Сот билігі жайлы

Жоспар
Кіріспе

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ БИЛІГІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
СОТ БИЛІГІ: ҰҒЫМЫ,МӘНІ,БИЛІК БОЛІСУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
2.СОТ ЖҮЙЕСІ
3.Судьялардың Мәртебесі
4.Сот төрелігінің конституциялық принциптері
5.Жоғарғы Соттың нормативтік актілері

Қазақстандағы соттар мен сот төрелігіне Республика Конституциясы сот билігінің мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын, оның белгіленуін, қалыптасу приціптері мен қызметін айқындайтын бөлім арнаған.Демек,Қазақстан Республикасының Конституциясы сот билігінің конституциясы сот билігінің конституциялық негізін белгілейді.Конституциялық қағидалар Президентінің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесе туралы” конституциялық заң күші бар Жарлығымен нақтыланған.
Сот билігі Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің жеке тамағы болып табылады. Ол республика атынан ешкімніңеркіне тәуелсіз және тек қана сот арқылы жүзеге асырылады.Сот билігі азаматтардың, олардың бірлестіктерінің құқықтары мен бостандықтарын және мемлекеттік органдардың, ұйымдардың заңды мүделерін қорғайды,Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын көздейді.
Демек, Қазақстан Республикасы Конституцисына сәйкес сот азаматтардың құқықтарын, бстандықтары мен заңды мүдделерін қрғайды.Бұл Республика соты Қазақстан Республикасының азаматтары емстердің-шет ел азаматтарының, азматтығыжоқтардың құқықтарын,бостандыктары мен заңды мүдделерін қорғайды. Бұл Республика соты Қазақстан Республикасының азаматтары еместердің-шет ел азматтарының,азаматтығы жоқтардың құқықтарын,бостандықтары мен заңды мүдделерінеқатысты мәселелерді қарамайды дегенді білдіре ме? Әрине, білірмейді. Шет елдіктер мен азаматтығы жоқтар, егер Конституцияда,заңдар мен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, республикада азаматтарға белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттілік атқарады(12-баптың 4-тармағы).

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ БИЛІГІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

СОТ БИЛІГІ: ҰҒЫМЫ,МӘНІ,БИЛІК БОЛІСУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ

Қазақстандағы соттар мен сот төрелігіне Республика Конституциясы сот
билігінің мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын, оның белгіленуін,
қалыптасу приціптері мен қызметін айқындайтын бөлім арнаған.Демек,Қазақстан
Республикасының Конституциясы сот билігінің конституциясы сот билігінің
конституциялық негізін белгілейді.Конституциялық қағидалар Президентінің
1995 жылғы 20 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасындағы соттар және
судьялардың мәртебесе туралы” конституциялық заң күші бар Жарлығымен
нақтыланған.
Сот билігі Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің жеке
тамағы болып табылады. Ол республика атынан ешкімніңеркіне тәуелсіз және
тек қана сот арқылы жүзеге асырылады.Сот билігі азаматтардың, олардың
бірлестіктерінің құқықтары мен бостандықтарын және мемлекеттік органдардың,
ұйымдардың заңды мүделерін қорғайды,Қазақстан Республикасы
Конституциясының, заңдарының өзге де нормативтік құқықтық актілерінің,
халықаралық шарттарының орындалуын көздейді.
Демек, Қазақстан Республикасы Конституцисына сәйкес сот азаматтардың
құқықтарын, бстандықтары мен заңды мүдделерін қрғайды.Бұл Республика соты
Қазақстан Республикасының азаматтары емстердің-шет ел азаматтарының,
азматтығыжоқтардың құқықтарын,бостандыктары мен заңды мүдделерін қорғайды.
Бұл Республика соты Қазақстан Республикасының азаматтары еместердің-шет ел
азматтарының,азаматтығы жоқтардың құқықтарын,бостандықтары мен заңды
мүдделерінеқатысты мәселелерді қарамайды дегенді білдіре ме? Әрине,
білірмейді. Шет елдіктер мен азаматтығы жоқтар, егер Конституцияда,заңдар
мен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, республикада азаматтарға
белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттілік
атқарады(12-баптың 4-тармағы).
Конституцияда Қазақстан азаматтығына қармастан әркімнің өз құқықтары
мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар екндігі тура
көрсетілген (13-баптың 2- тармғы). Кейбір жағдайларда Конституция Қазақстан
Республикасының азматтары еместердің құқықтары мен бостандықтарына қатысты
мәселелердіқарудың өзге де тәртібін қрастырған. Айталық , мысалы,
республика аумағындағы шет елдік діни бірлестіктердің қызметі республиканың
мемлекеттік органдарының келісімімен жүзеге асырылады. Тисінше, мұндай
жағдайда мәселе сот тәртібімен емес әкімшілік тәртібімен шешілуі мүмкін.
Шет елдік азматтардың құқықтарымен заңды мүдделерін қорғаудың сот
тәртібімен шешілмейтін өзге де тәсілдері болуы мүмкін.
Сот мемлекеттік органдардың құқықтары мен заңды мүдделерін соттың
қорғайды. Ол туралы Президенттің Қазақстан Республикасындағы соттар мен
судьялардың мәртебесі туралы конституциялық заң күші бар Жарлығында
айтылған. Мемлекеттік органдардың құқықтары мен заңды мүдделерін азматтар,
басқа мемлекеттік органдар,қоғамдық бірлестіктерді бұзуы мүмкін. Демек,
Конституция қоғамдық бірлестіктердің мемлекттік органдар ісіне араласуына
тыйым салады. Мұндай мемлекеттік органдар ісіне араласуға жол берілген
жағдайда олар сот арқылы өз құқықтары мен мүдделерін қорғауға құқылы.
Конституцияда ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін соттың
қорғайтындығы жазылған. Бұл қағиданы былайша түсінген жөн. Сот:1)
мемлекеттік ұйымдардың,яғни мемлекеттік кәсіпорындардың, мекемелер мен
ұйымдардың;2) мемлекеттік емес кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайды. Ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін кең мағынада мемлекеттік органдар, ұйымдар, қоғамдық
бірлестіктер, азматтар, шет ел азматтары және тағы басқалары бұзуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Конституциясы сотқа Қазақстан
Республикасы Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді
міндеттейді. Сот бірінші кезекті Конституциясының орындалуын қамтамасыз
етуі тиіс. Бұл міндетті сот әр түрлі тәсілдермен орындайды. Нақты
қылмыстық , азаматтық және басқа істерді қараған кезде Конституция
нормаларын тікелей қолдану маңызды тәсілдердің бірі болып табылады.Сот
төрелігін атқара отырып, соттың қолданылып жүрген құқық нормаларының
мәнін,атп айтқанда-Қазақстанның конституциялық нормаларының, заңдарының,
өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының мәнін
бағалай білуі және қажетті жағдайда Республика Конституциясын қолдана білуі
тиіс.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әр азмат өзінің
туған тілін пайдалануна құқылы. Осы конституциялық қағида іске қатысушы
адамдардыңөтініші бойынша сотты олардың мәлімдеме жасау, түсініктеме мен
айғақ беру, сотта туған тілінде сөйлеу құқығын қамтамасыз етуге
міндеттейді. Азаматтардың қоғамдық бірлестіктерді тіркеу не қоғамдық
бірлестіктерді тіркеу не қоғамдық бірлестіктерді тарату туралы мүдделі
адамдардың өтініштеріне қарсылық білдіруіне байланысты шағымды қарау
кезінді Конституцияның 5-бабының 3-бөлігіне сәйкес мақсаты мен әрекеті
конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, республиканың тұтастығына
бұзуды, мемлекеттік қауіпсіздікке нұқсан келтіруді, әлеуметтік, нәсілдік,
ұлттық діни, топтық-тектік және рулық алауыздықты қоздыруды және басқаларын
көздейтін қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне тыйым
салатындығын назарда ұстаған жөн.
Конституцияға сәйкес барлық заңдар, Қзақстан қатысушы болып
табылатын халықаралық шарттар жарияланады. Азаматардың құқықтарымен
бостандықтарын және міндеттерін қорғауға қатысты заңдармен бірге өзге де
норматмвтік құқықтық актілердің ресми жариялануы оларды қолданудың міндетті
шарты болып табылады. Осы конституциялық қағидаға сәйкес соттардың
өздерінің шешімдері жарияланбаған нормативтік актілерге негіздеуге құқығы
жоқ.
Конституцияның орындалуын қамтамсыз етудің басқа бір тәсілі,
Конституцияда көзделген жағдайда, Конституциялық Кеңеске жүгінудің
конституциялық құқығын сот арқылы жүзеге асыру болып табылады. Соттардың
адамдар мен азаматтардың Конституцида бекітілген құқықтарымен
бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге де нормативтік құықтық
актілерді қолдануына құқығы жоқ .Егер сот қолданылуға жататын заң немесе
өзге де нормативтік құқытық акт адамдармен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, ол шс бойынша іс жүргізуді
тоқтата тұрып, осы актінің Конституцияға сәйкес келмейтіндігін тену туралы
ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті.
Сот билігі Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының,
өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде
туындайтын барлық істер мен дауларды қамтиды (Конституцияның 76-бабы). Осы
конституциялық қағида, басқа да нормативтік құқықтық актілер сияқты сотқа
жүгінудің заңдық негізі болып табылады. Құқықтарды, бостандықтар мен зеңды
мүдделерді қорғау мақсатында сотқа жүгіну үшін заңдық негіз ретінде қызмет
ете алатын құқықтық нормалардың ішінде, Конституция бірінші орында тұрады.
Осымен-ақ Конституцияның, оның нормаларының тікелй қолданылатынын және
соттардың нақты істерді қару кезінде оны қолдана аладындығын көрсетеді.
Аталған конституциялық норма – істің әр санатының: қылмыстық, азаматтық,
шаруашылық істердің қаралуына орай қолданылғанда нақтылауды қажет етеді.
Сот басшылық ететін келесі қайнар көз- заңдар болып табылады.
Осы ретте конституциялық аталған жоқ. Осыған қарамастан, конституциялық заң
да сот қызметінің құқықтық негізі ретінде қызмет етеді. Даулар мен істер
аталғаннан өзге нормативтік құқықтық актілер (Президенттің Жарлықтары,
Үкіметтің қаулылары және т.б.), республиканың шарттары негізінде де
туындауы мүмкін. Конституциялық нормалар үстемдік етеді және оның жоғары
заңдық күші болады. Сондықтан судья сот төрелігі кезінде тек Конституция
мен заңдарға ғана бағынады.
Сот билігі сот ісін жүргізудің заңмен белгіленгін азаматтық,
қылмыстық және өзге нысандары арқылы жүзеге асырылады. Өзгелерге, атап
айтқанда, әкімшілік істер жөніндегі сот ісін жүргізу жатады. Соттың
шешімдерін, үкімдерін, өзге де қаулыларын, сондай-ақ олардың заңды
өкімдерін, талаптарын, тапсырмаларын және басқа да өтініштерін барлық
мемлекеттік органдар мен ұйымар сияқты мемлекеттік емес ұйымдар, лауазымды
адамдар, азаматтар, шет ел азаматтары және азаматтығы жоқтар орындауға
міндетті. Аталған актілерді орындамау заңды бұзғандықтан және сотты
құрметтушіліктен көрінісі ьолы табылады. Қазқстан Республикасы Қылмыстық
кодексі бойынша мемлекеттік немесе мемлекеттік ұйымдардың лауазымды
адамдардыңсот үкімін немесе шешімін орындаудан жалтарғны үшін қылмыстық
жауаптылық көзделген. Заң сотты құрметтемеудің басқа көріністері үшін де
заңдық жауаптылықты қарастырған.

2.СОТ ЖҮЙЕСІ

Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің бірыңғай сот
жүйесін белгіледі, Қазақстан Республикасының жоғарғы Соты және жергілікті
соттары құрайды. Жергілікті соттарға заңмен бекітілген облыстық және оған
теңестірілген соттар (Алматының қалаық соты, Қазақстан Республикасы
әскерлерінің Әскери соты), аудындық (қалалық), әскери соттар жатады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы қандай атаумен болсын
арнайы және төтенше соттарды бекітуге тыйым салады. Кеңес өкіметі ХХ
ғасырдың 20-30 жылдары төтенше өкілеттік берілген арнайы органдары
белгіледі. Конституцияға жат мұндай органдар заңдарды өрескел бұзды,
кінәсіз азаматтарды негізсіз айдау-сүргінге салады. Міне, нақ осындай
құбылысты болдырмау үшін Конституция арнайы және төтенше соттар белгілеуге
тыйм салады. Бірақ бұл мамандырылған соттар белгіленуі мумкін емес дегенді
білдірмейді. ПрезиденттіңҚазақстан Республикасындағы соттар және
судьялардың мәртебесі туралы конституциялық заң күші бар Жарлығы соттарды
мамандандыруға және осы мақсатта мамандандырылған соттар құруға рұқсат
етеді. Шаруашалық, салық, отбасы, әкімшілік, еңбек істері, кәмілетке
толмағандардың істері және т.б. бойынша мамандырылған соттар құрылуы
мүмкін. Егер мамандырылған соттар белгіленетін болса, онда олардың аудандық
(қалалық) сот мәртебесі болады. Сот төрелігін тек заңға сәйкес және соның
негізінде белгіленген соттар арқылы ғана жүзеге асырылытанын атап айтқан
жөн. Ешқандай өзге органның, лаузымды адамның сот қызметін міндетіне алуына
құқығы жоқ. Азаматтар тарапынан өзінше билік етіп, жеке сотын
ұйымдастыруына заңмен тыйым салынады.
Аудандық (қалаық) сотты Әділет министрінің ұсынысы бойынша
Республика Президенті құрады. Аудандық (қалалық) соттардың жалпы санын
Президент белгілейді. Аудандық: 1)заң бойынша басқа соттардың қаруына
жатаыннан өзге барлық істерді бірінші инстанция бойынша қарйды; 2) сот
статистикасын жүргізеді және талдайды; 3) заң бойынша өзіне берілген басқа
да өкілеттіктерді жүзеге асырады. Аудандық соттың төрағасына белгілі бір
өкіліттіктер берлген. Ол бірінші инстанциядағы істенрді қарйды, азаматтарды
қабылдайды, сот практикасын зерделеу жөніндегі жұмыстарды ұйымдастырады.
Облыстық және оған теңестірілген соттар әр облыста Президент
арқылы құрылады. Әр облыстық сот үшін судьялар санын да Президент
белгілейді. Облыстық сот төрағадан, алқалар төрағаларынан және өзге де
тұрақты судьялардан тұрады.Облыстық соттың роганы: 1)соттың төралқасы; 2)
азматтық істер жөніндегі алқа; 3) шаруашылық істер жөніндегі алқа; 4)
қылмыстық істер жөніндегі алқы болып табылады.
Облыстық сотқа мынадай өкілеттіктер берілген: 1) өз өкілеттілігі
шегінде бірінші инстанциядағы сот ретінде, апелляция (кассация), қадағалау
тәртібімен және жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша іс қарйды; 2) аудандық
соттарға сот қадағалауын жүзеге асырады; 3) сот статистикасын жүргізеді
және талдайды, сот тәжерибесін зерделейді және жинақтайды және т.б.
Облыстық соттың төралқасы сот төрағасынан, алқалардың
төрағаларынан, сондай-ақ жыл сайын жабық дауыспен облыстық сот құрамына
сайланатын үш судьядан тұрады. Облыстық сот төралқасының мынадай өкілеттігі
бар: 1) Жоғарғы Сот Төрағасының хәне Жоғарғы Сот алқалары төрағаларының,
Бас прокурордың орынбасарларының және облыс прокурорларының наразлықтары
бойынша, сондай-ақ жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қадағалау тәртібімен
өз өкілеттігі шегіндегі істерді қарайды; 2) алқалардың жұмысы туралы
алқалар төрағаларының есебін тындайды; 3) сот практикасын зерделейтін
материлдарды, аудандық соттардың сот төрелігіне жіберілер кездегі қызмет
пен заңдылықтың сақталуын және басқа мәселелерді қарайды.
Облыстық сот алқалары өз өкілеттігі шегінде бірінші инстанциядағы
сот ретінде апелляциялық (кассациялық) тәртіппен және жаңадан ашылған мән-
жайлар боынша қарайды.
Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының
әскри соттары, әскери сот бірлестіктері (армияның, құрамалардың
гарнизондардың) құрылады. Әскери соттардың жалпы санын Президент
белгілейді. Әскери сот бірлестіктері сот төрағасы және әскери сот судьялары
құрамында құрылады. Әскери сот бірлестіктері сот бірлестіктері заң бойынша
өздерінің қаруындағы істерді қарйды, сот статикасын талдайды.
Республика әскерінің әскери соты төрағадан, алқалардың төрағалары
мен судьялардан тұрады.Онда Төралқа, азаматтық істер жөніндегі алқа және
қылмыстық істер жөніндегі алқа жұмыс істейді. Әскери сот өз өкілеттігі
шегінде бірінші инстанциядағы сот ретінде істерді апелляциялық тәртіппен
және жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қарайды. Ол бірлестіктердің
соттарын қадағалайды. Республика әскерінің әскери соты облыстық сот
мәртебесін иеленеді.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты бүкіл сот жүйесін
басқарады. Жоғарғы Сот төменгі соттардың қаралуына жататын
азаматтық,шаруашылық, қылмыстық және өзге істер бойынша жоғары сот органы
болып табылады Жоғарғы Сотқа мынадай өкіттіктер берілген:
Заңда көзделген жағдайларда: облыстық соттар бірінші инстанция
бойынша қараған істерді апелляциялық тәртіппен қарайды;
Төменгі соттар мен Жоғарғы Сот қараған барлық істерді жаңдан
ашылған мән-жайлар бойынша қадағалау тәртібімен қарайды;
Заңдардың, басқа да нормативтік құқықтық актілердің қолданылу
тәжерибесін зерделейді және қорытады;
Сот практикасы мәселелері бойынша соттарға түсініктеме беретін
нормативтік қаулылар шығарады;
Заңдарды, басқа да нормативтік құқықтық актілерді және басқаларын
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлейді.
Жоғарғы Сот судьяларының жалпы санын Президент белгілейді.
Пленум, Төралқы, азаматтық істер жөніндегі алқа, шаруашылық істері
жөніндегі алқа, қылмыстық істер жөніндегі алқа, әскери алқа Жоғарғы Соттың
органдары болып табылады.
Жоғарғы соттың Пленумы соттардың заңдарды, басқа да нормативтік
құқықтық актілерді қолдану тәжірибесін зерделеу және қорыту жөніндегі
материалдарды қарайды.
Ол сот тәжірибесі мәселелері бойынша соттарға түсініктеме беретін
нормативтік қаулылар қабылдайды.ПрезиденттіңҚазақстан Республикасындағы
соттар және судьялардың мәртебесі туралыЖарлығының осы қағидасы
республиканың Жоғарғы Сотының қолданылып жүрген құқыққа оның бір элементі
ретінде кіретін нормативтік қаулылар қаулылар шығаратыны жөніндегі
конституциялық норманы нақтылау болып табылады(4-бап, 1-тармақ).Жарлықта,
біріншіден,Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылар шығаратын органы
нақтылады;екіншіден, Жоғарғы Сот Төралқасының нормативтік қаулылары
қабылданатын мәселелер ауқымы бейнеленеді; үшіншіден,Төралақаның
нормативтік қаулыларының сипа нормативтік ты көрсетіледі.Төралқаның
нормативтік қаулылары алғаш қолданылатындай сипатта болмайды.Олар соттар
қолданып журген нормаларды түсіндіреді.Президентке мемлекеттік опасыздық
жасады деп тағылған айыптың негізділігі туралы қорытынды беру Жоғарғы
Соттың ерекше маңызды өкілеттігі болып табылады.
Жоғарғы Сот Төралқасы Жоғарғы Соттың төрағасынан, алқалардың
төрағаларынан, төрт судьядан тұрады. Жоғарғы Соттың Төралқасы Жоғарғы Сот
төрағасының және Бас прокурордың наразылығы бойынша,сондай-ақ жаңадан
ашылған мән-жайлар бойынша істі қадагалау тәртібімен қарайды.Ол төменгі
соттар және Жоғарғы Сот алқалары істі қараған кезде заңдылықтың сақталу
мәселелерін қарайды.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.