Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалар

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Тарих факультеті

Археология және этнология кафедрасы

Курстық жұмыс

Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалар

Орындаған 1 курс магистранты: Байбугунов Б. А.

Ғылыми жетекші: т. ғ. д., профессор Шәлекенов У. Х.

Кафедра меңгерушісі: т. ғ. д., профессор Төлеубаев. Ә. Т

Алматы 2009

Мазмұны

Кіріспе

І . Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалары.

1. 1 Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалардың зерттелу тарихы.

1. 2 Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалардың архелогиялық зерттелуі.

ІІ . Шу өзенінің орта және төменгі ағысындағы ортағасырлық қалалар.

2. 1 Шу өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық қалалар

2. 2 Шу өзенінің төменгі ағысындағы ортағасырлық қалалар

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Қосымша

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Шу өңірінің ортағасырлық қалалары мен елді- мекендерді зерттеу өте өзекті болып табылады. Себебі оларды зерттеу арқылы осы өңірдегі қалалар мен елді- мекендердің пайда болу уақыт, даму тарихи заттай мәдениеті туралы жан жақты мәлімет алуға байланысты және осы қалалардың өзіндік ерекше мәліметтер алуға мүмкіндіктер алуға болады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі:

Қазақстанның оңтүстігі соның ішінде Шу өңірінде де ортағасырлық қалалар көп. Осы қалалардың пайда болуын, дамуын, олардың тарихи топографиялық құрылымын, қалыптасу кезеңдерін және осы қалалардың мәдениетін зерттеу бүгінгі таңдағы Қазақстан археологтарының алдында тұрған аса өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстанның ортағасырлық қалаларын зерттеуші мамандар, қалалар көп орналасқан аудандарды екі тарихи географиялық бөлікке бөліп қарайды: Оңтүстік Қазақстанға Сырдария өзенінің алқаптары, Қаратаудың солтүстік беткейі жатады.

Шу өңірінің географиялық жағдайына келетін болсақ, өзінің орта ағысында солтүстігінде Шу-Іле таулары мен оңтүстігінде Теріскей Алатауымен Қырғыз қыраттарымен, шығысында Күнгей Алатауының қыраттары мен Шу өзені, Ыстық көлмен, батысында жазық дала басталып Мойынқұмға дейін созылады. Батыстан шығысқа қарай 250 км-ге, солтүстіктен оңтүстікке қарай шығыс бөлігі 20 км, батыс бөлігі 100 км дейінгі ара қашықтықты алып жатыр. Шу өңірінде Шу өзенінің оңтүстік және солтүстік жағалаулары егіншілікке өте қолайлы, жері құнарлы, суы мол, сонымен қатар мал шаруашылығына да өте ыңғайлы. /1/

Шу өңірінен өзі Қазақстан мемлекетінің археология ғылымында әлі күнге дейін бір құпиясын ашпай келе жатқан өңір болып табылады. Мысалы: Ақтөбе (Баласағұн) қаласы қазіргі таңда үлкен талас тудырып отырған мәселе.

Бұл өңірден Қазақстан тарихының өткен уақытына байланысты әр кезеңді қамтитын тарихи заттай ескерткіштерді көптеп кездестіруге болады. Сонымен бірге бұл жерден үлкен керуен жолдары өткен, керуен сарайлар және сауда орталықтары болған. Ұлы Жібек жолы Шу өңірінің бірнеше қалаларын басып өтіп шығысында Қытаймен, батысында сонау орыс жерлеріне дейін жетті. Шу керуен жолы және Шу өңірі ерте кезден-ақ тарихқа өте бай, тереңдей зерттеуді қажет ететін, небір тарихи сырларды, оқиғаларды, байлықтарды бойына жасырып жатқан өлке. Жалпы отырықшылықтың дамуы, қалалардың гүлденуі, оның көшпелілермен байланысы жайлы мәселелер археология ғылымындағы негізгі зерттеуді қажет ететін жұмыстардың бірі болып табылады.

Жазба түп деректері мен археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған заттай деректерді қорыта отырып, Қазақстан территориясындағы VI-XII ғғ одан да кейінгі уақыттарда қалалардың дамуын көруімізге болады. /2/

Қазіргі кезеңде тек Шу өңірінің ғана емес Жетісудың, Таластың, Сырдың бойында қалалардың сары-сұр дуалдары көрініп тұрады. Айналасы мықты дуалдармен қоршалған қалалардағы құрылыс балшықтан жиі етіп салынған. Қорғаныс бекіністер - қалалардың қалыптасуына, өмір сүруінде, дамуында маңызды роль атқарды.

VIII-X ғасырлар аралығында қарлұқтар дәуірінде Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігінде елеулі өзгерістер болды. Қарлұқтар, түргештер, жікілдер, оғыздар сияқты көшпелі және жартылай көшпелі түрік халқының, отырықшылыққа ауысу процесі жүрді. Ал X-XII ғасырлар Орта Азия мен Қазақстанда отырықшылық пен жер өңдеу шаруашылығының гүлденген кезі болып табылады.

Ортағасырлық ғалым Макдисидің жазба деректеріне қарағанда Xғ Қазақстан территориясында, жуық шамамен 200-ге тарта қала болған. Бірақ, бұл жан-жақты, толық деректер негізіне сүйеніп жазылған санақ деп айтуға болмайды. Бұл да әлі күнге дейін шешімін таппаған түйіндердің бірі болып табылады. Шу өңірінің ортағасырлық қалаларын зерттеу көптеген зерттеушілердің назарларынан тыс қалған жоқ. Мысалға А. Н. Бернштам /1950-51/, Г. И. Пацевич /1954/, П. Н. Кожемяко /1950/, К. М. Байпақов /1966, 1978, 1981, 1986/, Д. Д. Горячева /1980, 1982, 1982/.

Шу өңірінде археологиялық қазба жұмыстар бір ғасырға жуық уақыт бойы зерттеліп келе жатса да, ортағасырлық қалалар мен қоныстардың қорғаныс бекіністері салыстырмалы түрде аз зерттелген.

1980-1990 жылдары Шу өңіріндегі қалалар мен қоныстарды археологиялық картаға түсіру мақсатымен барлау жұмыстары жүргізілген. Нәтижесінде бұрын белгілі 108 қала және жаңадан ашылған 35 тенаса қаланың нақты орналасқан орны, пландары, мәдени қабаттары, қорғаныс бекіністері анықталып, жаңадан археологиялық материалдар жиналған. Сонымен қатар, бұл қалалар мен қоныстардың қалыптасу уақыты мен танысу мақсатында бірнеше траншея мен шурфтар, кішігірім қазба жұмыстарын жүргізген. Қалалардың қабырғалары ішкі және сыртқы бекіністері зерттелген.

Ескерткіштерді археологиялық, топографиялық зерттеу нәтижесінде жазба деректеріне, картографиялық материалдарға және авиа барлау материалдарына сүйеніп зерттелген.

Мақсаты: Шу өңіріндегі орта ғасырлық қалалар туралы деректер жинау осы қалалар жөніндегі ескерткіштерді жіктеу. Орта ғасырлық қалаларды кезеңдерге бөлу және таралу аймақтарын анықтау.

Міндеттері:

Шу өңіріндегі орта ғасырлық қалалардың зерттелу тарихы;
Шу өңіріндегі орта ғасырлық қалалары ескерткіштеріне жалпы мінездеме: археологиялық қазбалар, топграфиясы, хронологисы;
Шу өңіріндегі орта ғасырлық қалалардың қала құрылыстары;
Қалалық және елді мекендердің материалдық мәдениті

Жаңалығы: Жұмысты жазу барысында осы өңірде орналасқан орта ғасырлық қалалар мен елді- мекендер, ғылымға белгілі ескерткіштердің санын анықтау және олардың қазіргі күнгі сақталуы, жіктелуі заттай мәдениет ерекшеліктері анықталады. Шу өңірінен өзі Қазақстан мемлекетінің археология ғылымында әлі күнге дейін бір құпиясын ашпай келе жатқан өңір болып табылады. Мысалы: Ақтөбе (Баласағұн) қаласы қазіргі таңда үлкен талас тудырып отырған мәселе. Қазіргі кезеңде тек Шу өңірінің ғана емес Жетісудың, Таластың, Сырдың бойында қалалардың сары-сұр дуалдары көрініп тұрады. Айналасы мықты дуалдармен қоршалған қалалардағы құрылыс балшықтан жиі етіп салынған. Қорғаныс бекіністер - қалалардың қалыптасуына, өмір сүруінде, дамуында маңызды роль атқарды.

Курстық жұмыстың құрылымы : кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.

І . Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалары.

1. 1 Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалардың зерттелу тарихы.

Шу өңірінің қалалары туралы ең алғашқы жазба деректі 629-630 жылдан бастап кездестіруге болады. Осы жылдарда Қытай саяхатшысы Сюань-Цзянь Жетісуда болған. Сөйтіп Шу өңірінің қалалары туралы жазып қалдырған. Оның қолжазбаларында Суяб қаласы туралы, Суябтан солтүстік батысқа қарай жалғасқан қалалар тізбегі туралы айтылған. Сондай-ақ Мыңбұлақ қорығы туралы жақсы мәлімет келтірген. Суяб қаласы қазіргі Красная речка болуы мүмкін /2/.

Қытай деректеріне қарағанда Шу бойындағы қалалар бір-біріне бағынбаған, олардың барлығы түріктерге бағынған. Сонымен қатар Қытай деректерінде Шу өңіріндегі қалаларда егіншілік болғаны баяндалады. Әсіресе жүзімдіктер туралы жақсы айтылады. Шу өңірінің қалаларында жаңа Таң империясында және Хиау деген шығармада айтылған.

Араб-парсы тілдес деректерде Шу өңірінің қалалары VIII-XIX ғғ бастап кездеседі. Әл-Хорезми, Худдама, Ибн-Хордабек шығармаларында ертедегі Құлан, Тараз т. б қалаларға тоқталып кеткенін, ал Макдисидің жазба деректерінде Құлан қаласы жайлы кеңірек білуге болады. Өзінің еңбегінде Құланға сипаттама береді. Осы Макдисидің еңбектерінен сондай-ақ алғаш рет осы күнге дейін белгісіз қалалардың бірі болып тұрған XI-XIIғғ бірінші жартысында Қараханидтердің астанасы болған Баласағұн қаласы жайлы деректі де кездестіреміз. /3/

Бұл жерде айта кету керек монғолдар Баласағұн қаласын қарсыласпай берілгені үшін «Гобалын» / жақсы қала/ деп атаған. ОртаАзия мен Қазақстан территориясындағы қалалардың бүліншілікке ұшырауына бірден-бір себепкер монғол шапқыншылығы болып табылады.

Рубрук жазбаларына қарағанда жер өңдеу бүліншілікке ұшырап, мәдениет, сауда орталықтары болған қалалар жайылымға айналған.

Жалпы Шу өңірінің қалалары туралы деректер аз, дегенмен де аз да болса да болса мәлімет алуға болады. Шу өңірінің қалаларының зерттелу тарихының бес кезеңі бар.

Бірінші кезеңінде-бұл кезең туралы Чиканскийден, Уалиханов, Тынышпаевтардан аздаған мәлімет алуға болады. Сонымен қатар Бартольдтың және ол ұйымдастырған әуесқой археологтардың Түркістандық үйірмесімен байланысты. Бұл кезеңге байланысты есте болатын нәрсе Бартольд ұсынған «Жетісуды соғдылықтардың отарлау мәселесі, бұл мәселе Орта Азия, Қазақстан жөніндегі әдебиеттерде кең тараған соңғы кездерде жүргізіліп жатқан қазба жұмыстары, жазба деректер Жетісуды соғдылықтардың отарлауы туралы мәселеге сын көзбен қарауға шақырады. XIXғ ІІ ширегінде Қазақстан территориясындағы тарихи ескерткіштерді зерттеумен Ресей Археологиялық комиссиясы айналысты. Археологиялық комиссияның алғашқы жұмысы Қазақстан т. б территориялардағы археологиялық ескерткіштер, кездейсоқ табылған заттар жайлы өздерінің баспаларының беттерінде жазып тұруға ғана болды. Сонымен бірге осы комиссиямен қатар Қазақстан территориясын Орыс географиялық одағының Батыс Сібір бөлімі де қатысты. Қазақстандағы ескерткіштерді оқып-білуде қазба жұмыстарын жүргізуде, материалдар жинауда: Түркістан археология сүюшілерінің үйірмесі, Орынбор архивті оқу комиссиясы, Орыс Географиялық одағы, Археологиялық комиссия т. б көптеген жұмыстар атқарды.

Ал енді Түркістан әуесқой археологтарының үйірмесіне тоқталсақ, ол 1985 жылы 2 декабрьде құрылды, Ташкент қаласында. Үйірменің құрылатыны жайлы, оған қатысамын деушілерге қойылатын талап т. б туралы алдын-ала баспа бетінде жарияланды, оған әр түрлі мамандықтың иелері мүше болды. Атап айтқанда әскери офицерлер, діни қызметкерлер, чиновниктер, адвокаттар, мұғалімдер, т. б . Олардың ішінен ғылымға шын бет бұрғандары болды. Мысалыға В. А. Каллаур, Н. А. Пантусова сияқты. Үйірме жыл сайын экспедиция ұйымдастырып, табылған заттар, ескерткіштер орындарын, қалалар мен обалар орындары т. б жайлы үйірменің отырысында баяндамалар жасап, оны «Туркестанский ведомость» газетінің бетінде жариялап тұрды. Бұл үйірменің белсенді мүшесі ғалым В. В. Бартольдтың осы үйірме жұмысын жақсартуда атқарған қызметі зор. Ол Талас, Іле, Шу өзендерінің жағасындағы ескерткіштерді де зерттегенін айта кету керек. Дәлірек айтқанда 1893-1894ж. ж ішінде Орта Азия мен Қазақстанға зерттеу жұмыстарын жүргізді. Бартольдтың Қазақстанға зерттеу жұмыстарын жүргізді. Бартольдтың Қазақстан территориясындағы тарихи ескерткіштер, өткен тарихын білуде « К истории орошении Туркистана » деген еңбегінде ерте кездегі түп-деректер негізінде жазылған, қалалар жайлы қызық сілтемелерге кездесуге болады. Сонымен бірге «Туркистан в эпоху монголского нашествия », «Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью в 1893-1894г. г» -деген еңбектерінің маңызы зор. Ал «С древнейших времен до позднего средневековья »-деген еңбегінде Шу өңірінің саяси тарихына сипаттама береді. Бартольдтың көтерген көптеген мәселелері зерттеушілердің еңбектерінде өз шешімін тапты және алдағы уақытта өз шешімін табуды қажет ететін мәселелер өте көп. Жетісу мен Шу өңірі тарихын ғылыми тұрғыдан зерттеу жұмысының негізін В. В. Бартольд қалады, оның «Очерк истории Семиречья » деген еңбегінде толық, жан-жақты жазылған. Ол Жетісу мен Шу өңіріндегі тарихи ескерткіштерге жалпы шолу жасап қана қоймай, оларға қысқаша сипаттама берді, құлаған, қираған қалаларды зерттеп, олардың бастапқы аттарын табуға тырысты . Мысалға, «В отчете о поездке в Среднюю Азию с научной целью 1893-1894г. г» деген еңбегінде Құлан, Шаштөбе, Төлек, Ақбешім, Бурана, Ново-Николаевск т. б қалаларға сипаттама беріп өтеді. /4/

1. 2 Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалардың архелогиялық зерттелуі.

1897ж. В. А. Каллаурдың Шу өңірінің ескі керуен жолында орналасқан ескерткіштері жөнінде жазылған мақаласы жарияланған. Ол ертедегі қалалар жайлы, оның топографиясы жайлы, топонимика т. б туралы деректер жинап бұл жайында ертедегі авторлар еңбектерімен салыстырады, оны «Древние местности Аулие-Атинского уезда на старом караванном пути на запад от Аулие Аты к границе Чимкентского уезда. »-деп аталатын және «Развалины древних кропностей по реке Яны-Дарье »-деген еңбектерінде келтіреді.

Шу өңірін зерттеуге көп еңбек сіңірген ғалымдардың бірі ғалымдардың бірі В. Д. Горедецкий . Ол 1915 ж. Георгиевка ауылынан 2шақырым, солтүстігінде орналасқан қоныстарды зерттеген. /5/

ІІ-кезең 1917ж. -1935ж. аралығында археологиялық зерттеу барысында елеулі өзгеріс болған жоқ. Зерттеулердің барысында тәсілдері бұрынғысынша болып қалады. Ескерткіштерді зерттеу және қорғау мақсатында 1920ж. ноябрьде Ташкентте ертедегі тарихи ескерткіштерді, өнер, табиғатты зерттеу және музей жұмысын ұйымдастыру жөнінде Түркістан комитеті құрылды. Оның алдына қойған мақсат тарихи ескерткіштерді қорғау ғана емес, сонымен қатар зерттеу де, болып табылады. 1925ж. Городецкий мен Шмидтің қатысуымен болған экспедициялар Шу өңірі мен Ыстық көлінің батыс жағын зерттеген. Бурана қаласынан қыш ыдыстардың сынығын жинаған . Сол кездерде И. И. Иванов Шу өңіріне бірнеше Ключевск, Краснореченск, Қысымшы, Шәміш, І, ІІ қалаларын зерттеді. 1929ж. А. И. Терножкин Шу өңірінің Шөміш І, Қысымшы, Новониколаевск т. б қалалары мен қоныстарын зерттеген.

Шу өңірінің қалаларын зерттеудің жаңа кезеңі 1936ж. басталдады, оның жұмысы басталады, оның жұмысы негізінен Жетісу археологиялық экспедициясының жұмысымен тығыз байланысты. 1936ж. А. Н. Бернштам бастаған Жетісу археологиялық экспедициясы құрылды. А. Н. Бернштам бастаған Жетісу және Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы 1936-1951жылдары аралығында Жетісу өңірі мен Оңтүстік Қазақстан өлкелері Қазақстанның өткен тарихын оның экономикасын, саяси құрылысын т. б білуде үлкен маңызы зор. Себебі үйсіндер, қаңлылар, Батыс түрік қағанаты кездеріне жататын тарихи ескерткіштер, сондай-ақ ертеректе жер өңдеумен айналысқан халықтардың мекен-жайлары, феодалдық қалалар т. б көптеген тарихи ескерткіштер көптеп табылды. Экспедиция коллективі осы зерттеу жұмыстарына байланысты тарихи -археологиялық карта, археологиялық ескерткіштерге сипаттама, анықтама т. б жасады. 1940 жылы Бернштам бастаған ЖАЭ-сы Фрунзе-Мерке бағытымен археологиялық барлау жүргізді. 1941ж . археологиялық жұмыстар Үлкен Шу каналының маңында жүргізілді. Жамбыл археологиялық экспедициясы 20-дай қала мен қоныстарды ашып зерттеді. Сондай-ақ жаңа түп-деректерге сүйене отырып орта ғасырлық қалалардың зерттелу тарихы Жетісу өңірі мен Оңтүстік Қазақстанға отырықшылық пен және мал шаруашылығымен айналысқан халықтардың ықпалы, қалалардың орналасуы, топографиясы т. б мәселелер төңірегіндегі сұрақтарға толық болмаса да жауаптар табылғанын айтады. /6/Сонымен қатар А. Н. Бернштам Шу өңірінің қалаларының дамуында соғды колонизациясының ролін көрсетті.

Археологиялық зерттеудің 3-кезеңіне тән үлкен ғылыми жетістік ең алғаш рет Шу өңіріндегі қалалардың дамуын көшпенділермен салыстыра отырып және олардың рухани, материалдық мәдениетінің даму сатысын өзара байланыстыра отырып зерттеді. Ортағасырлық археологияның дамуындағы 3-кезең 1946ж . Қазақ және Қырғыз Академияларына байланысты дамыды. Сол кезеңнен бастап археологиялық жұмыстар Шу өңірінің Қазақстан территориясындағы бөлігінде тарих институтының археология-этнография бөлімі және Қырғыз ҒА-ның тарих институтының археология-этнография бөлімі жүргізді. 1947ж. Ә. Х. Марғұлан бастаған Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы (ОҚАЭ) Шу өңірінің төменгі ағысында орналасқан Тасты қаласында зерттеу жұмысын жүргізді. 1948ж. А. Н. Бернштам бастаған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы Қызылқорған 2 мен Тастыда зерттеу жұмысын жүргізді. Осы Қазақстаннның Шу өңіріндегі белгілі қалалар мен қоныстар Қазақстанның археологиялық картасына енгізілді. 1952-1953 жж П. Н. Кожемяко Шу өңірінің ірі-ірі қалаларында зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ол осы зерттеулерінің нәтижесінде қыш ыдыстардың хронологиялық классификациясын ұсынды.

Шу өңірін зерттеудің 5-кезеңі 1960 жылдан басталды. 1963-1965 ж. ж Байпақов бастаған Құлан-Сүмбе отряды Шу өңірінің ортағасырлық қалалары мен қоныстарын зерттеу мақсаттарымен Құлан маңында Луговое, Луговое усадьбасына қазба жүргізіп зерттеді. 1964-1965ж. ж Л. Б. Ерзакович бастаған отряд Аспара қаласының кейінгі ортағасырлық қабатын зерттеді. 1974 ж. Ақтөбе қаласында Әль-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық Университетінің профессоры У. Х. Шалекенов бастаған археологиялық экспедициясы алғаш қазба жұмысын жүргізді. Қазба жұмыстары цитадельде, шахристанда, шаруашылық аймағында жүргізілді.

Ақтөбе (Баласағұн) қаласының ортағасырлық топографиясын анығырақ білу мақсатымен 1980ж. қаланың орталық бөлігінде аэросьемка жүргізілген, масштабы І 2000. 1978-1980ж. ж Жамбыл облыстық тарихи өлкетану музейінің экспедициясы Шу өңірінің Қазақстан бөлігіндегі ортағасырлық қалалары мен қоныстарын қарап шықты /7/.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.