындағы еңбек ақы жүйесі және оны
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ..23
4. Еңбекақының экономикалық мәні және оның
принциптері ... ... ... ... ... .26
ІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
ІІІ. Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...31
-2-
І. Кіріспе.
Халық шаруашылығының дамып, экономикалық өркендеу өзегінде,
өндірістің негізгі түйіні – кәсіпорын болып саналады. Барлық өндіріс
кезеңдерінде өндіріс экономикасының дамуына, жұмысшылардың өндірісіне
тікелей байланысы арқасында кәсіпорында өнімді өндіру жұмысы атқарылады.
Қоғамдық еңбек бөлісі жүйесінде оқшауландырылған дербес жеке дара
кәсіпорынды, өндіріс-шаруашылық бірлігі немесе шаруашылық жүргізуші субъект
дейді. Кәсіпорында пайда алу мақсатында өнім өндіру жұмысын орындап, қызмет
көрсетудегі жеке дара шаруашылық субъектісін айтамыз.
Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттарында кәсіпорындардың
жұмыс атқару түрлері әртүрлі ұйымдастыру құқығы қаралған: шаруашылық
серіктестіктері мен қоғамдар (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
шектелген жауапкершіліктегі қоғам, қосымша жауапкершіліктегі қоғам,
акционерлік қоғам); өндіріс кооперативтері; мемлекеттік және муниципалды
кәсіпорындар.
Кәсіпорын түрлерін ұйымдастырушы өзіне керекті түрін таңдап алады.
Кәсіпорын пәнін оқып үйренуде және оның қоғам өндірісіне тән
төмендегі ортаны ескерілуі тиіс: материалдық, әлеуметтік, саяси және рухани
өрістерін атауға болады. Кәсіпорынның материалдық өрісі – барлық өнім
өндірісінің үрдісін, әлеуметтік – кәсіпорын жұмысшыларының еңбек ақы төлеу
үрдісін, сонымен бірге барлық өзара әртүрлі категориядағы қызмет ететін
(формальдық және формальдық емес) қызметкерлердің бір-бірімен қатынасы.
Кәсіпорынның саяси өрісі – оның белгілі уақыт тәртібінде жұмыс
істеуі, кәсіпорынды басқару әдісі, оған қоса өкімді түрде және сайлану
құрамындағы формалар жиынтығының болып саналуын көрсетеді. Кәсіпорынның
рухани өрісі – бұл эстетикалық және кәсіпшілік білімде еңбек дагдысымен
көріну, сонымен бірге жаңа оймен рухани-мәдени құндылықтар жүйесін игеру.
Сонымен, кәсіпорын экономикасы ғылыми пән, оның объектісі кәсіпорын
және зерттелетін заты заңдар мен заңдылық, біріншіден, оның мазмұнын
анықтаса, екіншіден, экономикалық білім жүйесінің орнын анықтайды [13].
-3-
Нарықтық экономиканың басты принципіне байланысты, қандайда болмасын
шаруашылық субъектілері, ол адам болсын, жанұя, топ, ұжым, кәсіпорын,
мүмкіндік түрде жұмысты іске асыруына және экономикалық қызметте
кәсіпкерлік түрін таңдап алуына құқықты.
Экономикалық қызметте кәсіпкерлік түріне әртүрлі өнім, тауар өндіру,
қызмет көрсету, сол сияқты сауда-делдалдык, қаржы-несие, ғылыми-ақпарат,
басқару жұмыстары, яғни өндіріс шеңберіндегі кез-келген жұмыс түрі, бөлісу
және қайта бөлу, айырбас, тұтыну және қоғамдық өнімді пайдалану және т.с.с.
жобалануы тиіс. Бұлардың бәрі заңға сәйкес, оған қайшы келмеуі керек.
Өндірістік кәсіпкерлік – бұл түріне өндіріс тауарларын өндіруге
бағытталған, өнімді тұтынушыларға сату жұмыстарын орындау, қызмет көрсету,
ақпарат ұсыну жатады. Сонымен қатар, өндіріс міндетінде негізгі мақсаттан,
атап айтқанда өндірістік ресурстармен қамтамасыз етілуінен басқа: өнімді
сақтау, тасымалдау, өткізу және т.с.с. қосымша қызметтер кәсіпорынның
негізгі міндетін толықтырады.
Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл түріне негізінен тауар-ақша және тауар
айырбастау міндетіндегі операцияларды жатқызуға болады. Мысалы, тауарды
сатып алу барысында сатудың төмендегідей негізгі коммерциялық кезеңдері
анықталады:
• тауардың (қызметтің) түрін таңдау;
• жоғары сапалы тауарға сатып алу бағасын белгілеу;
• өндірген тауарға деген сұранысын бағалау.
Қаржылық кәсіпкерлікте сатып алу және сату объектісі ретінде құнды
қағаздарды (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер және т.б.),
валютаны, ақшаны жатқызуға болады.
Қаржылық мүмкіндігі мол сатып алушыларды тарту және оларды анықтау,
іздеу жөнінде маркетингтік жұмыс пен нарықтағы құнды қағазға талдау жүргізу
арқылы қаржы – несие келісімдерді іске асыруға жол ашылады. Қаржы
кәсіпкерлігінде негізгі қатысушы ретінде қаржы биржасы саналады. Қазіргі
кезде құнды қағаз нарық агенттеріне биржалардан басқа коммерциялық банктер,
кәсіпорындар, мекемелер, жеке азаматтар, кәсіпкерлер жатады [1].
-4-
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану
есебі.
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын шаруашылық
субъектісінің, жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі қызмет атқаратындар
және негізгі емес қызмет атқаратындар – деп екі топқа бөледі.
Ал өнеркәсіп орындарында қызмет істеушілер мынадай екі топқа
бөлінеді:
1. Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшьшары мен қызметкерлері.
2. Өнеркәсіптік шаруашылық субъектісінің балансыңдағы өндіріске
жатпайтын ұйымдардың жұмысшы қызметкерлері.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни
шаруашылық субъектісінің жұмысшылары мен қызметкерлері жұмысшылар мен
қызметкерлер болып екіге бөлінеді.
Есеп берген кезде қызметкерлер тобы басшылар, мамандар және тағы
басқа да топтарға бөлінеді.
Басшылар қатарына – директор, ректор, президент меңгеруші және тағы
басқалар жатады.
Мамандар қатарына – инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар және
тағы басқалары жатады.
Басқа да қызметкерлер қатарына – құжаттарды дайындайтын, есеп пен
бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, агрономдар, механиктер және тағы басқалары жатады.
Бухгалтерлік есепте жұмысшы қызметкерлердің саны мен олардың жұмыс
істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Шаруашылық субъектісіндегі қызмет
атқаратын адамдардың жалпы саны олардың "тізімдегі саны" – деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны – кәсіпорындар мен
ұйымдарға, яғни шаруашылық субъектіге қызметке жаңа адамды алуға немесе
кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға байланысты өзгеріп отырады.
Еңбек есебі жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақыты
есебінен тұрады [6].
-5-
Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі – кәсіпорындар мен
ұйымдардың, мекемелердің яғни шаруашылық субъектісінің мамандар бөлімінде
(кадрлар бөлімі) жүргізіледі. Мамандар бөлімінде алғашқы мынадай есеп
құжаттары пайдаланылады:
1. Жұмысқа алу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-1;
2. Басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-5;
3. Демалыс берілуі жайлы бұйрық (өкім) үлгілі Т-6;
4. Жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-8.
Бірінші рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге
шаруашылық субъектісінің мамандар бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы – мамандар бөлімінде сақталынып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай-ақ ескертулері, сөгістері және тағыда басқа деректер жазылады.
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі
Т-2 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкада жұмысшылар мен қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны, аты-жөні, ұлты, еңбек стажы, дүниеге келген күні, айы
және дүниеге келген жылы, мекен-жайы және тағы басқа керекті мәліметтер
толтырылады.
Шаруашылық субъектісіндегі әрбір қызметке алынған адамға, яғни
жұмысшылар мен қызметкерлерге табельдік номер беріледі. Бұл номер –
еңбекақы бойынша есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгілі бір
кезеңдегі, яғни, уақыттағы шаруашылық субъектісінің жұмысшылар мен
қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын анықтау үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің күнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Ол үшін жұмысшылар
мен қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір жұмыс күні сайын жұмысшылар мен
қызметкерлердің, жұмысқа алу, басқа қызметке ауысу бұйрықтары негізінде
анықталып отырады. Жұмысшылар мен қызметкерлер-дің күнделікті тізімдегі
саны қызметкерлердің жұмыс уақытын пайдалану есебінде табелінің деректеріне
сәйкес келуі тиіс. Есеп беретін айдағы шаруашылық субъектісінің жұмысшылар
мен қызметкерлердің орташа саны сол айдағы әрбір календарьлық күндеріндегі
жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі санын қосып, яғни 1-нен 30-на
дейін немесе 1-нен 31-не дейін (ақпан айында 1-нен 28-не дейін немесе 1-нен
29-на дейін) мей-
-6-
рам және қызмет істемейтін, демалыс күндері қоса алғандағы қосынды санды
саңдық календарьлық күніне бөлу арқылы табады. Демалыс немесе мейрам күні,
сондай-ақ басқа да жұмыс істемейтін күндері екі немесе одан да көп қатар
болса, жұмыскерлердің тізімдегі саны ол күндердің әрқайсысына демалыс
немесе мейрам күндері, сондай-ақ жұмыс істемейтін күндерінің алдыңғы жұмыс
күніндегі тізімдегі санына теңеліп алынады.
Толық ай істемеген шаруашылық субъектісінде, құрылыс ұйымдарында
жаңадан іске қосылған шаруашылық субъектісінде, сондай-ақ маусым мен жұмыс
істейтін шаруашылық субъектісінде жұмысшылар мен қызметкерлердің ай бойы
орташа саны есеп беретін айдағы шаруашылық субъектісінің жұмыс істеген
күндеріндегі (демалыс және мейрам күндерін қоса есептегенде) жұмысшылар мен
қызметкерлердің санының қосындысын сол айдағы календарьлық күн санына бөлу
арқылы алынады.
Мысалы: шаруашылық субъектісі пайдалануға беріліп 2000 жылы 23
қаңтардан бастап жұмыс істейтін болды. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
тізімдегі саны бұл шаруашылық субьектісінде мына төмендегідей:
23 қаңтар күні 403 адам
24 қаңтар күні сенбі
25 қаңтар күні жексенбі
26 қаңтар күні 405 адам
27 қаңтар күні 406 адам
28 қаңтар күні 405 адам
29 қаңтар күні 402 адам
30 қантар күні 402 адам
31 қаңтар күні сенбі
Сонымен қаңтар айында жұмыс істеген адам жалпы қызметкерлердің саны
бұл шаруашылық субъектісі бойынша 3627 адам. Осы айдың календарьлық күн
саны – 31 күн. Осыдан шаруашылық субъектісіндегі жұмысшылар мен
қызметкерлердің орташа осы айдағы саны – 3627:31=117 адам.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің шаруашылық субъектісі бойынша бір
жылдық орташа саны осы жылдағы барлық айлардағы олардың тізімінің орташа
санының қосындысын 12-ге бөлумен анықталады. Егер шаруашылық субъектісі
толық жыл бойы жұмыс істемеген болса, онда жұмыскерлердің тізімдік орташа
саны жұмыс істеген айлардағы олардың сандарының қосындысын 12-ге бөлу
арқылы табылады [9].
-7-
Ескерту: Жұмысшылар мен қызметкерлердің шаруашылық субъектісі бойынша
орташа еңбекақысын, еңбек өнімділігін және басқа да орташа шамаларын
анықтау үшін "орташа еңбекақы" және басқа да орташа шамаларды есептеп
шығаруға қолданатын жұмысшылар мен қызметкерлердің саны деген көрсеткіш
қолданылады.
Бұл көрсеткішті табу үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамдық
тізімдік санынан жұмысшылар мен қызметкерлердің кейбір категорияларына
жататын адамдардың санын алып тастау керек. Ондай жұмысшылар мен
қызметкерлердің қатарына жататындар:
1. Жүкті (екі қабат) және босануға байланысты демалыстағы әйелдер,
сондай-ақ бала асырап алған әйелдер.
2. Заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс алған әйелдер
(ер адамдар).
3. Оқу демалысындағы еңбекақылары түгел, жартылай сақталған немесе
сақталмаған жұмысшылар мен қызметкерлер, соңдай-ақ жоғары және арнаулы оқу
орындарына түсуге емтихан тапсыру үшін еңбекақысы сақталмай жіберілген
жұмысшылар мен қызметкерлер. Әкімшіліктің ынтасы бойынша еңбекақысы
сақталмай демалысқа кеткен жұмысшылар мен қызметкерлер және басқалар.
4. Орташа еңбекақыны табу үшін есепке алынатын жұмысшылар мен
қызметкерлер санын анықтауға, олардың қатарынан нақтылы жұмыс істегеніне
қарай пропорционалды түрде күніне немесе аптасына толық жұмыс істемейтін
жұмысшылар мен қызметкерлер кіргізіледі. Алды мен жұмыс істеген адамкүні
табылады. Ол үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің барльқ жұмыс істеген
сағатын, белгіленген жұмыс күнінің ұзақтығына бөлінеді. Содан кейін барлық
жұмыс істеген сағатын, күнін, айлық номенклатураға бөлу арқылы жұмыс
істейтін жұмысшылар мен қызметкерлер табылады.
6. Орташа еңбекақы есептеу үшін есепке алынатын жұмысшы
қызметкерлердің құрамына (қатарына) үйде отырып жұмыс істейтін жұмысшы
қызметкерлер кіреді. Олардың саны сол жұмысшы мен қызметкерге есептелген
айлық еңбекақыны, сол шаруашылық субъектісінде негізгі қызметті атқаратын
жұмысшылар мен қызметкерлердің сол айдағы орташа еңбекақысына бөлу арқылы
анықтайды [12].
-8-
1.1. Еңбекақы жүйелері және тариф жүйесі
Еңбек есебінің маңызды элементі болып оның техникалық мөлшерленуі,
яғни еңбектің күрделілігіне, жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандықтары
дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне кететін жұмыс уақытының мөлшерін
анықтау болып саналады. Жұмыстың күрделілігіне қарай еңбекақының мөлшері
тарифтік жүйеде қаралады. Тариф жүйесінің негізгі элементтері болып мыналар
табылады:
1. Тарифтік кесте;
2. Тарифтік енбекақы мөлшері;
3. Тарифтік мамандык анықтамалары.
Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы
мөлшерінің үлгілі кестесі жасалынады. Тариф жүйесінің көмегімен жұмыстың
барлық түрі күрделілігіне және көп еңбек сіңіруді қажет ететіндігіне қарай
топтастырылады және жұмысшы қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай
оларға тариф бойынша әртүрлі еңбекақы мөлшері белгіленеді. Тарифте
мамандықтар бойынша өндірістің қай саласында болмасын негізгі жұмыстың
әрбір түріне, жұмыстың күрделілігімен қаншалықты еңбек етуіне керекті
ұқыптылық пен жауапкершілікке қарай берілген разрядтар көрсетіледі. Сонымен
қатар тарифте әрбір атқаратын жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріледі
және жұмысшы-қызметкерлердің өзіне берілген разрядқа ие болуына керекті
еңбек дағдысы мен біліміне де мінездеме береді.
Тарифтік кестеде – жұмысшылар мен қызметкерлердін әрбір топтарының
арасында төленуге тиісті еңбек мөлшерінін арақатынасы айқындалады. Тарифтік
кестеде: тарифтік еңбекақы (сағаттық, күндік, айлық) осы өндіріс саласыңда
өте қарапайым және жеңіл бірінші дәрежелі болып саналатын жұмысқа төленетін
мөлшерде бекітіледі. Тарифтік кестеде тарифтік еңбекақы жұмыстың түріне
қарап кесімді және мерзімді еңбекақы болып екіге бөлінеді.
Тарифтік мерзімді еңбекақы мөлшері бір сағатқа белгіленеді. Кесімді
еңбек бағасы белгілі тарифтік баға бойынша бір сағатқа белгіленген немесе
бір сағатқа тиісті еңбекақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне,
орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады немесе бір өнімге кеткен
уақытқа көбейту арқылы табылады. Уақыт мөлшері мен өндірілетін өнім
мөлшері, көлемі, барлық өндіріс саласында техникалық мөлшерлеу процесін
жүргізу кезінде анықталады [4].
-9-
1.2. Еңбекақы есебі
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының алғашқы
табельдері оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін субъектінің цехынан,
бөлімшелерінен, бригадаларынан субъектінің әкімшілігі белгілеген мерзімде
бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын бұл алғашқы
құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың
қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл
құжаттар бойынша шаруашылық субъектісінің жұмысшылары мен қызметкерлеріне
еңбекақы сомалары есептелінеді. Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелетін еңбекақы: негізгі және қосымша болып екі түрге бөлінеді.
Негізгі еңбекақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста
болған уақытына яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне төленеді.
Негізгі еңбекақыға мына төмендегі аталғандар жатқызылады:
1. Мерзімді және кесімді еңбекақы.
2. Сыйлықтар мен сыйақылар.
3. Үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбекақыға – еңбек ету заңдарына сәйкес шарттарда қаралып
белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыста, қызметте болмаған
уақытына төленетінтөлемдер жатқызылады. Мұндай төлемдер қатарына:
І.Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер.
2. Жұмысшьшар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғам-дық жұмыстарды
атқарғаны үшін төленетін төлемдер.
3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақ-тандыру үшін
берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төле-нетін төлемдер.
5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер.
6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны.
7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру
курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлемдері.
8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін, сондай-ақ демалыс немесе мейрам
күндері кезекшілік атқаратын адамдар, төленетін төлемдер және тағы да
басқалар жатады [4].
-10-
3. Еңбекақының түрлері.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында
еңбекақы есептеудің және оны төлеудің екі түрі қолданылады. Шаруашылық
субъектілеріңде барлық жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу және
есептеу үшін еңбекақының: мерзімді және кесімді түрлері қолданы-лады.
Мерзімді еңбекақы - жұмыс істеген уақытта сағаттық немесе күндік
еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе өндірмегеніне қарамастан
жұмыста болған уақытына төленеді. Мерзімдік еңбекақы инженерлік-техникалық
жұмыстағы жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.
Өндірген өнімі мен істеген жұмысын мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған
жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес жұмысшылар мен
қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы төленеді.
Мысалы: автоматтандырылған өндірісте машина жетпейтін жұмысшылар
мен қызметкерлерге шаруашылық субъектісінің басшыларына қаржы және есеп
бөлімінің қызметкерлеріне тағы басқаларға. Мерзімдік еңбекақының
төмендегідей түрлері бар:
1. Жай мерзімді;
2. Мерзімді сыйлықты.
Жай мерзімді жүйесі бойынша - жұмысшылар мен кызметкерлерге еңбекақы
жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша
төленеді.
Мерзімді сыйлыкты - жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифте
немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбекақысына қосымша олардың өндірген
өнімдерінің көлемді санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің
өсуіне қарай сыйлық беру болып табылады.
Кесімді еңбекакы - жұмысшы-қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруге,
өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын жақсартуға ынталандыру мақсатына
қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда
жұмысшы-қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өңдірген өнімінің көлемін
немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған яғни
белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады. Кесімді баға
белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім келемі мен сапасына
негізделіп белгіленеді [8].
-11-
Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға керекті, яғни қажет болатын,
адамсағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген уақыт болып саналады. Өнім
өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір уақыт ішіңде
жасап шығарылатын, өндірілетін өнімінің саны және көлемімен анықталады.
Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:
1. Тікелей кесімді;
2. Кесімді сыйлықты;
3. Үдемелі кесімді;
4. Акордтық;
5. Жанама кесімді.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді
жүйесі бойынша - бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірген өнімінің,
істеген жұмысының бәрі тек қана еңбек бағасымен есептеледі. Бұл жүйе
бойынша еңбекақы мөлшері - бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің
санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған яғни белгіленген еңбек
бағасына көбейту арқылы табады.
Шаруашылық субъектісінде жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді
сыйақылар өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен
орындағаны, өнім өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен
энергияны үнемді де ұтымды пайдаланганы үшін оларға төлеуге тиісті
еңбекақысына қосымша сыйақы ретінде төленеді. Шаруашылық субъектілерінде
немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге сыйақы төлеу және
сыйақының қандай жағдайда берілу керектігі жайлы ереже болуы қажет.
Шаруашылық субъектілерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді
еңбекақыны есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем - өнім өндіруге
белгілі бір мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері үшін қосымша сыйақы
ретінде төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын да күрделі ауыр болып
саналатын операциялармен жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек
өнімділігін белгілі бір дәрежедең артық орындау қиынға түсетін өндіріс
орындарында қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген шаруашылық субъектісінде
қолданыла бермейді.
Кесімді еңбекақының акордтық жүйесі - шаруашылық субъектісінде
жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуде қолданылады [14].
-12-
2.1. Мерзімдік еңбекақыны есептеу.
Мерзімдік еңбекақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта
істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген
жұмысына есептелінетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам күніне
төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін қосымша
төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына жұмысты
атқарғаны үшін төленетін төлем, тағы басқа төлемдер және өзіне белгіленген
жұмыс уақытында істегеніне есептелінетін төлемдер жатқызылады.
Халық шаруашылық саласыңдағы шаруашылық субъектілерінде
қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің
негізінде ай бойындағы қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа
есептеледі. Негізінде мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт
есебіне календарлық ай, күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбекақы
алатын жұмысшы қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс
істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе шаруашылық
субъектісінің басшылығы бекіткен мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен
төленеді. Егер ай сайын тұрақгы мөлшерде еңбекақы алатын жұмыскерлер мен
қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай
қалған болса, онда оларға төленуге тиісті еңбекақы сомасы ол жұмысшы-
қызметкерлердің толық ай жұмыс істеуіне тиісті бел-гіленетен соманы сол
айдағы жұмыс күндерінің санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір
күнге тиісті еңбекақы сомасын сол айдағы жұмысшы-қызметкердің жұмыс істеген
күндерінің санына көбейту арқылы табылады.
Мысалы: сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 11000 теңге тұрақты
еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс істеп, 4 күн ауырып қалған
және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
ауырып қалған күніне, жәрдемақы әлеуметтік қордан төленеді. Ал қалған 18
күні үшін (15 күн жұмыс істегені 3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны) еңбекақы
шаруашылық субъектінің есебінен төленеді. Бұл соманы анықтау үшін бір айға
белгіленген тұрақты еңбекақы мөлшерін, яғни цфп. теңгені осы айдағы жұмыс
күнінің санына яғни 22 күнге бөлеміз (1100022). Содан кейін алынган
нәтижені 500 теңгден жұмыс істеген және қоғамдық жұмыс атқарған күңдері
сандарының қосындысына көбейтеміз [13].
-13-
2.2. Кесімді еңбекақыны есептеу.
Шаруашылық субъектісінде кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша -
қызметкерлердің еңбекақысы өндірген өнімдер мен істелген жұмыстың саны мен
көлемдері жайлы жазылған алғашқы құжаттар бойынша есептелінеді. Ол үшін
алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріліп шығарылған өнімдер мен істелінген
жұмыстардың және дайындалған детальдардың, сондай-ақ тағы да басқа
операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір данасын жасап шығаруға,
өндіруге белгілеген бағаға көбейтеді.
Шаруашылық субъектісінде тапсырманы жеке адам орындаған, яғни
операция немесе өнім өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшы-қызметкердің
қолынан келетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады.
Кесімді еңбекақы жұмысшы-қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысына
төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы-
қызметкерлердің жұмыс істеген уақыттары, мамандық дарежелері, бригада болып
өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарының көлемі мен сандары және олардың
бір данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы керсетіліп жазылады. Жалпы
бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелінген жұмыстардың сандары мен
көлемдерін, олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығарға, орындауға)
белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбекақысы
есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы жұмысшы-қызметкерлердің
арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген уақытына сәйкес
бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүше лерінің жұмысқа қатысқан
уақыты (ай, күн, сағат) табылады Содан соң жұмысшы қызметкерлердің мамандық
дәрежесіне сэйкес тариф бойынша бір сағатқа белгіленген
еңбекақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағаты санына көбейтіледі. Осының
нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысынын тариф бойынша есептелінетін
еңбекақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелінген
бригада мүшелеріне тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда керсетілген тариф
бойынша есептелінген еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы
қосымша табыс коэффициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф
бойынша жұмысшы кызметкерлердің әрқайсысына есептелінген еңбекақы
сомасы осы коэффициентке көбейтіліп, әр жұмысшы-кызметкерлердің орындаған
жұмыстары мен өндірген өнімдерінің саны мен оның мамандық дәрежесіне
байланысты еңбекақысы табылады [9].
-14-
Мысалы: құрамында алты жұмысшы жұмыс істейтін бригаданың
сәуір айына өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарына байланысты
белгіленген еңбекақы қоры 62669 теңге 60 тиынды құрайды делік. Бұл
жағдайда осы бригададағы әрбір жұмысшының еңбекақы мөлшері олардың мамандық
дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына сәйкес былайша есептелініп шығарылады:
Бір қорытындыға келтірілген бір адамсағатқа тиісті еңбекақы сомасы
бұл көрсетілген мысалымызда 26 теңге 0 тиынға тең болып отыр (яғни 6
бағана 4 бағана немесе 62669 теңге 60 тиын бөлінген 2401 тенге 13
тиын = 2б теңге 10 тиын).
Егер шаруашылық субъектісінде өнім өндірудің тапсырмасын артығымен
орындағаны, жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын жұмысты
атқарғаны, тағы басқалар үшін сыйақы берілетін болса, онда ол сома
бригаданың жұмысшы-қызметкерлерінің арасында олардың кесімді еңбекақы
сомасына пропорционалды түрде бөлінеді. Кейбір жұмысшы-қызметкерлер бір
айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында жұмыс атқаруы мүмкін. Мұндай
жағдайда әрбір жұмысшы өзінің істеген жұмыстары туралы мәліметтер жазады.
Осы деректі мәліметтер негізінде сол жұмысшы-қызметкердің есепті айдағы
еңбекақысы есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы көрсетілген бригаданың
табысын жұмысшы-қызметкерлердің арасында олардың жұмыс істеген уақыты
мен олардың мамаңдық дәрежесіне қарай бөлу әдісі, бригада мүшесінің
барлығын бірдей адал ниетпен жұмыс істеуге ынталандырмайды. Соған
байланысты соңғы кезде еңбекақы сомасын бригада мүшелерінің арасында
олардың еңбекке қатысу коэффициентіне бөлу әдісі кеңінен қолданылуда.
Ол үшін бригададағы жұмысшы қызметкерлердің әрбір мүшелеріне ай сайын
олардың еңбекке қатысу коэффициентін анықтайды. Жұмысты жақсы істеген,
еңбек өнімділігін арттырған жұмысшы қызметкерлерге жоғарылату коэффициенті
беріледі де, ал еңбек тәртібі мен техникалық қауіпсіздік ережесін
бұзғаны және құрал-саймандарға немқұрайлы қарағаны, тағы басқа
кемшіліктері үшін төмендету коэффициенті беріледі. Жұмыстағы
жетістіктері мен жіберілген кемшіліктерінің әрқайсысына байланысты
шаруашылық субъектісінде әртүрлі төмендету және жоғарылату
коэффициенті қарастыралады [12].
-15-
2.3. Қосымша еңбекақы есебі.
Қосымша еңбекақы төлеу мәселесі ұжымдық шартта әрбір жұмысшы-
қызметкермен жекелей жасалған еңбек шартында қаралады. Жалпы еңбек заңы
бойынша қосымша еңбекақы төлеу төмендегідей жүргізіледі.
Мейрам күнінің алдындағы қысқартылған жұмыс уақытына еңбекақы есептеу
және оны төлеу.
Халық шаруашылығы салаларындағы субъектілерде мейрам күнінің
алдындағы жұмыс күні бір сағатқа қысқартылады. Бұл күні жұмыс істеген
жұмысшы-қызметкерлердің еңбекақылары былайша төленеді. Шаруашылық
субъектісінде еңбекақының кесімді түрі белгіленген жұмысшы-қызмет-керлерге
өндіріп шығарған өнімдері мен детальдарының, сондай-ақ атқарған қызметінің
саны мен көлеміне байланысты белгіленген мөлшерде ғана еңбекақы есептелініп
төленеді. Ал шаруашылық субъектісінде еңбекақының мерзімді түрі бойынша
еңбекақы төленіп жүрген жұмысшы-қызметкерлерге бұл, яғни қысқартылған жұмыс
күні үшін толық жұмыс күніне белгіленген мөлшердегідей еңбекақы төленуі
тиіс.
Жас өспірімдерге ецбекақы төлеу. Шаруашьшық субъектісінде аптасына
алты күн жұмыс күні, бір күн демалыс күні болып белгіленген жағдайда
субъектілерде жұмыс істейтін 16-18 жас аралығындағы жасөс-пірімдерге
белгіленген жұмыс күннің ұзақтығы 6 сағаттан, 5-16 жас аралығындағы
жасөспірімдерге 4 сағаттан аспауы керек. Егер шаруашылық субъектісі
аптасына 5 күн жұмыс істеп, 2 күн демалатын жағдайында жұмыс күннің
ұзақтығы 16-18 жас аралығындағы жас өспірімдер үшін 7 сағаттан, 15-16 жас
аралығындағы жас өспірімдер үшін 5 сағаттан аспауы керек. Белгіленген
зандарға сәйкес жоғарыда айтылған жұмыс істейтін және еңбегі үшін
еңбекақының мерзімді түрі белгіленген жас өспірімдерге қысқартылған жұмыс
күндері үшін толық жұмыс күнінің еңбекақысы төленеді. Ал істе-лінген
жұмыстары, өндірген өнімдері үшін, сондай-ақ атқаратын қызметтерінің саны
мен көлеміне қарай еңбекақының кесімді түрі бойынша еңбекақы алатын жас
өспірімдерге қысқартылған жұмыс сағаттары үшін белгіленген тарифтік
мөлшерге қосымша еңбекақы төленеді.
Жас сәбилі аналарға демалуы жэне баланы тамақтандыру үшін берілетін
үзіліс уақытына төленетін ецбекақы [7].
-16-
Халық шаруашылық салаларындағы кәсіпорындарда, ұйымдарда,
субъектілерде жұмыс істейтін және қызмет атқаратын жұмысшылар мен
қызметкерлердің арасында бір жасқа толмаған жас сәбилі (балалы) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz