Сақ тайпалары туралы ақпарат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Сақ тайпалары туралы тарихи деректер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
2.Сақ әйелдерінің қоғамдық өмірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
3.Сақтардың экономикалық өмірі мен өнер мәдениеті ... ... ... ... ... . 6
4.Сақ тайпалары мен ұлы иозы тайпаларының бұл өңірде қалған бөлегі үйсін бірлестігінің құрамына қосылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
5.Ұлы иозылердің мал шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
6.Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.13
1.Сақ тайпалары туралы тарихи деректер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
2.Сақ әйелдерінің қоғамдық өмірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
3.Сақтардың экономикалық өмірі мен өнер мәдениеті ... ... ... ... ... . 6
4.Сақ тайпалары мен ұлы иозы тайпаларының бұл өңірде қалған бөлегі үйсін бірлестігінің құрамына қосылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
5.Ұлы иозылердің мал шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
6.Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.13
Қазақ халқы ежелгі заманда ұлан байтақ Орта Азия өңірін мекен еткен түркі тілдес ру тайпалар мен тайпалық одақтардың (ұлыстардың) ұзақ тарихи дәуірлерде ортақ территорияда бірге өмір сүріп, этногендердің жалпы заңдылықтары бойынша бірте-бірте бірігуі және дамуы арқылы өз алдына жеке халық болып қалыптасты.
Қазақ халқы қалыптастырған негізгі этникалық құрам басты тайпалардың аттары мен таңбалары, ұрандары. Олардың шығу тегі мен таралуы туралы шежірелер ауызша әңгімелер және қолжазбалар түрінде біздің заманымызға жетті. Бұлардың басым көпшілігі ерте замандағы Жұңг оның және шет елдердің тарихшылары баяндаған жазба деректерге сай келеді және оларды толықтырып отырады. Бұлар қазақ халқының шығу тегі мен қалыптасу барысын зерттеудегі нанымды негіз болып табылады.
Қазақ халқының ата тегі болған тайпалар мен ұлыстардың ежелгі заман деректерінде аты ерте әйгілі болғандары: сақ, ұлы иозы (ұлы жүз), үйсін, қаңлы, алан және һұн (ғұн) тайпалары. Бұл тайпалар мен ұлыстардың тарихын олардың Орта Азия өңіріне - қазақтың өсіп өңген мекендеріне, өрістеу мезгіліне қарай баяндаймыз.
Қазақ халқы қалыптастырған негізгі этникалық құрам басты тайпалардың аттары мен таңбалары, ұрандары. Олардың шығу тегі мен таралуы туралы шежірелер ауызша әңгімелер және қолжазбалар түрінде біздің заманымызға жетті. Бұлардың басым көпшілігі ерте замандағы Жұңг оның және шет елдердің тарихшылары баяндаған жазба деректерге сай келеді және оларды толықтырып отырады. Бұлар қазақ халқының шығу тегі мен қалыптасу барысын зерттеудегі нанымды негіз болып табылады.
Қазақ халқының ата тегі болған тайпалар мен ұлыстардың ежелгі заман деректерінде аты ерте әйгілі болғандары: сақ, ұлы иозы (ұлы жүз), үйсін, қаңлы, алан және һұн (ғұн) тайпалары. Бұл тайпалар мен ұлыстардың тарихын олардың Орта Азия өңіріне - қазақтың өсіп өңген мекендеріне, өрістеу мезгіліне қарай баяндаймыз.
1.Marguart 1. Uber Volkstum komanen. «Хұдұд Әл-Ғалам» 48-тарауында.
М. Ақынжанов «Қазақтың тегі туралы».
2. У. Тоған «Жалпы түрік тарихына кіріспе», І-том. 3-басылуы, 69-бет, Стамбул. 1981.М. Ақынжанов «Қазақтың тегі туралы»
3.Телқожа Жанұзақов «Қазақ деген сөз қайдан шыққан», «Жұлдыз», 3-сан, Алматы, 1983.
4.Ханзу — қытай (Шығыс Түркістан қазақтары хансу деп те атайды), біз бұл кітапта қытай тіліндегі жазылу нұсқасы бойынша алып отырмыз.
1 М. X. Дулати «Тарих-и-Рашиди», 46-бет.
2 У. Тоған «Бүгінгі Түрікстанның таяудағы тарихы» Стамбул, 1981.
5.Ш. Уәлиханов «Таңдамалы шығармалары», І-том.
«Жұлдыз» журналы. 1983-жылы, наурыз.
6.«Орхон әбиделері», 9-басылуы, 116-121-беттер, Стамбул, 1983. «Көне түркі жазба ескерткіштердің тілі», 122-бет, Алматы, 197І. «Жұлдыз» журналы, 1983 жылы, наурыз.
7.«Қазақ деген сөз қайдан шыққан», «Жұлдыз» журналы, 1984-жылы, наурыз.
«Қазақ ССР тарихы», І-том, 156-бет, Алматы, 1957. Н. Я. Марр, Шығармалары, 286-бет. 1915.
8.Ежелгі тарих жайында, № 1, 263, 1947. Вахошти, Грузия географиясы, 32-бет, 1904.
1 Әлкей Марғұлан, «Жұлдыз» 1-сан, 144-бет, 1948-жыл, қаңтар.
2 «Хан патшалығының жаңа тарихы», «Парсы тарауы». «Өзбектердің Шайбани хандығының тарихы жайында», 33-34-беті Әлкей Марғұлан «Жұлдыз» журналы, 145-бет, 1984-жыл, қаңтар Розбехан «Миһманнами Бұхара», 35, 62, 92, 93, 94, 123.
1 «Қазақ совет энциклопедиясы» ІІ-том, 401-бет.
2 «Қазақ совет энциклопедиясы» II том, 401 бет.
9 A. H. Бернштам Шығармалар, 94-бет. I M. Ақынжанов «Қазақтың тегі туралы», 1957, Алматы. «Хан патшалығының тарихы. Батыс өңір шежіресі», 662-тарау.
1 «Қазақ ССР тарихы», І-том, 34-35-бет. Алматы, 1957.
1 «Қазақ совет энциклопедиясы» 4-том, 193-195-беттер
2 «Қазақ ССР тарихы» 1-том, 45-бет, Алматы, 1957.
1 «Хан патшалығы тарихы. Батыс өңір шежіресі». Чибинің тарауы.
2 «Хан патшалығы тарихы. Батыс өңір шежіресі», 66-тарау.
10.«Хан патшалығы тарихы. Жаң Шиянның өмірбаяны, Батыс өңір шежіресі».
11.«Жұңгодағы аз үлттар», «Жұнго аз ұлттарының ахуалы», Жұңго
қоймдық ғылым академиясының этнография институты құрастырған
«Қазақтың қысқаша тарихы туралы деректер жинағы», т. б. кітаптарда.
Жаң Шиман «Батыс еңірі тарихындағы ұлттарды зерттеу» 48-бет,
1947-жылы. Хи Шиутау «Үйсін ұлысын зерттеу».
12. Диң Чияң «Иелұй Шусайдың батысқа саяхатындағы жағырафиялық деректер». Фан Унлан «Жұнгоның жалпы тарихы», 3-басылуы, 1-кітап.
13.«Маңғолдардың құпия шежіресі». 262-параграф. Ісләм Қабышұлы «Керейлер керуені», 79-бет.
Телқожа Жанұзақов «Қазақ деген сөз қайдан шыққан», «Жұлдыз», 3-сан, Алматы, 1983.
14.Ханзу - қытай (Шығыс Түркістан қазақтары хансу деп те атайды), біз бұл кітапта қытай тіліндегі жазылу нұсқасы бойынша алып отырмыз.
М. Ақынжанов «Қазақтың тегі туралы».
2. У. Тоған «Жалпы түрік тарихына кіріспе», І-том. 3-басылуы, 69-бет, Стамбул. 1981.М. Ақынжанов «Қазақтың тегі туралы»
3.Телқожа Жанұзақов «Қазақ деген сөз қайдан шыққан», «Жұлдыз», 3-сан, Алматы, 1983.
4.Ханзу — қытай (Шығыс Түркістан қазақтары хансу деп те атайды), біз бұл кітапта қытай тіліндегі жазылу нұсқасы бойынша алып отырмыз.
1 М. X. Дулати «Тарих-и-Рашиди», 46-бет.
2 У. Тоған «Бүгінгі Түрікстанның таяудағы тарихы» Стамбул, 1981.
5.Ш. Уәлиханов «Таңдамалы шығармалары», І-том.
«Жұлдыз» журналы. 1983-жылы, наурыз.
6.«Орхон әбиделері», 9-басылуы, 116-121-беттер, Стамбул, 1983. «Көне түркі жазба ескерткіштердің тілі», 122-бет, Алматы, 197І. «Жұлдыз» журналы, 1983 жылы, наурыз.
7.«Қазақ деген сөз қайдан шыққан», «Жұлдыз» журналы, 1984-жылы, наурыз.
«Қазақ ССР тарихы», І-том, 156-бет, Алматы, 1957. Н. Я. Марр, Шығармалары, 286-бет. 1915.
8.Ежелгі тарих жайында, № 1, 263, 1947. Вахошти, Грузия географиясы, 32-бет, 1904.
1 Әлкей Марғұлан, «Жұлдыз» 1-сан, 144-бет, 1948-жыл, қаңтар.
2 «Хан патшалығының жаңа тарихы», «Парсы тарауы». «Өзбектердің Шайбани хандығының тарихы жайында», 33-34-беті Әлкей Марғұлан «Жұлдыз» журналы, 145-бет, 1984-жыл, қаңтар Розбехан «Миһманнами Бұхара», 35, 62, 92, 93, 94, 123.
1 «Қазақ совет энциклопедиясы» ІІ-том, 401-бет.
2 «Қазақ совет энциклопедиясы» II том, 401 бет.
9 A. H. Бернштам Шығармалар, 94-бет. I M. Ақынжанов «Қазақтың тегі туралы», 1957, Алматы. «Хан патшалығының тарихы. Батыс өңір шежіресі», 662-тарау.
1 «Қазақ ССР тарихы», І-том, 34-35-бет. Алматы, 1957.
1 «Қазақ совет энциклопедиясы» 4-том, 193-195-беттер
2 «Қазақ ССР тарихы» 1-том, 45-бет, Алматы, 1957.
1 «Хан патшалығы тарихы. Батыс өңір шежіресі». Чибинің тарауы.
2 «Хан патшалығы тарихы. Батыс өңір шежіресі», 66-тарау.
10.«Хан патшалығы тарихы. Жаң Шиянның өмірбаяны, Батыс өңір шежіресі».
11.«Жұңгодағы аз үлттар», «Жұнго аз ұлттарының ахуалы», Жұңго
қоймдық ғылым академиясының этнография институты құрастырған
«Қазақтың қысқаша тарихы туралы деректер жинағы», т. б. кітаптарда.
Жаң Шиман «Батыс еңірі тарихындағы ұлттарды зерттеу» 48-бет,
1947-жылы. Хи Шиутау «Үйсін ұлысын зерттеу».
12. Диң Чияң «Иелұй Шусайдың батысқа саяхатындағы жағырафиялық деректер». Фан Унлан «Жұнгоның жалпы тарихы», 3-басылуы, 1-кітап.
13.«Маңғолдардың құпия шежіресі». 262-параграф. Ісләм Қабышұлы «Керейлер керуені», 79-бет.
Телқожа Жанұзақов «Қазақ деген сөз қайдан шыққан», «Жұлдыз», 3-сан, Алматы, 1983.
14.Ханзу - қытай (Шығыс Түркістан қазақтары хансу деп те атайды), біз бұл кітапта қытай тіліндегі жазылу нұсқасы бойынша алып отырмыз.
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
1.Сақ тайпалары туралы тарихи деректер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.Сақ әйелдерінің қоғамдық өмірі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
3.Сақтардың экономикалық өмірі мен өнер мәдениеті ... ... ... ... ... . 6
4.Сақ тайпалары мен ұлы иозы тайпаларының бұл өңірде қалған бөлегі үйсін
бірлестігінің құрамына қосылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
5.Ұлы иозылердің мал шаруашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
6.Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-13
Кіріспе
Қазақ халқы ежелгі заманда ұлан байтақ Орта Азия өңірін мекен еткен
түркі тілдес ру тайпалар мен тайпалық одақтардың (ұлыстардың) ұзақ тарихи
дәуірлерде ортақ территорияда бірге өмір сүріп, этногендердің жалпы
заңдылықтары бойынша бірте-бірте бірігуі және дамуы арқылы өз алдына жеке
халық болып қалыптасты.
Қазақ халқы қалыптастырған негізгі этникалық құрам басты тайпалардың
аттары мен таңбалары, ұрандары. Олардың шығу тегі мен таралуы туралы
шежірелер ауызша әңгімелер және қолжазбалар түрінде біздің заманымызға
жетті. Бұлардың басым көпшілігі ерте замандағы Жұңг оның және шет елдердің
тарихшылары баяндаған жазба деректерге сай келеді және оларды толықтырып
отырады. Бұлар қазақ халқының шығу тегі мен қалыптасу барысын зерттеудегі
нанымды негіз болып табылады.
Қазақ халқының ата тегі болған тайпалар мен ұлыстардың ежелгі заман
деректерінде аты ерте әйгілі болғандары: сақ, ұлы иозы (ұлы жүз), үйсін,
қаңлы, алан және һұн (ғұн) тайпалары. Бұл тайпалар мен ұлыстардың тарихын
олардың Орта Азия өңіріне - қазақтың өсіп өңген мекендеріне, өрістеу
мезгіліне қарай баяндаймыз.
1.Сақ тайпалары туралы тарихи деректер
Сақ тайпалары
Қазақ тарихын зерттеген тарихшы, этнограф, антрополог, археолог
ғалымдардың бірсыпырасы қазақ халқының арғы тегі ерте заманда (заманымыздан
бұрынғы 7 - 4-ғасырларда) Орта Азияны мекен еткен ежелгі сақ тайпаларынан
шыққан дейді. Әйгілі ғалым A. H. Бернштам қазақтың атын сақтармен
байланыстырады. Ол: қазақ деген сөз ерте замандағы қаспи және сақ
деген екі тайпаның қосылуынан шыққан, яғни қаспи - сақ, қас - сақ - қазақ
болған деп тұжырымдайды. Тарихшы М. Ақынжанов қазақ деген сөз қас
(нағыз), сақ (тайпа аты) деген екі сөзден қас сақ (нағыз сақ) дегеннен
шыққан. Қазақтар - түрік, маңғол тектес халықтың екі бұтағынан (һұн мен
сақ тарауынан) құралған ежелгі халық дейді.
Қазақ халқын қалыптастырған арғын, қыпшақ, тағы басқа тайпалар ішінде
сақ деген атты қолданған рулар да бар. Мысалы, сақтоғалақ, бес-сақ, сақ
құлы, босақ, қар - сақ, тағы басқалар. Қазақ халқының арғы тегі болған
ежелгі үйсін бірлестігінің құрамында сақ тайпаларының барлығы еліміздің
ежелгі жазба деректерінде айқын айтылады. Онда: Үйсін халқы ішінде сақ
тайпалары да, ұлы ирзы тайпалары да бар дейді. Бұл тарихи фактілер
қазақтың арғы тегінің бір саласы ежелгі сақ тайпалары екендігін дәлелдейді.
Еліміздің ежелгі замандағы жылнамалары мен томдарында сақ тайпалары
сәйжұң шижұң, шимо, шижа түрінде кездеседі. Бұлар сақ және сақ
тайпалары деген . атаудың өз көзіндегі ханзуша дыбысталуы еді. Мутиянзының
Өмірбаяны атты еңбекте патша Жұмууаң заманымыздан бұрынғы 9-ғасырда
батысқа сапарға шыққан жолында шимо тайпаларына және олардың көсемі Шиаң-
шуға кездескендігі айтылады. Бұл аңызда айтылған шимолар Орта Азия өңірінде
өмір сүрген сақ тайпалары еді. Лияң әулеті дәуірінде (6-ғасырдағы) Шұн Жи
Будда деректері туралы деген еңбегінде Хан патшалығының тарихы, батыс
өңір шежіресінен мынандай үзінді келтіреді: сақтар асылында ұзақ заманнан
бері дұнхуаң жерін мекендеген иұншіндер еді. Кейін иозілерден шығып, Памыр
тауының күнгейіне қоныс аударған. Бірақ біздің заманымызға жеткен Хан
патшалығының тарихы, Батыс өңір шежіресінде мұндай деректер жазылмапты.
Ежелгі заманда Орта Азия өңірін мекен еткен сақ тайпалары туралы
тарихи деректер сол замандағы парсы және грек авторларының жазба
деректерінде сақталған.
Ежелгі грек тарихшылары оларды Азиялық скифтер деп атаса, парсы
тарихшыларды оларды сақ деп атаған.
Ахменид иранның сына жазу текстерінде, оның ішінде накширостемдегі
жазуында сақ тайпаларының үш тобы айтылады.
Олар: хаомоварга сақтары (хаомо ішімдігін істейтін сақтар), парадария
сақтары (теңіздің ар жағындағы сақтар) және тиграхауда сақтары (шошақ
төбелі тымақ киетін сақтар) деп аталады. Олар өз заманында Орта Азияның
ұлан-байтақ өңірін мекен еткен.
Ол заманда сақ немесе скиф деген жалпы атпен аталған халықтың
ішінде әрқайсысының өзіне тән аты бар көптеген тайпалар болған. Олардың
көпшілігі көшпенді мал шаруашылығымен, бір бөлігі егіншілікпен шұғылданған.
Ерте замандағы грек авторларының суреттеуіне қарағанда, олардың көшіп
қонатын көлігі екі, төрт, алты дөңгелекті арба, оған екі, ұш жұп егіз, ат
немесе түйе жегілген. Осы арба күймесінің сырты сырымен, яки киізбен
қапталған. Бұлар шөптің сонысы мен судың тұнығын жүзіп, малдарын оттатып
көшіп жүрген. Сақтар көшкеңде қатын-бала, үй-мүкәмалмен күймелі арбада,
қонғанда киіз үйлерде отырған. Олардың қыстауларында кесектен (сабан
араласқан балшық кірпіштен) там үйлер болған. Мал шаруашылығымен
шұғылданған сақтар жылқы, қой, сиыр, түйе өсірген, егіншілікпен
шұғылданушылар тары, арпа, бидай еккен. Тіпті мал шаруашылығымен шұғыл-
данушылардың да қыстауларының маңында шағын егіңшілігі болған.
Ежелгі грек авторларының деректемелерінде сақтардың бірсыпыра
тайпаларының аты аталады. Олар: масагет, яксарт, дай, немесе дахи, фарат,
көмар, асқатағ, исседон, асси немесе аримасып, сармат, каспи, тағы
басқалар.
Масагет, яксарт тайпалары: Көк теңіздің (Арал теңізінің) оңтүстік және
шығыс солтүстік өңіріне, Сырдарияның оң жақ алқабына орналасқан (ерте
заманда Сырдария Яксарт деп аталған).
Дай немесе дахи тайпасы: Сырдарияның төменгі жағын, Көк теңіздің
қолтығын мекендеген.
Аби тайпасы: Қаратау бойын, Сырдарияның алқабын қоныстанған. Фарат
тайпасы: Талас Алатауын және Қаратаудың солтүстік, шығыс-солтүстік белегін
мекендеген.
Көмар тайпасы: Келес, Шыршық, Ангрен өзендерінің бойларында және Тянь-
Шань тауларының батыс сілемдерінде болған.
Асқатағ тайпасы: Шу өзені мен Талас өзенінің аралығында, қырғыз
Алатауының орта етегінде тұрған.
Исседон немесе асси тайпасы: Іле өзені мен Шу өзенінің бойын, оның
шығыс жағындағы Тарбағатай тауына дейін созылған алқапты мекендеген.
Аримасып тайпасы: исседондардың солтүстік және шығыс солтүстік
жағында, Алтайдың батыстағы сілеміне дейінгі жерлерде тұрған.
Сармат тайпасы: Каспий теңізінің терістігінде, шығыста Жем өзеніне
дейінгі, солтүстік Жайық өзенінің басына дейінгі жерлерде тұрған.
Каспий тайпасы: Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген.
Памир - Алтай тауларының солтүстік шекараларынан бастап, Тянь -
Шань тауларын басып өтіп, шығыс солтүстікте Алтайдың батыс сілемдеріне
дейінгі, солтүстікке Балқаш көліне және Шу өзенінің аяғына
дейінгі, батыста Талас өзенінің оң жағалауына дейінгі жерлерді
қоныстанған. Асқатағ, исседон, аримасып сынды сақ тайпалары
тигра хауда сақтары (шошақ төбелі сақтар) немесе (шошақ төбелі тымақ
киетін сақтар) деп аталған. Жетісу алқабы осы шошақ төбелі
сақтардың орналасқан жерінің орталығы болған. Осы бір бағы заманның
деректемесіндегі шошақ төбелі сақ деген атау күні кешеге дейін қазақ
халқының өздерін шошақ төбелі қазақпыз деп келгенін еріксіз еске
түсіреді. Іле өзені мен Шу езенінің алқабынан Тарбағатай тауына дейінгі
жерлерді мекен еткен сақ тайпаларын ежелгі грек авторлары исседон яки
асси деп атаған.
Ежелгі грек тарихшыларының айтуына қарағанда, сақтар өте батыр
жауынгер, қасқа қатал, досқа адал халық болғаң. Олар қастасқан жауын
аямаған. Соғыста өлтірген жауларының бас сүйегін ішімдік ішетін ыдыс еткен.
Жауларының жон терісінен шылбыр жасаған. Олар батыр жауынгерді ардақтап
құрмет еткен. Жыл сайын үлкен мерекелер жасалып, бұл мерекеде ортадағы
ортақ ыдыстан тек жауды өлтірген жауынгерлер ғана ішімдік іше алатын
болған. Сақ деп аталатын тайпалардың әрқайсысының өз алдына ханы болған.
Хандардың әмірі күшті еді. Хан Қаза болса, оның өлігін арбаға салып ел
аралатқан. Ханның өлігін көргенде бұқара қатты қайғырып, өз құлағын
Қанатып, шашын жұлып, бетін жыртып, көзін тырнаған.
Сол қолын оқпен тесетін болған. Қаза болған хан үлкен қорғандарға
жерленген, өлікпен бірге алтын, күміс, ыдыс жабдықтарды және сойылған
аттарды бірге көмген. Тіпті ханның ханымы мен қызметкерін де өлтіріп,
онымен бірге жерлейтін жоралғылар болған.
Ежелгі заман тарихшыларының деректемелеріне қарағанда, б. ж. с.
дейінгі 7 - 4- ғасырларда сақ тайпалары өз атырабындағы мәдениетті елдермен
- Ассирйямен, Мидиямен қарым - қатынас жасап отырған. Заманымызға дейінгі 6
- ғасырда сол замандағы әлемге әйгілі ірі елдердің бірі Парсымен қарым -
қатынаста болған. Сол кездегі ірі тарихи оқиғаларға қатынасып отырған.
Заманымызға дейінгі 529 – 558 - жылдарда патшалық еткен Парсы патшасы Кир
сақтармен соғыс одағын жасасқан. Ол Лидия патшасы Крезбен соғысқанда
сақтардан көмек алған. Бірақ Кир патша бұл одақты місе тұтпай, сақ
массагеттерді кіріп тарлыққа түсіру үшін оларға шапқыншылық жасап, жаулап
алу жорығын жүргізген. Осы сәтте сақтар жұмыла аттанып, Парсы патшасы
Кирдың шапқыншылығына қиянкескі қарсылық көрсетіп, оның жорығын жеңіліске
ұшыратқан. Осының нәтижесінде Парсы патшасының шапқыншы әскерлері тасталқан
болып, Кир патша соғыста өлген. Осы қиян кескі шайқас жөнінде ежелгі грек
тарихшысы Герадот былай дейді: Массагеттердің әйел патшасы Томирис
шайқаста парсыларды жеңгеннен кейін, жарғақ тұлыпқа қан толтырып, оның
ішіне парсы патшасы Кирдің басын салып, аңсағаның қан еді, іш енді соны!
- деп тұлыпты дарияға лақтырған.
Заманымызға дейінгі 521 - 486-жылдарда өмір сүрген парсы патшасы Дарий
- І сақ тайпаларын өзіне бағындыру үшін үнемі жаулап алу жорығын жасап
отырған. Парсы патшасының бұл шапқыншылығына сақ дайпалары ерлікпен қарсы
тұрып, қажырлы күрес жүргізген. Б. ж. с. дейінгі 918-жылы парсы патшасы
Дарий-І қалың қолды бастап сақ-массагеттерді жаулап алуға аттанған.
Сақтардың қажырлы қарсылық көрсетуі нәтижесінде Дари-І жеңіліске ұшыраған.
Осы соғыста туылған таңғажайып оқиғалардың бірін ежелгі грек тарихшысы
Полишен былай деп суреттейді: Ширақ деген бір сақ өзінің денесін пышақпен
жаралап, парсыларға қашып барып, өзін сақ бастықтарынан зорлық - қорлық,
көрген етіп көрсетеді. Ширақ өзінің руластарынан кек алатын кісі кейпіне
кіріп, парсы әскерлерін оларға бастап барамын деп алдап, адастырып
сусыз шөлге апарады. Парсының шапқыншы әскерлері шөлден қырылады. Ақырында
Ширақ оларға: Мен сендерді адастырып, қырғынға ұшыраттым, елімді аман алып
қалдым, мен дегеніме жеттім. Енді қолдарыңнан келгендеріңді істей
беріңдер! дегенді айтып, ерлік көрсетеді.
Б. ж. с. дейінгі 6-ғасырдың аяғы, 5-ғасырдың басында болған гректер
мен парсылардың соғысында сақ тайпалары парсылардың гректерге қарсы
соғыстарына қатысқан. Бірақ бұл соғыс парсылардың жеңілуімен (500 - 499-
жылдары) аяқталған.
Б. ж. с. дейінгі 4-ғасырдың 30 - жылдарында македониялық Александр
(Ескендір Зұлқарнайын) бастаған грек әскерлері парсы патшасы Дари-III
Кодомонның әскерлерін талқандап, Орта Азияға басып кіріп, Мараканданы
(Самарқанды) жаулап алып, Сырдария өңіріне қарай қаптайды. Бұған сақ
тайпалары қажырлы қарсылық көрсетіп, жеңілмес жауынгер атанып келген
Александрдің шапқыншы әскерлерін ауыр жеңіліске жолықтырады. Александрдың
жорығы атты кітапта айтылуына қарағанда, сақтар осы соғыста Александрдың
санын садақтың оғымен жаралап өлтірген.
2. Сақ әйелдерінің қоғамдық өмірі.
Сақ әйелдері қоғамдық өмірдің барлық салаларына, тіпті соғыс
шайқастарына да ерлермен бірдей белсене қатынасып, ерлік көрсетіп отырған.
Грек авторы Ктеси: сақ әйелдері ержүрек келеді, соғыс қаупі төнгенде
ерлеріне көмек көрсетеді дейді. Алимент Александр былай деп жазады: Соғыс
ісімен ерлерден кем шұғылданбайтын сармат әйелдерін білемін, ерлермен
бірдей садақтан оқ ататын басқа да сақ әйелдерін білемін. Б. ж. с. дейінгі
6-ғасырда сақ массагеттердің Томирис деген әйел патшасы болған..
Сақтар ата-бабаларының аруақтарына, аспан жыныстарына, планеталарға,
күн көзіне табынған, оған жылқы сойып құрбандық беретін болған. Ал отырықшы
сақтар жерді ана тәңірі деп табынған. Сақтар соғыс тәңіріне де сыйынып,
қылышты жерге шаншып қойып, оның үстіне сүт немесе қан құйып тәуіп еткен.
Сақтар өлген адамды өте жақсы киім кигізіп жерлеген, өлікпен бірге
қару жарақ, тамақтағы басқа тұрмысқа керекті заттарды қойған. Кейде оның
аты да бірге көмілген. Мұның үстіне топырақтан яки тастан оба үйіліп, оның
төңірегіне дөңгелектеп тас қалаған. Археологиялық зерттеулер осындай
молалардан күміс ыдыс, тарақ, тағы басқа заттарды тапқан. Бұл заттарға
аттарды ұстап тұрған көшпенді сақтардың тұрмысын бейнелейтін суреттер
салынған екен.
Сақтар өздері тұтынған құралына: қару-жарақ, ыдыс-аяқ, тағы басқа
нәрселеріне малдар мен аңдардың, қош қардың, текенің, аттың, түйенің,
қодастың, арыстанның, аюдың суреттерін салып әшекейлеген. Қанжардың сабы,
қазанның бұты, айылбас, тағы басқа нәрселер әр түрлі хайуандарға ұқсатылып
жасалған.
Сақ тайпалары нүктелі техника деп аталатын суретшілік әдісі . арқылы
өздері мекендеген жерлердегі жартастарға аңшылық, малшылық тұрмысты
бейнелейтін, жабайы хайуандар мен табиғат күштерін кие деп табынатын діни
ұғымды білдіретін суреттер салған, Мұндай жартас сурет-терінде қайқы мүйіз
таутеке, бұғы, жылқы сияқты хайуандар жиі кездеседі. Кейбіреулерінде садақ.
тартып тұрған адам бейнесі де бар. Бұл сияқты жартас суреттері Шинжаңның
Алтай, Тянь-Шань, Тарбағатай тауларының барлық жерінен табылады.
3.Сақтардың экономикалық өмірі мен өнер мәдениеті.
1969 - 1970-жылдары Алматы қаласынан 50 шақырым жердегі Есік өзенінің
сол жақ жағалауындағы Есік обасынан ежелгі замандағы Жетісу сақтарының
экономикалық өмірі мен өнер мәдениетін бейнелейтін мол мұра табылған. Бұл
қабырға басын батысқа беріп шалқасынан жатқан 17-18 жастағы сақ жауынгері
жерленген. Ол басына 200-ден астам алтын әшекеймен безендірілген шошақ
төбелі биік (65 - 70 см) тымақ киген. Бұлардың көбі барыстың, таутекенің,
арқардың, аттың, құстың кескінімен өрнектелген. Бас киімнің маңдай жағы
теке мүйізді қос аттың мүсінімен және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
1.Сақ тайпалары туралы тарихи деректер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.Сақ әйелдерінің қоғамдық өмірі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
3.Сақтардың экономикалық өмірі мен өнер мәдениеті ... ... ... ... ... . 6
4.Сақ тайпалары мен ұлы иозы тайпаларының бұл өңірде қалған бөлегі үйсін
бірлестігінің құрамына қосылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
5.Ұлы иозылердің мал шаруашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
6.Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-13
Кіріспе
Қазақ халқы ежелгі заманда ұлан байтақ Орта Азия өңірін мекен еткен
түркі тілдес ру тайпалар мен тайпалық одақтардың (ұлыстардың) ұзақ тарихи
дәуірлерде ортақ территорияда бірге өмір сүріп, этногендердің жалпы
заңдылықтары бойынша бірте-бірте бірігуі және дамуы арқылы өз алдына жеке
халық болып қалыптасты.
Қазақ халқы қалыптастырған негізгі этникалық құрам басты тайпалардың
аттары мен таңбалары, ұрандары. Олардың шығу тегі мен таралуы туралы
шежірелер ауызша әңгімелер және қолжазбалар түрінде біздің заманымызға
жетті. Бұлардың басым көпшілігі ерте замандағы Жұңг оның және шет елдердің
тарихшылары баяндаған жазба деректерге сай келеді және оларды толықтырып
отырады. Бұлар қазақ халқының шығу тегі мен қалыптасу барысын зерттеудегі
нанымды негіз болып табылады.
Қазақ халқының ата тегі болған тайпалар мен ұлыстардың ежелгі заман
деректерінде аты ерте әйгілі болғандары: сақ, ұлы иозы (ұлы жүз), үйсін,
қаңлы, алан және һұн (ғұн) тайпалары. Бұл тайпалар мен ұлыстардың тарихын
олардың Орта Азия өңіріне - қазақтың өсіп өңген мекендеріне, өрістеу
мезгіліне қарай баяндаймыз.
1.Сақ тайпалары туралы тарихи деректер
Сақ тайпалары
Қазақ тарихын зерттеген тарихшы, этнограф, антрополог, археолог
ғалымдардың бірсыпырасы қазақ халқының арғы тегі ерте заманда (заманымыздан
бұрынғы 7 - 4-ғасырларда) Орта Азияны мекен еткен ежелгі сақ тайпаларынан
шыққан дейді. Әйгілі ғалым A. H. Бернштам қазақтың атын сақтармен
байланыстырады. Ол: қазақ деген сөз ерте замандағы қаспи және сақ
деген екі тайпаның қосылуынан шыққан, яғни қаспи - сақ, қас - сақ - қазақ
болған деп тұжырымдайды. Тарихшы М. Ақынжанов қазақ деген сөз қас
(нағыз), сақ (тайпа аты) деген екі сөзден қас сақ (нағыз сақ) дегеннен
шыққан. Қазақтар - түрік, маңғол тектес халықтың екі бұтағынан (һұн мен
сақ тарауынан) құралған ежелгі халық дейді.
Қазақ халқын қалыптастырған арғын, қыпшақ, тағы басқа тайпалар ішінде
сақ деген атты қолданған рулар да бар. Мысалы, сақтоғалақ, бес-сақ, сақ
құлы, босақ, қар - сақ, тағы басқалар. Қазақ халқының арғы тегі болған
ежелгі үйсін бірлестігінің құрамында сақ тайпаларының барлығы еліміздің
ежелгі жазба деректерінде айқын айтылады. Онда: Үйсін халқы ішінде сақ
тайпалары да, ұлы ирзы тайпалары да бар дейді. Бұл тарихи фактілер
қазақтың арғы тегінің бір саласы ежелгі сақ тайпалары екендігін дәлелдейді.
Еліміздің ежелгі замандағы жылнамалары мен томдарында сақ тайпалары
сәйжұң шижұң, шимо, шижа түрінде кездеседі. Бұлар сақ және сақ
тайпалары деген . атаудың өз көзіндегі ханзуша дыбысталуы еді. Мутиянзының
Өмірбаяны атты еңбекте патша Жұмууаң заманымыздан бұрынғы 9-ғасырда
батысқа сапарға шыққан жолында шимо тайпаларына және олардың көсемі Шиаң-
шуға кездескендігі айтылады. Бұл аңызда айтылған шимолар Орта Азия өңірінде
өмір сүрген сақ тайпалары еді. Лияң әулеті дәуірінде (6-ғасырдағы) Шұн Жи
Будда деректері туралы деген еңбегінде Хан патшалығының тарихы, батыс
өңір шежіресінен мынандай үзінді келтіреді: сақтар асылында ұзақ заманнан
бері дұнхуаң жерін мекендеген иұншіндер еді. Кейін иозілерден шығып, Памыр
тауының күнгейіне қоныс аударған. Бірақ біздің заманымызға жеткен Хан
патшалығының тарихы, Батыс өңір шежіресінде мұндай деректер жазылмапты.
Ежелгі заманда Орта Азия өңірін мекен еткен сақ тайпалары туралы
тарихи деректер сол замандағы парсы және грек авторларының жазба
деректерінде сақталған.
Ежелгі грек тарихшылары оларды Азиялық скифтер деп атаса, парсы
тарихшыларды оларды сақ деп атаған.
Ахменид иранның сына жазу текстерінде, оның ішінде накширостемдегі
жазуында сақ тайпаларының үш тобы айтылады.
Олар: хаомоварга сақтары (хаомо ішімдігін істейтін сақтар), парадария
сақтары (теңіздің ар жағындағы сақтар) және тиграхауда сақтары (шошақ
төбелі тымақ киетін сақтар) деп аталады. Олар өз заманында Орта Азияның
ұлан-байтақ өңірін мекен еткен.
Ол заманда сақ немесе скиф деген жалпы атпен аталған халықтың
ішінде әрқайсысының өзіне тән аты бар көптеген тайпалар болған. Олардың
көпшілігі көшпенді мал шаруашылығымен, бір бөлігі егіншілікпен шұғылданған.
Ерте замандағы грек авторларының суреттеуіне қарағанда, олардың көшіп
қонатын көлігі екі, төрт, алты дөңгелекті арба, оған екі, ұш жұп егіз, ат
немесе түйе жегілген. Осы арба күймесінің сырты сырымен, яки киізбен
қапталған. Бұлар шөптің сонысы мен судың тұнығын жүзіп, малдарын оттатып
көшіп жүрген. Сақтар көшкеңде қатын-бала, үй-мүкәмалмен күймелі арбада,
қонғанда киіз үйлерде отырған. Олардың қыстауларында кесектен (сабан
араласқан балшық кірпіштен) там үйлер болған. Мал шаруашылығымен
шұғылданған сақтар жылқы, қой, сиыр, түйе өсірген, егіншілікпен
шұғылданушылар тары, арпа, бидай еккен. Тіпті мал шаруашылығымен шұғыл-
данушылардың да қыстауларының маңында шағын егіңшілігі болған.
Ежелгі грек авторларының деректемелерінде сақтардың бірсыпыра
тайпаларының аты аталады. Олар: масагет, яксарт, дай, немесе дахи, фарат,
көмар, асқатағ, исседон, асси немесе аримасып, сармат, каспи, тағы
басқалар.
Масагет, яксарт тайпалары: Көк теңіздің (Арал теңізінің) оңтүстік және
шығыс солтүстік өңіріне, Сырдарияның оң жақ алқабына орналасқан (ерте
заманда Сырдария Яксарт деп аталған).
Дай немесе дахи тайпасы: Сырдарияның төменгі жағын, Көк теңіздің
қолтығын мекендеген.
Аби тайпасы: Қаратау бойын, Сырдарияның алқабын қоныстанған. Фарат
тайпасы: Талас Алатауын және Қаратаудың солтүстік, шығыс-солтүстік белегін
мекендеген.
Көмар тайпасы: Келес, Шыршық, Ангрен өзендерінің бойларында және Тянь-
Шань тауларының батыс сілемдерінде болған.
Асқатағ тайпасы: Шу өзені мен Талас өзенінің аралығында, қырғыз
Алатауының орта етегінде тұрған.
Исседон немесе асси тайпасы: Іле өзені мен Шу өзенінің бойын, оның
шығыс жағындағы Тарбағатай тауына дейін созылған алқапты мекендеген.
Аримасып тайпасы: исседондардың солтүстік және шығыс солтүстік
жағында, Алтайдың батыстағы сілеміне дейінгі жерлерде тұрған.
Сармат тайпасы: Каспий теңізінің терістігінде, шығыста Жем өзеніне
дейінгі, солтүстік Жайық өзенінің басына дейінгі жерлерде тұрған.
Каспий тайпасы: Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген.
Памир - Алтай тауларының солтүстік шекараларынан бастап, Тянь -
Шань тауларын басып өтіп, шығыс солтүстікте Алтайдың батыс сілемдеріне
дейінгі, солтүстікке Балқаш көліне және Шу өзенінің аяғына
дейінгі, батыста Талас өзенінің оң жағалауына дейінгі жерлерді
қоныстанған. Асқатағ, исседон, аримасып сынды сақ тайпалары
тигра хауда сақтары (шошақ төбелі сақтар) немесе (шошақ төбелі тымақ
киетін сақтар) деп аталған. Жетісу алқабы осы шошақ төбелі
сақтардың орналасқан жерінің орталығы болған. Осы бір бағы заманның
деректемесіндегі шошақ төбелі сақ деген атау күні кешеге дейін қазақ
халқының өздерін шошақ төбелі қазақпыз деп келгенін еріксіз еске
түсіреді. Іле өзені мен Шу езенінің алқабынан Тарбағатай тауына дейінгі
жерлерді мекен еткен сақ тайпаларын ежелгі грек авторлары исседон яки
асси деп атаған.
Ежелгі грек тарихшыларының айтуына қарағанда, сақтар өте батыр
жауынгер, қасқа қатал, досқа адал халық болғаң. Олар қастасқан жауын
аямаған. Соғыста өлтірген жауларының бас сүйегін ішімдік ішетін ыдыс еткен.
Жауларының жон терісінен шылбыр жасаған. Олар батыр жауынгерді ардақтап
құрмет еткен. Жыл сайын үлкен мерекелер жасалып, бұл мерекеде ортадағы
ортақ ыдыстан тек жауды өлтірген жауынгерлер ғана ішімдік іше алатын
болған. Сақ деп аталатын тайпалардың әрқайсысының өз алдына ханы болған.
Хандардың әмірі күшті еді. Хан Қаза болса, оның өлігін арбаға салып ел
аралатқан. Ханның өлігін көргенде бұқара қатты қайғырып, өз құлағын
Қанатып, шашын жұлып, бетін жыртып, көзін тырнаған.
Сол қолын оқпен тесетін болған. Қаза болған хан үлкен қорғандарға
жерленген, өлікпен бірге алтын, күміс, ыдыс жабдықтарды және сойылған
аттарды бірге көмген. Тіпті ханның ханымы мен қызметкерін де өлтіріп,
онымен бірге жерлейтін жоралғылар болған.
Ежелгі заман тарихшыларының деректемелеріне қарағанда, б. ж. с.
дейінгі 7 - 4- ғасырларда сақ тайпалары өз атырабындағы мәдениетті елдермен
- Ассирйямен, Мидиямен қарым - қатынас жасап отырған. Заманымызға дейінгі 6
- ғасырда сол замандағы әлемге әйгілі ірі елдердің бірі Парсымен қарым -
қатынаста болған. Сол кездегі ірі тарихи оқиғаларға қатынасып отырған.
Заманымызға дейінгі 529 – 558 - жылдарда патшалық еткен Парсы патшасы Кир
сақтармен соғыс одағын жасасқан. Ол Лидия патшасы Крезбен соғысқанда
сақтардан көмек алған. Бірақ Кир патша бұл одақты місе тұтпай, сақ
массагеттерді кіріп тарлыққа түсіру үшін оларға шапқыншылық жасап, жаулап
алу жорығын жүргізген. Осы сәтте сақтар жұмыла аттанып, Парсы патшасы
Кирдың шапқыншылығына қиянкескі қарсылық көрсетіп, оның жорығын жеңіліске
ұшыратқан. Осының нәтижесінде Парсы патшасының шапқыншы әскерлері тасталқан
болып, Кир патша соғыста өлген. Осы қиян кескі шайқас жөнінде ежелгі грек
тарихшысы Герадот былай дейді: Массагеттердің әйел патшасы Томирис
шайқаста парсыларды жеңгеннен кейін, жарғақ тұлыпқа қан толтырып, оның
ішіне парсы патшасы Кирдің басын салып, аңсағаның қан еді, іш енді соны!
- деп тұлыпты дарияға лақтырған.
Заманымызға дейінгі 521 - 486-жылдарда өмір сүрген парсы патшасы Дарий
- І сақ тайпаларын өзіне бағындыру үшін үнемі жаулап алу жорығын жасап
отырған. Парсы патшасының бұл шапқыншылығына сақ дайпалары ерлікпен қарсы
тұрып, қажырлы күрес жүргізген. Б. ж. с. дейінгі 918-жылы парсы патшасы
Дарий-І қалың қолды бастап сақ-массагеттерді жаулап алуға аттанған.
Сақтардың қажырлы қарсылық көрсетуі нәтижесінде Дари-І жеңіліске ұшыраған.
Осы соғыста туылған таңғажайып оқиғалардың бірін ежелгі грек тарихшысы
Полишен былай деп суреттейді: Ширақ деген бір сақ өзінің денесін пышақпен
жаралап, парсыларға қашып барып, өзін сақ бастықтарынан зорлық - қорлық,
көрген етіп көрсетеді. Ширақ өзінің руластарынан кек алатын кісі кейпіне
кіріп, парсы әскерлерін оларға бастап барамын деп алдап, адастырып
сусыз шөлге апарады. Парсының шапқыншы әскерлері шөлден қырылады. Ақырында
Ширақ оларға: Мен сендерді адастырып, қырғынға ұшыраттым, елімді аман алып
қалдым, мен дегеніме жеттім. Енді қолдарыңнан келгендеріңді істей
беріңдер! дегенді айтып, ерлік көрсетеді.
Б. ж. с. дейінгі 6-ғасырдың аяғы, 5-ғасырдың басында болған гректер
мен парсылардың соғысында сақ тайпалары парсылардың гректерге қарсы
соғыстарына қатысқан. Бірақ бұл соғыс парсылардың жеңілуімен (500 - 499-
жылдары) аяқталған.
Б. ж. с. дейінгі 4-ғасырдың 30 - жылдарында македониялық Александр
(Ескендір Зұлқарнайын) бастаған грек әскерлері парсы патшасы Дари-III
Кодомонның әскерлерін талқандап, Орта Азияға басып кіріп, Мараканданы
(Самарқанды) жаулап алып, Сырдария өңіріне қарай қаптайды. Бұған сақ
тайпалары қажырлы қарсылық көрсетіп, жеңілмес жауынгер атанып келген
Александрдің шапқыншы әскерлерін ауыр жеңіліске жолықтырады. Александрдың
жорығы атты кітапта айтылуына қарағанда, сақтар осы соғыста Александрдың
санын садақтың оғымен жаралап өлтірген.
2. Сақ әйелдерінің қоғамдық өмірі.
Сақ әйелдері қоғамдық өмірдің барлық салаларына, тіпті соғыс
шайқастарына да ерлермен бірдей белсене қатынасып, ерлік көрсетіп отырған.
Грек авторы Ктеси: сақ әйелдері ержүрек келеді, соғыс қаупі төнгенде
ерлеріне көмек көрсетеді дейді. Алимент Александр былай деп жазады: Соғыс
ісімен ерлерден кем шұғылданбайтын сармат әйелдерін білемін, ерлермен
бірдей садақтан оқ ататын басқа да сақ әйелдерін білемін. Б. ж. с. дейінгі
6-ғасырда сақ массагеттердің Томирис деген әйел патшасы болған..
Сақтар ата-бабаларының аруақтарына, аспан жыныстарына, планеталарға,
күн көзіне табынған, оған жылқы сойып құрбандық беретін болған. Ал отырықшы
сақтар жерді ана тәңірі деп табынған. Сақтар соғыс тәңіріне де сыйынып,
қылышты жерге шаншып қойып, оның үстіне сүт немесе қан құйып тәуіп еткен.
Сақтар өлген адамды өте жақсы киім кигізіп жерлеген, өлікпен бірге
қару жарақ, тамақтағы басқа тұрмысқа керекті заттарды қойған. Кейде оның
аты да бірге көмілген. Мұның үстіне топырақтан яки тастан оба үйіліп, оның
төңірегіне дөңгелектеп тас қалаған. Археологиялық зерттеулер осындай
молалардан күміс ыдыс, тарақ, тағы басқа заттарды тапқан. Бұл заттарға
аттарды ұстап тұрған көшпенді сақтардың тұрмысын бейнелейтін суреттер
салынған екен.
Сақтар өздері тұтынған құралына: қару-жарақ, ыдыс-аяқ, тағы басқа
нәрселеріне малдар мен аңдардың, қош қардың, текенің, аттың, түйенің,
қодастың, арыстанның, аюдың суреттерін салып әшекейлеген. Қанжардың сабы,
қазанның бұты, айылбас, тағы басқа нәрселер әр түрлі хайуандарға ұқсатылып
жасалған.
Сақ тайпалары нүктелі техника деп аталатын суретшілік әдісі . арқылы
өздері мекендеген жерлердегі жартастарға аңшылық, малшылық тұрмысты
бейнелейтін, жабайы хайуандар мен табиғат күштерін кие деп табынатын діни
ұғымды білдіретін суреттер салған, Мұндай жартас сурет-терінде қайқы мүйіз
таутеке, бұғы, жылқы сияқты хайуандар жиі кездеседі. Кейбіреулерінде садақ.
тартып тұрған адам бейнесі де бар. Бұл сияқты жартас суреттері Шинжаңның
Алтай, Тянь-Шань, Тарбағатай тауларының барлық жерінен табылады.
3.Сақтардың экономикалық өмірі мен өнер мәдениеті.
1969 - 1970-жылдары Алматы қаласынан 50 шақырым жердегі Есік өзенінің
сол жақ жағалауындағы Есік обасынан ежелгі замандағы Жетісу сақтарының
экономикалық өмірі мен өнер мәдениетін бейнелейтін мол мұра табылған. Бұл
қабырға басын батысқа беріп шалқасынан жатқан 17-18 жастағы сақ жауынгері
жерленген. Ол басына 200-ден астам алтын әшекеймен безендірілген шошақ
төбелі биік (65 - 70 см) тымақ киген. Бұлардың көбі барыстың, таутекенің,
арқардың, аттың, құстың кескінімен өрнектелген. Бас киімнің маңдай жағы
теке мүйізді қос аттың мүсінімен және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz