Отырар өңірінде жүрген археологиялық экспедициялар

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3-8

1 Отырар мемлекеттік археологиялық қорық- музейінің құрылу тарихы мен құрылымы

1. 1 Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің құрылуының алғы шарттары . . . 9-15

1. 2 Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің құрылымы . . . 15-26

2 Отырар өңірінде жүрген археологиялық экспедициялардың қызметі мен нәтижелері

2. 1 Отырар ескерткіштерінің 1895-1990 жылдар аралығындағы экспедициялар барысы . . . 27-33

2. 2 Отырар өңіріндегі тарихи ескерткіштердің 1990-2005 жылдар аралығындағы зерттелуі және олардың нәтижелерінің музейдегі көрінісі . . . 33-42

3 Музейдегі археологиялық және этнографиялық заттарды қорғау және сақтау

3. 1 Музейлік заттарды қорда және экспозицияда сақтау режимдері . . . 43-48

3. 2 Музейдегі археологиялық және этнографиялық заттарға консервация және реставрация жасау тәсілдері . . . 49-54

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 55-56

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 57-59

ҚОСЫМШАЛАР . . . 60-68

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі . Тәуелсіздігімізге қол жеткізген аз ғана жылдардың ішінде біздің төл тарихымызды тереңірек қарауымызға мүмкіндік туды. Халқымыздың жүріп өткен ұзақ жолы өзге жұрттан артық болмаса кем емес. Сондықтан халқымыздың тарихын, мәдениетін ескі көзқарастан арылтып, жаңа тұрғыдан танып білу-бүгінгі күннің талабы.

Кез-келген көне замандардан бері қалыптасқан өмір салты материалдық және рухани мұралар жасау машығы, дәстүр тағылымдары - сол халықтың бастан өткерген ғұмыр жолының айғағы. Ал халық мұраларын таныстыратын оның материалдық және рухани, тарихи мұраларын жұртшылыққа көрсетіп, насихаттау қызметін атқаратын ғылыми мекеме - музей.

Музей - мәдени, тарихи және ғылыми құндылықтарды сақтауға, музейлік заттармен мәліметтерді жинақтап таратуға, өскелең ұрпаққа ата-бабамыздан қалған мұралар жөнінде тәлім-тәрбие беруге арналған тарихи қалыптасқан көп қырлы әлеуметтік ақпараттар институты. Сондықтан бүгінгі күні әлем мемлекеттері арасынан музейі жоқ елдерді табу мүмкін емес . Бұл кез-келген халықтың өзінің тарихы мен мәдениетіне немқұрайлықпен қарамай болашақты өткен ғасырлардың рухани жетістіктерімен ұштастыра отырып құруға деген ұмтылыс жігерінің белгісі.

Бүгінгі күні музейлерге деген қоғамдық сұраныс уақыт талабынан туындап отырған құбылыс екенін байқау қиын емес. Музейлер - халықтар арасында түсініктік пен ынтымақтастықты қалыптастырып, өрбітетін мәдени байланыстың маңызды құралы. Мұның өзі музейлердің тарихи ескерткіштер мен адамзаттың материалдық және рухани мәдениетінің туындыларын жинақтап, халыққа насихаттауда ерекше тәрбиелік мәні бар мекеме екендігін көрсетеді.

Осы орайда “Мәдени мұра” бағдарламасы - мәдениетке деген мемлекеттік көзқарастың соны стратегиялық ұстанымын айқындаған маңызды жоба болды. Бұл бағдарламаны қабылдағанда, алға қойған басты мақсат - халқымыздың өскелең рухани-мәдени сұранысын қанағаттандыру болды.

Бағдарламада ел басымыз ең алдымен, білім беру саласын дамыту, халқымыздың тарихына қатысты мәдени мұрамызды сақтауды қамтамасыз ету, алыс-жақын шет жұрттағы жәдігерлеріміз бен мұрағаттарымызды іздестіріп, жинақтау керектігін міндеттеді.

Екіншіден, қазақтың тарихи-мәдени ескерткіштерінің көпшілігі кең сахарамызда шашыла орналасқаны белгілі. Осы жағдайды ескере отырып, бағдарламада еліміздің аса маңызды деген тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштеріне зерттеулер жүргізіп, оларды ғылыми негізде қайта жаңғырту жұмыстарын қолға алу қажеттігін атап көрсетті. Осы тұрғыда мәдени ошақтарымызды жаңғыртып қана емес, оның негізінде құрылып отырған музей тарихына да тоқталып өту қажет.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін көп нәрсе өзгерді десе де болады. Әсіресе, музей ісінің табысты жақтары өте көп. Бұрынғы «түрі ұлттық», «мазмұны социалистік» атты уағыздың ащы жемісі келмеске кетті деп айта аламыз. Бүгінгі музейлер қойылымдарына қойылған әрбір музей заты астарында сол жеке мұра тарихы ғана емес, осыған байланысты болатын халқымыздың Ұлы өмірінің жүріп өткен ізі, тарихы жатыр. Егер өткен тарихымыз бен шежіре-шындығымыздың бірден-бір айғақты дерек болып табылатын экспонат-мұраларға да жоғары талғам, таным, сын көзбен қарау қажеттігі талас тудырмайтыны анық.

Осындай қайталанбас мол мұраларымыздың бірі-кең байтақ жеріміз. Десек те, сол Ұлы Даланың әр төбесі - өз алдына тарих. Қай төбені қазсаңыз да ежелгі көшпенділердің өзіне ғана тән өзгеше мәдениетіне тап боласыз. Ал сол мәдениеттің жиынтығындай әбден сытылған нұсқасындай әсер қалдыратын тарихи қорықтар да бүгінгі мәдениетіміздің белгісі.

Қорық-музей Республика көлемінде археологиялық жәдігерлерді зерттеуді, қазба жұмысын жүргізетін, реставрация және жедел жөндеу арқылы ескерткіштерді сақтау барысын дамытатын бірден-бір мекеме. Мұндай мекемелердің бірі ежелгі Отырар қаласының атымен аталған, 1979ж. негізі қаланған Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейі. Музей Отырар өңіріне жүргізілген экспедициялардан жиналған экспонаттар негізінде құрылған. Музейге Отырар атының берілуі оның жұмысының негізгі бағыттарын айқындап тұрғандай. Бұл Қазақстан жеріндегі алғаш құрылған тарихи қорық болып табылады. Қорық-музейдің негізгі мақсаты Отырар өңіріндегі археологиялық, архитектуралық ескерткіштерді қору, сақтау, ғылыми зерттеу және мәдени-білім беру экскурсиялық көпшілік жұмыстарымен айналысу. Музей қорында музей саласына қатысты өткен тарихымыз бен рухани мәдениетімізді, тұрмыс-салтымызды халыққа көрнекті түрде жеткізетін 20-мыңнан астам жәдігерлер сақтаулы. Осы сыр сандығын ішіне бүгіп жабулы жатқан асыл қордан Жетісай, Кентау, Шымкент қалаларында, Шәуілдір ауылында ұйымдастырылған тарихи көрмелерге бірнеше экспонаттар арнайы шығарылып отырды.

Жыл сайынғы музейге Арыстанбаб кесенесі және Отырар төбеге келіп танысушылар саны 100 мыңнан асады.

Отырар - ұлы бабамыз Әл-Фарабидің кіндік қаны тамған киелі топырақ жерінде орын тепкен қорық-музейі қазіргі таңда үлкен туристік ортаға айналып, өз тарихын тереңірек танытуда.

Зерттеу жұмысының мақсаты. Ежелгі Отырар қаласының және оның тарихи бірнеше серіктерінің құнды ескерткіштерінің негізінде құрылған Отырар Мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің тарихын, ғылыми зерттеуі мен ескерткіштерді қорғаудағы алатын орнын және маңызын көрсету.

Зерттеу жұмысының міндеттері. Зерттеу жұмысы бірнеше міндеттерге бөлініп қарастырылды:

Отырар өңірінің өткен тарихын зерделеу;
құнды ескерткіштер негізінде құрылған Отырар Мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің құрылуының алғы шарттарын талдау;
қорық-музейінің экспозициялық құрылымдық ерекшелігін, орналасу тәртібін анықтау және музейтанулық талдау жасау;
музейдің көркемдік шешімін басқа музейлермен салыстыру;
Отырар Мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің оқу-ағарту, тәрбиелік-білім беру қызметін көрсету;
Отырар өңірі ескерткіштерінің зерттелу тарихын зерделеу;
Отырар ескерткіштерінің сақталып, күтілу мәселелерін қарастыру;
музей заттарының сыныпталуын, жүйеленуін қарастыру, сипаттау;
музейдегі археологиялық-этнологиялық заттардың сақталу жолдарын теориялық тұрғыда салыстыру, нақтылау;
Отырар Мемлекеттік археологиялық қорық-мұражайының қазіргі таңдағы өзекті мәселелерін шешу жолдарына негізгі бағыттарды көрсету;

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Отырар өңірінің ежелгі тіршілігі туралы антикалық заманның тарихшылары, географтары , жиһангездері грек тарихшылары жазып қалдырды.

XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында Отырар өлкесінің тарихи мұраларын

В. В. Бартольд, И. П. Пословский, Д. Н. Люшин, И. А. Кастанье, Н. В. Руднев, Е. Г. Смирнов, Н. С. Лыкошин, А. Х. Кларе, А. А. Черкасовтар ғылыми тұрғыдан зерттеп, барлап алғашқы еңбектер жазды /1/.

XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басындағы бұл ғалымдардың жұмыстарын Кеңес өкіметі тұсында (1946-1951жж) Ресейлік ғалым А. Н. Бернштам жетекшілік еткен Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясын одан әрі жалғастырады. Бұдан кейін осы аймақтың ескерткіштері туралы Е. И. Агеева, Г. И. Пацевич, А. Г. Максимовалардың еңбектерінде баяндалады /2/.

1960 жылдардың орта шенінде Отырарда қазба жұмыстарының жүргізілу нәтижесінде теңге материалдары табылды. Теңге ортағасырдағы Қазақстанның саяси-экономикалық тарихын, оның сауда және мәдени байланыстарын зерттеуге арналған дерек болып табылады. Р. З. Бурнашеваның еңбегінде Отырарда табылған теңгелерге талдау жасалып, сипаттама берілген /3/. Бүгінде теңгелердің бірқатарын қорық-музейінің залдарынан табуға болады.

1971 жылы Отырар ауданындағы археологиялық заттарды кең түрде зерттеу мақсатында Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы жұмысқа кірісті. Экспедицияға археолог-ғалым К. Ақышев басшылық жасайды. Осыдан бері К. Ақышев, К. М. Байпаков /4/, Л. Б. Ерзаковичтің еңбектерінде, Қ. А. Алпысбаев, Б. Н. Нұрмағанбетов, А. Грошевтің еңбегінде /5/ және Е. Смағұлов, С. Ж. Жолдасбеков, Ө. Жәнібековтің /6/, М. Қожаның /7/ сияқты археологтардың зертеулерінде Отырар өңіріндегі ортағасырда өмір сүрген халықтардың әлеуметтік-экономикалық мәдениеттері туралы бірнеше тың мәліметтер жарияланды. Ғалымдардың ұзақ жылғы еңбектерінің нәтижесінде осы өңірдегі археологиялық ескерткіштердің орналасу картасы, бірнеше монографиялар, альбомдар, көптеген ғылыми мақалалар жарық көрді.

Кеңес өкіметі құлап, әр Республика өз алдына жеке өмір сүруге бейімделіп жатқан 1989 жылдары Отырар ауданындағы тарихи ескерткіштердің қорушысы Отырар археологиялық қорық-музейі өз алдына дербес археологиялық қазба жұмыстарын жүргізе бастады. Сонымен қатар Алматы қаласындағы Ұлттық Ғылым Академиясының Ә. Марғұлан атындағы археологиялық институтының ғалымдары Е. Смағұлов, Л. Б. Ерзаковичтер де Отырар, Көкмардан зираты, Қоңыртөбе зираттарына зерттеу жүргізеді. Әсіресе, Отырар музейінің дербес зерттеулері Қазақстан археологиясына жаңа мағлұматтар қосты. Музей қызметкерлері (жетекшісі М. Қожа) алғашқы қазбаны 1989 жылдың маусымында Отырар төбенің оңтүстігінедегі Қызыл ту елді мекенінен бастаған болатын. Қазбадан күйдіруге арналған пеш орны табылды. Осы орында 1989, 1990, 1991, 1995 жылдағы қазба барысында 18 пеш, 2 үй құрылысы көптеген шұңқыр орны ашылды. Мұндай шеберхана ыдыс-аяқтардың барлық түрлерінен бастап әсем ғимараттар үшін түрлі көлемдегі құрылыс заттарын өрнекті, сырлы, сырсыз кірпіштер шығарумен айналысып келген. Заттардың жасалу үлгісіне қарап шеберхана XIII-XIV ғасырларда пайдаланылған Осы уақыттағы зерттеу жұмысына М. Қожаның жазған еңбегінің маңызы өте зор /8/. Мұндай керамикалық өндірістің дамығандығын және тұрмыстық ортада кеңінен қолданыста болғанын музейдің археологиялық залы көрсете алады.

Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының қазба жұмыстарының барысында Отырар шахристанынан жалпы ауданы 60-22м мешіт орны ашылған. Мешіт күйдірілген кірпіштен қаланған, төбесі күмбезделген сәулетті құрылыс болған. Мешіт сырты сырлы қыштармен безендіріліп, терезе ойықтары панджарамен өрнектелген. Археологтар бұл мешіт XIVғ. аяғы мен XVғ. басында салынған деген тұжырымға келеді. Мұндай тұжырымды К. Ақышев, К. Байпақов, Л. Ерзаковичтер өз еңбектерінде көрсеткен болатын /9/.

1995 жылы вице-премьер министр И. Тасмағанбетовтың демеушілігімен бөлінген 400 000 теңгеге музей археологтары мешіт құрылысының орны табылып, үш бөлмесі ашылған болатын. Қазба жұмыстарының 1998-1999 жж жалғасуының нәтижесінде осы құрылыс бөлмелерінің саны 15-ке жетті. Бөлмелердің көлемі әртүрлі. Осы құрылысты жазба деректерге сүйене отырып XIV-XV ғғ Отырар билеушісі Бердібектің сарайы болуы мүмкін деген тұжырымға келеді. Дәл осы сарайда 1405жылы 18 ақпанда Әмір Темір дүние салған. Мешіт пен сарайдың ортасынан қышпен шегенделген құдық ашылды. Құдықтың жанынан жас астау табылған болатын. Астаудың бетіндегі ою-өрнектің ішінен араб жазуы кездеседі. Дәл осындай тас астауларды әдетте, билеушілердің қыздары жасатқан екен. Мұндай қызықты деректерге М. Қожа өз еңбегінде тереңірек тоқталған /7/.

Сонымен қатар, Отырар ескерткіштерін елге танытып, насихаттауда жергілікті ұстаздар, Шәуілдірлік А. Әлімов, Ә. Есжанов /10/, А. Жұмашев /11/ еңбектерін жария етті.

Соңғы 2002-2005 жыл аралығында Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейі, Шымкент қаласындағы археология және этнология ғылыми орталығы, Алматы қаласындағы Ә. Марғұлан атындағы археология институты ұйымдастырған археологиялық барлау экспедиция жұмыстарының барысында Отырар өңірінде бұрын-соңды жазылмаған, зерттелмеген 80-астам жаңа ескерткіштің орны анықталып, өлшемі сызылып, суретке түсіріліп, сипаттамасы жазылды. Жаңа ескерткіштердің ашылуы өлке тарихына тың жаңалықтар қосып, жаңа пікірлер қалыптасуда. Енді Отырар өңірінің ескерткіштерін жаңа бағытта қайта талдап, зерделеу және оларды бүлінуден сақтау қажеттілігі туындады.

Тақырыптың дерек көзі. Зерттеу жұмысын жазу барысында қолданылған деректер: қорық-музейіндегі Отырар өңіріне жүргізілген экспедициялар нәтижесінде табылған және сол мекен тұрғындарының тұтынған музейдегі заттары. Сонымен қатар ашық аспан астында орналасқан қорық-музей ескерткіштері және оның құжаттары т. б. Сондай-ақ, жазбаша дерек болып табылатын музейдің түсім және инвентарлық кітапшалары және ғылыми қызметкерлердің зерттеулері мен жинақтары, экспозициялық, архив материалдары.

Жұмыстың теориялық-методологиялық негізі. Бүгінгі таңда музей қызметін теориялық-методологиялық тұрғыда зерттеуге үлес қосқан ғылыми зерттеушілердің еңбектері пайдаланылды. Зерттеу жұмысында теориялық талдау, салыстыру, жүйелеу секілді музейтанулық әдіс-тәсілдері мен археология-этнология ғылымының теориялық-методологиялық мәселелері кеңінен қарастырылды. Жұмыс тарихи принципке негізделіп жазылды.

Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысында XIX ғ. II жартысы мен XX ғ. Отырар жерінде басталған экспедициялар және соңғы уақыттарға дейін жүргізілген жұмыстардың негізінде 1979 ж. құрылған Отырар музейінің қазірге дейінгі тарихы мен қызметі қарастырылды.

Зерттеу жұмысының жаңалығы. Берілген жұмысты зерттеу барысында осы уақытқа дейін зерттелмей тың тақырыпта қалып отырған қорық-музейінің тарихы жүйеленіп, оның қарамағындағы ескерткіштердің қорғалу, сақталу принциптері музейтанулық тұрғыдан танылып, экспозициялық ерекшелігі анықталды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тарау, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.

Бірінші тарау екі тармақшадан тұрады. Мұнда негізгі қарастырылған мәселе бүгінгі күні жай ғана төбешік болып қалған, әлі де болса жұмбақ сырлары ашылмаған ежелгі Отырар қаласының тарихын баяндай келе, маңындағы ескерткіштердің көптігінен республикалық дәрежедегі қорық-музейінің тарихы мен экспозициялық ерекшеліктерін анықтау болып табылады.

Екінші тарау екі тармақшадан құрылып, онда ең алғаш Сыр бойына 1895ж. барон А. Б. Веревскийдің ұйымдастыруымен Ташкентте құрылған үйірменің археологиялық экспедициясының негізінен бастау алып, қазірге дейін жалғасын тапқан зерттеу жұмыстарының тарихы мен алынған заттардың музейдегі орны туралы баяндалады.

Үшінші тарау аталған музейдің археологиялық және этнографиялық заттарын қорғау мен сақтауды және консервация, реставрация жұмыстарын теориялық тұрғыдан салыстырмалы түрде көрсету болып екі тармақшаға бөлінді.

Қорытынды бөлімінде зерттеу жұмысының нәтижелері, алатын орны және қазіргі таңдағы қажеттіліктен туындап отырған талаптар мен ұсыныстар берілген. Қосымшада музейдің құнды да бірегей заттары сурет арқылы көрініс береді.

1 Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің құрылу тарихы мен құрылымы

1. 1 Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің құрылуының алғы шарттары

“Ұлы Отырар - қазақ өркениетінің алтын діңгегі” деп ел президенті Н. Ә. Назарбаев айтқандай, тамырын тереңге тартқан Отырар тарихы біздер үшін ерекше. Біріншден, бұл қала-адамзаттың екінші ұстазы атанған әл-Фарабидің отаны. Осының өзі-ақ Отырардың атын шығаруға жетерлік. Ал, бұл жерден одан бөлек тағы 12 әл-Фараби шыққан. Екіншіден, Отырар өз заманындағы руханият астанасы болған. Александриядан кейінгі ең үлкен кітапхананың осы қалада орналасуы тегін емес. Үшіншіден, Отырар өзінің қаһарман қорғаушыларымен өшпес даңққа бөленген, батырлықтың, отансүйгіштіктің теңдесі жоқ үлгісіне айналған қала. Сондай-ақ бұл жерде Қожа Ахмет Иассауидің ұстазы Арыстанбаб жерленген.

Отырар тұтас қазақ елі мен ұлттың бөлінбес меншігі, қайталанбас жауһары, алтын қазығы. Бұл ұлы даланың ұлағат тұнған, ырыс қонған бір бөлшегі. “Отырарды Отырар еткен де оның шарапханасы мен мейрамханасы емес, кітапханасы еді” деген қытай саяхатшысы Лу Цзиннің сөзі еске түседі . . .

Осындай Ұлы далада өз құпиясын ішіне бүккен Отырар қаласының іргесі қашан қаланды деген сұрақ қояр болсақ, оған қысқаша жауап беру қиын. Қазірше Отырар төбенің солтүстік-батыс шетінде археологтар салған стратиграфиялық қазба осы жерде қаланың ең төменгі мәдени қабаты IV-VI ғасырларға жататынын анықтады /4, 83/. Қала шетінде бола тұра IV-VI ғасырлардың мәдени қабатының қалыңдығы 3, 5 метр болуы біраз нәрсені аңғартса керек. Отырар орталғындағы төменгі қабаттардың бұдан да ерте екенін көрсетіп тұрғандай. Отырар қаласының негізі бірінші ғасырда немесе одан да ертерек уақытта қалануы ғажап емес.

Қала атауының шығуын алғаш түсіндіруге әрекет еткен Н. Лыкошин болды. Ол оның есімін қаланың көп рет талқандалып өртенгеннен “от” сөзінен туындаған деді. Бірақ бұл пікірге В. В. Бартольд үзілді-кесілді қарсы болды.

Ал, XIII ғасырдың араб ғалымы Якуттың географиялқ сөзінде “Тұрарбанд . . . Сейхұнның ар жағындағы қала, Шаштың Мауараннахрға іргелес ең алыс қалалардың бірі. Бұл елдің халқы осы атты әрқилы айтады және олар Тұрар, әрі Отырар деп сөйлейді”-деп көрсетілген болса, С. Г. Кляшторный деректерінде аталатын Тарбан қаласы Отырар болуы тиіс деп санайды.

Зерттеушілердің басым бөлігі Отырардың басқа бір атауы Фараб болғанына күмәнданбайды. Алайда, әуелі Отырар мен Фараб екі көрші орналасқан уалаяттар болғаны жазба деректерден байқалады /4, 26-28/. Сырдарияның сол жағалауындағы аудан Фараб, ал оң жағалауындағы уалаят Отырар деп аталған. Кейін бұл аймақ бірікті, бірақ аттары сол күйінде қалды және екеуінің де мәні бірдей. Мұны IX ғасырдың араб тарихшысы ат-Табари еңбегінен де аңғаруға болады.

Қалай десе де тек бір ғана Отырар атымен мәшһүр болған ежелгі Отырардың Отан тарихында да, әлем тарихында да орны ерекше. Өйткені, Отырар ежелгі заманнан-ақ, Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны көктей өткен Ұлы Жібек жолы арқылы Үнді, Қытай, Византия тағы басқа мемлекеттермен үнемі ғылыми, мәдени, экономиикалық, дипломатикалық байланыста болып, көшпелі қазақтың арғы атасы отырықшылық әлемімен осы Отырар арқылы танысып, сауда-саттыққа үйреніп, халықтық қатынастар шеңберіне ілігіп, қалаларында ғылым мен мәдениет, сауда, өндіріс, егін, мал шаруашылығымен қатар дамыған қазақтың ұлт, мемлекет болып қалыптасқан алтын бесігі, отырықшы мәдениеттің ошағы, алғашқы адамдар тұрағы, әлемдік мәдениеттің ірі орталықтарының бірі, қазақтың рухани астанасы, дүниеде теңдесі жоқ ұлы ойшыл Әбу Насыр әл-Фарабидің туған жері, Қожа Ахмет Иассауидің ұлы ұстазы, бабтардың бабы Арыстанбабтың, Темірдің ақырғы демін алып, Алла аманатын тапсырған жері /11, 6-8/.

Сонымен қатар Отырарда адамзаттың ежелгі дестүрін Еуразия кеңістігіне таратқан “Александрия” кітапханасынан ( б. д. д. III ғ. - б. д. IV ғ. ) кейінгі “Шығыстың дәуірлеу заманында” өмір сүрген, Еуразия белдеуіндегі түркі өркениетінің гүлдену дәуірінің негізін қалаған “Отырар кітапханасы”, Орта Азиядағы аса ірі механикалы-шығырлы суландыру жүйелі болған /7, 39/.

Отырар - ұшы-қиырсыз далалар, көл-көсір теңіздер мен қуаң шөлдер, құз-құялы таулар арқылы өтетін өзара байланыстар мен пікір алысуларды қалыптастыруға ғаламат мүмкіндіктер берген, түрлі текті халықтардың озық өркениеті өзара бірлесіп байытуына септігін тигізген Ұлы Жібек жолының жандануына өлшеусіз үлес қосқан саяси-экономикалық, ғылыми-мәдени орталығы. Отырардың ұлылығы да осында. Ең соңында, Отырар - сол замандағы әлемдік екі алып мемлекеттің - Шыңғыс хан империясы мен Хорезмшах империясының мүдделері үшін болған жаһандық соғыстың ортасындағы от-жалында қалып, туған халқының тәуелсіздігі үшін елім, жерім деп айқасқа түскен еңіреген ел, ұлы қолбасшы, Отырардың әз әміршісі Қайырханның басшылығымен жасанған жауды алты ай бойы Еуропаға жібермей, жер қаптыра ұстап тұрған әлемге әйгілі бірден-бір қаһарман қала.

Бүкіл Кіндік Азиядан қай жағынан алып қарағанда да, Отырар сияқты “қызыл итке жем болатындай” қызғылықты да қатерлі жер табу қиын деп Н. А. Бернштам жазғандай, Отырар алдымен араб пен монғол шапқыншылығына, содан кейін Қазақ хандығы мен Әбілхайыр әулетінің, Мауереннахр билеушілерінің Сыр бойы үшін болған өзара қырқысында, “Алқакөл сұлама” жоңғар шапқыншылығына ұшырайды /11, 9/.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.