Шыңғыс ханның жаулап алушылық соғыстары
Кіріспе
Негізгі бөлім.
Шыңғыс ханның жаулап алушылық соғыстары
Қорытынды бөлім.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Негізгі бөлім.
Шыңғыс ханның жаулап алушылық соғыстары
Қорытынды бөлім.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1185 жылы Азиядағы өкімет билігі мен жерді бөлісу үшін керейіт ұлысы Ван ханмен Шыңғыс ханның одақ құру сәті түсті. Олар бірігіп Селенг өзенінің жағалауын мекендеген Меркіт ұлысын талқандады. Бұл жеңісШыңғыс ханның беделін өсіріп, оған билікке таласушы көптеген тайпалармен бірге жалайыр, барлас т. б. қосылды.
1194 жылы Ван ханның інісі Эрке-Хара наймандар-дың әскери көмегіне сүйеніп Ваи ханды ұлыстықтан қуды. Ван хан таңғүттар еліне қашып кетті.
1196 жылы Шыңғыс ханның кемегімен Ван хан Си-ся (Таңғұт) мемлекетінен қайта оралып, өз иеліктерін қолына алды. 1198 жылы Ван ханмен одақтасқан Шыңғыс
хан татар ұлысына жорық жасап, талқандайды. Жорык-тан оралып келе жатқанда Керулен өзенінің жағасын мекендеген татарларға қарсы жорықтан бас тартқан Жүркен таипасын талқандап, басшысын — Иманш хан-ды дарға асады.
Ван хан 1199 жылы наймандарға қарсы жорыкка аттанды. Өз әскерін жинап үлгере алмаған найман ха-ны Бұйрық Алтайға шегініп, яеңіліске үшырайды.
жылы Шыңғыс хан мен Ван хан меркіттер әске-
рін түпкілікгі талқандады.
жылы наймандар, меркіттер, татар тайпалары
Жамуха қүрамында Шыңғыс ханға қарсы үлкен коали-
ция қүрды.
1203 жылы Шыңғыс хан татар ұлысын түпкілікті талқандады. Осы жылы Шыңғыс ханға қарсы екінші коали-ция құрылды — Бүйрық ханның әміріне бағынған най-мандар мен меркіттердің үлкеғ күшімен Шыңғыс ханға қарсы күрес жүргізуге тура ке.гді. Бұл жолы олар со-ғысты жа^ғастырудан бас тартты. Ал монғолдар мен керейіттер арасында қақтығыс тайда болып, наймандардың Диан ханы монғолдар жағына шығып кетті. Керейіт-термен бірінші соғыс Шыңғыс хан үшін сәтсіз болды. Хинганда болған үрыс кезінде ол жеңіліске үшырап, әс-керлерінің жартысы оны тастаг кетті. Шыңғыс Керулен өзенінің аңғарына қоныс аударды. Сол жерде Шыңғыс хан керейіт гайпаларының бас ставкасына шабуыл жасап, үш күн ішінде басып алды.
Некун, Усун деген жерлерде Диан ханның найман жауынгерлер Ван ханды колғг түсіріп, өлтіреді. Осы кезде Шыңғыс ханға бір ғана құдіретті бәсекелес Найман ұлысының билеушісі Диан хан ғана калған еді.
Өзіне қауіп төнгенін сезген Диан хан 1203—1204 жылдардың қысында өзіне керейіттердің, татарлардың қалғанын жинап алады. Сонымен қатар ол Оңғыт ұлысының билеушісі Алағуш Дит Кумысқа елші жіберіп, Шыңғыс ханға қарсы бірігіп соғысуға шақырады. Бірақ Оңғыттың билеушісі бұл талатан бас тартып, Шыңғыс ханға хабарлап қояды. Шыңғыс хан уақыт жіберместен 1204 жылы 45 мың атты әскерн бастап наймандарға жорыққа апанады. Найман хашның қолында 55 мың оскері боладэі.
1194 жылы Ван ханның інісі Эрке-Хара наймандар-дың әскери көмегіне сүйеніп Ваи ханды ұлыстықтан қуды. Ван хан таңғүттар еліне қашып кетті.
1196 жылы Шыңғыс ханның кемегімен Ван хан Си-ся (Таңғұт) мемлекетінен қайта оралып, өз иеліктерін қолына алды. 1198 жылы Ван ханмен одақтасқан Шыңғыс
хан татар ұлысына жорық жасап, талқандайды. Жорык-тан оралып келе жатқанда Керулен өзенінің жағасын мекендеген татарларға қарсы жорықтан бас тартқан Жүркен таипасын талқандап, басшысын — Иманш хан-ды дарға асады.
Ван хан 1199 жылы наймандарға қарсы жорыкка аттанды. Өз әскерін жинап үлгере алмаған найман ха-ны Бұйрық Алтайға шегініп, яеңіліске үшырайды.
жылы Шыңғыс хан мен Ван хан меркіттер әске-
рін түпкілікгі талқандады.
жылы наймандар, меркіттер, татар тайпалары
Жамуха қүрамында Шыңғыс ханға қарсы үлкен коали-
ция қүрды.
1203 жылы Шыңғыс хан татар ұлысын түпкілікті талқандады. Осы жылы Шыңғыс ханға қарсы екінші коали-ция құрылды — Бүйрық ханның әміріне бағынған най-мандар мен меркіттердің үлкеғ күшімен Шыңғыс ханға қарсы күрес жүргізуге тура ке.гді. Бұл жолы олар со-ғысты жа^ғастырудан бас тартты. Ал монғолдар мен керейіттер арасында қақтығыс тайда болып, наймандардың Диан ханы монғолдар жағына шығып кетті. Керейіт-термен бірінші соғыс Шыңғыс хан үшін сәтсіз болды. Хинганда болған үрыс кезінде ол жеңіліске үшырап, әс-керлерінің жартысы оны тастаг кетті. Шыңғыс Керулен өзенінің аңғарына қоныс аударды. Сол жерде Шыңғыс хан керейіт гайпаларының бас ставкасына шабуыл жасап, үш күн ішінде басып алды.
Некун, Усун деген жерлерде Диан ханның найман жауынгерлер Ван ханды колғг түсіріп, өлтіреді. Осы кезде Шыңғыс ханға бір ғана құдіретті бәсекелес Найман ұлысының билеушісі Диан хан ғана калған еді.
Өзіне қауіп төнгенін сезген Диан хан 1203—1204 жылдардың қысында өзіне керейіттердің, татарлардың қалғанын жинап алады. Сонымен қатар ол Оңғыт ұлысының билеушісі Алағуш Дит Кумысқа елші жіберіп, Шыңғыс ханға қарсы бірігіп соғысуға шақырады. Бірақ Оңғыттың билеушісі бұл талатан бас тартып, Шыңғыс ханға хабарлап қояды. Шыңғыс хан уақыт жіберместен 1204 жылы 45 мың атты әскерн бастап наймандарға жорыққа апанады. Найман хашның қолында 55 мың оскері боладэі.
1 Жүсіпұлы М. Ахмет Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы. – Алматы: Ғылым, 1998. – 216 б.
2 Қордабаев Т. Қазақтың тұңғыш лингвист ғалымы // Қазақстан мұғалімі, 1988. – 30 декабрь.
3 Қордабаев Т. Бірі емес, өзі // Қазақстан мұғалімі, 1990. – 20 шілде.
4 Әбсадықов А. Ахмет Байтұрсынұлының әдеби мұралары. – Қостанай, 2003. – 144 б.
5 Виноградов В. В. Русский язык (Грамматическое учение о слове). – Москва: Высшая школа, 1986. – 639 с.
6 Виноградов В. В. Проблемы литературных языков и закономерности их образования и развития. – Москва: Наука, 1967. – 133 с.
2 Қордабаев Т. Қазақтың тұңғыш лингвист ғалымы // Қазақстан мұғалімі, 1988. – 30 декабрь.
3 Қордабаев Т. Бірі емес, өзі // Қазақстан мұғалімі, 1990. – 20 шілде.
4 Әбсадықов А. Ахмет Байтұрсынұлының әдеби мұралары. – Қостанай, 2003. – 144 б.
5 Виноградов В. В. Русский язык (Грамматическое учение о слове). – Москва: Высшая школа, 1986. – 639 с.
6 Виноградов В. В. Проблемы литературных языков и закономерности их образования и развития. – Москва: Наука, 1967. – 133 с.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім.
Шыңғыс ханның жаулап алушылық соғыстары
Қорытынды бөлім.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Шыңғыс ханның жаулап алушылық соғыстары
1185 жылы Азиядағы өкімет билігі мен жерді бөлісу үшін керейіт ұлысы
Ван ханмен Шыңғыс ханның одақ құру сәті түсті. Олар бірігіп Селенг өзенінің
жағалауын мекендеген Меркіт ұлысын талқандады. Бұл жеңісШыңғыс ханның
беделін өсіріп, оған билікке таласушы көптеген тайпалармен бірге жалайыр,
барлас т. б. қосылды.
1194 жылы Ван ханның інісі Эрке-Хара наймандар-дың әскери көмегіне
сүйеніп Ваи ханды ұлыстықтан қуды. Ван хан таңғүттар еліне қашып кетті.
1196 жылы Шыңғыс ханның кемегімен Ван хан Си-ся (Таңғұт) мемлекетінен
қайта оралып, өз иеліктерін қолына алды. 1198 жылы Ван ханмен одақтасқан
Шыңғыс
хан татар ұлысына жорық жасап, талқандайды. Жорык-тан оралып келе
жатқанда Керулен өзенінің жағасын мекендеген татарларға қарсы жорықтан бас
тартқан Жүркен таипасын талқандап, басшысын — Иманш хан-ды дарға асады.
Ван хан 1199 жылы наймандарға қарсы жорыкка аттанды. Өз әскерін жинап
үлгере алмаған найман ха-ны Бұйрық Алтайға шегініп, яеңіліске үшырайды.
жылы Шыңғыс хан мен Ван хан меркіттер әске-
рін түпкілікгі талқандады.
жылы наймандар, меркіттер, татар тайпалары
Жамуха қүрамында Шыңғыс ханға қарсы үлкен коали-
ция қүрды.
1203 жылы Шыңғыс хан татар ұлысын түпкілікті талқандады. Осы жылы
Шыңғыс ханға қарсы екінші коали-ция құрылды — Бүйрық ханның әміріне
бағынған най-мандар мен меркіттердің үлкеғ күшімен Шыңғыс ханға қарсы күрес
жүргізуге тура ке.гді. Бұл жолы олар со-ғысты жа^ғастырудан бас тартты. Ал
монғолдар мен керейіттер арасында қақтығыс тайда болып, наймандардың Диан
ханы монғолдар жағына шығып кетті. Керейіт-термен бірінші соғыс Шыңғыс хан
үшін сәтсіз болды. Хинганда болған үрыс кезінде ол жеңіліске үшырап, әс-
керлерінің жартысы оны тастаг кетті. Шыңғыс Керулен өзенінің аңғарына қоныс
аударды. Сол жерде Шыңғыс хан керейіт гайпаларының бас ставкасына шабуыл
жасап, үш күн ішінде басып алды.
Некун, Усун деген жерлерде Диан ханның найман жауынгерлер Ван ханды
колғг түсіріп, өлтіреді. Осы кезде Шыңғыс ханға бір ғана құдіретті
бәсекелес Найман ұлысының билеушісі Диан хан ғана калған еді.
Өзіне қауіп төнгенін сезген Диан хан 1203—1204 жылдардың қысында өзіне
керейіттердің, татарлардың қалғанын жинап алады. Сонымен қатар ол Оңғыт
ұлысының билеушісі Алағуш Дит Кумысқа елші жіберіп, Шыңғыс ханға қарсы
бірігіп соғысуға шақырады. Бірақ Оңғыттың билеушісі бұл талатан бас тартып,
Шыңғыс ханға хабарлап қояды. Шыңғыс хан уақыт жіберместен 1204 жылы 45 мың
атты әскерн бастап наймандарға жорыққа апанады. Найман хашның қолында 55
мың оскері боладэі. Монғол әскерлер найман әскерін шегін-діреді. Диан хан
соғысқа келмей, Алтайға шегінеді. Бі-рақ- оның ұлы Күшлік соғысуға тәуекел
етеді. Осылай-ша найман әскерлері Орхон өзеіінен жүзіп өтіп, монғол-дармен
үрыс бастайды. Олар монғолдарды тауға дейін ығыстырады. Бірақ оларды
монғолдардың қалған күші қоршауға алады. Күшлікке қашып қүтылудың сәті
түсіп, Диан хан соғыста қаза болады. Наймандардың бір бөлігі Шыңғыс ханға
беріліп, екінші бөлігі соңғы үрыста қырылып кетеді.
Наймандардың, керейіттердің, меркіттердің қалғандары Күшліктің соңынан
ереді. 1206 жылы Найман ха-ны Бүйрық Бұхтарма өзенінің бойында монғолдардан
жеңіліс тауып, соАда өледі.
Наймандарды жаулап алғаннан кейін, Шыңғыс хан әскерін солтүстік пен
батысқа - кішігірім тайпалар мен халықтарды басып алуға жібереді. Оның
міндеті сол жақтағы халықтарды бағындыру және тоқтамай қаш-қан Диан ханның
балаларын үстап әкелу еді. 1205 жылы Сүбедейді әскерімен батысқа жібереді.
Біз бұдан Шыңғыс ханның тез жеңу ғана емес, сонымен бірге жауды мүлдем
талқандау принципін көреміз. Батыс тайпаларды бағындырған соң Шыңғыс хан
Алтайдан Қытай қамалына дейінгі жердің иесі болып шығады. Бүрынғы XI
ғасырдағы монғол-түркі империясына кіретін халықтарды бір мемлекетке
біріктіру, осы мемлекетті қайта орнату - бұл Шыңғыс ханның басты міндеті
еді. Шыңғыс хан 1185-1206 жылдар арасында он екі хандықты бағындырды.)
1192 жылы Шыңғыс хан солонг (корей) тайпаларына қарсы жорыққа шығып,
оларды жеңеді.
Шыңғыс хан әскері 1195 жылы сортогал тайпасын, одан кейін Қара
Тибеттің үш провинциясын басып алады. Сонда Шыңғыс хан әсксрлеріне
сыйлықтар үлестіріп тұрып: Теңғри Хурмузда айтқаны бойынша мен 12 хандықты
бағындырдым, кіші мен үлкен халықтарды бағындырдым, көп адамдарды жинап бір
мемлекетке біріктірдім, осымен үлкен істің көбін істедім. Енді менің
жаныма, денеме тыныштық керек,— дейді.
Темучин құрған мемлекет үлғая бастайды. Ол найман, керейіт меркіт
тайпаларын бағындырып, бірнеше ірі жеңістерге жетті. Табысты өткен соғыстар
нәтижесінде оның жалауы астына адамдар жүздеп, мыңдап жинала бастады.
Темучиннің халық арасында беделі есті. Оның айналасына көптеген монғол
билеушілері жи-налды. Олар Темучинді император етіп сайлауға лайықты деп
тауып, қүрылтай шақырды. Бұл құрылтайға Алтан, Каучар және Сагабек сияқты
дала аристократтары қатысты. Олар қүрылтай атынан Темучинге былай деді:
Біз сенің қолыңа бүкіл елдің тізгінін ұстатып. сені қаған етіп
тағайындағалы отырмыз. Сен бізге басшы болған кезде біз үлкен жеңістерге
жеттік, енді' сен қаған болсаң, біз жаулармен соғыста алдыңғы қатарда
боламыз, біз жаулап не тартып алған заттардың, адамдардың барлығын саған
береміз. Соғыста сенің бұйрығыңды орындамай, не бейбіт күндері сеғіің ісіңе
бөгет болсак, сенің дегеніңе көнбесек, онда сен біздің әйелдерімізбен қоса
мүліктерімізді алып, бізді иен шөл далаға тастап кет. Біз сен үшін
барымызды беріп, соңғы қанымыз қалғанша соғысамыз!
Осылайша ант беріп Темучинді қаған етіп жариялап, оған Шыңғыс деген
ат береді. Бұл ант пен бірге им-ператордың міндеті де көрсетілді. Ол міндет
- өз елін қорғау және жеңістерге апару.
Шыңғыс деген сөз батыс монғолдар мен ойрат-қалмақ тілінде күшті,
мықты дегенді білдіреді. Бі-рақ көбінесе тәкаппар дегенді білдіретіні
бар. Бұл Темучин мінезіне өте дәл, жақын келеді. Темучин — өте сирек
кездесетін бір туар, әскери ұйымдастырушылык қабілеті жоғары, шыныкқан әрі
шешен адам.
Өзінің мінсзі жағынан ол кебінесе Юли Цезарьға үқ-сас, бірақ соғыс
білімі жағынан тек өзіне тән қасиеттерГ болды. Қағаи-император атануы оның
атағын одаи әрі көтерді. Бұл 1206 жылы болғап еді.
Шыңғыс хан ендігі жауларын Қиыр Шығыс пен Сібірден іздейді. 1207 жылы
Енисей қырғыздарын, тағы басқа үлттарды бағындырды. Енисейдегі қырғыздар
огаи қарсы көтеріліс жасаған болатын. Бірақ 1218 жылы Шыдғыс хаиныд үлкен
ұлы Жошы олардың бетін қайтарды, кейінірек қырғыз хандығы жойылды.
Монғолдар қырғыздардан енді хан шығады дсген ойды естеріпе де алған жок.
Қорыта келгснде, 1203-1206 жылдары наймандарды, меркіттерді,
керейлерді жеңген соң Темучин Шыңғыс хан аталды. Бұл түста Шыңғыс хан
гвардиясының негізі қаланды. Ол найман елінен тамғашыларды (жаза білетін
адамдарды) тапты. Яғни жазуды мемлекет басқару ісіне қолдануды бастады.
Оның мәнін түсінген Шыңғыс хан сол кезде қолданылып жүрген ұйғыр жазуын
білетін наймандарды, үйғырларды өзіне қызметке алып, оны монғолдың белгілі
адамдарына, өз үлдарына үйретуді талап етті.
Көріп отырғанымыздай, монғолдар наймандар мен ұйғырлардан жазуды
үйренді. Түркілердің монғолдарға мүндай мәдени ықпалы аз болмады. Бұл
жөнінде мынадай фактілер сыр шертеді: монғолдар түркілердің қаған есімдерін
иеленді, түркі халықтарының титулдарын алды. Шыңғыс ханның әйелінің ағасы -
меркіт, аты Жемал-Қажы екенін білеміз. Шыңғыс хан мемлекет баска-руда
бірінші түркі империясы қағандарының қаған қү-даймен тікелей байланыста,
аспанда - құдай (кек тәңірі), жерде - қаған деген ел басқару жүйесін пайда-
ланды.
Монғол тайпаларын өзіне бағындырып болған соң, Шыңғыс хан және оны
қоршағандар өздерінің назарын Монғолия жерінен тыс қоныстанған халықтарға
бұрды. Олардың біріншісі Қытай империясы болды. Себебі бұл кезде Шығыс ірі
байлық көзі еді. Бұл кезде Қытайда екі тшперия болатын. Солтүстігінде -
Цзинь (Алтын Орда), Оңтүстігінде - Сун, Екі Қытай империясының халқы,
мәдениеті бірдей болғанымен, біріншісін жаулап алушы династия - Чжурчжулар
билесе, екіншісін ұлттық династия билейтіи.
Қытай империясына жорық жасамас бүрын Сары өзен бойындағы Танғүт
мемлекетін бағындыруы тиіс еді. Бұл кезде танғұттар көрші Қытай
мемлекетінің мәдениетіне араласып, байыған мемлекет болатын.
1205 жылы Шыңғыс хан Танғүт мемлекетіне (Батыс Қытайға) жорық жасайды,
бірақ ол сәтсіз аяқталады. 1208-1209 жылдары монғол әскерлері бұрынғы жорық-
ты қайталап, танғүт әскерін қатты әлсіретіп, олар монғолдарға салық төлеп
тұратындай дәрежеге жетеді. Шыңғыс хан енді шығыстағы Қытайды жаулауға жол
ашық деп есептейді және бұл кезде монғол мемлекетіне батыстаи да,
солтүстіктен де ешбір қауіп жоқ еді
1207 жылы Шыңғыс хан бүрын батысқа шегініп кет-кен наймандардың
соңынан Жебе мен Сүбедейді жібереді. Монғолдар бұл арада көздеген мақсатына
жете ал-май, оның есесіне қырғыздарды ойсыратып жеңген Түр-кістандағы үйғыр
хандығын бағындырды.
1211 жылы Шыңғыс хан, оның төрт ұлы: Жошы, Шағатай, Үгедей, Толы және
ірі қолбасшылары - Мухали мен Жебе бастаған Монғол әскері Жүржы мемлекеті -
Цзинге басып кірді. Шыңғыс ханиың үш ұлы басқару-шылықта болды. Ал кіші ұлы
әкесініц қасында орталық армияға әмір жүргізді, оның қол астында 100 000
мон-ғол-түркі жауыигері бар еді.
1215 жылы монғол әскері ұзақ шайқастан соң Пекинді алып, оны тоиап,
өртеп жіберді.
Шыдғыс хан көп байлыққа кенеліп монғол жеріне қайта оралды. Ол
солтүстік Қытайға Мухалиді (тегі - түркі) 23 мың монғол әскерімен (қидандар
мен басқа тайпалардан шыққан әскерлерді санамағанда) тастап кетеді. Оның
міндеті Қытайды әрі карай жаулау еді. Мухали басқыншылық саясатын жүргізе
берді. Ол он жыл бойы шығыс пен батысқа аяусыз жорықтар жасап, қытайлар мен
варварларды (жат жүрттықтарды) қорқытып, жазалап отырды. Мухали
императордың қарама-ғында Қытайдағы әскерлердің бас қолбас Жорықтар мен
соғыстарға катысты. Маңызды жұмыстарды ол өзі шешті. Сондықтан оны
императордың уақытша орнын алушы деп білді. Киім кніс және әр түрлі жүйелі
рәсімдер - барлығы дерлік шегі жоқ аспан ұлы Шыңғыс ханның айтуымен
істелінді.
Мухали әлемді дүр сілкіндірген Шыңғыс ханнын ең сенімді адамы болды,
Қытайды жаулап алуда басты рөл атқарды. 1217-1218 жылдары Шыңғыс хан
Мухалидың қарамағына бір есепте 10 мың, енді бір есепте 23 мың монғол және
де 10 мың онгут, 2 мың жалайыр сондай-ақ жаңадан монғол қатарына енген
қидандар мен чжурчжендер жасақтарын бөліп-бөліп баскаруына берді. Олар
солтүстік Қытай - Цзинге қарсы жорыққа тағайындалды. Шыңғыс ханға Мухалидің
сенімді болғанына Юань-ши де куә бола алады. Онда Шыңғыс Мухалиге
император орнының тоғыз белгілі туын үсынып, оның әскери жоғарғы қолбасшы
болуына әмір береді. Шыңғыс хан өз бүйрығында: Егер Мухали мен берген
туларды көтеріп жорыққа шақырса, менің (Шыңғыс ханның) бүйрығым деп
есептелінетін болсын,- деді. Мүндай сенімге Мухали 1217-1218 жылдары
Солтүстік Қытайды жаулап алуға қоскан үлесі үшін ие болған еди Жалайыр
Мухали 1223 жылы 54 жасында қайтыс бол-ған.
Қытайға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім.
Шыңғыс ханның жаулап алушылық соғыстары
Қорытынды бөлім.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Шыңғыс ханның жаулап алушылық соғыстары
1185 жылы Азиядағы өкімет билігі мен жерді бөлісу үшін керейіт ұлысы
Ван ханмен Шыңғыс ханның одақ құру сәті түсті. Олар бірігіп Селенг өзенінің
жағалауын мекендеген Меркіт ұлысын талқандады. Бұл жеңісШыңғыс ханның
беделін өсіріп, оған билікке таласушы көптеген тайпалармен бірге жалайыр,
барлас т. б. қосылды.
1194 жылы Ван ханның інісі Эрке-Хара наймандар-дың әскери көмегіне
сүйеніп Ваи ханды ұлыстықтан қуды. Ван хан таңғүттар еліне қашып кетті.
1196 жылы Шыңғыс ханның кемегімен Ван хан Си-ся (Таңғұт) мемлекетінен
қайта оралып, өз иеліктерін қолына алды. 1198 жылы Ван ханмен одақтасқан
Шыңғыс
хан татар ұлысына жорық жасап, талқандайды. Жорык-тан оралып келе
жатқанда Керулен өзенінің жағасын мекендеген татарларға қарсы жорықтан бас
тартқан Жүркен таипасын талқандап, басшысын — Иманш хан-ды дарға асады.
Ван хан 1199 жылы наймандарға қарсы жорыкка аттанды. Өз әскерін жинап
үлгере алмаған найман ха-ны Бұйрық Алтайға шегініп, яеңіліске үшырайды.
жылы Шыңғыс хан мен Ван хан меркіттер әске-
рін түпкілікгі талқандады.
жылы наймандар, меркіттер, татар тайпалары
Жамуха қүрамында Шыңғыс ханға қарсы үлкен коали-
ция қүрды.
1203 жылы Шыңғыс хан татар ұлысын түпкілікті талқандады. Осы жылы
Шыңғыс ханға қарсы екінші коали-ция құрылды — Бүйрық ханның әміріне
бағынған най-мандар мен меркіттердің үлкеғ күшімен Шыңғыс ханға қарсы күрес
жүргізуге тура ке.гді. Бұл жолы олар со-ғысты жа^ғастырудан бас тартты. Ал
монғолдар мен керейіттер арасында қақтығыс тайда болып, наймандардың Диан
ханы монғолдар жағына шығып кетті. Керейіт-термен бірінші соғыс Шыңғыс хан
үшін сәтсіз болды. Хинганда болған үрыс кезінде ол жеңіліске үшырап, әс-
керлерінің жартысы оны тастаг кетті. Шыңғыс Керулен өзенінің аңғарына қоныс
аударды. Сол жерде Шыңғыс хан керейіт гайпаларының бас ставкасына шабуыл
жасап, үш күн ішінде басып алды.
Некун, Усун деген жерлерде Диан ханның найман жауынгерлер Ван ханды
колғг түсіріп, өлтіреді. Осы кезде Шыңғыс ханға бір ғана құдіретті
бәсекелес Найман ұлысының билеушісі Диан хан ғана калған еді.
Өзіне қауіп төнгенін сезген Диан хан 1203—1204 жылдардың қысында өзіне
керейіттердің, татарлардың қалғанын жинап алады. Сонымен қатар ол Оңғыт
ұлысының билеушісі Алағуш Дит Кумысқа елші жіберіп, Шыңғыс ханға қарсы
бірігіп соғысуға шақырады. Бірақ Оңғыттың билеушісі бұл талатан бас тартып,
Шыңғыс ханға хабарлап қояды. Шыңғыс хан уақыт жіберместен 1204 жылы 45 мың
атты әскерн бастап наймандарға жорыққа апанады. Найман хашның қолында 55
мың оскері боладэі. Монғол әскерлер найман әскерін шегін-діреді. Диан хан
соғысқа келмей, Алтайға шегінеді. Бі-рақ- оның ұлы Күшлік соғысуға тәуекел
етеді. Осылай-ша найман әскерлері Орхон өзеіінен жүзіп өтіп, монғол-дармен
үрыс бастайды. Олар монғолдарды тауға дейін ығыстырады. Бірақ оларды
монғолдардың қалған күші қоршауға алады. Күшлікке қашып қүтылудың сәті
түсіп, Диан хан соғыста қаза болады. Наймандардың бір бөлігі Шыңғыс ханға
беріліп, екінші бөлігі соңғы үрыста қырылып кетеді.
Наймандардың, керейіттердің, меркіттердің қалғандары Күшліктің соңынан
ереді. 1206 жылы Найман ха-ны Бүйрық Бұхтарма өзенінің бойында монғолдардан
жеңіліс тауып, соАда өледі.
Наймандарды жаулап алғаннан кейін, Шыңғыс хан әскерін солтүстік пен
батысқа - кішігірім тайпалар мен халықтарды басып алуға жібереді. Оның
міндеті сол жақтағы халықтарды бағындыру және тоқтамай қаш-қан Диан ханның
балаларын үстап әкелу еді. 1205 жылы Сүбедейді әскерімен батысқа жібереді.
Біз бұдан Шыңғыс ханның тез жеңу ғана емес, сонымен бірге жауды мүлдем
талқандау принципін көреміз. Батыс тайпаларды бағындырған соң Шыңғыс хан
Алтайдан Қытай қамалына дейінгі жердің иесі болып шығады. Бүрынғы XI
ғасырдағы монғол-түркі империясына кіретін халықтарды бір мемлекетке
біріктіру, осы мемлекетті қайта орнату - бұл Шыңғыс ханның басты міндеті
еді. Шыңғыс хан 1185-1206 жылдар арасында он екі хандықты бағындырды.)
1192 жылы Шыңғыс хан солонг (корей) тайпаларына қарсы жорыққа шығып,
оларды жеңеді.
Шыңғыс хан әскері 1195 жылы сортогал тайпасын, одан кейін Қара
Тибеттің үш провинциясын басып алады. Сонда Шыңғыс хан әсксрлеріне
сыйлықтар үлестіріп тұрып: Теңғри Хурмузда айтқаны бойынша мен 12 хандықты
бағындырдым, кіші мен үлкен халықтарды бағындырдым, көп адамдарды жинап бір
мемлекетке біріктірдім, осымен үлкен істің көбін істедім. Енді менің
жаныма, денеме тыныштық керек,— дейді.
Темучин құрған мемлекет үлғая бастайды. Ол найман, керейіт меркіт
тайпаларын бағындырып, бірнеше ірі жеңістерге жетті. Табысты өткен соғыстар
нәтижесінде оның жалауы астына адамдар жүздеп, мыңдап жинала бастады.
Темучиннің халық арасында беделі есті. Оның айналасына көптеген монғол
билеушілері жи-налды. Олар Темучинді император етіп сайлауға лайықты деп
тауып, қүрылтай шақырды. Бұл құрылтайға Алтан, Каучар және Сагабек сияқты
дала аристократтары қатысты. Олар қүрылтай атынан Темучинге былай деді:
Біз сенің қолыңа бүкіл елдің тізгінін ұстатып. сені қаған етіп
тағайындағалы отырмыз. Сен бізге басшы болған кезде біз үлкен жеңістерге
жеттік, енді' сен қаған болсаң, біз жаулармен соғыста алдыңғы қатарда
боламыз, біз жаулап не тартып алған заттардың, адамдардың барлығын саған
береміз. Соғыста сенің бұйрығыңды орындамай, не бейбіт күндері сеғіің ісіңе
бөгет болсак, сенің дегеніңе көнбесек, онда сен біздің әйелдерімізбен қоса
мүліктерімізді алып, бізді иен шөл далаға тастап кет. Біз сен үшін
барымызды беріп, соңғы қанымыз қалғанша соғысамыз!
Осылайша ант беріп Темучинді қаған етіп жариялап, оған Шыңғыс деген
ат береді. Бұл ант пен бірге им-ператордың міндеті де көрсетілді. Ол міндет
- өз елін қорғау және жеңістерге апару.
Шыңғыс деген сөз батыс монғолдар мен ойрат-қалмақ тілінде күшті,
мықты дегенді білдіреді. Бі-рақ көбінесе тәкаппар дегенді білдіретіні
бар. Бұл Темучин мінезіне өте дәл, жақын келеді. Темучин — өте сирек
кездесетін бір туар, әскери ұйымдастырушылык қабілеті жоғары, шыныкқан әрі
шешен адам.
Өзінің мінсзі жағынан ол кебінесе Юли Цезарьға үқ-сас, бірақ соғыс
білімі жағынан тек өзіне тән қасиеттерГ болды. Қағаи-император атануы оның
атағын одаи әрі көтерді. Бұл 1206 жылы болғап еді.
Шыңғыс хан ендігі жауларын Қиыр Шығыс пен Сібірден іздейді. 1207 жылы
Енисей қырғыздарын, тағы басқа үлттарды бағындырды. Енисейдегі қырғыздар
огаи қарсы көтеріліс жасаған болатын. Бірақ 1218 жылы Шыдғыс хаиныд үлкен
ұлы Жошы олардың бетін қайтарды, кейінірек қырғыз хандығы жойылды.
Монғолдар қырғыздардан енді хан шығады дсген ойды естеріпе де алған жок.
Қорыта келгснде, 1203-1206 жылдары наймандарды, меркіттерді,
керейлерді жеңген соң Темучин Шыңғыс хан аталды. Бұл түста Шыңғыс хан
гвардиясының негізі қаланды. Ол найман елінен тамғашыларды (жаза білетін
адамдарды) тапты. Яғни жазуды мемлекет басқару ісіне қолдануды бастады.
Оның мәнін түсінген Шыңғыс хан сол кезде қолданылып жүрген ұйғыр жазуын
білетін наймандарды, үйғырларды өзіне қызметке алып, оны монғолдың белгілі
адамдарына, өз үлдарына үйретуді талап етті.
Көріп отырғанымыздай, монғолдар наймандар мен ұйғырлардан жазуды
үйренді. Түркілердің монғолдарға мүндай мәдени ықпалы аз болмады. Бұл
жөнінде мынадай фактілер сыр шертеді: монғолдар түркілердің қаған есімдерін
иеленді, түркі халықтарының титулдарын алды. Шыңғыс ханның әйелінің ағасы -
меркіт, аты Жемал-Қажы екенін білеміз. Шыңғыс хан мемлекет баска-руда
бірінші түркі империясы қағандарының қаған қү-даймен тікелей байланыста,
аспанда - құдай (кек тәңірі), жерде - қаған деген ел басқару жүйесін пайда-
ланды.
Монғол тайпаларын өзіне бағындырып болған соң, Шыңғыс хан және оны
қоршағандар өздерінің назарын Монғолия жерінен тыс қоныстанған халықтарға
бұрды. Олардың біріншісі Қытай империясы болды. Себебі бұл кезде Шығыс ірі
байлық көзі еді. Бұл кезде Қытайда екі тшперия болатын. Солтүстігінде -
Цзинь (Алтын Орда), Оңтүстігінде - Сун, Екі Қытай империясының халқы,
мәдениеті бірдей болғанымен, біріншісін жаулап алушы династия - Чжурчжулар
билесе, екіншісін ұлттық династия билейтіи.
Қытай империясына жорық жасамас бүрын Сары өзен бойындағы Танғүт
мемлекетін бағындыруы тиіс еді. Бұл кезде танғұттар көрші Қытай
мемлекетінің мәдениетіне араласып, байыған мемлекет болатын.
1205 жылы Шыңғыс хан Танғүт мемлекетіне (Батыс Қытайға) жорық жасайды,
бірақ ол сәтсіз аяқталады. 1208-1209 жылдары монғол әскерлері бұрынғы жорық-
ты қайталап, танғүт әскерін қатты әлсіретіп, олар монғолдарға салық төлеп
тұратындай дәрежеге жетеді. Шыңғыс хан енді шығыстағы Қытайды жаулауға жол
ашық деп есептейді және бұл кезде монғол мемлекетіне батыстаи да,
солтүстіктен де ешбір қауіп жоқ еді
1207 жылы Шыңғыс хан бүрын батысқа шегініп кет-кен наймандардың
соңынан Жебе мен Сүбедейді жібереді. Монғолдар бұл арада көздеген мақсатына
жете ал-май, оның есесіне қырғыздарды ойсыратып жеңген Түр-кістандағы үйғыр
хандығын бағындырды.
1211 жылы Шыңғыс хан, оның төрт ұлы: Жошы, Шағатай, Үгедей, Толы және
ірі қолбасшылары - Мухали мен Жебе бастаған Монғол әскері Жүржы мемлекеті -
Цзинге басып кірді. Шыңғыс ханиың үш ұлы басқару-шылықта болды. Ал кіші ұлы
әкесініц қасында орталық армияға әмір жүргізді, оның қол астында 100 000
мон-ғол-түркі жауыигері бар еді.
1215 жылы монғол әскері ұзақ шайқастан соң Пекинді алып, оны тоиап,
өртеп жіберді.
Шыдғыс хан көп байлыққа кенеліп монғол жеріне қайта оралды. Ол
солтүстік Қытайға Мухалиді (тегі - түркі) 23 мың монғол әскерімен (қидандар
мен басқа тайпалардан шыққан әскерлерді санамағанда) тастап кетеді. Оның
міндеті Қытайды әрі карай жаулау еді. Мухали басқыншылық саясатын жүргізе
берді. Ол он жыл бойы шығыс пен батысқа аяусыз жорықтар жасап, қытайлар мен
варварларды (жат жүрттықтарды) қорқытып, жазалап отырды. Мухали
императордың қарама-ғында Қытайдағы әскерлердің бас қолбас Жорықтар мен
соғыстарға катысты. Маңызды жұмыстарды ол өзі шешті. Сондықтан оны
императордың уақытша орнын алушы деп білді. Киім кніс және әр түрлі жүйелі
рәсімдер - барлығы дерлік шегі жоқ аспан ұлы Шыңғыс ханның айтуымен
істелінді.
Мухали әлемді дүр сілкіндірген Шыңғыс ханнын ең сенімді адамы болды,
Қытайды жаулап алуда басты рөл атқарды. 1217-1218 жылдары Шыңғыс хан
Мухалидың қарамағына бір есепте 10 мың, енді бір есепте 23 мың монғол және
де 10 мың онгут, 2 мың жалайыр сондай-ақ жаңадан монғол қатарына енген
қидандар мен чжурчжендер жасақтарын бөліп-бөліп баскаруына берді. Олар
солтүстік Қытай - Цзинге қарсы жорыққа тағайындалды. Шыңғыс ханға Мухалидің
сенімді болғанына Юань-ши де куә бола алады. Онда Шыңғыс Мухалиге
император орнының тоғыз белгілі туын үсынып, оның әскери жоғарғы қолбасшы
болуына әмір береді. Шыңғыс хан өз бүйрығында: Егер Мухали мен берген
туларды көтеріп жорыққа шақырса, менің (Шыңғыс ханның) бүйрығым деп
есептелінетін болсын,- деді. Мүндай сенімге Мухали 1217-1218 жылдары
Солтүстік Қытайды жаулап алуға қоскан үлесі үшін ие болған еди Жалайыр
Мухали 1223 жылы 54 жасында қайтыс бол-ған.
Қытайға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz