Қазақстан Республикасының салық жүйесі: реформалау мәселері және даму тенденциялары
Кіріспе
І тарау. Салықтың экономикалық мәні және маңызы.
І.1. Салық салу механизмінің қалыптасу тарихы.
І.2. Салықтың экономикалық мәні, мазмұны және атқаратын қызметтері.
І.3. Салықтардың түрлері, салық салудың негізгі принциптері.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесі: реформалау мәселері және даму тенденциялары.
ІІ.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қалыптасуы.
ІІ.2. Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмі.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
І тарау. Салықтың экономикалық мәні және маңызы.
І.1. Салық салу механизмінің қалыптасу тарихы.
І.2. Салықтың экономикалық мәні, мазмұны және атқаратын қызметтері.
І.3. Салықтардың түрлері, салық салудың негізгі принциптері.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесі: реформалау мәселері және даму тенденциялары.
ІІ.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қалыптасуы.
ІІ.2. Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмі.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Салық жүйесі – экономиканы реформалаудағы маңызды мәселе. Ол Қазақстанның экономикалық жағдайының құрамдас бөлігі. Қазіргі кезде салықтар қоғамның алдында тұрған, маңызды мәселелерді шешуге бағытталған реформаның кешенді жүйесінің бөлігі болуы тиіс.
- Салық саясатының негізін құруда, оның мәні етуі керек.
- Аудару ставкасы минималды болуы қажет, өйткені ол экономиканың дамуын ынталандырады, салық салу механизмі максималды және қарапайым болуы қажет; салықтарды төлеу үшін психологиялық қалау болуы керек.
Салық жүйесінің кемшіліктерінің салық заңдарын қабылдау алдында, назар аудару қажет. Бұл және көп мөлшердегі субъектілердің жалпы сомасының кірісі салық төлемдерінің бюджетке төлеуге мәжбүрлі болып отыр. Ең көп тартымды бөлігі коммерциялық салалар болып отыр, өйткені мұнда қаржы айналымының жылдамдық мүмкіншілігі көп. Бір ақ бұл жерде тұрақсыз қаржы- несие жағдайында салықтар, банкротқа ұшырау мүмкіншіліетерін жоғарылатады, кәсіпорындарды көлеңкелі итермелейді. Осылайша салық жүйесі көлеңкелі операциялардың өсуінің негізі болып табылады. Нәтижесінде жоспарланған бюджет түсімдері уақтылы және толық жиналмайды.
Әр кәсіпорын жетекшісі және кәсіпкерлік алдында таңдау тұрады: Олар салықтарды төлеп, өздерін банкротқа душар ету немесе барлығын жояды және өмір сүруді жалғастырады.
Көлеңкелі операцияларда, оған қатысушылар арақатынасы, әсіресе шиеленіскен жағдайларда заңсыз әдістер мен жүзеге асады, бұл ұйымдасқан қылмыстың дамуы үшін қоректену ортасы болып табылады. Қазіргі уақытта бұл қиыншылықтар қоғам үшін қатерлі әлеуметтік базасын күнделікті өсуіне спираль тектес баға өсімі ықпал етіп отыр. Сонымен қатар, ол макроэкономикалық келеңсіз жағдайлар және салық саясаты кемшіліктерінің нәтижесі. Сондықтанда салық саясаты реформасының жағдайы жақсару үшін экономикалық қиыншылықтарының өзектілігін шешуге көмектесетін көп жұмыстар атқару қажет.
Қазіргі заманғы салық заңына сәйкес жұмыс істеген жеті жылдың ішінде Қазақстанда салық мәдениетнің негізі толығымен қаланды деп ойламын осы жылдар ішінде оның белгілі бір дәстүрі, тілі, түсінігі мен технологиясы қалыптасты. Жұмыс жүргізудің принциптері мен әдістері жетілдіріліп, салық рәсімдері автоматтандырылды, жаңа Салық кодексі қолданысқа енді. Бұдан Қазақстан Республикасында салық саласы тұтас бір жүйе ретінде қалыптасты деп айта аламыз. Елімізде салық мәдениетінің қалыптасқандығын және оның жетіліп келе жатқандығын осыдан ақ анғаруға болады.
- Салық саясатының негізін құруда, оның мәні етуі керек.
- Аудару ставкасы минималды болуы қажет, өйткені ол экономиканың дамуын ынталандырады, салық салу механизмі максималды және қарапайым болуы қажет; салықтарды төлеу үшін психологиялық қалау болуы керек.
Салық жүйесінің кемшіліктерінің салық заңдарын қабылдау алдында, назар аудару қажет. Бұл және көп мөлшердегі субъектілердің жалпы сомасының кірісі салық төлемдерінің бюджетке төлеуге мәжбүрлі болып отыр. Ең көп тартымды бөлігі коммерциялық салалар болып отыр, өйткені мұнда қаржы айналымының жылдамдық мүмкіншілігі көп. Бір ақ бұл жерде тұрақсыз қаржы- несие жағдайында салықтар, банкротқа ұшырау мүмкіншіліетерін жоғарылатады, кәсіпорындарды көлеңкелі итермелейді. Осылайша салық жүйесі көлеңкелі операциялардың өсуінің негізі болып табылады. Нәтижесінде жоспарланған бюджет түсімдері уақтылы және толық жиналмайды.
Әр кәсіпорын жетекшісі және кәсіпкерлік алдында таңдау тұрады: Олар салықтарды төлеп, өздерін банкротқа душар ету немесе барлығын жояды және өмір сүруді жалғастырады.
Көлеңкелі операцияларда, оған қатысушылар арақатынасы, әсіресе шиеленіскен жағдайларда заңсыз әдістер мен жүзеге асады, бұл ұйымдасқан қылмыстың дамуы үшін қоректену ортасы болып табылады. Қазіргі уақытта бұл қиыншылықтар қоғам үшін қатерлі әлеуметтік базасын күнделікті өсуіне спираль тектес баға өсімі ықпал етіп отыр. Сонымен қатар, ол макроэкономикалық келеңсіз жағдайлар және салық саясаты кемшіліктерінің нәтижесі. Сондықтанда салық саясаты реформасының жағдайы жақсару үшін экономикалық қиыншылықтарының өзектілігін шешуге көмектесетін көп жұмыстар атқару қажет.
Қазіргі заманғы салық заңына сәйкес жұмыс істеген жеті жылдың ішінде Қазақстанда салық мәдениетнің негізі толығымен қаланды деп ойламын осы жылдар ішінде оның белгілі бір дәстүрі, тілі, түсінігі мен технологиясы қалыптасты. Жұмыс жүргізудің принциптері мен әдістері жетілдіріліп, салық рәсімдері автоматтандырылды, жаңа Салық кодексі қолданысқа енді. Бұдан Қазақстан Республикасында салық саласы тұтас бір жүйе ретінде қалыптасты деп айта аламыз. Елімізде салық мәдениетінің қалыптасқандығын және оның жетіліп келе жатқандығын осыдан ақ анғаруға болады.
1. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар
Алматы-1997ж.
2. Күлжабаева М.Т., Ермекбаева Б.Ж. Жергілікті салықтар мен
алымдар Алматы 1998ж.
3. Қазақстан Республикасының салық кодексі.
4. Худьяков А.И. Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятия, элементы,
установление, виды Алматы 1998ж.
5. Ержанова С.М. Налогообложение юридических лиц в
Казахстане Алматы 1997ж.
6. Болотин А. Бюджеттің берекесін кіргізетін салық
(Оңтүстік Қазақстан, 17.12.
Алматы-1997ж.
2. Күлжабаева М.Т., Ермекбаева Б.Ж. Жергілікті салықтар мен
алымдар Алматы 1998ж.
3. Қазақстан Республикасының салық кодексі.
4. Худьяков А.И. Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятия, элементы,
установление, виды Алматы 1998ж.
5. Ержанова С.М. Налогообложение юридических лиц в
Казахстане Алматы 1997ж.
6. Болотин А. Бюджеттің берекесін кіргізетін салық
(Оңтүстік Қазақстан, 17.12.
Мазмұны
Кіріспе
І тарау. Салықтың экономикалық мәні және маңызы.
І.1. Салық салу механизмінің қалыптасу тарихы.
І.2. Салықтың экономикалық мәні, мазмұны және атқаратын қызметтері.
І.3. Салықтардың түрлері, салық салудың негізгі принциптері.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесі: реформалау мәселері және
даму тенденциялары.
ІІ.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қалыптасуы.
ІІ.2. Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмі.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Салық жүйесі – экономиканы реформалаудағы маңызды мәселе. Ол
Қазақстанның экономикалық жағдайының құрамдас бөлігі. Қазіргі кезде
салықтар қоғамның алдында тұрған, маңызды мәселелерді шешуге бағытталған
реформаның кешенді жүйесінің бөлігі болуы тиіс.
- Салық саясатының негізін құруда, оның мәні етуі керек.
- Аудару ставкасы минималды болуы қажет, өйткені ол экономиканың
дамуын ынталандырады, салық салу механизмі максималды және
қарапайым болуы қажет; салықтарды төлеу үшін психологиялық қалау
болуы керек.
Салық жүйесінің кемшіліктерінің салық заңдарын қабылдау алдында,
назар аудару қажет. Бұл және көп мөлшердегі субъектілердің жалпы
сомасының кірісі салық төлемдерінің бюджетке төлеуге мәжбүрлі болып отыр.
Ең көп тартымды бөлігі коммерциялық салалар болып отыр, өйткені мұнда
қаржы айналымының жылдамдық мүмкіншілігі көп. Бір ақ бұл жерде тұрақсыз
қаржы- несие жағдайында салықтар, банкротқа ұшырау мүмкіншіліетерін
жоғарылатады, кәсіпорындарды көлеңкелі итермелейді. Осылайша салық жүйесі
көлеңкелі операциялардың өсуінің негізі болып табылады. Нәтижесінде
жоспарланған бюджет түсімдері уақтылы және толық жиналмайды.
Әр кәсіпорын жетекшісі және кәсіпкерлік алдында таңдау тұрады:
Олар салықтарды төлеп, өздерін банкротқа душар ету немесе барлығын
жояды және өмір сүруді жалғастырады.
Көлеңкелі операцияларда, оған қатысушылар арақатынасы, әсіресе
шиеленіскен жағдайларда заңсыз әдістер мен жүзеге асады, бұл ұйымдасқан
қылмыстың дамуы үшін қоректену ортасы болып табылады. Қазіргі уақытта
бұл қиыншылықтар қоғам үшін қатерлі әлеуметтік базасын күнделікті өсуіне
спираль тектес баға өсімі ықпал етіп отыр. Сонымен қатар, ол
макроэкономикалық келеңсіз жағдайлар және салық саясаты кемшіліктерінің
нәтижесі. Сондықтанда салық саясаты реформасының жағдайы жақсару үшін
экономикалық қиыншылықтарының өзектілігін шешуге көмектесетін көп
жұмыстар атқару қажет.
Қазіргі заманғы салық заңына сәйкес жұмыс істеген жеті жылдың
ішінде Қазақстанда салық мәдениетнің негізі толығымен қаланды деп
ойламын осы жылдар ішінде оның белгілі бір дәстүрі, тілі, түсінігі мен
технологиясы қалыптасты. Жұмыс жүргізудің принциптері мен әдістері
жетілдіріліп, салық рәсімдері автоматтандырылды, жаңа Салық кодексі
қолданысқа енді. Бұдан Қазақстан Республикасында салық саласы тұтас бір
жүйе ретінде қалыптасты деп айта аламыз. Елімізде салық мәдениетінің
қалыптасқандығын және оның жетіліп келе жатқандығын осыдан ақ анғаруға
болады.
І . Салықтың экономикалық мәні және маңызы.
І.1. Салық салу механизмінің қалыптасу тарихы
Салықтың алғашқы шыққан уақытын белгілеу мүмкін емес, салықтың
алғашқы прототиптері адам қауымын басқару формасын алғашқы рет
қалыптасқаннан басталады.
Алғашқы қауымдық тұрмыста-ақ адамдарды басқару қажеттілігі
туындады, өйткені адамдар өз жауынан қорғалуға, құтылу үшін тармақтарды
сақтау және жинау үшін руларды басқаратын басшы керек болады. Әрине
ондай адамдар қоғамда жасаған қызметті үшін құн алу керек еді. Оларды
асырауға кеткен шығынның орын толтыру үшін салық алынды.
Осы тұрғыда салық түрлері ұзақ уақыт өмір сүрді. Рессей салық
жүйесінің қалыптасуы туралы ғылыми еңбек жазған декабрист Н.И. Тургенев
1818 жылы “Салық-мемлекет және қоғамның мақсатына қол жеткізуге арналған
құрам, яғни одан өзін қоғамға және мемлекет мақсатына жетуге ұмытылуы,
қоғамға біріккен адамдар, үкіметтінің жоғарғы билігін мойындауынан, оған
салық төлеуге міндетті еді„. – деп жазды.
Өте ұзақ уақыт адамдар салықты обьективтік мұқтаждық деп түсінді. ХV
ғасырдан бастап, ғалымдардың ақша қатынасын зертегеннен, сонымен қатар
мемлекеттің экономикалық негізі және экономикалық қызметтін зерттегеннен
бастап, салық туралы түсініктер пайда болды.
Мемлекеттің ақшалай қатынастың қиыншылықтарымен ғылым, “қаржы” деген
атау алды. Бұл термин латынның “Fіnans”-ақшалай төлем деген мағына берді.
Сол уақыттардағы мемлекеттің кірісін салық құрады. Салықты зерттеу туралы
көптеген арнайы жұмыстар пайда болды. Оның ішінде атақты кардинал А.
Ришельенің еңбегі назар аудартты, оның еңбегі “Саяси мұра ” деп аталды. А.
Ришелье - “Мемлекеттің жинаған ақшасы мақсатсыз жұмсалмауы қажет және
мүлікке үлкен зиян келтірмеуі тиіс. Сондай-ақ мемлекет келіспесе, оны
шектен тыс төмендетуі тиіс”. – деп жазды.
Сол уақытта А. Монкретьен салық туралы реформаға жақындай түсті,
мемлекет қызығушылығынан тыс емес, ал халықшаруашылығы және салық
төлеушілер қызығушылығынан туды. А. Монкретьен алғашқы рет мүлікті
кадастрге сүйене отырып кіріс салығы формасын енгізді.
XVІІ ғасырда салық теориясын зерттеу салық саясатын да тетеңдетіледі. У.
Петти А. Монкретьеннің тілгерілеуі туралы ойын дамыта отырып, олардың
тәуелділігі тек салықта емес, сонымен қатар салық жүйесінде деп түсінді. Ол
“ мемлекет тағының көп бөлігін халық төлем, оның ішінде мүлкімен және
байлығымен толтырулы қажет”- деп санады. У. Петтидің “салық теорясына
жүйелік жақындық байқалды және салық салу механизімін зерттеуі”.
Салықты тек қана қарапайым халықтың төлеуі туралы, және өзгелер
төлемесін деген міндетті тек салық еңбегінде көрінді. Салық төлеушілер
субьектісі жерді пайдаланушылардың жер жолына, ауылшаруашылығы өніміне
шығарылмайтын қаржының орнын толтыру мақсатында салық алыну қажет. У.Петти
“жер салығы теңдік емес жолмен алынған тұтыну акцизі” – деп жазды.
Меркантилизм дәуіріндегі салық туралы зерттеулерге келетін болсақ Х.
Юсти менг С. Воблана еңбектерін атап айтқан жөн. Х. Юсти алғашқы рет салық
салу принциптерін қалыптастыруды, және тиімді салықтар қатарына ол
мыналарды жатқызды:
1) салық төлеуге қабілетті жұмысшыларды:
2) тең құқыларды:
3) жалгерлер мен мемлекеттің қузырына нұқсан келтірмейтіндер:
4) салық алуға қолайлы:
5) берілген мемлекеттегі басқару және эканомикасына тиімділікке жарамды.
С. Воблан салықтың жалпы теорясын жасады, ол бойынша кіріс пен меншіктің 10
%-тің салыққа тиесілі еді. Бұл салық “түрі” ”патша ондығы”деген ат алды.
“Патшалық ондық” мыналардан жиналады:
1) жер:
2) меншіктік кіріс:
3) жанама төлем:
4) тұзды төлем.
Бұл кірістердің барлығы бір-бірінен тығыз байланысты болды.
Меркайтелистік ілімнің тұжырымына сәйкес, физократтар салықты тікелей
және жанама деп қалыптастырды.
Физиократтар тікелей салық есебінде тек жер салығын алды. XVІІ ғасырдың
соңында – XІX ғасыр басында мемлекеттік кіріс теориясы концепциясының
негізінде мемлекеттік қызметтің төлемі ретінде салық құралды.
Салық теориясының түсім дамуында классикалық қаржы мектептерінің
пайда болуы қаралды, оның түп нұсқасында саяси экономиканың классикалық
түрі байқалды. Бұл кезеңдегі қаржы мазмұндамасын ең көп ықпал еткені, бұл
А. Смиттің (1776) “Табиғат пен халық байлығының дәлелді зерттеулері” атты
кітабі болды.
Дамыған елдерде әлі күнге дейін Адам Смиттің жасаған төрт ережесі
қолданылуда. Оларға келетін болсақ:
1. Үкімет халқы өз жазбашаларына қарай үкіметтің кіріс бөлігіне
көмектесілері қажет. Бұл ереженің сақталуы немесе сақталмауы,
төлемге деген теңдікке немесе теңсіздікке алып келеді.
2. Салықты әрбір адам міндетті түрде төлеуі тиіс. Төлеу уақыты, төлеу
әдісі, мөлшері- төлеушіге немесе басқа адамдарға белгілі болуы
тиіс. Әрбір салық төлеуші салық жинаушыға оған сый немесе қорқыту
арқылы талап етілген ақша есебінде емес, өз орнымен берулері
қажет. Әрбір тұрғын салық төлеуі қажет, төлемеген жағдайда оған
қарап қатаң шара қолданылуы мүмкін.
3. Әрбір салық, салық төлеушіге қолайлы уақытта салық салынуы қажет.
4. Әр салық түрі мемлекет қалтасына келіп түсетіндей етіп
ойластырылуы қажет. Халықтың мемлекет қазынасына әкелгеннен басқа
қалтасынан аз мөлшерде келесі түрлермен алынады:
- біріншіден: бұл ерте адамдардың кәсібіне және өмір сүру дәрежесіне
едәуір әсер етуі мүмкін;
- екіншіден: салық жинаушы шенеуніктердің айлығынан жиналған салықтаң
ө кетуі мүмкін;
- үшіншіден: салық төлемеген адамдардың мүлкін тартып алып немесе
конфискация жасауда салық демеушілердің күрт төмендеуі мүмкін;
- төртіншіден: үйге қайта-қайта баруы оларды қолайсыз жағдайға
түсіруі мүмкін.
Адам Смит жалақыға деген тікелей салық жүйесін енгізді.
Жалақылары өседі, ал жұмыс берулері өз үкіметінің бағасының артуына
ықпал етеді. Мұндай салықтың түрінде үкіметте болған саясат нәтижесі
өнеркәсіптің құлдырауына, кедейлердің жұмысының және еңбек пен жер, жер
өнімінің жылдық көрсеткішінің қысқаруымен көрінеді.
Адам Смиттің салық салу теориясына берілген ойларын ХVІІІ ғасыр
соңындағы және ХІХ ғасыр басындағы экономистер қайтадан зерттеу жасады.
Маңызды теориялық мәселелер Давид Рикардоның (салық салу және саяси
экономияның басы), Н.И.Тургеневтің (”салық теориясының қабілеті”),
Ж.М.Сисмондинің (”саяси экономияның жаңа бастамасы” алтыншы кітабі ”)
еңбектерінде көрсетіледі.
ХІХ ғасыр екінші жартысы салық ғылымның жоғарылау уақыты болды. Салық
теориясының осы кезеңдегі қаралған негізгі мәселелері болып, пропорция және
прогрессивті салықтың ілгерілеуі және тікелей және жанама салықтың
арақатынасы табылды.
ХІХ ғасыр бірінші жартысындағы салық тек мемлекеттік қызметке
төленеді тұжырымдамасы өзгереді. Салық алғашқы рет кедей халықтың жағдайын
жақсарту мақсатында алынады. Салық теориясына көптеген өзгерістерді
әлеументтік-саяси мектепті жақтаушы, атақты неміс экономисті А. Вагнер
енгізді. Оның еңбектерін сол кездегі қаржы әдебиетін жақтағандығын атап өту
керек. Салық саясаты жүйесінде А. Вагнер материализм көзқарасымен
ерекшеленеді. Ол төлемнің әлеументтік тиімді жағын көп айтты.
Қазіргі күндер А. Вагнердің ұсынған 9 төлем түрі әлі қолданылуда. Ол
оларды 4 топқа сатылады. А. Вагнер бірінші орынға салуды ұйымдастырудың
қаржылық принциптеріне мыналарды жатқызды:
1. Салық салудың жетісуі;
2. Салық салудың икемділігі және ауылшаруашылық принципі;
3. Салық салудың келісімділігінің таңдау көзі;
4. Осындай жүйедегі әртүрлі салықтың дұрыс конбинациясы.
Үшінші топқа А. Вагнер этикалық принциптерді жатқызды:
5. Салық салудың жалпылығы;
6. Теңдік принципі.
Төртінші топ әкімшілік-техникалық ережелерден тұрады:
7. Салық салудың анықталуы;
8. Салық төлеу мүмкіншілігі;
9. Салық төлеуді кейінге қалдырудың максималды қысқартылуы.
Субьективті мектептің түлектері А. Маршалл, Г. Хиггс салық теориясын
сұрақтарын сұраныс пен ұсыныс жағынан, қарастырды. Бірақ олар салық туралы
ешқандай жаңалық енгізбеді. Осы бағыттың кейбір экономистері математикалық
есептеулер арқылы мұра және сый салығы және кіріс салығына енгізулер
кіргізілді.
Ең қызықтысы, маркссизм класиктерінің айлары болды. К. Маркс пен Ф.
Энгельс салықты әлеументтік революция көз қарасымен болжады. Сондай-ақ
салық теориясының маңызды сұрақтары, пропорциялық және прогрессивті салық,
тікелей және жанама салықты қолдану буржуазияға қарсы күрес деп қаралды.
Егердемократтар пропорциялық салықты ұсынса, жұмысшылар прогрессивтік
салықты сұраулары қажет’’ - деп жазды.
К. Маркс жанама салықты пролетариятты тонау үшін буржуазияны енгізген
салық түрі деп қрады. Сондықтан К. Маркс пен Ф. Энгельс жанама салық салуды
алып тастауды ұсынды.
Капиталистік экономиканы талдай отырып, К. Маркс салықтың
экономикаға әсері туралы өте маңыды болжам жасады. К. Маркс пен Ф.Энгельс
салық және басқа да салық институттарына қайта қарай отырып, соңынан
мемлекет басқаруы реттінде салыққа болымсыз көзқараспен қарады.
“Әлеументтік революциядан кейінгі күнде” тақырыбында К. Каутксий
салықтың жоғарлаған сайын, заңға қарамастан салық төлеушілер қаша бастайды.
Егер біз мүлік табысын жоғарлата алсақ, біз бәрібір салықты шыңына жете
алмаймыз. Салық кіріс пен мүлікті кессе, капиталистер мемлекеттен қашып
кеткн болар еді. Мемлекет сонда кіріс және мүлік салығымен күн көрер еді,
бірақ табыссыз және мүліксіз өмір сүрер еді. Сондықтан осы күндері саяси
мүмкіндік болғанмен шекарасынан өтпеуіміз қажет – деп жазды.
Бұл ай кейіннен атақты американ экономисті А. Лаффердің еңбегімен
даму алады. Салық теориясындағы бұндай құбылыстар жиі орын алады.
ХХ ғасырдың 30-шы жылдарына дейін орын алды. 19291933 жылдардағы ірі
капиталистік мемлекеттердегі ұлы дағдарыстан кейін, экономикны дамыту да
үлкен жаңа кезең басталды, бұнда жаңа экономикалық бұтақ қарайды. Көп
экономистер мемлекетпен экономиканың қатынасын қайта қарап және оның
экономикасын дамытуға үлкен құқы барын көрсетті. Экономиканы
қалыптастырудың тиімді құралдардың бірі салық болды.
Салықты қалыптастыруды көптеген еңбектер пайда болды. Біздің
жүжылдықта қаралып отырған өте маңызды кезеңдерінің түрі салықтың нарыққа
әсер етуіне ара қатынасы.
Экономиканы әсер етудегі құралдардың бірі салық деп алғаш рет ұсынған
ғалым Д.Кейнс болды, ол өзінің “Жұмыспен қамту және ақша проценті теориясы”
кітабында осы ұсынысын көрсетті. Д.Кейнс мемлекет төлеу қабілеті сұранысы
мен өнім өндірісінің ұлғаюының дамуына әсер етеді деді. Өйткені тұтынушы
сұранысы өнімнің өтуіне көмектесе алмаса, оның жетіспеушілігінің орнын
инвестициямен толтыруға болады. Инвестицияның әрбір өкілі кіріс пен жұмысқа
қамтудың өсіміне алып келеді, ол кірістің өсімі жұмыспен қамтудың өсіміне
алып келеді. Сондай-ақ Д.Кейнс экономикалық өсуді салық көмегімен арттыруға
болады деп тұжырымдады.
Кейнстен кейін Батыстың барлық қайраткер экономистері салықтың
экономикаға әсерін зерттеп, сол арқылы салықтың түсінігінің артуымен
экономикалық циклді тегістеу инвестицияны дамыту, өндіріс құлдырауын
топтауға болатындығын дәлелдейді. Керемет салық құрылымы және адамдардың
инфляция мен шарықтау кееңде тұтыну шығынына алып келмейтіндігін, дағдарыс
пен дефляция кезінде мадақтауға кепілдік жасады.
“Американдық атақты экономист П.Самуэльсон инвестиция мен тұтынуға
жұмсалған және ұсыныстар инвекциялық жаралыс жасайды, фискальды және қаржы-
ақша саясаттың мақсаты бөліністі толтыру және бағаның тұрақтануы мен үлкен
жұмыспен қамту болып табылдаы. Фискальды саясаттың қаруы салық салу мен
мемлекеттік шығыс”.
П.Самуэльсон тұрақты антициклді фискальды саясатты жүргізуді ұсынды
және оның мемлекетте салық салу саяси мемлекеттік шығынды жүргізудің
мынандай түрлерімен:
1.Экономикалық циклдік шайқалыспен өшіруге көмектесуі.
2.Дамушы экономиканы қолдауға және инфекция мен дерляцияны еркін
жүргізу - деп түсінді. Экономикалық
өсімнің концепцияларында салықтың басты рөлі көрінеді.
В. Витманның ойынша "салық салу арқылы мемлекет қоғамдық өнімнің
өсуіне, техникалық ілгерлеуге салықты жоғарлату мен төмендету арқылы ықпал
етеді, экономиканың дамуын тездетеді немесе баяулатады және осы жолмен
өсуге ықпал жасайды. Атап кету керек салық салудың қазіргі кезеңдегі басты
мақсаты экономикалық өсудің жоғарғы және тұрақты деңгейіне жету".
Қазіргі кезеңдегі салық концепциясының негізін кейнсиандық ахуал
құрайды, мемлекетті реттеудің әртүрлі варианттарына ұсынады, өндіріс көлемі
мен төлеу қызметі сұранысы арасындағы теңділікке жетуге ұйымдастырады.
Бағыты мен концепциясына қарай олар "органикалық және басқа да салық
жүйесі" атауларын алады, сол арқылы олар фискальды және экономикалық
саясатқа ие.
Үкіметтің орындап тұрған басты мақсаты оның концепцияларының бірін
талдау қиын, сонымен қатар, керектігін табу ғана емес және соның механизмін
қалыптастыру қажет, осы арқылы салық "экономикаға тиімді әсер ету, қоғамды
жұмсау" жікке бөлу заты, халықтың кейбір қабаттарының әлеуметтік
қаржылауының заты болып табылады.
Италяндық экономист В.Паретто алғаш рет кедейлер мен байлар арасындағы
ұлттық табысты тең көлемде бөлудің қиыншылығын шешуге ұмтылыс жасады және
осы процесте салықтардың орындарын көрсеткісі келеді. Сол арқылы салықтар
байлықты бөлуге әсер ете алмайды деп мынадай қорытынды шығарды: "табысты
тең көлемде бөлу тенденциясы салық салудың әлеуметтік және саяси
институттарынан тыс". Бірақ келесі тәжірибелер бұны теріске шығарды.
Кірісті байлар мен кедейлер арасындағы бөлудің қиыншылықтарын
қарастырған, біздің заманымыздың экономистері П.Самуэльсон, К.Ваулминг, Дж.
Бэлбрейт, Э.Хайсен салыққа ерекше роль берді.
1.2. Салықтың экономикалық мәні және мазмұны, атқаратын қызметтері.
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар - шаруашылық
жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы
мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын
экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржылық қатынастарының бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ, шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін үлесіне
жинақтар, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашанда болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты қаржы
көзі.
Мемлекет салықты экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикаық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей
қатысты. Салықтың мынандай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік;
- фискальдық;
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негігі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттушілік қызметі салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтың реттеудің ең басты мақсаты-өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтың реттік тетіктері тек жаңа өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды.
Салық саясаты шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші
кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтың реттеу
тетіктерін тиімді қызмет атқаруы үшін, олардың басқа да экономикалық
тетіктері мен тығыз байланыста болуы қажет. Салықты реттеуде салық
ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі ғылыми
негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалары кәсіпкерлердің ынтасын
төмендетіп, өндірістің қарқын бәсеңдетеді, ол шекттен тыс мөлшермен
қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің
төмендеуіне және мемлекет бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы
сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы тағы бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады;
а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-тен асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50%-ті аралығында
болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
б) егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40%-ті аралығында
болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі-фискальдық (функциясы) арқылы мемлекет
бюджетін кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі,
салықтар мемлекет бюджетінің кірісі топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-
қорғаныс т.б. да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекеттің көлемі жеке жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды.
Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі
өніміндегі салықтардың үлес салмағы 40%-тен көбірек болып отыр. Бұл
экономикасы дамыған басқа елдерден әлде қайда жоғары. Еліміздегі мемлекет
мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдаланаотырып, еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған болатын.
Оған тоқталмай, енді салықтарды топтастыру туралы айтып өтеміз.
Салықтардың мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолдануына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады. Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы,
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
- көлік құралдарына салынатын салық жанама салықтар тікелей емес,
жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы алынып отыратын салық
түрі.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
- баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес, сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді.
Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде
оны бюджетке сатушы аударады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатқа
жұмсалады.
Жалпы салыққа жататын салықтар заңды және жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер, т.б.
Арнайы салықтар бюджетке түскеннен соң, алдын ала белгіленген
міндеттер бойынша нақтылық шараларға жұмсалынады. Мысалы, көлік құралдарына
салынатын салық. Бұл салықтар жол қорын құрауға жұмсалады.
Салықты алатын алатын және салыққа иелік органдардың ерекшеліктеріне
қарай салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мына салықтар жатады:
1) заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық;
3) акциздер;
4) бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1) жер салығы;
2) заңды және жеке тұлғалардың мүлігіне салынатын салық;
3) көлік құралдарына салынатын салық;
4) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке және заңды тұлғаларды
тіркелгені үшін алынатын алым;
5) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқы үшін алынатын алымдар;
6) аукционда сатудан алынатын алым.
1.3. Салықтардың түрлері, салық салудың негізгі принциптері.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына
салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер
салығы, мүлік салығы, т.б.
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушу ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді.
Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және
акциздер жатады. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар
нақтылы және дербес салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеуінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай салынады.
Оларға салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздармен жүргізілетін
операцияларға салынатын салынатын салықтар жатады. Дербес салықтыр салық
төлеуінің салық төлейтін объектісінен алынатын табысының мөлшеріне
байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғаларда алынатын табыс салығы
жатады.
Салық жүйесінде басты орында салықтардың түрлері алатыны сөзсіз, жаңа
салық жүйесі бойынша Қазақстан Республикасы салықтар жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау. Салықтың экономикалық мәні және маңызы.
І.1. Салық салу механизмінің қалыптасу тарихы.
І.2. Салықтың экономикалық мәні, мазмұны және атқаратын қызметтері.
І.3. Салықтардың түрлері, салық салудың негізгі принциптері.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасының салық жүйесі: реформалау мәселері және
даму тенденциялары.
ІІ.1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қалыптасуы.
ІІ.2. Қазақстан Республикасындағы салық салу механизмі.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Салық жүйесі – экономиканы реформалаудағы маңызды мәселе. Ол
Қазақстанның экономикалық жағдайының құрамдас бөлігі. Қазіргі кезде
салықтар қоғамның алдында тұрған, маңызды мәселелерді шешуге бағытталған
реформаның кешенді жүйесінің бөлігі болуы тиіс.
- Салық саясатының негізін құруда, оның мәні етуі керек.
- Аудару ставкасы минималды болуы қажет, өйткені ол экономиканың
дамуын ынталандырады, салық салу механизмі максималды және
қарапайым болуы қажет; салықтарды төлеу үшін психологиялық қалау
болуы керек.
Салық жүйесінің кемшіліктерінің салық заңдарын қабылдау алдында,
назар аудару қажет. Бұл және көп мөлшердегі субъектілердің жалпы
сомасының кірісі салық төлемдерінің бюджетке төлеуге мәжбүрлі болып отыр.
Ең көп тартымды бөлігі коммерциялық салалар болып отыр, өйткені мұнда
қаржы айналымының жылдамдық мүмкіншілігі көп. Бір ақ бұл жерде тұрақсыз
қаржы- несие жағдайында салықтар, банкротқа ұшырау мүмкіншіліетерін
жоғарылатады, кәсіпорындарды көлеңкелі итермелейді. Осылайша салық жүйесі
көлеңкелі операциялардың өсуінің негізі болып табылады. Нәтижесінде
жоспарланған бюджет түсімдері уақтылы және толық жиналмайды.
Әр кәсіпорын жетекшісі және кәсіпкерлік алдында таңдау тұрады:
Олар салықтарды төлеп, өздерін банкротқа душар ету немесе барлығын
жояды және өмір сүруді жалғастырады.
Көлеңкелі операцияларда, оған қатысушылар арақатынасы, әсіресе
шиеленіскен жағдайларда заңсыз әдістер мен жүзеге асады, бұл ұйымдасқан
қылмыстың дамуы үшін қоректену ортасы болып табылады. Қазіргі уақытта
бұл қиыншылықтар қоғам үшін қатерлі әлеуметтік базасын күнделікті өсуіне
спираль тектес баға өсімі ықпал етіп отыр. Сонымен қатар, ол
макроэкономикалық келеңсіз жағдайлар және салық саясаты кемшіліктерінің
нәтижесі. Сондықтанда салық саясаты реформасының жағдайы жақсару үшін
экономикалық қиыншылықтарының өзектілігін шешуге көмектесетін көп
жұмыстар атқару қажет.
Қазіргі заманғы салық заңына сәйкес жұмыс істеген жеті жылдың
ішінде Қазақстанда салық мәдениетнің негізі толығымен қаланды деп
ойламын осы жылдар ішінде оның белгілі бір дәстүрі, тілі, түсінігі мен
технологиясы қалыптасты. Жұмыс жүргізудің принциптері мен әдістері
жетілдіріліп, салық рәсімдері автоматтандырылды, жаңа Салық кодексі
қолданысқа енді. Бұдан Қазақстан Республикасында салық саласы тұтас бір
жүйе ретінде қалыптасты деп айта аламыз. Елімізде салық мәдениетінің
қалыптасқандығын және оның жетіліп келе жатқандығын осыдан ақ анғаруға
болады.
І . Салықтың экономикалық мәні және маңызы.
І.1. Салық салу механизмінің қалыптасу тарихы
Салықтың алғашқы шыққан уақытын белгілеу мүмкін емес, салықтың
алғашқы прототиптері адам қауымын басқару формасын алғашқы рет
қалыптасқаннан басталады.
Алғашқы қауымдық тұрмыста-ақ адамдарды басқару қажеттілігі
туындады, өйткені адамдар өз жауынан қорғалуға, құтылу үшін тармақтарды
сақтау және жинау үшін руларды басқаратын басшы керек болады. Әрине
ондай адамдар қоғамда жасаған қызметті үшін құн алу керек еді. Оларды
асырауға кеткен шығынның орын толтыру үшін салық алынды.
Осы тұрғыда салық түрлері ұзақ уақыт өмір сүрді. Рессей салық
жүйесінің қалыптасуы туралы ғылыми еңбек жазған декабрист Н.И. Тургенев
1818 жылы “Салық-мемлекет және қоғамның мақсатына қол жеткізуге арналған
құрам, яғни одан өзін қоғамға және мемлекет мақсатына жетуге ұмытылуы,
қоғамға біріккен адамдар, үкіметтінің жоғарғы билігін мойындауынан, оған
салық төлеуге міндетті еді„. – деп жазды.
Өте ұзақ уақыт адамдар салықты обьективтік мұқтаждық деп түсінді. ХV
ғасырдан бастап, ғалымдардың ақша қатынасын зертегеннен, сонымен қатар
мемлекеттің экономикалық негізі және экономикалық қызметтін зерттегеннен
бастап, салық туралы түсініктер пайда болды.
Мемлекеттің ақшалай қатынастың қиыншылықтарымен ғылым, “қаржы” деген
атау алды. Бұл термин латынның “Fіnans”-ақшалай төлем деген мағына берді.
Сол уақыттардағы мемлекеттің кірісін салық құрады. Салықты зерттеу туралы
көптеген арнайы жұмыстар пайда болды. Оның ішінде атақты кардинал А.
Ришельенің еңбегі назар аудартты, оның еңбегі “Саяси мұра ” деп аталды. А.
Ришелье - “Мемлекеттің жинаған ақшасы мақсатсыз жұмсалмауы қажет және
мүлікке үлкен зиян келтірмеуі тиіс. Сондай-ақ мемлекет келіспесе, оны
шектен тыс төмендетуі тиіс”. – деп жазды.
Сол уақытта А. Монкретьен салық туралы реформаға жақындай түсті,
мемлекет қызығушылығынан тыс емес, ал халықшаруашылығы және салық
төлеушілер қызығушылығынан туды. А. Монкретьен алғашқы рет мүлікті
кадастрге сүйене отырып кіріс салығы формасын енгізді.
XVІІ ғасырда салық теориясын зерттеу салық саясатын да тетеңдетіледі. У.
Петти А. Монкретьеннің тілгерілеуі туралы ойын дамыта отырып, олардың
тәуелділігі тек салықта емес, сонымен қатар салық жүйесінде деп түсінді. Ол
“ мемлекет тағының көп бөлігін халық төлем, оның ішінде мүлкімен және
байлығымен толтырулы қажет”- деп санады. У. Петтидің “салық теорясына
жүйелік жақындық байқалды және салық салу механизімін зерттеуі”.
Салықты тек қана қарапайым халықтың төлеуі туралы, және өзгелер
төлемесін деген міндетті тек салық еңбегінде көрінді. Салық төлеушілер
субьектісі жерді пайдаланушылардың жер жолына, ауылшаруашылығы өніміне
шығарылмайтын қаржының орнын толтыру мақсатында салық алыну қажет. У.Петти
“жер салығы теңдік емес жолмен алынған тұтыну акцизі” – деп жазды.
Меркантилизм дәуіріндегі салық туралы зерттеулерге келетін болсақ Х.
Юсти менг С. Воблана еңбектерін атап айтқан жөн. Х. Юсти алғашқы рет салық
салу принциптерін қалыптастыруды, және тиімді салықтар қатарына ол
мыналарды жатқызды:
1) салық төлеуге қабілетті жұмысшыларды:
2) тең құқыларды:
3) жалгерлер мен мемлекеттің қузырына нұқсан келтірмейтіндер:
4) салық алуға қолайлы:
5) берілген мемлекеттегі басқару және эканомикасына тиімділікке жарамды.
С. Воблан салықтың жалпы теорясын жасады, ол бойынша кіріс пен меншіктің 10
%-тің салыққа тиесілі еді. Бұл салық “түрі” ”патша ондығы”деген ат алды.
“Патшалық ондық” мыналардан жиналады:
1) жер:
2) меншіктік кіріс:
3) жанама төлем:
4) тұзды төлем.
Бұл кірістердің барлығы бір-бірінен тығыз байланысты болды.
Меркайтелистік ілімнің тұжырымына сәйкес, физократтар салықты тікелей
және жанама деп қалыптастырды.
Физиократтар тікелей салық есебінде тек жер салығын алды. XVІІ ғасырдың
соңында – XІX ғасыр басында мемлекеттік кіріс теориясы концепциясының
негізінде мемлекеттік қызметтің төлемі ретінде салық құралды.
Салық теориясының түсім дамуында классикалық қаржы мектептерінің
пайда болуы қаралды, оның түп нұсқасында саяси экономиканың классикалық
түрі байқалды. Бұл кезеңдегі қаржы мазмұндамасын ең көп ықпал еткені, бұл
А. Смиттің (1776) “Табиғат пен халық байлығының дәлелді зерттеулері” атты
кітабі болды.
Дамыған елдерде әлі күнге дейін Адам Смиттің жасаған төрт ережесі
қолданылуда. Оларға келетін болсақ:
1. Үкімет халқы өз жазбашаларына қарай үкіметтің кіріс бөлігіне
көмектесілері қажет. Бұл ереженің сақталуы немесе сақталмауы,
төлемге деген теңдікке немесе теңсіздікке алып келеді.
2. Салықты әрбір адам міндетті түрде төлеуі тиіс. Төлеу уақыты, төлеу
әдісі, мөлшері- төлеушіге немесе басқа адамдарға белгілі болуы
тиіс. Әрбір салық төлеуші салық жинаушыға оған сый немесе қорқыту
арқылы талап етілген ақша есебінде емес, өз орнымен берулері
қажет. Әрбір тұрғын салық төлеуі қажет, төлемеген жағдайда оған
қарап қатаң шара қолданылуы мүмкін.
3. Әрбір салық, салық төлеушіге қолайлы уақытта салық салынуы қажет.
4. Әр салық түрі мемлекет қалтасына келіп түсетіндей етіп
ойластырылуы қажет. Халықтың мемлекет қазынасына әкелгеннен басқа
қалтасынан аз мөлшерде келесі түрлермен алынады:
- біріншіден: бұл ерте адамдардың кәсібіне және өмір сүру дәрежесіне
едәуір әсер етуі мүмкін;
- екіншіден: салық жинаушы шенеуніктердің айлығынан жиналған салықтаң
ө кетуі мүмкін;
- үшіншіден: салық төлемеген адамдардың мүлкін тартып алып немесе
конфискация жасауда салық демеушілердің күрт төмендеуі мүмкін;
- төртіншіден: үйге қайта-қайта баруы оларды қолайсыз жағдайға
түсіруі мүмкін.
Адам Смит жалақыға деген тікелей салық жүйесін енгізді.
Жалақылары өседі, ал жұмыс берулері өз үкіметінің бағасының артуына
ықпал етеді. Мұндай салықтың түрінде үкіметте болған саясат нәтижесі
өнеркәсіптің құлдырауына, кедейлердің жұмысының және еңбек пен жер, жер
өнімінің жылдық көрсеткішінің қысқаруымен көрінеді.
Адам Смиттің салық салу теориясына берілген ойларын ХVІІІ ғасыр
соңындағы және ХІХ ғасыр басындағы экономистер қайтадан зерттеу жасады.
Маңызды теориялық мәселелер Давид Рикардоның (салық салу және саяси
экономияның басы), Н.И.Тургеневтің (”салық теориясының қабілеті”),
Ж.М.Сисмондинің (”саяси экономияның жаңа бастамасы” алтыншы кітабі ”)
еңбектерінде көрсетіледі.
ХІХ ғасыр екінші жартысы салық ғылымның жоғарылау уақыты болды. Салық
теориясының осы кезеңдегі қаралған негізгі мәселелері болып, пропорция және
прогрессивті салықтың ілгерілеуі және тікелей және жанама салықтың
арақатынасы табылды.
ХІХ ғасыр бірінші жартысындағы салық тек мемлекеттік қызметке
төленеді тұжырымдамасы өзгереді. Салық алғашқы рет кедей халықтың жағдайын
жақсарту мақсатында алынады. Салық теориясына көптеген өзгерістерді
әлеументтік-саяси мектепті жақтаушы, атақты неміс экономисті А. Вагнер
енгізді. Оның еңбектерін сол кездегі қаржы әдебиетін жақтағандығын атап өту
керек. Салық саясаты жүйесінде А. Вагнер материализм көзқарасымен
ерекшеленеді. Ол төлемнің әлеументтік тиімді жағын көп айтты.
Қазіргі күндер А. Вагнердің ұсынған 9 төлем түрі әлі қолданылуда. Ол
оларды 4 топқа сатылады. А. Вагнер бірінші орынға салуды ұйымдастырудың
қаржылық принциптеріне мыналарды жатқызды:
1. Салық салудың жетісуі;
2. Салық салудың икемділігі және ауылшаруашылық принципі;
3. Салық салудың келісімділігінің таңдау көзі;
4. Осындай жүйедегі әртүрлі салықтың дұрыс конбинациясы.
Үшінші топқа А. Вагнер этикалық принциптерді жатқызды:
5. Салық салудың жалпылығы;
6. Теңдік принципі.
Төртінші топ әкімшілік-техникалық ережелерден тұрады:
7. Салық салудың анықталуы;
8. Салық төлеу мүмкіншілігі;
9. Салық төлеуді кейінге қалдырудың максималды қысқартылуы.
Субьективті мектептің түлектері А. Маршалл, Г. Хиггс салық теориясын
сұрақтарын сұраныс пен ұсыныс жағынан, қарастырды. Бірақ олар салық туралы
ешқандай жаңалық енгізбеді. Осы бағыттың кейбір экономистері математикалық
есептеулер арқылы мұра және сый салығы және кіріс салығына енгізулер
кіргізілді.
Ең қызықтысы, маркссизм класиктерінің айлары болды. К. Маркс пен Ф.
Энгельс салықты әлеументтік революция көз қарасымен болжады. Сондай-ақ
салық теориясының маңызды сұрақтары, пропорциялық және прогрессивті салық,
тікелей және жанама салықты қолдану буржуазияға қарсы күрес деп қаралды.
Егердемократтар пропорциялық салықты ұсынса, жұмысшылар прогрессивтік
салықты сұраулары қажет’’ - деп жазды.
К. Маркс жанама салықты пролетариятты тонау үшін буржуазияны енгізген
салық түрі деп қрады. Сондықтан К. Маркс пен Ф. Энгельс жанама салық салуды
алып тастауды ұсынды.
Капиталистік экономиканы талдай отырып, К. Маркс салықтың
экономикаға әсері туралы өте маңыды болжам жасады. К. Маркс пен Ф.Энгельс
салық және басқа да салық институттарына қайта қарай отырып, соңынан
мемлекет басқаруы реттінде салыққа болымсыз көзқараспен қарады.
“Әлеументтік революциядан кейінгі күнде” тақырыбында К. Каутксий
салықтың жоғарлаған сайын, заңға қарамастан салық төлеушілер қаша бастайды.
Егер біз мүлік табысын жоғарлата алсақ, біз бәрібір салықты шыңына жете
алмаймыз. Салық кіріс пен мүлікті кессе, капиталистер мемлекеттен қашып
кеткн болар еді. Мемлекет сонда кіріс және мүлік салығымен күн көрер еді,
бірақ табыссыз және мүліксіз өмір сүрер еді. Сондықтан осы күндері саяси
мүмкіндік болғанмен шекарасынан өтпеуіміз қажет – деп жазды.
Бұл ай кейіннен атақты американ экономисті А. Лаффердің еңбегімен
даму алады. Салық теориясындағы бұндай құбылыстар жиі орын алады.
ХХ ғасырдың 30-шы жылдарына дейін орын алды. 19291933 жылдардағы ірі
капиталистік мемлекеттердегі ұлы дағдарыстан кейін, экономикны дамыту да
үлкен жаңа кезең басталды, бұнда жаңа экономикалық бұтақ қарайды. Көп
экономистер мемлекетпен экономиканың қатынасын қайта қарап және оның
экономикасын дамытуға үлкен құқы барын көрсетті. Экономиканы
қалыптастырудың тиімді құралдардың бірі салық болды.
Салықты қалыптастыруды көптеген еңбектер пайда болды. Біздің
жүжылдықта қаралып отырған өте маңызды кезеңдерінің түрі салықтың нарыққа
әсер етуіне ара қатынасы.
Экономиканы әсер етудегі құралдардың бірі салық деп алғаш рет ұсынған
ғалым Д.Кейнс болды, ол өзінің “Жұмыспен қамту және ақша проценті теориясы”
кітабында осы ұсынысын көрсетті. Д.Кейнс мемлекет төлеу қабілеті сұранысы
мен өнім өндірісінің ұлғаюының дамуына әсер етеді деді. Өйткені тұтынушы
сұранысы өнімнің өтуіне көмектесе алмаса, оның жетіспеушілігінің орнын
инвестициямен толтыруға болады. Инвестицияның әрбір өкілі кіріс пен жұмысқа
қамтудың өсіміне алып келеді, ол кірістің өсімі жұмыспен қамтудың өсіміне
алып келеді. Сондай-ақ Д.Кейнс экономикалық өсуді салық көмегімен арттыруға
болады деп тұжырымдады.
Кейнстен кейін Батыстың барлық қайраткер экономистері салықтың
экономикаға әсерін зерттеп, сол арқылы салықтың түсінігінің артуымен
экономикалық циклді тегістеу инвестицияны дамыту, өндіріс құлдырауын
топтауға болатындығын дәлелдейді. Керемет салық құрылымы және адамдардың
инфляция мен шарықтау кееңде тұтыну шығынына алып келмейтіндігін, дағдарыс
пен дефляция кезінде мадақтауға кепілдік жасады.
“Американдық атақты экономист П.Самуэльсон инвестиция мен тұтынуға
жұмсалған және ұсыныстар инвекциялық жаралыс жасайды, фискальды және қаржы-
ақша саясаттың мақсаты бөліністі толтыру және бағаның тұрақтануы мен үлкен
жұмыспен қамту болып табылдаы. Фискальды саясаттың қаруы салық салу мен
мемлекеттік шығыс”.
П.Самуэльсон тұрақты антициклді фискальды саясатты жүргізуді ұсынды
және оның мемлекетте салық салу саяси мемлекеттік шығынды жүргізудің
мынандай түрлерімен:
1.Экономикалық циклдік шайқалыспен өшіруге көмектесуі.
2.Дамушы экономиканы қолдауға және инфекция мен дерляцияны еркін
жүргізу - деп түсінді. Экономикалық
өсімнің концепцияларында салықтың басты рөлі көрінеді.
В. Витманның ойынша "салық салу арқылы мемлекет қоғамдық өнімнің
өсуіне, техникалық ілгерлеуге салықты жоғарлату мен төмендету арқылы ықпал
етеді, экономиканың дамуын тездетеді немесе баяулатады және осы жолмен
өсуге ықпал жасайды. Атап кету керек салық салудың қазіргі кезеңдегі басты
мақсаты экономикалық өсудің жоғарғы және тұрақты деңгейіне жету".
Қазіргі кезеңдегі салық концепциясының негізін кейнсиандық ахуал
құрайды, мемлекетті реттеудің әртүрлі варианттарына ұсынады, өндіріс көлемі
мен төлеу қызметі сұранысы арасындағы теңділікке жетуге ұйымдастырады.
Бағыты мен концепциясына қарай олар "органикалық және басқа да салық
жүйесі" атауларын алады, сол арқылы олар фискальды және экономикалық
саясатқа ие.
Үкіметтің орындап тұрған басты мақсаты оның концепцияларының бірін
талдау қиын, сонымен қатар, керектігін табу ғана емес және соның механизмін
қалыптастыру қажет, осы арқылы салық "экономикаға тиімді әсер ету, қоғамды
жұмсау" жікке бөлу заты, халықтың кейбір қабаттарының әлеуметтік
қаржылауының заты болып табылады.
Италяндық экономист В.Паретто алғаш рет кедейлер мен байлар арасындағы
ұлттық табысты тең көлемде бөлудің қиыншылығын шешуге ұмтылыс жасады және
осы процесте салықтардың орындарын көрсеткісі келеді. Сол арқылы салықтар
байлықты бөлуге әсер ете алмайды деп мынадай қорытынды шығарды: "табысты
тең көлемде бөлу тенденциясы салық салудың әлеуметтік және саяси
институттарынан тыс". Бірақ келесі тәжірибелер бұны теріске шығарды.
Кірісті байлар мен кедейлер арасындағы бөлудің қиыншылықтарын
қарастырған, біздің заманымыздың экономистері П.Самуэльсон, К.Ваулминг, Дж.
Бэлбрейт, Э.Хайсен салыққа ерекше роль берді.
1.2. Салықтың экономикалық мәні және мазмұны, атқаратын қызметтері.
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар - шаруашылық
жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы
мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын
экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржылық қатынастарының бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ, шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін үлесіне
жинақтар, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашанда болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты қаржы
көзі.
Мемлекет салықты экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикаық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей
қатысты. Салықтың мынандай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік;
- фискальдық;
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негігі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттушілік қызметі салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтың реттеудің ең басты мақсаты-өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтың реттік тетіктері тек жаңа өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды.
Салық саясаты шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші
кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтың реттеу
тетіктерін тиімді қызмет атқаруы үшін, олардың басқа да экономикалық
тетіктері мен тығыз байланыста болуы қажет. Салықты реттеуде салық
ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі ғылыми
негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалары кәсіпкерлердің ынтасын
төмендетіп, өндірістің қарқын бәсеңдетеді, ол шекттен тыс мөлшермен
қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің
төмендеуіне және мемлекет бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы
сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы тағы бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады;
а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-тен асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50%-ті аралығында
болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
б) егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40%-ті аралығында
болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі-фискальдық (функциясы) арқылы мемлекет
бюджетін кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі,
салықтар мемлекет бюджетінің кірісі топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-
қорғаныс т.б. да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекеттің көлемі жеке жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды.
Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі
өніміндегі салықтардың үлес салмағы 40%-тен көбірек болып отыр. Бұл
экономикасы дамыған басқа елдерден әлде қайда жоғары. Еліміздегі мемлекет
мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдаланаотырып, еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған болатын.
Оған тоқталмай, енді салықтарды топтастыру туралы айтып өтеміз.
Салықтардың мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолдануына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады. Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы,
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
- көлік құралдарына салынатын салық жанама салықтар тікелей емес,
жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы алынып отыратын салық
түрі.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
- баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес, сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді.
Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде
оны бюджетке сатушы аударады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатқа
жұмсалады.
Жалпы салыққа жататын салықтар заңды және жеке тұлғалардан алынатын
табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер, т.б.
Арнайы салықтар бюджетке түскеннен соң, алдын ала белгіленген
міндеттер бойынша нақтылық шараларға жұмсалынады. Мысалы, көлік құралдарына
салынатын салық. Бұл салықтар жол қорын құрауға жұмсалады.
Салықты алатын алатын және салыққа иелік органдардың ерекшеліктеріне
қарай салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мына салықтар жатады:
1) заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық;
3) акциздер;
4) бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1) жер салығы;
2) заңды және жеке тұлғалардың мүлігіне салынатын салық;
3) көлік құралдарына салынатын салық;
4) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке және заңды тұлғаларды
тіркелгені үшін алынатын алым;
5) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқы үшін алынатын алымдар;
6) аукционда сатудан алынатын алым.
1.3. Салықтардың түрлері, салық салудың негізгі принциптері.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына
салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер
салығы, мүлік салығы, т.б.
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушу ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді.
Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және
акциздер жатады. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар
нақтылы және дербес салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеуінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай салынады.
Оларға салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздармен жүргізілетін
операцияларға салынатын салынатын салықтар жатады. Дербес салықтыр салық
төлеуінің салық төлейтін объектісінен алынатын табысының мөлшеріне
байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғаларда алынатын табыс салығы
жатады.
Салық жүйесінде басты орында салықтардың түрлері алатыны сөзсіз, жаңа
салық жүйесі бойынша Қазақстан Республикасы салықтар жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz