Қазақстанғы меншік қатынастарының дамуы
ЖОСПАР
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I.тарау. МЕНШІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... 5
1.1 Меншіктің экономикалық мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Меншік қатынастары және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ..14
2.1 Жекешелендіру меншік қатынастарын қайта құру процесі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Қазақстан Рсепубликасында жеке меншіктің дамуы ... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I.тарау. МЕНШІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... 5
1.1 Меншіктің экономикалық мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Меншік қатынастары және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ..14
2.1 Жекешелендіру меншік қатынастарын қайта құру процесі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Қазақстан Рсепубликасында жеке меншіктің дамуы ... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының егемендік алып, нарықтық қатынасқа өтуіне байланысты нарықтық қатынастардың барлық түрсипаттары қалыптасып, күннен күнге дамуының алғышарты жоспарланған мемлекеттік меншікті жеке немесе ұжымдық меншікке айналдыру қажеттігі болып табылады.
Меншіктің экономикалық мазмұнын екі түсініктің сараптамасы негізінде алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір қауымдастың өндіріс құралдары мен қызмет нәтижелерін иемденуінің механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан, олардың басқа шаруашылық бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес формалары.
Меншік – тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің айрықшылықтары бар болатындықтан, түрлі иемдену нысандарын немесе меншік нысандарын ажыратады. Оларға:
1) жеке иемдену нысандары;
2) ұжымдық иемдену формалары;
3) қоғамдық иемдену нысандары жатады.
Осы аталғандардың ішінде меншікті иеленудің ұжымдық нысаны нарықтық экономикадағы қызмет етуші барлық ұйымдасқан серіктестіктер мен акционерлік қоғамдарға тән. Ал өз кезегінде бұл шаруашылық нысандары ұлттық экономика дамуының негізі болып табылады. Сондықтан осы шаруашылық нысандарының меншіктік формадағы қатынастарын, олардың нарықтық сипатта толық қызмет етуін қарастыру және меншік категориясының өзіне тоқталып өту осы тақырыптың негізгі мақсаттары болып табылады.
Осылайша менің курстық жұмысымның тақырыбын «Меншіктің негізгі типтері және олардың ерекшеліктері» деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміздің нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты барлық шаруашылықтар нысаны меншіктік қатынастарға өтіп, меншіктің түрлі нысандарының дамуына байланысты меншік түрлері мен олардың экономикалық құрылымын жан-жақты талдау болып табылады.
Осы тақырыпты орындау барысындағы негізгі мақсат, міндеттерімді келесідей топтастыруға болады:
• Меншікті экономикалық категория ретінде жан-жақты талдау, экономикалық мән-мағынасын ашу;
• Нарықтық экономикадағы меншік түрлері, меншік қатынастарының іске асу процесін атап өту;
• ҚР-ның егемендік алуына байланысты меншік қатынастарының нарнықтық экономика негізінде қайта құрылу барысын талдау және жекешелендіру саясатының іске асыру барысына тоқталу;
• Жеке меншік саласының бүгінгі таңдағы дамуын, шағын бизнес саласының жеке меншіктегі орнын анықтау болып табылады.
Қазақстан Республикасының егемендік алып, нарықтық қатынасқа өтуіне байланысты нарықтық қатынастардың барлық түрсипаттары қалыптасып, күннен күнге дамуының алғышарты жоспарланған мемлекеттік меншікті жеке немесе ұжымдық меншікке айналдыру қажеттігі болып табылады.
Меншіктің экономикалық мазмұнын екі түсініктің сараптамасы негізінде алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір қауымдастың өндіріс құралдары мен қызмет нәтижелерін иемденуінің механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан, олардың басқа шаруашылық бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес формалары.
Меншік – тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің айрықшылықтары бар болатындықтан, түрлі иемдену нысандарын немесе меншік нысандарын ажыратады. Оларға:
1) жеке иемдену нысандары;
2) ұжымдық иемдену формалары;
3) қоғамдық иемдену нысандары жатады.
Осы аталғандардың ішінде меншікті иеленудің ұжымдық нысаны нарықтық экономикадағы қызмет етуші барлық ұйымдасқан серіктестіктер мен акционерлік қоғамдарға тән. Ал өз кезегінде бұл шаруашылық нысандары ұлттық экономика дамуының негізі болып табылады. Сондықтан осы шаруашылық нысандарының меншіктік формадағы қатынастарын, олардың нарықтық сипатта толық қызмет етуін қарастыру және меншік категориясының өзіне тоқталып өту осы тақырыптың негізгі мақсаттары болып табылады.
Осылайша менің курстық жұмысымның тақырыбын «Меншіктің негізгі типтері және олардың ерекшеліктері» деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміздің нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты барлық шаруашылықтар нысаны меншіктік қатынастарға өтіп, меншіктің түрлі нысандарының дамуына байланысты меншік түрлері мен олардың экономикалық құрылымын жан-жақты талдау болып табылады.
Осы тақырыпты орындау барысындағы негізгі мақсат, міндеттерімді келесідей топтастыруға болады:
• Меншікті экономикалық категория ретінде жан-жақты талдау, экономикалық мән-мағынасын ашу;
• Нарықтық экономикадағы меншік түрлері, меншік қатынастарының іске асу процесін атап өту;
• ҚР-ның егемендік алуына байланысты меншік қатынастарының нарнықтық экономика негізінде қайта құрылу барысын талдау және жекешелендіру саясатының іске асыру барысына тоқталу;
• Жеке меншік саласының бүгінгі таңдағы дамуын, шағын бизнес саласының жеке меншіктегі орнын анықтау болып табылады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚР-ның Азаматтық кодексi. 2000 ж.
2. Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы N 415-ІІ
Қазақстан Республикасының Заңы .
3. Указ Президента РК «О защите прав граждан и юридических лиц на свободу предпринимательской деятельности» от 27.04.98 г. / Биен, 21 мая 1998 г.
4. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. – М., 1993, гл. 25, 30.
5. Хейне П. Экономический образ мышления. – М., 1991, гл. 18.
6. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
7. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
8. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. – 446 б.
9. Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург – 2001г.
10. Курс экономической теории / Под ред. М.Н.Чепурина, Е.А.Киселевой. – Киров, 1994, гл.13.
11. Экономика: Учебник / Под ред. А.С.Булатова. – М., 1995, гл. 12.
12. Экономическая теория (политэкономия). Учебник. Под общей ред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. - М., 1997.
13. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2003, №3-4.
14. М.Ж.Арзаева “Шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк реттеудiң объективтi қажеттiлiгi” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №3, - 2004ж.
1. ҚР-ның Азаматтық кодексi. 2000 ж.
2. Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылғы 13 мамырдағы N 415-ІІ
Қазақстан Республикасының Заңы .
3. Указ Президента РК «О защите прав граждан и юридических лиц на свободу предпринимательской деятельности» от 27.04.98 г. / Биен, 21 мая 1998 г.
4. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. – М., 1993, гл. 25, 30.
5. Хейне П. Экономический образ мышления. – М., 1991, гл. 18.
6. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
7. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
8. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. – 446 б.
9. Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург – 2001г.
10. Курс экономической теории / Под ред. М.Н.Чепурина, Е.А.Киселевой. – Киров, 1994, гл.13.
11. Экономика: Учебник / Под ред. А.С.Булатова. – М., 1995, гл. 12.
12. Экономическая теория (политэкономия). Учебник. Под общей ред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. - М., 1997.
13. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2003, №3-4.
14. М.Ж.Арзаева “Шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк реттеудiң объективтi қажеттiлiгi” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №3, - 2004ж.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I-тарау. МЕНШІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... 5
1. Меншіктің экономикалық мәні мен маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Меншік қатынастары және оның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ..14
1. Жекешелендіру меншік қатынастарын қайта құру процесі
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .14
2. Қазақстан Рсепубликасында жеке меншіктің дамуы
... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының егемендік алып, нарықтық қатынасқа өтуіне
байланысты нарықтық қатынастардың барлық түрсипаттары қалыптасып, күннен
күнге дамуының алғышарты жоспарланған мемлекеттік меншікті жеке немесе
ұжымдық меншікке айналдыру қажеттігі болып табылады.
Меншіктің экономикалық мазмұнын екі түсініктің сараптамасы негізінде
алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір қауымдастың өндіріс құралдары мен
қызмет нәтижелерін иемденуінің механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан,
олардың басқа шаруашылық бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес
формалары.
Меншік – тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік
қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи
типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі
сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің
айрықшылықтары бар болатындықтан, түрлі иемдену нысандарын немесе меншік
нысандарын ажыратады. Оларға:
1) жеке иемдену нысандары;
2) ұжымдық иемдену формалары;
3) қоғамдық иемдену нысандары жатады.
Осы аталғандардың ішінде меншікті иеленудің ұжымдық нысаны нарықтық
экономикадағы қызмет етуші барлық ұйымдасқан серіктестіктер мен акционерлік
қоғамдарға тән. Ал өз кезегінде бұл шаруашылық нысандары ұлттық экономика
дамуының негізі болып табылады. Сондықтан осы шаруашылық нысандарының
меншіктік формадағы қатынастарын, олардың нарықтық сипатта толық қызмет
етуін қарастыру және меншік категориясының өзіне тоқталып өту осы
тақырыптың негізгі мақсаттары болып табылады.
Осылайша менің курстық жұмысымның тақырыбын Меншіктің негізгі типтері
және олардың ерекшеліктері деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміздің нарықтық қатынастарға өтуіне
байланысты барлық шаруашылықтар нысаны меншіктік қатынастарға өтіп,
меншіктің түрлі нысандарының дамуына байланысты меншік түрлері мен олардың
экономикалық құрылымын жан-жақты талдау болып табылады.
Осы тақырыпты орындау барысындағы негізгі мақсат, міндеттерімді
келесідей топтастыруға болады:
• Меншікті экономикалық категория ретінде жан-жақты талдау,
экономикалық мән-мағынасын ашу;
• Нарықтық экономикадағы меншік түрлері, меншік қатынастарының іске асу
процесін атап өту;
• ҚР-ның егемендік алуына байланысты меншік қатынастарының нарнықтық
экономика негізінде қайта құрылу барысын талдау және жекешелендіру
саясатының іске асыру барысына тоқталу;
• Жеке меншік саласының бүгінгі таңдағы дамуын, шағын бизнес саласының
жеке меншіктегі орнын анықтау болып табылады.
I МЕНШІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Меншіктің экономикалық мәні мен маңызы
Меншік – күрделі де көпқырлы құрылым. Ол экономикалық жүйенің негізгі
бөлігі болып табылады. Меншікті қатынастардың екі тәсілдемесін ажырата білу
керек.
Бірінші тәсілдеме меншікті нақты экономикалық категория ретінде
қарастырады. Меншік деген адамдар арасындағы өндіріс құралдары мен өндіріс
нәтижелерін иемдену тұрғысындағы қатынастар.
Екінші тәсілдеме меншікті қоғамның бүкіл экономикалық жүйесін
сипаттау арқылы сипаттайды. Бүкіл қоғамдық құрылыстың өзегі болып табылатын
меншікті келесі 2-ші суреттен көре аламыз.
Сурет-1 – Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі меншіктің орны мен ролі
Меншіктің экономикалық мәні келесідей түсініктер арқылы сипатталады.
• Екі жұп категорияларының өзара байланысы: иемдену және жатсыну;
• Жекелену-қоғамдану сияқты жұп категориялардың өзара байланысы;
• Өндірістің жеке және заттық факторларын біріктіру тәсілі;
• Табыстарды үлестіру тәсілі;
• Субъектілік-объектілік талдау;
1. Ең алдымен, меншіктің экономикалық мазмұнын екі түсініктің
сараптамасы негізінде алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір
қауымдастың өндіріс құралдары мен қызмет нәтижелерін иемденуінің
механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан, олардың басқа
шаруашылық бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес
формалары.
Иемдену деген қандай да бір қатынастар субъектісін осы қатынастардың
тұтас қоғам өміріндегі атқаратын қызметтеріне сәйкес, субъектінің өзінің
өмір сүруіне айналдыруы дегенді білдіреді. Ал шеттету – қандай да бір
объектіні субъектінің өзіндік қызметіне айналдыруың мүмкін еместігін
білдіреді.
2. Оқшауландыру – деген әрбір тауар өндіруші белгілі бір тауарды
өндіруге мамамндануын білдіреді. Еңбек бөлінісі неғұрлым терең
болса, оқшауланған тауар өндірушілер арасындағы өзара тәуелділік
те соғұрлым күшті.
Қоғамдастыру деген еңбектің қоғамдық сипатының дамуын білдіреді. Бір
жағынан қоғамдық еңбек бөлінісі және өндіріс құралдарына жеке меншіктің
салдарынан кәсіпорындар жеке тауар өндірушілер ретінде оқшауланған. Екінші
жағынан, еңбектің қоғамдық спатына байланысты, олардың бәрі біртұтас
қоғамдық ұдайы өндіріс процесіне тартылған. Оқшауланған тауар өндірушілер
арасындағы экономикалық байланыстардың формасы – ақша айналымы арқылы
жүретін тауар айырбасы болып табылады.
3. Меншік қатынастарының ауқымды негізін өндіріс факторларын біріктіру
тәсілі құрайды. Біріктірудің екі тәсілі ажыратылып жүр: тікелей және
сатылы.
Өндіріс құралдарын материалдық игіліктерді тікелей өндірушілермен
өндіріс процесінде, айналым саласын айналып өтіп қосылуын өндіріс
факторларының тікелей қосылу тәсілдері сипаттайды. Бұл жағдайда, бір адам
бейнесінде екі қызмет жүзеге асырылады - өндіріс құралдарын меншіктеуші
қызметі және материалдық игіліктерді тікелей өндіруші қызметі.
4.Табыстарды үлестіру өндіріс құралдарын меншіктеушілер мүддесі үшін жүзеге
асырылады.
5. Меншік субъектілері: жеке тұлғалар, отбасы, әлеуметтік топ, өндірістік
ұжым, халық, басқару органдары бола алады. Меншік объектілері: өндіріс
құралдары, мүлік, ақша, құнды қағаздар, ақпарат, интелект, жұмыс күші болып
табылады.
Меншіктің заңдық мазмұны құқықтық өкілдіктермен сипатталады. Меншік
құқықтары бұл адамдар арасындағы экономикалық пайдалануына байланысты
қалыптасатын билік ету құқықтарының санкцияланған тәртіп қатынастарының
жиынтығы.
Меншік құықтарының жүзеге асуы үшін меншік құқықтарының айрықшалануы
өте маңызды. Меншік құқықтарының айрықшалануы – бұл меншіктің объектісін,
субъектісін және меншік формасына өкілдіктерін анықтау. Жалпы экономикалық
теорияда меншіктің толық құқықтар шоғыры 11 элементтен тұрады.
• Иелік ету құқығы, яғни игіліктерге айрықша нақты бақылау жасау құқығы;
• Пайдалану құқығы, яғни игіліктердің пайдалы қасиеттерін өзі үшін
пайдалану құқығы;
• Басқару құқығы, яғни игіліктерді пайдалану кім және қалай қамтамасыз
ететінін шешу құқығы;
• Табысты алу құқығы, яғни игіліктерді пайдалану нәтижелеріне иелік ету
құқығы;
• Егемен құқығы, яғни игіліктерді шеттету, пайдалану, өзгерту немесе жою
құқығы;
• Қауіпсіздікке ие болу құқығы, яғни игіліктердің сыртқы орта тарапынан
келетін залалдан қорғану құқығы;
• Игіліктерді мұраға қалдыру құқығы;
• Игіліктерді шексіз пайдалану құқығы;
• Сыртқы ортаға зиян тигізетін тәсілмен пйдалануға тыйым салу;
• Өндіріп алу түріндегі жауапкершілік құқығы, яғни игілікті қарызды өтеу
үшін өндіріп алу мүмкіндігі;
• Қалдықты сипат құқығы, яғни бұзылған құқықтылықтардың қалпына
келтірілуін қамтамасыз ететін тәртіптер мен институттардың болу
құқығы.
Меншік қатынастары – материалдық және материалдық емес ресурстарға
қол жеткізуден шеттетулер жүйесі. Егер ресурстарға қол жеткізуден
шеттетулер жоқ болса, олар – ешкімдікі емес, ешкімге тиесілі емес, немесе
бәріне тиесілі, өйткені оларға еркін қол жеткізуге болады, ал бұлар – бір
нәрсе деп айтуға болады.
Меншік объектілері әрқашанда шектеулі болатын экономикалық ресурстар
болып табылады. Басқаларды ресурстарға еркін қол жеткізуден шеттету, оларға
иелену құқытарын айрықшалауды білдіреді.
Айрықшалаудың мәні мен мақсаты – ресурстарға меншік құқықтарын
олардан неғұрлым көп пайда табуға қабілетті, оларды жоғары бағалайтын
адамдардың алуына жағдай жасау.
1.2 Меншік қатынастары және оның түрлері
Меншік – тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік
қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи
типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі
сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің
айрықшылықтары бар болатындықтан, түрлі иемдену нысандарын немесе меншік
нысандарын ажыратады. Оларға:
4) жеке иемдену нысандары;
5) ұжымдық иемдену формалары;
6) қоғамдық иемдену нысандары жатады.
Қандай да бір тип аясында қандай бір түрлер болуы мүмкін. Осылайша:
1. Жеке меншік:
• Жеке;
• Жеке еңбектің;
• Жеке капталистік болып бөлінеді.
2. Ұжымдық меншік.
• Серіктестіктер;
• Кооперативтік;
• Акционерлік;
• Ортақ өндіріс болып табылады.
3. Қоғамдық меншік;
• Жалпы мемлекеттік;
• Муниципалдық болып бөлінеді.
Меншiктiк формасына сәйкес фирмлардың немесе кәсiпкерлiктiң үш түрiн
атап өтуге болады:
• Индивидуалдық немесе жеке кәсiпкерлiк;
• Серiктестiк немесе партнерлiк;
• Корпорация (акционерлiк қоғам).
Индивидуалдық кәсiпкерлiк деген бiр адам иелiк ететiн бизнес.
Индивидуалдық кәсiпкерлiктiң иелiк етушiсi сонымен бiрге менеджер қызметiн
атқарады. Оның мүлiгi мен жауапкерлiгiнде шек болмайды. Индивидуалдық
кәсiпкерлiктiң басты кемшiлiгi – капиталының аз мөлшерде болуы.
Артықшылықтары: меншiк иесiсiнiң әрқайсысы барлық пайданы иемденедi,
өзгерiстердiң қандайын болмасын өзi жүргiзе алады. Индивидуалдық бизнесмен
заңды тұлға болмайды. Сондықтан ол тек табыс салығын төлейдi, корпорацияға
белгiленген салық төлемейдi. Бизнестiң аса кең тараған бұл формасы ұсақ
дүкендерге, қызмет сферасына, фермаларға, заңгерлiк iс-әрекеттерге тән
болады.
Серiктестiк ( партнерлiк) дегенiмiз екi және одан да көп адам иелiк
ететiн бизнестiң түрi. Бұл да заңды тұлға емес, сондықтан табыс салығын
ғана төлейдi және фирманың барлық қарыздарына шексiз жауапкершiлiк артады.
Артықшылығы: ұйымдастырылу жеңiл, қосымша қаражаттар және жаңа идеялар iске
тарту мүмкiндiгi болады. Кемшiлiктерi: шаруашылық дами түскенде қаржы
ресурстарының тапшылығынан қосымша капиталды iске тарту мүмкiндiгi
шектелген; фирма мүшелерiнiң барлығы бiрдей iс-әрекет мақсаттарын жетiле
түсiнбеуi.
Корпорация деп бiр заңды болып бiрлесiп, кәсiпкерлiк қызмет жасау үшiн
қосылған адамдар жиынтығын атайды. Корпорация меншiгiне құқықтар акцияларға
сәйкес бөлшектерге бөлiнедi. Сондықтан корпорацияның иелерi акция ұстаушы,
ал корпорацияның өзi – акционерлiк қоғам деп аталады. Корпорацияның
табыстарына корпорация салығы салынады.
Акционерлік қоғам деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал акция – үлесті
немесе меншікті куәләндыратын бағалы қағаз, акция акционерлік қоғам
шығаратын және олардың түрлері мен санаттарына қарай акционерлердің
дивидендтер алуға, қоғамды басқаруғақатысуға және қоғам таратылған жағдайда
оның қалған мүліктерінің бір бөлігін иемдену құқығын куәландыратын құжат.
Акционерлік қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық
мүлікпен жауапты болады. Акцонер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап
бермейді, тек өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне
байланысты зияндарға тәуекел етеді.
Экономикасы дамыған елдерде акционерлік қоғамдар корпорациялар деп
аталады. Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам үлгісінде құрылады.
Қоғамның фирмалық атауы, сондай-ақ үлгісіне қарай, ашық акционерлік қоғам
немесе жабық акционерлік қоғам деген сөздер немесе тиісінше ААҚ және
ЖАҚ аббревиатурасы болуға тиіс.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен
алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам
акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды
жабық әдіспен ғана орналастыруға құқылы.
Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері салатын
акцияларды сатып алуға артықшылықты құқы бар. Жабық қоғамның өз акцияларын
сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне, ал олар бас
тартқан жағдайда қоғамның өзіне сатып алуға ұсыныуға міндетті. Сатылатын
акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға ұсынылған
кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады.
Қоғам және оның акционерлері сатып алудан бас тартқан немесе
белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды
қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны бойынша
үшінші тұлғаларға сатуға құқылы.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық акционерлік қоғам деп
аталады. Ашық қоғамның акциялары үш түрлі әдіспен, яғни жабық, жеке және
ашық орналастырылады. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.
Шаруашылық практика меншік типтерінің, нысандырының және түрлерінің
мәнін ажыратуға құрылады. Бұнда меншік қатынастары шаруашылық қызметі
ұйымдастырудың қандай да бір нысандарының негізі болып табылады. Олардың
арасында диалектикалық байланыс бар. Бір жағынан, экономика құрылымы меншік
құрылымына әсер етеді, оның түрлерінің көптігін жүзеге асырады. Екінші
жағынан, шаруашылық жүргізу нысандары меншік объектәлерін пайдаланумен,
сондай-ақ өндірістің техникалық даму деңгейімен анықталады. Меншіктің бір
түрінің немесе нысанының негізінде шаруашылық жүргізудің түрлі нысандары
қалыптасуы мүмкін, ал бұл бәсекенің негізі болып табылады.
Бәсеке қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың
тұрақтылығын, экономикалық қауiпсiздiктi ұсынады. Немiс экономикасының
белгiлi экономист ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн
қажеттiлiгiн келесi жолдармен көрсетедi: “... рыноктың шаруашылық және
оның қызмет ету механизмi еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн
емес...”. Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен тғыз
байланыста болады.
Бәсеке шаруашылық өмiрде басты рольде ойнайды. Ол экономикалық
еркiндiктi қамтамасыз етiп, рыноктағы субъектiлердiң қарым-қатынасын
тереңдету арқылы рыноктағы жағдайлар мен сұранысқа бейiмдi болып келедi.
Адам Смиттiң “көрiнбейтiн қол” мысалының негiзiнде бәсекелестiк теориясы
жатыр, яғни , әрбiр жеке адам немесе кәсiпкер ең бiрiншi өз пайдасын
ойлайды, сол пайдаға қол жеткiзу үшiн олар өз қызметтерiнiң бәсекелiк
қабiлетiн арттыруға ынталы болады. Бұл өз кезегiнде жаңа iзденiстердi,
инновациялық жаңалықтарды ашуға жол ашады.
Бәсеке экономикалық категория ретiнде объективтi және субъективтi
маңызда болады. Объективтi мағынада бәсеке рыноктағы ерекше жағдайларды
белгiлейдi, яғни жекелеген субъектiлер кәсiпкерлер жалпы рыноктағы
тауарлардың айналысына және оның бағасына жеке өзi әсер ете алмау сипатымен
көрiнедi. Бәсеке субъективтi тұрғыда бәсекелес шаруашылық субъектiлерi
арасындағы экономмкалық қатынастарды көрсетедi, яғни өндiрiс пен материалды
игiлiктердi айырбастау негiзiнде туындайды.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың
негiзгi құралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен
кәсiпорындар қоғамның әр түрлi сұранысына бейiмделiп, тиiмдi
инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске
ұмтылады, өндiрiстiк және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер
шығарудыңкөлемiн арттыруға ынталы болады.
Осы рыноктық қатынастардың бiздiң экономикада тез орын алуына жол ашу
үшiн рыноктық байланыстарды қамтамасыз ететiн жалпы шаруашылық шарттарға
жол ашумен байланысты:
• Меншiктiң алуан түрлi формаларына (жеке меншiкке кооперативтiк,
акционерлiк, мемлекеттiк меншiкке) жол ашу. Бұл шартқа бiрте-бiрте
қоғамның әлеуметтiк жағдайлары мен құрылымдық сипатын бұзбайтындай
етiп жайлап өту керек;
• Мемлекттiк реттеулердi сақтай отырып, өндiрiстi демократияландыру. Бұл
шартта есте болатын жағдай: рынок экономикасы өзiн-өзi толық тиiмдi
реттей алатын жүйе болып табылмайды. Рыноктық қатынастарда белгiлi
дәрежеде реттеп отыруды қажет етедi.
• Рыноктың үш негiзгi элементiн бiрiктiретiн тауарлар мен қызметтер
рыногын, өндiрiс факторларының рыногын, қаржы рыногын бiрiктiретiн
рыноктық инфрақұрылымды жасау және оның қызметiн жақарту;
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ
2.1 Жекешелендіру меншік қатынастарын қайта құру процесі ретінде
Қайта жандану кезеңiнде экономикаға әлемдiк тәжiрибелер бойынша
мемлекет мiндеттi түрде араласып, экономикалық реформалар жүргiзуi керек.
Экономикалық реформа қоғамдық жарасымдылық, өткен кездiң оң жетiстiктерi
мен тенденцияларын сақтау, мемлекеттiң қауiпсiздiгiн және халықтың барлық
топтарының құқықтары мен оның ерекшелiктерiн қамтамасыз ету принциптерiне
негiзделген шаралар жүйесi.
Өтпелі экономика жағдайында меншік қатынастары түрлі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл өзгерістер мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру
процестерімен байланысты.
Мемлекет иелігінен алу – мемлекеттік меншікті өзгертуге байланысты
мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға бағытталған шаралар
жиынтығы. Мемлекет иелігінен алу монополизмді жеңуге, бәсекелестік мен
кәсіпкерлікті дамытуды қамтамасыз етеді.
Әрине, нарықтық экономикаға көшкендiктен мемлекеттiк меншiктен жеке
меншiкке өту үшiн жекешелендiру саясатын жүргiзу керек болды. Мұндай
нарықтың реформалары жүргiзiлгеннен соң ол халыққа, жалпы экономикаға 90-шы
жылдардан кейiн керi әсер етiп, 90-шы жылмен салыстырғанда экономикамыз
құлдырап кеттi, жұмыссыздық деңгейi өстi, халықтың өмiр сүру деңгейi
төмендедi.
Халықтың өмiр сүру деңгейi мен сапасын жақсарту бұл қоғамдық дамудағы
республиканың әлеуметтiк – экономикалық саясаты арқылы iске асырылады.
Халықтың өмiр сүру деңгейiнiң негiзгi индикаторы: халықтың табысы, еңбек
ақының мөлшерi, зейнет ақы көлемi, мемлекеттiк минималды еңбек ақы
деңгейiмен өлшенедi.
Елiмiз рыноктық экономикаға өтуiне байланысты нарықтық қатынастар
күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады.
Әлемдiк тәжiрибе бойынша экономиканың өтпелi кезеңiнде нарықтық
экономиканың механизмi бұзылып отырады, ал оны реттеп, бiр жүйеге келтiрiп
отыратын мемлекеттiң саясаттары мен реформалары болып табылады.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешеелндіру тығыз байланысты.
Жекешелендіру – меншікті мемлекет иелігінен алудың бағыттарының бірі, оның
мәні – меншікті жеке және заңды тұлғалардың жеке меншігіне беруде.
Мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындарды жекешелендіруде:
• Азаматтар мен акционерлік қоғамдардың мемлекеттен және жергілікті
билік органдарынан;
• Кәсіпорындарды және олардың кәсіпорындар ретінде бөліп шығарылатын
бөлімшелерін;
• Кәсіпорындардың материалдық және материалдық емес активтерін;
• Акционерлік қоғадардың капиталындағы мемлекет пен жергілікті билік
органдарының үлестерін (пайлары мен акциялары);
• Жекешелендірілетін кәсіпорындардың басқа кәсіпорындар капиталындағы
үлестерін меншікке алумен сипатталады.
Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік меншік пен оның қызметтерін жеке
секторға толық және жарым-жартылай өткізіп берудің 22 түрлі тәсілі бар.
Жекешелендіру процесі – ұзаққа созылатын процесс. Жапонияда ол 10 жыл, ал
Батыс Еуропада 10-15 жыл бойы жүрді.
Қазақсатн Республикасындағы 10 жылдағы мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру процесін төрт кезеңге бөліп қарауға болады; олардың
әрқайсысының өз мақсаттары бар. Бұл процестердің басы Қазақстанның егеменді
мемлекет ретінде орнығу кезеңіне тұспа-тұс келеді.
1-ші кезең, 1991-1992 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңдегі
жекешелендіру процесінің негізгі бағыты – мемлекеттік орталықтанған
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үшін жағдай жасау мақсатында
кең ауқымды реформалар болды. Ол корпорацияларды олардың еңбек ұжымдарының
ұжымдық немесе акционерлік меншігіне жеңілдетілген талаптармен беру және
сауда мен қызмет көрсету объектілерін сату, соның ішінде тұрғын үй
купондарына сату жолымен жүргізіледі.
2-ші кезең, 1993-1995 жылдарды қамтиды. Бұл кезең Қазақстан
Республикасы президентінің 1993 жылғы 5 науызындағы Жарлығымен бекітілген
Қазақстан Республикасындағы 1993-1995 жылдардағы мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің Ұлттық Бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.
Бұл кезеңнің негізгі мақсаты – мемлекеттің республика халқына ұлттық
мүлікті өндіріс объектілері мен басқа да мемлекетке тиесілі материалдық
және материалдық емес активтерді өтеусіз және өтеуімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I-тарау. МЕНШІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... 5
1. Меншіктің экономикалық мәні мен маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Меншік қатынастары және оның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ..14
1. Жекешелендіру меншік қатынастарын қайта құру процесі
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .14
2. Қазақстан Рсепубликасында жеке меншіктің дамуы
... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының егемендік алып, нарықтық қатынасқа өтуіне
байланысты нарықтық қатынастардың барлық түрсипаттары қалыптасып, күннен
күнге дамуының алғышарты жоспарланған мемлекеттік меншікті жеке немесе
ұжымдық меншікке айналдыру қажеттігі болып табылады.
Меншіктің экономикалық мазмұнын екі түсініктің сараптамасы негізінде
алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір қауымдастың өндіріс құралдары мен
қызмет нәтижелерін иемденуінің механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан,
олардың басқа шаруашылық бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес
формалары.
Меншік – тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік
қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи
типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі
сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің
айрықшылықтары бар болатындықтан, түрлі иемдену нысандарын немесе меншік
нысандарын ажыратады. Оларға:
1) жеке иемдену нысандары;
2) ұжымдық иемдену формалары;
3) қоғамдық иемдену нысандары жатады.
Осы аталғандардың ішінде меншікті иеленудің ұжымдық нысаны нарықтық
экономикадағы қызмет етуші барлық ұйымдасқан серіктестіктер мен акционерлік
қоғамдарға тән. Ал өз кезегінде бұл шаруашылық нысандары ұлттық экономика
дамуының негізі болып табылады. Сондықтан осы шаруашылық нысандарының
меншіктік формадағы қатынастарын, олардың нарықтық сипатта толық қызмет
етуін қарастыру және меншік категориясының өзіне тоқталып өту осы
тақырыптың негізгі мақсаттары болып табылады.
Осылайша менің курстық жұмысымның тақырыбын Меншіктің негізгі типтері
және олардың ерекшеліктері деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміздің нарықтық қатынастарға өтуіне
байланысты барлық шаруашылықтар нысаны меншіктік қатынастарға өтіп,
меншіктің түрлі нысандарының дамуына байланысты меншік түрлері мен олардың
экономикалық құрылымын жан-жақты талдау болып табылады.
Осы тақырыпты орындау барысындағы негізгі мақсат, міндеттерімді
келесідей топтастыруға болады:
• Меншікті экономикалық категория ретінде жан-жақты талдау,
экономикалық мән-мағынасын ашу;
• Нарықтық экономикадағы меншік түрлері, меншік қатынастарының іске асу
процесін атап өту;
• ҚР-ның егемендік алуына байланысты меншік қатынастарының нарнықтық
экономика негізінде қайта құрылу барысын талдау және жекешелендіру
саясатының іске асыру барысына тоқталу;
• Жеке меншік саласының бүгінгі таңдағы дамуын, шағын бизнес саласының
жеке меншіктегі орнын анықтау болып табылады.
I МЕНШІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Меншіктің экономикалық мәні мен маңызы
Меншік – күрделі де көпқырлы құрылым. Ол экономикалық жүйенің негізгі
бөлігі болып табылады. Меншікті қатынастардың екі тәсілдемесін ажырата білу
керек.
Бірінші тәсілдеме меншікті нақты экономикалық категория ретінде
қарастырады. Меншік деген адамдар арасындағы өндіріс құралдары мен өндіріс
нәтижелерін иемдену тұрғысындағы қатынастар.
Екінші тәсілдеме меншікті қоғамның бүкіл экономикалық жүйесін
сипаттау арқылы сипаттайды. Бүкіл қоғамдық құрылыстың өзегі болып табылатын
меншікті келесі 2-ші суреттен көре аламыз.
Сурет-1 – Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі меншіктің орны мен ролі
Меншіктің экономикалық мәні келесідей түсініктер арқылы сипатталады.
• Екі жұп категорияларының өзара байланысы: иемдену және жатсыну;
• Жекелену-қоғамдану сияқты жұп категориялардың өзара байланысы;
• Өндірістің жеке және заттық факторларын біріктіру тәсілі;
• Табыстарды үлестіру тәсілі;
• Субъектілік-объектілік талдау;
1. Ең алдымен, меншіктің экономикалық мазмұнын екі түсініктің
сараптамасы негізінде алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір
қауымдастың өндіріс құралдары мен қызмет нәтижелерін иемденуінің
механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан, олардың басқа
шаруашылық бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес
формалары.
Иемдену деген қандай да бір қатынастар субъектісін осы қатынастардың
тұтас қоғам өміріндегі атқаратын қызметтеріне сәйкес, субъектінің өзінің
өмір сүруіне айналдыруы дегенді білдіреді. Ал шеттету – қандай да бір
объектіні субъектінің өзіндік қызметіне айналдыруың мүмкін еместігін
білдіреді.
2. Оқшауландыру – деген әрбір тауар өндіруші белгілі бір тауарды
өндіруге мамамндануын білдіреді. Еңбек бөлінісі неғұрлым терең
болса, оқшауланған тауар өндірушілер арасындағы өзара тәуелділік
те соғұрлым күшті.
Қоғамдастыру деген еңбектің қоғамдық сипатының дамуын білдіреді. Бір
жағынан қоғамдық еңбек бөлінісі және өндіріс құралдарына жеке меншіктің
салдарынан кәсіпорындар жеке тауар өндірушілер ретінде оқшауланған. Екінші
жағынан, еңбектің қоғамдық спатына байланысты, олардың бәрі біртұтас
қоғамдық ұдайы өндіріс процесіне тартылған. Оқшауланған тауар өндірушілер
арасындағы экономикалық байланыстардың формасы – ақша айналымы арқылы
жүретін тауар айырбасы болып табылады.
3. Меншік қатынастарының ауқымды негізін өндіріс факторларын біріктіру
тәсілі құрайды. Біріктірудің екі тәсілі ажыратылып жүр: тікелей және
сатылы.
Өндіріс құралдарын материалдық игіліктерді тікелей өндірушілермен
өндіріс процесінде, айналым саласын айналып өтіп қосылуын өндіріс
факторларының тікелей қосылу тәсілдері сипаттайды. Бұл жағдайда, бір адам
бейнесінде екі қызмет жүзеге асырылады - өндіріс құралдарын меншіктеуші
қызметі және материалдық игіліктерді тікелей өндіруші қызметі.
4.Табыстарды үлестіру өндіріс құралдарын меншіктеушілер мүддесі үшін жүзеге
асырылады.
5. Меншік субъектілері: жеке тұлғалар, отбасы, әлеуметтік топ, өндірістік
ұжым, халық, басқару органдары бола алады. Меншік объектілері: өндіріс
құралдары, мүлік, ақша, құнды қағаздар, ақпарат, интелект, жұмыс күші болып
табылады.
Меншіктің заңдық мазмұны құқықтық өкілдіктермен сипатталады. Меншік
құқықтары бұл адамдар арасындағы экономикалық пайдалануына байланысты
қалыптасатын билік ету құқықтарының санкцияланған тәртіп қатынастарының
жиынтығы.
Меншік құықтарының жүзеге асуы үшін меншік құқықтарының айрықшалануы
өте маңызды. Меншік құқықтарының айрықшалануы – бұл меншіктің объектісін,
субъектісін және меншік формасына өкілдіктерін анықтау. Жалпы экономикалық
теорияда меншіктің толық құқықтар шоғыры 11 элементтен тұрады.
• Иелік ету құқығы, яғни игіліктерге айрықша нақты бақылау жасау құқығы;
• Пайдалану құқығы, яғни игіліктердің пайдалы қасиеттерін өзі үшін
пайдалану құқығы;
• Басқару құқығы, яғни игіліктерді пайдалану кім және қалай қамтамасыз
ететінін шешу құқығы;
• Табысты алу құқығы, яғни игіліктерді пайдалану нәтижелеріне иелік ету
құқығы;
• Егемен құқығы, яғни игіліктерді шеттету, пайдалану, өзгерту немесе жою
құқығы;
• Қауіпсіздікке ие болу құқығы, яғни игіліктердің сыртқы орта тарапынан
келетін залалдан қорғану құқығы;
• Игіліктерді мұраға қалдыру құқығы;
• Игіліктерді шексіз пайдалану құқығы;
• Сыртқы ортаға зиян тигізетін тәсілмен пйдалануға тыйым салу;
• Өндіріп алу түріндегі жауапкершілік құқығы, яғни игілікті қарызды өтеу
үшін өндіріп алу мүмкіндігі;
• Қалдықты сипат құқығы, яғни бұзылған құқықтылықтардың қалпына
келтірілуін қамтамасыз ететін тәртіптер мен институттардың болу
құқығы.
Меншік қатынастары – материалдық және материалдық емес ресурстарға
қол жеткізуден шеттетулер жүйесі. Егер ресурстарға қол жеткізуден
шеттетулер жоқ болса, олар – ешкімдікі емес, ешкімге тиесілі емес, немесе
бәріне тиесілі, өйткені оларға еркін қол жеткізуге болады, ал бұлар – бір
нәрсе деп айтуға болады.
Меншік объектілері әрқашанда шектеулі болатын экономикалық ресурстар
болып табылады. Басқаларды ресурстарға еркін қол жеткізуден шеттету, оларға
иелену құқытарын айрықшалауды білдіреді.
Айрықшалаудың мәні мен мақсаты – ресурстарға меншік құқықтарын
олардан неғұрлым көп пайда табуға қабілетті, оларды жоғары бағалайтын
адамдардың алуына жағдай жасау.
1.2 Меншік қатынастары және оның түрлері
Меншік – тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән өндірістік
қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие меншіктің тарихи
типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының түрлі
сатыларындағы қандай да бір меншік типінің шеңберінде иемдену тәсілдерінің
айрықшылықтары бар болатындықтан, түрлі иемдену нысандарын немесе меншік
нысандарын ажыратады. Оларға:
4) жеке иемдену нысандары;
5) ұжымдық иемдену формалары;
6) қоғамдық иемдену нысандары жатады.
Қандай да бір тип аясында қандай бір түрлер болуы мүмкін. Осылайша:
1. Жеке меншік:
• Жеке;
• Жеке еңбектің;
• Жеке капталистік болып бөлінеді.
2. Ұжымдық меншік.
• Серіктестіктер;
• Кооперативтік;
• Акционерлік;
• Ортақ өндіріс болып табылады.
3. Қоғамдық меншік;
• Жалпы мемлекеттік;
• Муниципалдық болып бөлінеді.
Меншiктiк формасына сәйкес фирмлардың немесе кәсiпкерлiктiң үш түрiн
атап өтуге болады:
• Индивидуалдық немесе жеке кәсiпкерлiк;
• Серiктестiк немесе партнерлiк;
• Корпорация (акционерлiк қоғам).
Индивидуалдық кәсiпкерлiк деген бiр адам иелiк ететiн бизнес.
Индивидуалдық кәсiпкерлiктiң иелiк етушiсi сонымен бiрге менеджер қызметiн
атқарады. Оның мүлiгi мен жауапкерлiгiнде шек болмайды. Индивидуалдық
кәсiпкерлiктiң басты кемшiлiгi – капиталының аз мөлшерде болуы.
Артықшылықтары: меншiк иесiсiнiң әрқайсысы барлық пайданы иемденедi,
өзгерiстердiң қандайын болмасын өзi жүргiзе алады. Индивидуалдық бизнесмен
заңды тұлға болмайды. Сондықтан ол тек табыс салығын төлейдi, корпорацияға
белгiленген салық төлемейдi. Бизнестiң аса кең тараған бұл формасы ұсақ
дүкендерге, қызмет сферасына, фермаларға, заңгерлiк iс-әрекеттерге тән
болады.
Серiктестiк ( партнерлiк) дегенiмiз екi және одан да көп адам иелiк
ететiн бизнестiң түрi. Бұл да заңды тұлға емес, сондықтан табыс салығын
ғана төлейдi және фирманың барлық қарыздарына шексiз жауапкершiлiк артады.
Артықшылығы: ұйымдастырылу жеңiл, қосымша қаражаттар және жаңа идеялар iске
тарту мүмкiндiгi болады. Кемшiлiктерi: шаруашылық дами түскенде қаржы
ресурстарының тапшылығынан қосымша капиталды iске тарту мүмкiндiгi
шектелген; фирма мүшелерiнiң барлығы бiрдей iс-әрекет мақсаттарын жетiле
түсiнбеуi.
Корпорация деп бiр заңды болып бiрлесiп, кәсiпкерлiк қызмет жасау үшiн
қосылған адамдар жиынтығын атайды. Корпорация меншiгiне құқықтар акцияларға
сәйкес бөлшектерге бөлiнедi. Сондықтан корпорацияның иелерi акция ұстаушы,
ал корпорацияның өзi – акционерлiк қоғам деп аталады. Корпорацияның
табыстарына корпорация салығы салынады.
Акционерлік қоғам деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал акция – үлесті
немесе меншікті куәләндыратын бағалы қағаз, акция акционерлік қоғам
шығаратын және олардың түрлері мен санаттарына қарай акционерлердің
дивидендтер алуға, қоғамды басқаруғақатысуға және қоғам таратылған жағдайда
оның қалған мүліктерінің бір бөлігін иемдену құқығын куәландыратын құжат.
Акционерлік қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық
мүлікпен жауапты болады. Акцонер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап
бермейді, тек өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне
байланысты зияндарға тәуекел етеді.
Экономикасы дамыған елдерде акционерлік қоғамдар корпорациялар деп
аталады. Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам үлгісінде құрылады.
Қоғамның фирмалық атауы, сондай-ақ үлгісіне қарай, ашық акционерлік қоғам
немесе жабық акционерлік қоғам деген сөздер немесе тиісінше ААҚ және
ЖАҚ аббревиатурасы болуға тиіс.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен
алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам
акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды
жабық әдіспен ғана орналастыруға құқылы.
Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері салатын
акцияларды сатып алуға артықшылықты құқы бар. Жабық қоғамның өз акцияларын
сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне, ал олар бас
тартқан жағдайда қоғамның өзіне сатып алуға ұсыныуға міндетті. Сатылатын
акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға ұсынылған
кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады.
Қоғам және оның акционерлері сатып алудан бас тартқан немесе
белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды
қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны бойынша
үшінші тұлғаларға сатуға құқылы.
Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық акционерлік қоғам деп
аталады. Ашық қоғамның акциялары үш түрлі әдіспен, яғни жабық, жеке және
ашық орналастырылады. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.
Шаруашылық практика меншік типтерінің, нысандырының және түрлерінің
мәнін ажыратуға құрылады. Бұнда меншік қатынастары шаруашылық қызметі
ұйымдастырудың қандай да бір нысандарының негізі болып табылады. Олардың
арасында диалектикалық байланыс бар. Бір жағынан, экономика құрылымы меншік
құрылымына әсер етеді, оның түрлерінің көптігін жүзеге асырады. Екінші
жағынан, шаруашылық жүргізу нысандары меншік объектәлерін пайдаланумен,
сондай-ақ өндірістің техникалық даму деңгейімен анықталады. Меншіктің бір
түрінің немесе нысанының негізінде шаруашылық жүргізудің түрлі нысандары
қалыптасуы мүмкін, ал бұл бәсекенің негізі болып табылады.
Бәсеке қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың
тұрақтылығын, экономикалық қауiпсiздiктi ұсынады. Немiс экономикасының
белгiлi экономист ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн
қажеттiлiгiн келесi жолдармен көрсетедi: “... рыноктың шаруашылық және
оның қызмет ету механизмi еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн
емес...”. Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен тғыз
байланыста болады.
Бәсеке шаруашылық өмiрде басты рольде ойнайды. Ол экономикалық
еркiндiктi қамтамасыз етiп, рыноктағы субъектiлердiң қарым-қатынасын
тереңдету арқылы рыноктағы жағдайлар мен сұранысқа бейiмдi болып келедi.
Адам Смиттiң “көрiнбейтiн қол” мысалының негiзiнде бәсекелестiк теориясы
жатыр, яғни , әрбiр жеке адам немесе кәсiпкер ең бiрiншi өз пайдасын
ойлайды, сол пайдаға қол жеткiзу үшiн олар өз қызметтерiнiң бәсекелiк
қабiлетiн арттыруға ынталы болады. Бұл өз кезегiнде жаңа iзденiстердi,
инновациялық жаңалықтарды ашуға жол ашады.
Бәсеке экономикалық категория ретiнде объективтi және субъективтi
маңызда болады. Объективтi мағынада бәсеке рыноктағы ерекше жағдайларды
белгiлейдi, яғни жекелеген субъектiлер кәсiпкерлер жалпы рыноктағы
тауарлардың айналысына және оның бағасына жеке өзi әсер ете алмау сипатымен
көрiнедi. Бәсеке субъективтi тұрғыда бәсекелес шаруашылық субъектiлерi
арасындағы экономмкалық қатынастарды көрсетедi, яғни өндiрiс пен материалды
игiлiктердi айырбастау негiзiнде туындайды.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың
негiзгi құралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен
кәсiпорындар қоғамның әр түрлi сұранысына бейiмделiп, тиiмдi
инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске
ұмтылады, өндiрiстiк және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер
шығарудыңкөлемiн арттыруға ынталы болады.
Осы рыноктық қатынастардың бiздiң экономикада тез орын алуына жол ашу
үшiн рыноктық байланыстарды қамтамасыз ететiн жалпы шаруашылық шарттарға
жол ашумен байланысты:
• Меншiктiң алуан түрлi формаларына (жеке меншiкке кооперативтiк,
акционерлiк, мемлекеттiк меншiкке) жол ашу. Бұл шартқа бiрте-бiрте
қоғамның әлеуметтiк жағдайлары мен құрылымдық сипатын бұзбайтындай
етiп жайлап өту керек;
• Мемлекттiк реттеулердi сақтай отырып, өндiрiстi демократияландыру. Бұл
шартта есте болатын жағдай: рынок экономикасы өзiн-өзi толық тиiмдi
реттей алатын жүйе болып табылмайды. Рыноктық қатынастарда белгiлi
дәрежеде реттеп отыруды қажет етедi.
• Рыноктың үш негiзгi элементiн бiрiктiретiн тауарлар мен қызметтер
рыногын, өндiрiс факторларының рыногын, қаржы рыногын бiрiктiретiн
рыноктық инфрақұрылымды жасау және оның қызметiн жақарту;
II ҚАЗАҚСТАНҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ
2.1 Жекешелендіру меншік қатынастарын қайта құру процесі ретінде
Қайта жандану кезеңiнде экономикаға әлемдiк тәжiрибелер бойынша
мемлекет мiндеттi түрде араласып, экономикалық реформалар жүргiзуi керек.
Экономикалық реформа қоғамдық жарасымдылық, өткен кездiң оң жетiстiктерi
мен тенденцияларын сақтау, мемлекеттiң қауiпсiздiгiн және халықтың барлық
топтарының құқықтары мен оның ерекшелiктерiн қамтамасыз ету принциптерiне
негiзделген шаралар жүйесi.
Өтпелі экономика жағдайында меншік қатынастары түрлі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл өзгерістер мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру
процестерімен байланысты.
Мемлекет иелігінен алу – мемлекеттік меншікті өзгертуге байланысты
мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға бағытталған шаралар
жиынтығы. Мемлекет иелігінен алу монополизмді жеңуге, бәсекелестік мен
кәсіпкерлікті дамытуды қамтамасыз етеді.
Әрине, нарықтық экономикаға көшкендiктен мемлекеттiк меншiктен жеке
меншiкке өту үшiн жекешелендiру саясатын жүргiзу керек болды. Мұндай
нарықтың реформалары жүргiзiлгеннен соң ол халыққа, жалпы экономикаға 90-шы
жылдардан кейiн керi әсер етiп, 90-шы жылмен салыстырғанда экономикамыз
құлдырап кеттi, жұмыссыздық деңгейi өстi, халықтың өмiр сүру деңгейi
төмендедi.
Халықтың өмiр сүру деңгейi мен сапасын жақсарту бұл қоғамдық дамудағы
республиканың әлеуметтiк – экономикалық саясаты арқылы iске асырылады.
Халықтың өмiр сүру деңгейiнiң негiзгi индикаторы: халықтың табысы, еңбек
ақының мөлшерi, зейнет ақы көлемi, мемлекеттiк минималды еңбек ақы
деңгейiмен өлшенедi.
Елiмiз рыноктық экономикаға өтуiне байланысты нарықтық қатынастар
күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады.
Әлемдiк тәжiрибе бойынша экономиканың өтпелi кезеңiнде нарықтық
экономиканың механизмi бұзылып отырады, ал оны реттеп, бiр жүйеге келтiрiп
отыратын мемлекеттiң саясаттары мен реформалары болып табылады.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешеелндіру тығыз байланысты.
Жекешелендіру – меншікті мемлекет иелігінен алудың бағыттарының бірі, оның
мәні – меншікті жеке және заңды тұлғалардың жеке меншігіне беруде.
Мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындарды жекешелендіруде:
• Азаматтар мен акционерлік қоғамдардың мемлекеттен және жергілікті
билік органдарынан;
• Кәсіпорындарды және олардың кәсіпорындар ретінде бөліп шығарылатын
бөлімшелерін;
• Кәсіпорындардың материалдық және материалдық емес активтерін;
• Акционерлік қоғадардың капиталындағы мемлекет пен жергілікті билік
органдарының үлестерін (пайлары мен акциялары);
• Жекешелендірілетін кәсіпорындардың басқа кәсіпорындар капиталындағы
үлестерін меншікке алумен сипатталады.
Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік меншік пен оның қызметтерін жеке
секторға толық және жарым-жартылай өткізіп берудің 22 түрлі тәсілі бар.
Жекешелендіру процесі – ұзаққа созылатын процесс. Жапонияда ол 10 жыл, ал
Батыс Еуропада 10-15 жыл бойы жүрді.
Қазақсатн Республикасындағы 10 жылдағы мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру процесін төрт кезеңге бөліп қарауға болады; олардың
әрқайсысының өз мақсаттары бар. Бұл процестердің басы Қазақстанның егеменді
мемлекет ретінде орнығу кезеңіне тұспа-тұс келеді.
1-ші кезең, 1991-1992 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңдегі
жекешелендіру процесінің негізгі бағыты – мемлекеттік орталықтанған
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үшін жағдай жасау мақсатында
кең ауқымды реформалар болды. Ол корпорацияларды олардың еңбек ұжымдарының
ұжымдық немесе акционерлік меншігіне жеңілдетілген талаптармен беру және
сауда мен қызмет көрсету объектілерін сату, соның ішінде тұрғын үй
купондарына сату жолымен жүргізіледі.
2-ші кезең, 1993-1995 жылдарды қамтиды. Бұл кезең Қазақстан
Республикасы президентінің 1993 жылғы 5 науызындағы Жарлығымен бекітілген
Қазақстан Республикасындағы 1993-1995 жылдардағы мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің Ұлттық Бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.
Бұл кезеңнің негізгі мақсаты – мемлекеттің республика халқына ұлттық
мүлікті өндіріс объектілері мен басқа да мемлекетке тиесілі материалдық
және материалдық емес активтерді өтеусіз және өтеуімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz