Шығыс әлеміндегі және Қазақстандағы дінаралық қарым-қатынас

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

әл-фараби атындағы қазақ ұлттық университеті

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

магистратура

Дінтану және мәдениеттану кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Шығыс әлеміндегі және Қазақстандағы дінаралық қарым-қатынас.

Орындаушы Сарсембаев Б. Қ.

Ғылыми жетекші Құрманалиева А. Д.

филос. ғ. д.,

профессор «___» 2012 ж.

қорғауға жіберілді:

Кафедра меңгерушісі Құрманалиева А. Д.

филос. ғ. д.,

профессор «___» 2012 ж.

Алматы 2012

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

1. ШЫҒЫС МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ ДІН

1. 1 Ежелгі Шығыстағы «діни дүниетаным: қалыптасу мен даму

Эволюциясы» 5

1. 2 Шығыс мұсылман әлеміндегі діни сенімнің қалыптасу жолы 9

2. ШЫҒЫС ЕЛДЕРІНДІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІН МЕН МЕМЛЕКЕТ АРАҚАТЫНАСЫ

2. 1 Шығыс мемлекеттеріндегі дін мен мемлекет арақатынасы 12

2. 2 Қазақстандағы дін мен мемлекет арақатынасы, зайырлылық принциптері 22

ҚОРЫТЫНДЫ 31

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шығысқа тән рухани әлем, негізінде ол адамның жан дүниесін жетілдіруге бағытталғандықтан, ондағы ежелден қалыптасқан сенім яғни дін мәселесі қазіргі таңда да ең маңызды мәселелердің бірі. Өйткені Батысқа қарағанда, шығыс мемлекеттерінде сенім мен дін ерекше сипатқа ие.

Өзінің бастауын Ежелгі Қытай мен Үндістаннан алатын сенім мәселесі бүгінгі күнге дейін діннің негізгі мәселесі болып табылады. Өйткені, адамзаттың сенімі бір жерде тоқтап қалмақ емес, ол жалғаса береді. Ал, оның кері әсері болып табылатын ой еркіндігі бүгінгі таңда біздің демократиялық қоғамымыздың арқауы болып табылады. Бірақ, Президентіміз Н. Ә. Назарбаев өзінің жолдауында: «Бізде демократиялық мәдениеттің терең дәстүрлерінің жоқтығы, еркіндікті ойыңа келгенді істеуге болады деп түйсіну елді тұрақсыздыққа ұрындыруы, біздің болашаққа арналған барлық жоспарларымызды белінен басып, өзімізді алысқа кері серпіп тастауы әбден мүмкін екенін мойындауымыз керек» [1], - деген.
Сонымен қатар Қазақстандағы дін мәселесінде: «Біз барлық діндердің тең құқылығына кепілдік береміз және Қазақстан конфессияаралық келісімді қамтамасыз етеміз. Біз Исламның, басқа да әлемдік және дәстүрлі діндердің озық үрдістерін құрметтеп әрі дамыта отырып, осы заманғы зайырлы мемлекетті орнатамыз» [2] деп, бұл мәселені басты негіз ретінде көрсеткен.

Шығыстағы Пәкістан мемлекеті орта ғасырларда халықтық-дәстүрлі исламды тұтынғанымен, қазір мұнда фундаменталистік ислам тамырын тереңге жіберді. Терроршы да, «Талибан» да осы елден шығып жатыр. Бұл ел әлеуметтік-экономикалық тұрғыда өте баяу дамуда. Халқының көпшілігі кедей тұрады. Бастапқыда Пәкістанның исламды бұлай кері кету үшін емес, даму үшін пайдаланғысы келгені анық. Бірақ, 60 жылдары басталған ислам ынтымақтастығы қозғалысы Пәкістанды да өз иіріміне тартып әкетті. Осы жылдары Пәкістан мен Сауд Аравиясының саяси-мәдени байланыстары нығайды. 1960-шы жылдардың аяғында араб елдерінен келген фундаменталистік уағызға уланған халық бүкіл қоғамдық өмірді ислам шарттарымен реттеуді талап ете бастайды. Пәкістанда Сауд Арабиясымен тығыз қарым-қатынас орнатпай тұрған 1953 жылы 35-ақ медресе болған екен. Қара халық дәстүрлі исламды пір тұтыпты. Бұл жылдары Пәкістан билеушілері әлеуметтік прогресс, технологиялық мешеулікпен күрес, елдің экономикасын нарықтың шарттарымен реформалау сияқты мақсаттарды алдыңғы қатарға қойды. Ал, 1960 жылы медресе саны 140-қа, ал төменгі сатылы діни мектеп «танзимдер» тез көбейіп, саны 832-ге жетті. Бұл оқу орындарында 35 мың шәкірт оқыды. Пәкістан басшылығының стратегиялық қателігі осы болды. Олар дәстүрлі исламды емес, араб елдерінің оқытушылары әкелген исламды қолдады, оны ел арасында таратты. Көбейіп кеткен радикалды ислам өкілдері 1958 жылдан бастап модернистік реформалар жүргізе бастаған Айюб-ханның саяси бағытына қарсы шығып, 1963 жылы Пәкістанда ислам мемлекетінің құрылуына ықпал етті. 1980 жылдары бұрынғы мемлекеттік соттардың орнына шариғат соттары енгізілді. Қаржы саясаты толық өзгерді. Берілген несиелерден пайыздық өсім алынбайтын болды. Ислам салықтары - ұшыр мен зекет бекітілді. Ел ішіндегі саяси-әлеуметтік, экономикалық қатынастар шариғатқа бағындырылды.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мемлекет пен дін мәселесі Шығыс философиясында ежелден бастап қалыптасқан негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Бұл мәселелер хақында ой толғамай өткен ешбір белгілі ойшыл жоқ, ешбір философиялық жүйе жоқ десек те болады. Бірақ та осы көзқарастарды жинақтап саралау мен оларды зерттеу қазіргі заман талабы болып отырғаны белгілі.

Шығыстық дін мен мемлекеттің арақатынасын зерттеп жүрген ғалымдар қазіргі кезде біршама көбейіп қалды, атап айтсақ: М. Мағауин, Мырзагелді Кемел, С. Үсенов, М. Үсенова, Л. Ә. Асқарова, З. Н. Исмағанбетова, Н. А. Қазбеков, С. Әмірғазин, Б. Аханов, Ғ. Есім, С. Көбесов, Т. Ғабитов, А. Қасабек, Ж. Молдабеков тағы басқаларының нәтижелі еңбектері қазіргі таңдағы мәселелерді зерттеуге өз септігін тигізуде.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың ең негізгі алға қойған мақсаты Шығыс елдеріндегі мемлекет пен діннің арақатынасын зерттеу. Осы мақсатқа жетуде зерттеудің міндеттерін негізгі арналарға жүйелеп төмендегіше көрсетуге болады:

ортағасырлық Шығыс мұсылман ойшылдарының дін мен мемлекет арақатынасына деген көзқарастарын ашу;
қазірігі кездегі мемлекет пен дін мәселесіне ғылыми-философиялық талдау жасау.

Зерттеудің объектісі

Діндегі сенім мәселесі Шығыс қоғамының басты құндылығы екендігі философиялық тұрғыдан көрсетіледі;
Шығыс тарихындағы дін мен мемлекеттің арақатынасы анықталды.

1. ШЫҒЫС МЕМЛЕКЕТТЕРІ ТАРИХЫНДАҒЫ (СЕНІМНІҢ) ДІННІҢ ОРЫН АЛУЫ

1. 1 Ежелгі Шығыстағы «діни дүниетаным: қалыптасу мен даму эволюциясы

Адамзаттың рухани мәдениет тарихында сенім және дін мәселелерінің түптамыры ежелгі Шығыс өркениетінде жатқанын айқындайды. Ежелгі Үндістан мен Қытайда ой еркіндігінің тууы бір жағынан, астрономия, космология, математика сияқты дүние туралы ғылымдардың алғашқы қадамына, ал енді екінші бір жағынан - аңыз әңгімелерге байланысты болды. Аспан сәулелері тек уақыт санау құралы ретінде емес, сонымен бірге дүниені жаратушы, әрі оған әсер етуші күш ретінде қарастырылады. Құдайлардың шығуы туралы аңыз әңгімелер дүниенің пайда болуы туралы сенімге айналды.

«Даршан қалыптасу жолында қиын процесті бастан кешті. Оның бастау алып, тууы б. д. д. VI ғасырларға, ал гүлденуі б. э. I-III ғасырына сәйкес келеді. Даршанға негізінен мынандай жүйелер жатады: миманса, веданта, санхья, вайшешика, йога, буддизм, жайнизм және локаята (чарвака) .

«Әрбір даршан өзінің даралығымен, қайталанбастығымен ерекшеленеді. Десек те олардың бәріне ортақ төмендегідей дүниетанымдық қасиеттер тән:

интросубьектілік бағдар;
рефлекцияның этикалық бағыттылығы;
экологиялық мақсаттылық;
индивидтің әлеммен үндесімді байланысы;
карма мен сансараны мойындау;
Индивид жан-дүниесінің инкарнациясын мойындау;
Философиялық даналыққа практикалық бағыт беру, яғни, көріпкелділік пен жоғары интеллектіге сүйене өмір сүру мақсатын мойындау;
Философиялық ой-толғаудың алғашқыдағы торығушылығы мен енжарлығы, және Философиялық көңіл-күйдің өршілдігі мен пайымдаушылығы;
надандықты жеңуге талпыныс;
өзін-өзі бақылауға талпыныс;
қарама-қайшы пікірге, позицияға, концепцияға көнбістік көрсету; » [3] . Осылайша алты философиялық даршан Упанишадтың философиялық-діни ойларының негізінде пайда болды. Оның әр түрлі кезеңдерінде, алты параллельді аспектілері негізінде дамып өзгерді.
Осылардың ішінде - «санкхья, иога, веданталар, Индияның діни мәдениетінің өркендеуіне аса зор үлес қосты. Ал қалғандары (ньяя, вайшешика, миманса) болса жоғарыда аталғандардың өзгерген түрін көрсетіп, оларды нақтылады және жанның өзіндік шырайын айқын аңғаруға жету үшін аса маңызды логика - метафизикалық идеяны жасады» [4] . Сол кезеңде алты даршан индуизмді философиялық негіздеуге алғашқы талпыныстар жасап, б. д. 1 ғасырында идеологияға айналды. «Индуизм негізінде, өздерін Индияның ұзына рухани-эволюциялық дамуының жемісіміз деп санайтын этникалық топтар әр түрлі архаикалық культтер мен веда мәдениетінің қоспасынан (синтез) шықты. Мұның әдеби жемісі - Бхагаватгита (тәңірлік жыр) болып табылады. Бұл Бхагаваттардың этикалық мәселелер жөніндегі рухани ізденістерінен тұрады.

Бхагаватгита мен Упанишадтың көптеген идеялары сияқты алты даршан философтарының рухани ізденістері де самсара мен кармадан құтылу жолдарын табуға талпыныстан келіп шығады. Бұларды тек осындай идея жақындығын ғана байланыстырып, біріктіріп қоймайды, сонымен бірге әлемдік бастаудың рухани феномендері жайында ой жүгіртіп, кез-келген рухани құрылым құрсауына тәуелсіз өзіндік «мен» табу талпынысы жақындастырады.

Алты даршан мектебінің пайымдауынша адам өз кармасын өзі жасайды. Адам міндеті өз кармасын меңгеріп, қасіретпен байланысқан «оны» түп-тамырымен жоюға тырысудан тұрады. Сөйтіп, кейінгі атқаруға тиіс әрекетін жағымсыз карманың қатысуынсыз жүзеге асырады. Осылардың бәрін сезініп адам өз рухын дамытуға, сана көкжиегін кеңітуге, интелектісінің үнемі белсенді жағдайда болуға жеткізу, соның арқасында өмірдегі бақытты жасап, адам абзал ойларға жету, яғни бұл оның болашағына игі әсерін тигізіп, сайып келгенде бұның бәрі қайта тұтасуға жағдай жасайды. «Бұл тезиске Бхагаватгита тексінде үлкен мән беріледі. Мысалы, Кришнаның Арджунға сөйлеп тұрған тұсынан көрінеді. «Материалды денеге байланған жан балалықтың, есейген шақ және қарттық кездің тәжірибесін жинақтап, тиісті уақыты болғанда осындай жолмен өзге тәнге ауысып, тағы да өмір сүреді, әрекет етеді» [5] . Бұл тексте карманың рейнкарнациямен (қайта тәнге ену» дегенді білдіреді) тығыз байланыста екендігі айтылады. Ал, карманың өзі бір өмірден екінші өмірге ауысып, соның барысында рухани тәжірибенің молығып, кемелденіп руханияттың өркендеуі арқылы рухани потенция, күш-қабілеттің артуы себеп-салдар тізбегі ретінде ұғынылады. «Реинкарнация - бұл адамның өзіне тән рухани эволюциясы, яғни, жанның жеке «менін» Брахмадан табуға жетелейді. Адам бір өмірден екінші өмірге, бір тәннен басқа тәнге көше жүріп, сол тоқтаған рухани дәрежесін екінші өмірінде жалғастыра отырып кемелденеді.

Адамның жеке жаны көпқайтара қайыра-тұтастану барысында жер бетінде тіршілік ететін сан-алуан форма мен құрылымдардан өтеді. Бұл процесс адам жанының жеке «мені» рухани дамудың барлық сатыларынан, Атман деңгейлерінен өтіп Брахма-Атман дәрежесіне көтерілгенше жалғаса береді» [6] . Осылайша ежелгі үнді философиясы өзінің әр түрлі философиялық рухани-өнегелік ізденістерінде үш түрлі бағдарды қалыптастырды. Біріншісі (Чарвака-Лакаятадан бастау алатындар) адамды экстра-обьектілі белсенді қатынасқа бағдар етіп, өзіндік болмыстың шектеулілігі, адам өмірінің құндылығы және адамның қияли транцендентті әлемге ұмтылмай өз болмысы

ауқымында өзіндік әлемін, яғни соның арқасында еркін, қалауынша өмір сүретін әлемді құруға шақырады.

Ежелгі Қытайда сенім алғашқы өскіндері Қытай өркениетінің қанат жаюымен тұспа-тұс пайда болды. Байырғы кезден мұнда маңызды идеологиялық жүйелер - даосизм, конфуциандық, легизмдер қалыптасты, осылардың идеалық күресінің арнасында материалистік ой-пікір пісіп жетіледі. Ежелгі Қытай ежелгі дүниенің көрнекті еркін ойлаушылары Ян Чжуді (б. д. д. V-Viғ. ) мен Ван Чунді (б. д. д. V ғ. ) дүниеге келтірді. Олардың идеялары бұл елдегі пәлсапалық және ағартушылық ойдың дамуына зор ықпалын тигізді.

Ежелгі үнді философиясы сияқты ежелгі қытай философиясы да, бастауын б. д. д. XIII ғасырдан алатын Қытай халықтарының рухани мол мұрасының бір тармағы - мифологиямен тығыз байланыста болды. Қытайдың мифологиялық әлемі тұлғаланған болып келеді. Қытай халықтарының әлеуметтік әлемі сияқты тұлғалы бейнеге ие болған рухтар мен құдайлар пантеоны да көпжақты күрделі, әрі иерархиялы. «Ежелгі Қытай мифологиясында әлемнің өзінен-өзі пайда болғандығы ерекше айтылады. Бастапқы ғалам-бұл хаос. Бұдан екі негіз - «Ин» мен «Ян» бөлініп шығады. Осы екеуінің әрекеті әлемді тәртәпке келтіреді. Нәтмжесінде олардың атқаратын қызметі айрықшаланады. Ян-аспанды, ал Инь-жерді басқара бастайды. Ян ер текті негіз, ал Инь әйел текті, негізретінде кейіптеле бастаған. Ян - белсенді де, Ин-самарқау негіздер. Ғарыштық сипаттама алған Ян ман Инь біртұтас қарама-қарсылықтың екі жағы болып қалыптасты. Ян мен Иньнің мәні - олар үнемі бір-бірімен үндесімге, келісе әрекет етуге ұмтылуында. Соның нәтижесінде табиғаттың, адам қоғамының, мәдениет пен рухани білім, моральды жарасымды тірлік болмақ.

Ян мен Инь бір-біріне қарама-қарсы құбылыстар ретінде кейіпте отырып, олар бір-бірімен алмаса әрекет етуге, өзара өту әрекетіне тырысады.

Бұл идея б. д. д. VIII-V ғ. түрленіп, екі негізге қосымша тағы бір - «Ци» қосылды. Ци - бұл өмірлік энергия немесе қуат. Ол арқылы әлемде өзгерістер болып отырады.

Б. д. д. V-III ғ. тағы бір түрлену- өлім мен өмідің күрделі қатынасына әсер ететін бес стихияны мойындау болды. (У-син( концепциясында бекітілген) .

Бұл космогониялық идеялар ежелгі Қытай мәдениетінің белгілі еңбектері - «Цзи-Цзинь» - жыр кітабы - б. д. д. XI-VI ғ. ғ., «Шу-Цзинь»- тарих кітабы-б. д. д. Iғ., «Ли-Шу»-б. э. д. Iғ. Тәртіп кітабы. «Чунь-Цю» б. э. д. Ivғ. - Көктем және Күз кітабы. «И-Цзин» б. э. д. XII-Viғ. - өзгерістер кітаптарында жүйелі түрде берілген.

Бұлардың ішінде маңыздысы «өзгерістер кітабы». Бұл кітап ежелгі Қытайдың рухани өмірінің көп саласына идеялық жағынан зор ықпал етті. Қытайдың көптеген философиялық мектептері өз көзқарас концепцияларының түп-негізін осы кітаптардан тапты.

Мәселен, Дао - онтологиялық принципіне ішкі заңдылықты бейнелейтін «Ян мен Инь» символикасын енгізді. Ал, конфуций мектебі И-Цзин идеясынан

өзінің этикалық принциптерін өрбітті. («Ли» ережесі, салауатты еркектің» нормасы т. б. ) » [7] .

«Дао» түсінігі даршылар пікірінше - бұл негізгі фундаментальды заң. Оның арқасында әлемде өзара байланыс, тәртіп, заңдылық сақталады. Лао-Цзының пікірінше, Дао тәнсіз, пішінсіз, сондай-ақ қорытындыланған, дайын, бәрін құрастырушы. Ол жетілген және сырғымалы, алыстаушы және оралушы. Дао арқылы әлем ішкі себептермен өзгереді. Лао-Цзының ойынша, Дао - тепе-теңдік және біркелкілік. Дао уақытқа тәуелді емес. Ол әлемнің әмбебап тұтастығы. Даоның себебімен барлық нәрсе қозғалыста, әрі үнемі өзгерісте болады» [8] . «Лао бойынша Дао заңын бұзбай оны асшылыққа алуы тиіс. Даоға жеткен нағыз адам шын мәнінде данышпан және еркін, мәңгілік болады. Бұл күйге жету немесе жақындау үшін адам мынадай этикалық ережелерді ұстануы шарт:

Өзіңмен өзің тыныштық күйге жету.
Адам өнегелі жетілген болуы тиіс.
Оптимист болу.
Эгоизм мен пайдақорлықтан бас тарту.

Осындай өнегелік сатыдан өткен адам екі басты принципті қадағалауы керек:

Цзы-жань
У-вей» [9] . Шектен тыс әрекет етпей заттардың өлшемін білу, барлық нәрсенің мәнін айыра алу күйіне жетудің негізі болады. Бұл күйге жетіп, адам Дао заңын ұстанып, өзінің қуат күшін тәртіпке келтіріп, оның мүмкіндіктері мен қорын молайта отырып, сана аумағын кеңітіп, болмыс тұтастығына жетеді. Өзін теңдік немесе үйлесімділік күйіне жеткізе отырып, адам нағыз данышпанға айналады.

Қытай елінің негізгі сенімі болып табылатын кұңфудзышылдық - тек дін ғана емес, ғұрып, рәсім һәм мелмекеттік, ұлттық идеология қызметін атқарды; қытай жұртының әуелде тұтастануы, содан соң өсіп өркендеуі, айрықша қуатқа жетуі, мәңгілік мемлекет түзуі - ең алдымен осы өзгеше ілімнің арқасы деп есептеледі.

Кез-келген діннің сыртқы сыйпаты және көлденең көз үшін ең басты белгісі, сенімі - рәсім, ғибадат. Бірақ кез-келген ғибадаттың мәнісі, кез-келген рәсімнің мағынасы - нақты бір ұғым, наным, мұрат, мақсатқа тіреледі. Кұңфудзы ілімі табынатын үш тұрғы бар: Көк, Рух, Аруақ-Адамдар.

«Көк (Тиән) - ең биік әмірші, ғарыш, дүниені жаратушы және өз билігінде ұстап тұрушы, ежелгі түріктің, бүгінгі қазақтың Тәңірісі (Көк) іспетті.

Рух - Көкпен жалғас, астас, сол Көктің құдіретінен нақты көрініс беретін, әлемнің қозғаушы күші іспетті өзгеше нәрсе; әкелгі қалпы - Ауа (Чи), оның екі тұрпаты бар: Иән және Ин; Иән - өніп, өсудің, Ин-тозып, өшудің көрінісі, осы екеуінің мәңгілік бірлігі әлемдегі тіршіліктің көзі болып табылады. Рух ұғымының мағынасы кең, салалас: халықтың нанымда ізгі рух бар, зұлым рух бар, бұл оқымыстылар қалыптаған Иән мен Иннің басқа бір кебі; сонымен қатар Жердің рухы, Күннің, Айдың рухы, өзеннің, таудың, бұлт пен найзағайдың, жел мен жауынның . . . рухтары бар; діни жоралғы бойынша осылардың бәріне де тиесілі құрбандық шалынып отырады» [10] .

Табыну мәртебесіне көтерілген бұрынғы Адамдар, қазақша айтқанда Аруақ үш түрлі болады: Әулиелер, Даналар, Дегдарлар. Кунфуцзышылар әулие тұтып, табынатын, тиесілі құрбандық атайтын әулиенің ұзын саны он бес: әуелгі он - ежелгі заманның ұлы патшалары, он бірінші - Кұңфудзы, ең соңғы, он бесінші - Кунфуцзы ілімін біржола тиянақтаған, м. д. 372-289 жылдар

аралығында жасаған оқымысты Міңзы. Әулие, Дана, Дегдарлармен қатар әркім өз атасына құрбан шалуы - міндетті рәсім болған.

Ежелгі Қытайда б. д. д. I-III ғасырдың өзіндематематика, астрономия, медицина және басқа да ғылымдар саласында елеулі жетістіктерге қол жетті. Ежелгі Қытайлықтардың ата-бабалары диқан бола отырып, жүздеген жылдар бойы күн қозғалысын бақылаған, б. д. д. V ғасырда Қытайда жұлдыздар каталогы жасалған. Астрономдар Күн мен Айдың тұтылуын есептей білген. Ирригация мен істерінің қажеттіктерінен туған механика ғылымы табысқа жетті. Бұны б. д. д. III ғасырдың аяғындағы ғаламат ғимарат 5 мың шақырымға созылған Қытай қорғаны айғақтайды.

Ежелгі Қытайда осы кезеңде материалистік пәлсапаның негізі жасалады. Ол тек жекелеген идеалистік көзқарастар мен мектептерге ғана емес, сонымен бірге алдымен ресми доктрина - конфуциандыққа қарсы ашық қарсы тұрды. Бұл «Жаңа тұжырымдар» трактатында ырымның ымырасыз басты жауы ретінде танылған көрнекті ғылым-табиғат зерттеушісі Хуань Танның әсіресе, ұлы Қытай пәлсапашысы Ван Чуннің (б. д. д. 27 104ж. ж. ) шығармаларында көрініс тапты.

1. 2. Шығыс мұсылман әлеміндегі діни сенімнің қалыптасу жолы

Осы кезде араб елінде Аристотельдің, Платонның, Эвклид пен Архимедтің шығармалары араб тіліне аударылып, мұсылман әлеміне кеңінен танымал болды. Осылайша мұсылман перипатетизмінің негізі қаланды. Ол негізінен екі бағытта болды. Біріншісі, Әл-Кинди, Әл-Фараби және Ибн-Сина атымен байланысты шығыстық аристотелизм, екіншісі, Ибн Туфейл мен Ибн Рушдтың атымен байланысты испан аристотелизмі.

Ортағасырдағы мұсылман мәдениеті мен ой еркіндігі тарихында Әбу Насыр әл-Фарабидің алатын орны ерекше. Ерте ортағасырдың ғұлама ғалым шежірешісінің мұрасы сан қырлы, оны зерттеушілер бүгінде көптеген қалтарыстар тауып отыр, олар өздерін ашуды күтеді. Бұл жерде ол өзінің терең

пікірлерін нақты бақылауы мен данышпандық болжауын қалдырмаған білімнің бірде-бір саласы жоқ десек артық айтқандық емес.

Әл-Фараби өзінің сенім мәселесінде құдайды дүниенің жаратушысы ретінде теріске шығармайды. Бірақ әлем діндерінің бұл ортақ қағидалары әл-Фарабидің дербес ойлау, ғылыми талдау, әрқашан бастапқы принципі соқыр сенім емес, ақыл-ой болған философия тақырыбына айналды. Оның пікірінше, дін философияға ұқсас: екеуі де жоғары принциптерге, бар заттардың бастамаларына түсінік береді. Бірақ философия дәлелдеуді, дін сенуді керек етеді. Ұлы ойшыл пәлсапасын барлық кезеңнің ортокстері «еретикалық» деп санап, онымен аянбай күрескені міне осыда. Адамның бірге өмір сүруінің негізінде әл-Фарабидің пікірінше, ойларды біріктіретін әлеуметтік сезімдер мен инстинктер жатыр. Адамзатқа жаугершілік жат. Оның бұл ойлары сондай-ақ исламның маңызды қағидаларының бірі - құдайға сенбеушілерге қарсы қасиетті күрес жүргізу туралы джиһатқа қарсы бағытталады» [11] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.