Тіл экологиясы
КІРІСПЕ
1 Тіл экологиясы туралы
1.1 Лингвоэкологияның тәрбиелігі туралы
1.2 Қазақ ғалымдарының тіл экологиясы туралы танымдық көзқарастары.
2. Қазіргі лингвоэкологиялық мәселелердің көкейкестілігі.
2.1 Тілдік тұлға
2.2 Тіл саясаты
2.3 Тілдік орта
2.4 Тілдік қажеттілік
2.5 Тілдік импульс
2.6 Тілдік жағдаят
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Тіл экологиясы туралы
1.1 Лингвоэкологияның тәрбиелігі туралы
1.2 Қазақ ғалымдарының тіл экологиясы туралы танымдық көзқарастары.
2. Қазіргі лингвоэкологиялық мәселелердің көкейкестілігі.
2.1 Тілдік тұлға
2.2 Тіл саясаты
2.3 Тілдік орта
2.4 Тілдік қажеттілік
2.5 Тілдік импульс
2.6 Тілдік жағдаят
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Лингвоэкология туралы сөз қозғамас бұрын, біріншіден экология туралы айтып кетсем. Экология- биология ғылымының бір саласы ретінде қалыптасып дамыған. «Экология» терминін 1866ж. Э.Геккель енгізген. Экология термині гректің «тұрақ, мекен туралы ғылымы» деген мағына білдіреді. Яғни, тірі организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын, байланысын, айнала қоршаған ортасымен, тұрағы немесе мекенімен байланыстыра отырып зерттейтін ғылым. Экология ғылымының ең басты мақсаты – биосфера шегіндегі ғаламдық проблемаларды бақылай отырып,ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау.Экология ғылымының негізгі зерттейтін мәселелері:
- организмдердің бір –бірімен қарым – қатынастары мен қоршаған табиғи ортасы; - биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке туындайтын өзгерістерді; - табиғат ресурстары оны тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми – теориялық негіздері; - адам – қоғам – табиғат арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу; - биосфера шегіндегі географиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыз ету; - биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтаудың ғаламдық нооэкологиялық деңгейге көтеру болып табылады; Экология- қоршаған ортамен тығыз байланыста болып, табиғаттағы өзгерістерді, құбылыстарды, табиғи заңдылықтарды, биосфера шегіндегі ғаламдық ауытқуларды адамның іс-әрекетімен үйлестіре отырып зерттейтін ғылымдар жиынтығы. Адам – қоғам – табиғат арасындағы қарым-қатынастарды зерттеу, бақылау және баға беру оның қоршаған ортамен байланысын зерттеу адам экологиясының үлесіне тимек. Бұдан біз экология ғылымының қазіргі заманғы мазмұны күрделі әрі ауқымды екеніне көз жеткіземіз. Кез – келген ғылымның қоршаған ортамен қарым – қатынасында жинақталған әртүрлі факторлардың органикалық, органикалық емес организмдерге игі немесе кері әсер ететінін қарастыратын, адамзат қоғамының өзі тіршілік етіп отырған ортаның өзара қарым – қатынасын зерттейтін ғылыми бағыттардың жиынтығы «экология» деп аталады. [1.25б] Лингвоэкология тәуелсіз мемлекеттің тіл саясатымен, оның Ата заңымен де, тіпті жалпы адамзаттық ізгілікпен де үйлеспейтінін, арғы астарында бөтен ой, жат пиғыл жатқанын аңғару қиын емес. Бұл – ана тілінде сөйлейтін тұлғаларды басқа жаққа итермелеу, тілдік тұлғаның санасына қалайда ана тіліне деген сенімсіздік ұялату, оның ана тілінің болашағына деген үмітін өшіру арқылы мемлекеттік тілмен күресудің тәсілі. Мемлекеттік тілдің тағы бір қарсыластарының айтуынша, қазақ тілінің құрылым жүйесі қазіргі заманғы ақпарат жүйесіне лайықсыз.
- организмдердің бір –бірімен қарым – қатынастары мен қоршаған табиғи ортасы; - биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке туындайтын өзгерістерді; - табиғат ресурстары оны тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми – теориялық негіздері; - адам – қоғам – табиғат арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу; - биосфера шегіндегі географиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыз ету; - биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтаудың ғаламдық нооэкологиялық деңгейге көтеру болып табылады; Экология- қоршаған ортамен тығыз байланыста болып, табиғаттағы өзгерістерді, құбылыстарды, табиғи заңдылықтарды, биосфера шегіндегі ғаламдық ауытқуларды адамның іс-әрекетімен үйлестіре отырып зерттейтін ғылымдар жиынтығы. Адам – қоғам – табиғат арасындағы қарым-қатынастарды зерттеу, бақылау және баға беру оның қоршаған ортамен байланысын зерттеу адам экологиясының үлесіне тимек. Бұдан біз экология ғылымының қазіргі заманғы мазмұны күрделі әрі ауқымды екеніне көз жеткіземіз. Кез – келген ғылымның қоршаған ортамен қарым – қатынасында жинақталған әртүрлі факторлардың органикалық, органикалық емес организмдерге игі немесе кері әсер ететінін қарастыратын, адамзат қоғамының өзі тіршілік етіп отырған ортаның өзара қарым – қатынасын зерттейтін ғылыми бағыттардың жиынтығы «экология» деп аталады. [1.25б] Лингвоэкология тәуелсіз мемлекеттің тіл саясатымен, оның Ата заңымен де, тіпті жалпы адамзаттық ізгілікпен де үйлеспейтінін, арғы астарында бөтен ой, жат пиғыл жатқанын аңғару қиын емес. Бұл – ана тілінде сөйлейтін тұлғаларды басқа жаққа итермелеу, тілдік тұлғаның санасына қалайда ана тіліне деген сенімсіздік ұялату, оның ана тілінің болашағына деген үмітін өшіру арқылы мемлекеттік тілмен күресудің тәсілі. Мемлекеттік тілдің тағы бір қарсыластарының айтуынша, қазақ тілінің құрылым жүйесі қазіргі заманғы ақпарат жүйесіне лайықсыз.
1. Балақаев М.Б. «Қазақ әдеби тілі», –Алматы: Ғылым, 1987ж, 272 б.
2. Сыздық Р. «Тілдік норма және оның қалыптануы»,–Астана: Елорда, 2001ж, 230 б.
3. Сыздық Р. «Сөз құдіреті». – Алматы: Атамұра, 2005ж, 272 б.
4. Головин Б.Н. «Основы культуры речи»: Учеб. пособие. –М.: Высш. Школа, 1980. –335 с.
5. Скворцов Л.И. «Теоретические основы культуры речи», – М.: Наука, 1980. –252 с.
6. Вежбицкая А. «Язык. Культура»,– Пер. с анг. –М.: Русские словари, 1997г. – 416 с.
7. Уәлиев Н. «Сөз мәдениеті», –Алматы: Мектеп, 1984ж, 107 б.
8. Уәлиев Н. «Тіл мәдениеті»,–Алматы: Prints, 2005ж, 112 б.
9. М.Әуезов «Абай жолы»: Роман – эпопея. Бірінші кітап,– Алматы: Жазушы,2007ж, 368 б.
10. Ғ.Қалиев, Ш.Сарыбаев «Қазақ диалектиологиясы». –Алматы: Мектеп, 1979ж, 138 б.
11. « Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңы»
12. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. –Алматы: Ғылым, 1988. 7 б.т. (авт. бірл.: А.Алдашева).
13. Толғауы тоқсан туған тіл. –Алматы: Арыс, 2006. - 160 б. ( авт. бірл: А.Кендербекұлы, Ғ.Мақұлжан).
14. Туған тіл туралы толғаулар. –Алматы: Арыс, 2007. – 88 б.(авт. бірл: А.Кендербекұлы, Ғ.Мақұлжан).
15. Тіл мәдениеті. Оқу құралы. //(авт. бірл.: З.Бейсембаева, Ж.Исмайлова, М.Қанабекова, Г.Қайдарова). –Алматы, 2005. 112 б.
16. Қазақ тілі. Сөз мәдениеті. Жалпы білім беретін мектептің 10-сыныбына арналған. –Алматы: Мектеп, 2006
17. Қазақ тілі. Сөз мәдениеті. Дидактикалық материалдар.– Алматы: Мектеп, 2006.–72б.
18. Жаңа атаулар. Алматы: Ана тілі, 1992. 118б. (авт. бірл.: А.Алдашева, Ш.Сарыбаев).
19. Емлесі қиын сөздер. Мектеп оқушыларына арналған анықтамалық сөздік.– Алматы: Балауса, 2000. 30 б.т.
20. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. –Алматы, 2001.-430б.
21.Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.). –Алматы: Арыс, 2005ж.
22.Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ. Есенова, Н.Әміржанова, С.Жапақов, Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.),–Алматы: Арыс, 2005.
23. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.)–Алматы: Арыс, 2006ж.
24. Этимологиялық этюдтер //Қазақстан мектебі. 1976. N 5. 93-95-бб.
25. М.Әуезовтің тұрақты сөз тіркесін қолдану ерекшеліктері жайында //Қазақ ССР ҒА Хабарлары. Филология сериясы, 1978. N 1. 26-29-бб.
26. Көркем әдебиет тіліндегі стильдік контраст //Жазушы және сөз мәдениеті. –Алматы: Наука, 1983ж.
27. Қ.Жұбанов және қазақ орфографиясының принциптері //Қазақстан мектебі. 1989. N12. 10-б.
28.Сөз және оның мәдени ұлттық мазмұны //М.Әуезовтің қазақ тілін дамытудағы рөлі. –Алматы, 1997ж. 73-80б.
29.Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің алғышарттары //ҚР ҒА Хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы. 1998. N3. 0,5 б.т.
30. Кейбір этнографизмдердің лексика-семантикалық аясы //ҚР БҒМ ҰҒА Хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы. 2000. N2. 52-61-бб.
31.Казахский алфавит на основе латинской графики //ҚР ҒА Хабарлары. 2000 N1. (авт. бірл.: К.Хұсайынов, Ә.Жүнісбеков).
32.Бұқаралық коммуникация және сөз мәдениеті //Қазақ тілінің орфоэпиялық анықтағышы. –Алматы: Арыс, 2004. 5-23бб.
33.Орфографиялық сөздік. // Қазақ тілі энциклопедиясы. –Алматы, 1998. 305б.
34.Орфоэпия. // Қазақ тілі энциклопедиясы. –Алматы, 1998. 305-306бб.
35. Тіл экологиясы // Ана тілі газеті. –Алматы, 2009. 6 – 7бб.
36. Ала – құла болған ана тіл // Жас алаш. –Алматы, 2009. 5 – 6 бб.
37. Шыңыраудан шыққан азалы үн // Алматы ақшамы. –Алматы, 2010. 3 б.
2. Сыздық Р. «Тілдік норма және оның қалыптануы»,–Астана: Елорда, 2001ж, 230 б.
3. Сыздық Р. «Сөз құдіреті». – Алматы: Атамұра, 2005ж, 272 б.
4. Головин Б.Н. «Основы культуры речи»: Учеб. пособие. –М.: Высш. Школа, 1980. –335 с.
5. Скворцов Л.И. «Теоретические основы культуры речи», – М.: Наука, 1980. –252 с.
6. Вежбицкая А. «Язык. Культура»,– Пер. с анг. –М.: Русские словари, 1997г. – 416 с.
7. Уәлиев Н. «Сөз мәдениеті», –Алматы: Мектеп, 1984ж, 107 б.
8. Уәлиев Н. «Тіл мәдениеті»,–Алматы: Prints, 2005ж, 112 б.
9. М.Әуезов «Абай жолы»: Роман – эпопея. Бірінші кітап,– Алматы: Жазушы,2007ж, 368 б.
10. Ғ.Қалиев, Ш.Сарыбаев «Қазақ диалектиологиясы». –Алматы: Мектеп, 1979ж, 138 б.
11. « Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңы»
12. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. –Алматы: Ғылым, 1988. 7 б.т. (авт. бірл.: А.Алдашева).
13. Толғауы тоқсан туған тіл. –Алматы: Арыс, 2006. - 160 б. ( авт. бірл: А.Кендербекұлы, Ғ.Мақұлжан).
14. Туған тіл туралы толғаулар. –Алматы: Арыс, 2007. – 88 б.(авт. бірл: А.Кендербекұлы, Ғ.Мақұлжан).
15. Тіл мәдениеті. Оқу құралы. //(авт. бірл.: З.Бейсембаева, Ж.Исмайлова, М.Қанабекова, Г.Қайдарова). –Алматы, 2005. 112 б.
16. Қазақ тілі. Сөз мәдениеті. Жалпы білім беретін мектептің 10-сыныбына арналған. –Алматы: Мектеп, 2006
17. Қазақ тілі. Сөз мәдениеті. Дидактикалық материалдар.– Алматы: Мектеп, 2006.–72б.
18. Жаңа атаулар. Алматы: Ана тілі, 1992. 118б. (авт. бірл.: А.Алдашева, Ш.Сарыбаев).
19. Емлесі қиын сөздер. Мектеп оқушыларына арналған анықтамалық сөздік.– Алматы: Балауса, 2000. 30 б.т.
20. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. –Алматы, 2001.-430б.
21.Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.). –Алматы: Арыс, 2005ж.
22.Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ. Есенова, Н.Әміржанова, С.Жапақов, Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.),–Алматы: Арыс, 2005.
23. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.)–Алматы: Арыс, 2006ж.
24. Этимологиялық этюдтер //Қазақстан мектебі. 1976. N 5. 93-95-бб.
25. М.Әуезовтің тұрақты сөз тіркесін қолдану ерекшеліктері жайында //Қазақ ССР ҒА Хабарлары. Филология сериясы, 1978. N 1. 26-29-бб.
26. Көркем әдебиет тіліндегі стильдік контраст //Жазушы және сөз мәдениеті. –Алматы: Наука, 1983ж.
27. Қ.Жұбанов және қазақ орфографиясының принциптері //Қазақстан мектебі. 1989. N12. 10-б.
28.Сөз және оның мәдени ұлттық мазмұны //М.Әуезовтің қазақ тілін дамытудағы рөлі. –Алматы, 1997ж. 73-80б.
29.Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің алғышарттары //ҚР ҒА Хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы. 1998. N3. 0,5 б.т.
30. Кейбір этнографизмдердің лексика-семантикалық аясы //ҚР БҒМ ҰҒА Хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы. 2000. N2. 52-61-бб.
31.Казахский алфавит на основе латинской графики //ҚР ҒА Хабарлары. 2000 N1. (авт. бірл.: К.Хұсайынов, Ә.Жүнісбеков).
32.Бұқаралық коммуникация және сөз мәдениеті //Қазақ тілінің орфоэпиялық анықтағышы. –Алматы: Арыс, 2004. 5-23бб.
33.Орфографиялық сөздік. // Қазақ тілі энциклопедиясы. –Алматы, 1998. 305б.
34.Орфоэпия. // Қазақ тілі энциклопедиясы. –Алматы, 1998. 305-306бб.
35. Тіл экологиясы // Ана тілі газеті. –Алматы, 2009. 6 – 7бб.
36. Ала – құла болған ана тіл // Жас алаш. –Алматы, 2009. 5 – 6 бб.
37. Шыңыраудан шыққан азалы үн // Алматы ақшамы. –Алматы, 2010. 3 б.
КІРІСПЕ
Лингвоэкология туралы сөз қозғамас бұрын, біріншіден экология
туралы айтып кетсем. Экология- биология ғылымының бір саласы ретінде
қалыптасып дамыған. Экология терминін 1866ж. Э.Геккель енгізген.
Экология термині гректің тұрақ, мекен туралы ғылымы деген мағына
білдіреді. Яғни, тірі организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын,
байланысын, айнала қоршаған ортасымен, тұрағы немесе мекенімен
байланыстыра отырып зерттейтін ғылым. Экология ғылымының ең басты
мақсаты – биосфера шегіндегі ғаламдық проблемаларды бақылай
отырып,ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау.Экология ғылымының негізгі
зерттейтін мәселелері:
- организмдердің бір –бірімен қарым – қатынастары мен қоршаған табиғи
ортасы;
- биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке туындайтын
өзгерістерді; - табиғат ресурстары оны тиімді пайдалану және
қорғаудың ғылыми – теориялық негіздері;
- адам – қоғам – табиғат арасындағы гормониялық
байланыстарды реттеу; - биосфера шегіндегі географиялық
заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыз ету;
- биосферадағы тіршілікті
қалыпты сақтаудың ғаламдық нооэкологиялық деңгейге көтеру болып
табылады; Экология- қоршаған ортамен
тығыз байланыста болып, табиғаттағы өзгерістерді, құбылыстарды, табиғи
заңдылықтарды, биосфера шегіндегі ғаламдық ауытқуларды адамның іс-
әрекетімен үйлестіре отырып зерттейтін ғылымдар жиынтығы. Адам – қоғам
– табиғат арасындағы қарым-қатынастарды зерттеу, бақылау және баға
беру оның қоршаған ортамен байланысын зерттеу адам экологиясының
үлесіне тимек. Бұдан біз экология ғылымының қазіргі заманғы мазмұны
күрделі әрі ауқымды екеніне көз жеткіземіз. Кез – келген ғылымның
қоршаған ортамен қарым – қатынасында жинақталған әртүрлі факторлардың
органикалық, органикалық емес организмдерге игі немесе кері әсер
ететінін қарастыратын, адамзат қоғамының өзі тіршілік етіп отырған
ортаның өзара қарым – қатынасын зерттейтін ғылыми бағыттардың
жиынтығы экология деп аталады. [1.25б]
Лингвоэкология тәуелсіз мемлекеттің тіл саясатымен, оның Ата заңымен
де, тіпті жалпы адамзаттық ізгілікпен де үйлеспейтінін, арғы астарында
бөтен ой, жат пиғыл жатқанын аңғару қиын емес. Бұл – ана тілінде сөйлейтін
тұлғаларды басқа жаққа итермелеу, тілдік тұлғаның санасына қалайда ана
тіліне деген сенімсіздік ұялату, оның ана тілінің болашағына деген үмітін
өшіру арқылы мемлекеттік тілмен күресудің тәсілі. Мемлекеттік тілдің тағы
бір қарсыластарының айтуынша, қазақ тілінің құрылым жүйесі қазіргі заманғы
ақпарат жүйесіне лайықсыз. Бұның да ғылыми жағынан ешбір негізі жоқ.
Мысалы, ерекше таңбалар жүйесі ретінде кез келген тілдің әлеуеті,
мүмкіндігі шексіз, оны сарқа, тауыса пайдалану мүмкін емес.Тілдік ортадағы
тұлғалардың бәрі бірдей емес. Олардың ішінде ана тілінің болашағы жөнінде
екіойлы болып жүргендер де бар болуы ықтимал. Әлгідей зиянды вирустар
алдымен жиырма – жиырма бес жылда қазақ тілі құрып бітеді деген қауесет
ақпаратқа құлай сенетіндерге тез жұғады. Тіл білімінің
негізгі міндеттерінің бірі әдеби тілді қалыптастыру. Тілді жетілдіру –
барлық адамзаттың міндеті. Сол тілдің бүгіні мен ертеңі тілді
қолданушылардың өз қолында.Сондықтан тіл білімі ғылымының бір саласы
ретінде соңғы кездері зерттеле бастаған лингвоэкология ғылымы осы бағытта
ерекше орын алады.Себебі, лингвоэкология әлеуметтік, психологиялық,
философиялық ғылымдардың тоғысында пайда болған. Бұл ғылымның қазақ тіл
білімінде де кең өріс ала бастағанын Н. Уәлиұлының авторефератында көрініс
тапқан.Лингвоэкология ғылымдағы жаңа бағыт ретінде адам мен қоғамның тілдік
аясын зерттей келе, ереже мен қағида, жүйелердің қалыптасуына әкеледі, ол
тек экология үшін ғана емес, тілдің дамуы мен қоршаған ортаның
проблемаларын шешу мүмкіндіктері үшін қажет.Лингвоэкология сөйлеу
мәдениетінің мәселелерін қамтитын тіл білімінің бір саласы ғана емес, ол
адамзаттың рухани инабаттылығын сақтай отырып, балағат, әдепсіз және
тұрпайы лексикадан қорғайды. Мәдени, рухани құндылықтарды сақтаушы ретінде
тілге деген қызығушылықты арттырад Тіл білімінің негізгі міндеттерінің бірі
әдеби тілді қалыптастыру. Тілді жетілдіру – барлық адамзаттың міндеті. Сол
тілдің бүгіні мен ертеңі тілді қолданушылардың өз қолында. Сондықтан тіл
білімі ғылымының бір саласы ретінде соңғы кездері зерттеле бастаған
лингвоэкология ғылымы осы бағытта ерекше орын алады. Себебі, лингвоэкология
әлеуметтік, психологиялық, философиялық ғылымдардың тоғысында пайда болған.
Бұл ғылымның қазақ тіл білімінде де кең өріс ала бастағанын Н. Уәлиұлының
авторефератында көрініс тапқан.Лингвоэкология ғылымдағы жаңа бағыт ретінде
адам мен қоғамның тілдік аясын зерттей келе, ереже мен қағида, жүйелердің
қалыптасуына әкеледі, ол тек экология үшін ғана емес, тілдің дамуы мен
қоршаған ортаның проблемаларын шешу мүмкіндіктері үшін қажет.Лингвоэкология
сөйлеу мәдениетінің мәселелерін қамтитын тіл білімінің бір саласы ғана
емес, ол адамзаттың рухани инабаттылығын сақтай отырып, балағат, әдепсіз
және тұрпайы лексикадан қорғайды. Мәдени, рухани құндылықтарды сақтаушы
ретінде тілге деген қызығушылықты арттырады.
1 Тіл экологиясы туралы
Сөз мәдениетіне қарсы құбылыстардың бірі- сөз қателіктері.Сөз
қателіктері тілдік қателіктер деп те айтылып жүр. Тілдік қателіктерді
сөз, сөз тіркестері, сөйлем, мәтін деңгейінде қарастыру – құрылымдылық
лингвистика тұрғысынан қазақ тіл ғылымында қарастырылып жүр. Сөзді
айтушы жоғары қабілетті тұлға өзі қолданып отырған сөзінің күшін
толық танымағандықтан, яғни когнитивті – ассоциациялық қабілеті
жеткіліксіз болғандықтан сөз қателігіне ұрынуы мүмкін.Кейде сөз
қателіктері айтушының жаңғалақтығынан болуы мүмкін. Айтушы сөздің
мәнін, мағыналық күшін толық игергенмен, жеке басының психологиялық
салдарынан сөз қателіктеріне жол беріліп жатады.Тіл, бір жағынан,
биологиялық, екінші жағынан әлеуметтік ағзаның аса маңызды бөлігі.
Тіл экологиясы негізінен тілдік орта мәселесін, тілдің өзгеруіне,
дамуына, қолданылуына теріс әсер ететін себептерді, түрткіжайттарды
зерттейді. Сондай – ақ тілдің баюын, тілдік қарым – қатынасты
әлеуметтік тәжірибелерді жинақтау, т.б. жайттарды қарастырады. Шынымен
де, экология деген терминді біз қоршаған орта тазалығына, табиғатты
қорғауға байланысты қолданып жүрміз ғой. Ал, тілдің экологиясы деген
ұғымда көп мағына тұнып тұрған сияқты. Тіл экологиясы (лингвоэкология,
экожетілдіру, лингвистика) – бұл лингвистикалық теория мен тәжірибенің
бір жағынан, тілдің қолданылуы мен дамуына кері әсер етуші факторларды
зерттеумен байланысты, екінші жағынан, тілдік қатынас тәжірибесін жетілдіру
мен тілді байыту тәсілдерін және жолдарын іздеумен байланысты бағыт болып
табылады. Бұл тақырыптың көтерілуі уақыт талабынан туындап отыр.
Себебі, қасиетті тілімізді әрі қарай дұрыс дамыта түсу, бұрынғы бар
байлығы мен қалыптасқан нормаларын бұзбай сақтау бүгінгі парымыз
ғана емес, ертеңгі ұрпақтың алдындағы жауапкершілігіміз. Тіл
экологиясының қарастыратын мәселелерінің бірі – тілдік ортаның сөз
тазалығы. Әсіресе жастардың арасында әрбір екінші-үшінші сөзінен кейін
былапыт сөзді араластырып сөйлеу сәнге айналып бара жатқандай. Бұл жерде
жаһанданудың қоғамымызға тигізген кеселінің бірі – батыстан ешбір елеп-
екшеусіз жаппай әкелініп таратылып жатқан өктемшіл саясаттың көркем фильм
түріндегі туындылары, қала берді бүгінде әрбір төртінші адамның игілігіне
айналып отырған интернет желісінде де тұрпайы лексиканың норма деңгейінде
орныққаны болса керек. Бұдан бөлек қоғамдық көліктердің қай түріне мінсеңіз
де құлақ жарардай жеңіл күлкіге құрылған мәнсіз әзілдерін сағаттар бойы
жалғастырып, арасында бірді-екілі музыка беріп, тыңдарман қауымның бар
назарын өзінде ұстауға тырысатын әуе толқынындағы шабуылдардың да
жастарымыздың құлағына сіңісті болып, үйреншікті қалыпқа айналуына өз
үлесін қосып жатыр. Осы тұста БАҚ-тың қоғамда үлкен рөл атқаратындығын тағы
мойындауға тура келеді. Алайда, сол қуатты құралдың ниеті бұзық ағымдар мен
күштердің қолында жүруі өкінішті. Бірақ, ең алдымен адам болып табылатын
жеке тұлғаға қатысты тұрпайы лексиканың баспасөз бетінде жариялануы мораль
тұрғысынан да, сөз мәдениеті тұрғысынан да құптарлық жай емес. Өйткені сөз
– екі жүзді ұстара сияқты абайлап, сақтықпен қолдануды қажет ететін
қауіпті құрал. Сондықтан өз пікірін сыпайы, мәдениетті түрде жеткізе
білетін автормен салыстырғанда дөрекі, тұрпайы лексикаға көбірек жүгінетін
журналистің оқырман қауым алдында беделі төменірек болуы заңды. Осындай
әсіреқызылдыққа салынуға негіз болатын қолданыстар ретінде мыналарды атауға
болады: тура мағынасында жұмсалатын жағымсыз реңкті сөздер; тырнақшаға
алынып, ауыспалы мәнде қолданылатын бейтарап сөздер, ауызекі сөйлеу
элементтері, варваризмдер, қарапайым лексика т.б. Түптеп келгенде, автордың
прагматикалық ниеті тілдік бірліктер арқылы жүзеге асырылатындықтан кез
келген сөзді таңдап, талдап қолдануға әрбір қаламгер мүдделі болуға
тиіс.Алайда әр сөздің өз орны,мағынасы барын ескерген жөн. Бейімбет
Майлиннің Мұсадан хат келді әңгімесінен үзінді келтірсем. Осы жағдай
қазіргі заманда да бар. Кейбіреулер орысша сөз қоспаса әңгімесінің дәмі
кететіндей сезінеді. Не болмаса біз осылай сөйлеуге үйреніп кеткенбіз.
Қанға сіңіп кеткен. Бұл жақсы емес. Тілімізге орыс сөзін, басқа да шетел
сөздерін қосып сөйлейтін болсақ онда қазақ тілі бара-бара өзінің
көркемдігінен, маңызынан айрылады. Мұндайға жол беруге болмайды. Күн
сайын қоғамдық көлiкпен оқу орнына жеткенше, көшеде қазақшасы қате
жазылған жартыкеш жарнамалар мен дүкен, кафе, мейрамханалар атауын көрiп,
жаным жүдейдi. Ауыз жаппай қақылдап, Сатпаева, Гоголя деп аялдамаларды
хабарлап келе жатқан автобус азаншыларының айғайы да жүйке
тоздырады.Қазақшалаудың жөнi осы екен-ау деп, кафесi В гостях у сказки ,
кафесi Настя сияқты атаулар мен мән-мағынасыз толып жатқан Нұр-нұрлар
(кафе, дүкен, т.б) қазақтың бас қаласы, кешегi астанамыз – Алматыдай ару
қалаға жарасып тұрған жоқ. Тулпар, Асель, Сыр-Дарья, тағысын-тағы
толып жатқан қазақша сауатсыз жазылған сөздердi көрген сайын, ылғи сүттiң
бетiнiң қаймақтары: ұлтымыздың бетке ұстар ғалымдары мен жазушылары
тұратын, бiрнеше университеттерi бар, сан мыңдаған студенттер оқитын осынау
үлкен қалада қазақша сауатты жаза алатын ешкiм жоқтай ұяламын.Тоқал ешкi
мүйiз сұраймын деп жүрiп, құлағынан айырылды демекшi, орысшаға ренжiп
жүргенiмiзде, күннен-күнге Алматыда Granari, Respekt, Baumarkt,
Sunsilk , т.б. шетел атаулары итше күшiктеуде. Сырттан келген бiреулер
қазақ қаласы емес, шетелде жүргендей сезiнерi сөзсiз. Осыдан он шақты жыл
бұрын Ресейдiң Волгоград қаласында шетелше жазылған атаулар үшiн айыппұл
салынатын. Бiзге де тiл тазалығы үшiн сондай бiр батыл қадам, тың шешiм
қабылдайтын кез әлдеқашан жеткен сияқты.Әлем тілдерінің сөздік қорын шотқа
салған соңғы деректерге қарағанда, өткен жылы ағылшын тілінің сөздік қоры 1
миллионға жетіп, қоңыр күзде мұны ағылшындар зор салтанатпен мерекеледі.
Испандар да өздерінің сөздік қоры 750 мыңға жеткенін қуанышпен атап өткен.
Ғаламшардағы көптеген халықтар қазір ана тілдерін одан әрі дамытуды,
неғұрлым байытуды басты мақсаттары етіп белгілеп, болашаққа арналған
бағдарламалар жасап отыр. Қазақстанда бәрі де керісінше. Бөгде тілдің
басқыншылығы асқынғаны соншалық, күзгі ағаштың басындағы аяз ұрып,
дірілдеген қорғансыз жапырақтай қазақ тілі қазір қарқынды дамудың емес,
қызғыштай қорғап қалудың тетіктері нақтыланған бағдарламаға зәру, аса
мұқтаж.Өткен ғасырдың басында: Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың болып жүрген
алаң жұрт – алаш жұртының басына төнген мұнар күні – рухани тоқырау, кері
кету жанын сыздатқан арыстан жүрек арыстарымыз қазақ тілін кірме сөздерден
– араб, парсы, татар сөздерінен арылту жөнінде айқайлап ұран тастаған.
Осыдан тура 102 жыл бұрын – 1909 жылы алғаш рет Абайдың, кейінірек Ахмет
Байтұрсынұлының кірме сөздерден таза өлеңдер жинақтары баспадан жарық
көрген кезде Алһамдуллалап шүкіршілік еткен, алақайлап қуанған-ды.Арада
бір ғасыр өткенде де ана тілімізді бөтен тілдің басқыншылығынан азат етуге
ұмтылған айқайымыз азаяр емес. Бүгінгі жанайқайымыз бұрынғыдан да үрейлі,
түпсіз шыңыраудан шыққан азалы үн сияқты. Ажалдың қорқынышты үніндей.
Ақырғы шеп – бұдан әрі бір адым да шегінуге болмайтын аса қатерлі межеге
келіп жеттік! Тағдырдың жазуына шара амалдарды жасаған бірсыпыра тіл
білімі ғалымдарының кесірінен осындай күйге ұшырап отырған сияқтымыз.
Әлгіндей ғалым дүмшелер диалекті деп, архаизм деп, историзм деп, кәсіби сөз
деп, говор деп мәңгілік эпостық жырларымыздағы, ұлы ақын-жырауларымыздың
ғажайып мұраларындағы небір жауһар, ғажайып сөздерден баршамызды біржола
айырып, кірме сөздерге кең есік ашып берді. Диалект, архаизм, т.б.
таңба басылған сөздерден ат-тонымызды ала қашқанымыз сонша, әлі күнге
маңына баруға жүрегіміз дауаламай, айдаладан үркіп жүрміз.Есесіне, БАҚ-тар,
әсіресе, электрондық ақпарат құралдарындағы айташылардың қазақ тілін
барша қадір-қасиетінен, қайталанбас сұлулық, мөлдірлігінен айырғаны, кірме
сөздерге жан-тәнімен үйірлігі сонша, жағдай одан әрмен ушығып, жаңа тіл,
ерекше мәнер, түсініксіз акцент қалыптасты. Айтылған сөздер қазақша
секілді, бірақ ұғу мүмкін емес.Телеарналар мен радио тілшілерінің қ мен
ң, ұ мен і, ә мен ө, тағы басқа дыбыстарды бұрмалап, шолжаңдап
бүлдіргені соншалықты, күң әйел – күн әйелге, Қыр баласы – Кир
баласына айналды. Ол ол ма, кейбір телеарналардағы бірсыпыра
журналистердің мейманасы тасығандары қазақ тілінің барша заңдылықтарын
қасақана белден басуды мәртебе санауға көшкенінен байқалады. Әлгіндей
тележурналистердің Кәсіпкерлер осыған дейін талтаңдаған, ақшаны судай
шашқан Алматыда бас қосты. Дамуға қабырғасы қайысып, – деген мәнзелде
көгілдір экраннан судырата беруге машықтанғаны сонша, одан гөрі
теледидардан сөйлеп тұрған қарапайым жүргіншінің: Улицалардағы автобустар
қатты скороспен остановкадан тоқтамай өтіп кетіп, вот... переходтағы
пешеходтарды өте ужас қылады дегеніне әжептәуір марқаясың.[ 37,6].Осы
кезде Бейімбет Майлиннің сонау 1924 жылы келемеждеп, күңіреніп жазған
сөздері еріксіз есіңе түседі: жаңа тіл – жезтырнақты басқыншы тілдің
өмірімізге дендеп енгені сонша, оған қарсы күресетін шама жоқ-ау деп
шыңғырады шыңыраудан шыққан азалы үн - деп айтып кеткен еді. Тура сол
уақыттағы жағдайды қайта басымыздан өткізіп жатқандаймыз.Тіл
экологиясының бір мықтап айналысатын шаруасы – тілдік нигилизммен күрес.
Тілдік нигилизмнің көрінісі әр елде әр басқа болуы мүмкін. Ал бізде осы
қауіпті көзқарас қазақ тілі құрып біткен тіл, мұражайға тапсыратын тіл,
жан тапсырайын деп жатқан тілді мазалап қажеті жоқ дейтін мазмұндағы
сөздер орыстілді БАҚ-та аз айтылып жүрген жоқ. Сондай қауесеттен кейін ана
тілінде оқып жүрген баласын орыс мектебіне беруге даяр тұратын ата-
аналардың саны көбейеді.Әрине, 6 мың тілдің ішінде таяу жылдары құрып кету
қаупі бар сырқат тілдер аз емес. Бірақ олардың сырқатын қазақ тіліне таңуға
болмайды. Құрып кетуге бейім сырқат тілдердің әлеуметтік портреті қандай
екеніне тілдік тұлға хабардар болуы керек. Болашағына қауіп төнген сырқат
тілдер; 1) тек ауызша түрде ғана қолданылады;2) жазба түрі жоқ; қоғамдық
өмірдің білім, ғылым, ағарту салаларында қолданылатындай әдеби тіл
деңгейіне жетпеген, стильдік тармақтары жоқ;3) әртүрлі жанрға бай көркем
әдебиеті, эпикалық шығармалары жоқ, тек салт, ғұрып айналысында
қолданылатын фольклорлық туындылармен шектеліп қалған тілдер; Осы бағытта
кеткен кемшіліктер болса оны ескертіп отыру, сөйтіп алдағы уақытта
болдырмау – қасиетті борышымыз.Қазақ болғаннан кейін біз үшін ана тіліміз
ардақты, қасиетті. Оның үстіне қазақ тілі ардақтауға, құрметтеуге әбден
лайық. Біздіңше ана тілді сүю бар да, оны таза ұстау, өзге сөздермен
бүлдірмеу, моральдық-этикалық принциптерді сақтау бар. Сөйтіп, сөз
экологиясы тілдік ортаны бейпіл сөздерден, шетелдік сөзді уәжсіз
қолданудан, жаргон сөздерден, құнтсыздықтан кететін қателерден таза
ұстау үшін күреседі.Тіл тазалығы үшін күрес те отансүйгіштікті,
патриоттықты қажет етеді.
1.1 Лингвоэкологияның тәрбиелігі туралы
Лингвоэкология және лингвомәдениеттану. Әрбір адам белгілі бір ұлттық
мәдениетке жатады, оның ішіне ұлттық салт-дәстүр, тіл, тарих, әдебиет
кіреді. Мемлекеттердің және олардың халықтарының ғылыми, мәдени және
экономикалық байланыстары тілдік тұлғаны зерттеудегі тілдік және мәдени
арақатынасты, мәдениетаралық қатынасты зерттеумен байланысты мәселелерді
актуалдандырады. Э. Сепир: Тіл - бұл мәдениетті ғылыми түрде білуге
бастайтын жетекші ретіндегі маңызы үлкен жол көрсетуші, деп жазды.
Лингвомәдениеттану - лингвистикалық зерттеулердің жетекші бағыттарының
бірі. Ол тіл рухынан немесе тілдік ділге байланысты басқа да құбылыстардан
басталады. Тілдік қатынасты ұйымдастырудың мәдени-ұлттық арнайы ережелерін
зерттейді, орыс халқының тілінде көрініс табатын кеңдігі мен руханилығын
көрсетеді.Бұл сала философиямен, ұлттық сипатпен, салт-дәстүрмен
байланысты. Ол ұлттық-мәдени маманданған, тілдік қатынас ұйымының мазмұны
туралы білімдер жиынтығын көрсетеді. Лингвомәдени зерттеулер қазіргі
лингвистиканың жалпы беталысына сай келеді, яғни, имманенттік, ішкі,
құрылымдық лингвистикадан сыртқы, антропологиялық, адаммен, оның ой-
санасымен, рухани әрекетімен тығыз байланысты тіл құбылыстарын зерттейтін
лингвистикаға өтумен сай келеді. Ф.де Соссюр: Біздің тілге берген
анықтамамыз тек тіл деген ұғымның табиғатына, жүйесіне тән емес
нәрселерді алып тастайды, бір сөзбен айтқанда, ішкі лингвистика атауына
кіретін нәрселерді, алайда бұл лингвистика тілдік қатынасты зерттеуді
бастағанда маңызды қылып алатын пәндермен айналысады.Тілді үйрету, сол
тілде қарым-қатынас жасауға үйрету процесінде мәдениетті айналып өту мүмкін
емес. Тілдік қатынасты оқыту үшін тіл мен мәдениеттің қалай байланысатынын
түсіну керек және бұл байланысты оқу барасында көрсету қажет.
Лингвомәдениеттанудың елтаным мен этнолингвистикадан айырмашылығы, ол
тілде көрініс табатын мәдени құндылықтар жүйесі қызметі ретіндегі толық
теоретикалық-сипатты объектілерді зерттеуді, лингвистикалық қатынас
теориясы негізінде түрлі тілдердің лингвомәдениет аясындағы контрастивті
талдауды көрсетеді: (Э. Сепир - Б. Уорф болжамы).Тіл мағына арқылы әлемге
шығады, мағына-тілді тілден тыс шындықпен байланыстыратын жол. Тілден тыс
құбылыстарға анықталған әлеуметтік мәдениет жатады. Әлемнің тілдік бейнесі
негізінде әлемнің әлеуметтік мәдени бейнесі жатады. Тіл -мәдениет
мәселесіне деген қызығушылықтың артуы терминологиялық заттар тізіміне
енетін түсініктерді зерттеу тәсілдері мен параметрлерін, негіздерін
нақтылауды қажет етеді. Тіл және экология концепциясында
адамзат туралы барлық ғылым мәселелері қарастырылады, бұл адамзатты
зерттейтін салалар арасындағы барлық шекті бұзатын аралық идея, өйткені
адамзатты тілден тыс зерттеуге болмайды. Тіл ұлттық мәдениеттің өмір сүруі
мен көрінісінің басты түрін көрсетеді. Э. Сепир былай айтқан: Мәдениетті
сол қоғамның іс-әрекеті мен ойы арқылы анықтауға болады. Тіл ойдың
көрінісі.Тіл, осылайша, мәдениетті білу жиынтығының құралы ретінде жүзеге
асырылған мәдениет көрінісі болып есептеледі.
Экологияның басты мақсаты - тұлғаның рухани баюының құралы
болу. Адам мәдениет әлеміне телінеді, материалдық және рухани мәдениетке
арналған көптеген тілдерді меңгереді. Мәдениеттің ұлттық сипаты түрлі
халықтардың мәдениеті мен тілдік қарым-қатынасын, олардың өзара әлемдік
мәдениетке толығымен берік негіз болуына дейін байытуын, бүкіл адамзатқа
жетуін көрсетеді.Мәдениет халық туындысы ретінде ұлттық (арнайы) және жалпы
(бүкілхалықтық) бірлік болып табылады. Тіл-мәдениет қатынасы В.Фон
Гумбольдтың еңбегінде толығырақ көрініс тапқан. Ол: Адам көбіне тіл
әкелетін нәрселермен бірге өмір сүреді. Әрбір тіл өзі шыққан халық
төңірегінде , орта адамға, басқа тілдік ортаға жататындықтан, сол жерді
сипаттайды,- деп жазған.В.фон Гумбольдтың ізін жалғастырушылар
(неогумбольдшылдар) әлем бейнесін аралық тілдік әлем ретінде
қарастырады, түрлі ұлт тілдерінде көрініс табатын түрлі мәдениеттердің
интерференциясының салыстырмалы және аталған ұлттық мәдениеттің көрінісі
ретінде ұлттың рухани шығармашылығынан жасалады.Б. Уорф Отношение норм
поведения и мышления к языку еңбегінде тіл мен мәдениет бір-біріне әсер
ету арқылы бірге дамығанын айтып өткен. Бұл бірлікте тілдің табиғаты өзінің
дамуын тоқтататын фактор болып табылады: Себебі бұл құбылыс тіл тек қалып
кешені емес, жүйе болғандықтан орындалады. Үлкен жүйенің құрылымы жай
өзгереді, бірақ бұл кезеңде мәдениеттің басқа деңгейлерінде өзгеріс,
салыстырмалы түрде алғанда, тез жүріп жатады. Тіл, осылайша, жалпы ой-
сананы көрсетеді; ол барлық өзгерістер мен жаңартуларға қарай әрекет етеді,
алайда жәй әрі әлсіз әрекет етеді, өзгеріс енгізушінің санасында бұл бірден
орын алады(5,23 б). Қазіргі кезде орыс тілі және оны қолданушылар әлемге
бірден шығып кетті, мәдениетаралық қатынастар басталды. Ресейліктер
қарымқатынас жасау үшін шет тілдерін көп меңгере бастады, оларға мәдениет
орнатушы тілді білу керек болды. Осыған тағы да интернетке шығу қосылды.
Лингвистика мәдениетті салыстыру міндетін қажетті қылды.Егер біз бір тілге
үйренетін болсақ, онда мәтіннен көп жағдайда тілдің бірлік мағынасымен
мәдениетті түрде шартталатын кейбір бірыңғай концептуалды мағыналарды
түсінуге әкелетін белгілерді тауып үйренуіміз керек.
Тіл және мәдениет мәселесі жоспарында қарама-қарсы, теңдестік
тәсілі мәдениетті оның тілдегі көрінісінің фактілері арқылы және терең,
тілден тыс, мәдени компонент арқылы тілдің өзіндік фактілерін түсіндіру
жолымен жетілдіріледі. Тек лингвистикалық тәсілдерді басқа да аралас ғылым
тәсілдерімен синтездеу когнитологияға, когнитивтік (әлеуметтік -тілдік)
бағытқа алып келді. Тілдік мәтін тілді қолданудың сәйкес болуы үшін
танымдық мағынаның, тілден тыс берілуін, терең мәдени сипат мәліметтеріне
негізделіп, мәдениетпен түзетілуі керек.Оқып-біліп жатқан тілдің
концептуалды аясының маңызы бірге оқытылып жатқан тілмен салыстырғанда
ұлттық ерекшеліктерде болатын тәсілдер, әдістерде көрінеді. Мәдени
антропология - бұл америкалық тәсіл, германдық - бұл герменевтика,
француздық - бұл эпистемология. Бұл аталған барлық салалар бір ұлттық
форманың маңызын көрсетеді және теңдей жүзеге асады.Бар мәселе мәтіннің
концептуалды негізін тәжірибеде дәлелдеу болып тұр, себебі теория - ол
бөлек, ал әрекет прагматикасы, яғни зерттеу тәсілдері -бұл бөлек мәселе
болып табылады.Шынайы пәндерді - концепт және тілдік көрініс түсініктерінін
ажырата білу керек. Барлық нәрсені мәдени қатынастар арқылы, серіктесіңнің
мәдениеті жөнінде және өз мәдениетің жөнінде, сонымен бірге, мұның бәрін
түрлі көзқарас тұрғысына барынша көп білген маңызды. Мәдениет менталитет,
ұлттық сипат, әлем бейнесі, өмір сүру, салт-дәстүр, сана жүйесі ретінде кең
этнографиялық мағынада қабылданылады.Мәдени коннотациясыз ешбір сөз өмір
сүре алмайды. Н. С. Трубецкой: Салыстырар кезде салыстырылатын бөліктердің
екеуіне ортақ бір нәрсе болуы керек,- деп жазған.В.В. Воробьеваның
пікірінше, ғылыми сана ретінде лингвомәдениеттану бірқатар арнайы
ерекшеліктермен сипатталады: бұл мәдениет пен филологияны зерттейтін
ғылымдар арасындағы шекті синтездеуші ғылыми сала [4,84 б.]
Лингвомәдениеттанудың негізгі объектісі тіл мен мәдениеттің құрылым
процесіндегі өзара әрекеті мен арақатынасы және осы өзара байланыстың бір
жүйе ретіндегі түсінігін зерттеу болып табылады. Лингвоэкология
және лингвомәдениеттану пәні - тілдік қатынас жүйесінде орындалатын және
қоғамның әлемнің тілдік бейнесін мәдени құндылықтарына негізделген
тұрмыстық қоғамның ұлттық түрі. Лингвомәдениеттану мәдени
құндылықтардың жаңа жүйесіне, қазіргі қоғам өміріне, жаңа ойға негізделген
құбылыстардың толық, объективті түсінілуін және елдің мәдени өмірінің түрлі
деңгейіндегі ақпараттарға негізделеді.Халық мәдениетін толық, объективті
және жалпы түсіну - лингвомәдениеттанудан халық мәдениетін оның тілінен,
олардың дамуы мен диалектикалық өзара әрекет жүйесінен, сонымен қатар
қазіргі мәдени ойлаудың қалыптасуын қамтамасыз ететін бірқатар түсініктерді
жасауды талап етеді.
Адам баласы белгілі бір қоғамда бірлесіп өмір сүріп, бірлесіп
еңбек етеді. Қандай да болмасын қоғамның көпшілік қабылдаған әдет –
ғұрып, қарым –қатынас жасау дәстүрі болады. Адамдардың бір – бірімен
араластығы сол қағидаларға негізделеді. Одан ауытқу өзара қалыптасқан
қарым – қатынасқа қаяу түсіруі мүмкін. Сондықтан әркім белгілі
қоғамның бір мүшесі ретінде, көпшілікке аян дәстүрлі қағидалар мен
әдет – ғұрыптарды құрметтеп отыруға тиіс.Адамдардың өзара қарым –
қатынасы алдымен тіл арқылы жүзеге асады. Тіл пікір алысу құралы
ретінде адамның ойын ғана емес, сезімін де білдіреді. Сөйлеудегі
ізет, құрмет, сыпайгершілік кісінің сезіміне әсер етеді. Өмірде жиі
қолданылатын амандасу, қоштасу, ризалық білдіру, кешірім сұрау,
құттықтау, көңіл айту... т.б. сөйлеу этикеті деген ұғымға саяды.
Адамдардың дидарласуына, ең алдымен, дәнекер болатын – осылар. Адамның
жанына жағымды, жылы сөздер оның көңіл – күйінің пернесі сияқты.
Жылуы мол, жан жадыратар шуақты сөздің мағынасын сіз деген сөздің
– сөздің сынығы, сен деген – сөздің анығы деген қазақ мақалы да
аңғартса керек.
Сөйлеу этикетіне қатысты лингвоэкологияның да өзіне тән
нормалары мен ерекшеліктері болады. Күнделікті қарым – қатынас жасауда
сөз әдебін, сөйлеу этикетін сақтап жүрміз ба? Сөз арасында
қолданылатын кешіріңіз, ғафу етіңіз, мүмкін болса, қажет деп
тапсаңыз,рұхсат етсеңіз, мақұл көрсеңіз, лайық деп қарасаңыз, қалауыңыз
білсін т.б. сөздер елеусіздеу көрінгенімен, тілге сыпайылық үстеп,
ізеттілікті білдіреді. Мұндай майда сөздер үлкенге де, кішіге де
жарасымды болып, адамның кішіпейілділігін білдіреді. Шырағым, қарағым,
шырақ, інішек, ағай, апай, атай, әжей тәрізді қаратпа сөздер үлкен мен
кішінің арасындағы ілтипатты білдіреді. Тәрбиелі адамның сіз бен сен
сөзінің жұмсалу дәстүрінен жөнсіз ауытқымайтыны да этикет сақтауға
жатады.
Лингвомәдени сөздердің тілімізде сан алуан түрлері бар. Тіл
жұмсау дағдымызда мұндай сөздерді жиі қолданамыз. Сондықтан болар,
бұл сөздер тілімізге еш қиындықсыз орала кететін оп – оңай нәрседей
көрінеді. Мәселен, амандық сұраудың еш қиындығы жоқ тәрізді
(Сәлеметсіз бе?... Аман есенсіз бе?, Армысыз, сәлем бердік,
ассалаумағалейкум, кеш жарық т.б.). Алайда, бұлардың толып жатқан
түрлері, синонимдері, варианттары бар.Сондықтан оларды талғап, таңдап
қолдануға тура келеді. Олардан туатын ерекшеліктерге мән бермесек,
онда сөз қолданысымызда еш мүкістік жоқ деп айта алмаймыз.[9,105б]
Амандық сұрасу – тұрмыста жиі айтылатын, құлаққа жиі естілетін
сөздеріміз. Бірақ бұлардағы мағыналық, стильдік реңк оларды талғап,
таңдап өз орайында, өз орнында қолдануды қажет етеді. Мысалы,
Сәлеметсіз бе? деп амандасу үлкен – кішіге, таныс – бейтанысқа, ресми
жағдайда да, еркін жағдайда да қолданыла беретінін байқасақ, ал
Ассалаумағалейкум! деп амандасуды ауылдағы кейбір жасы үлкен
ақсақалдар ұнатып тұрады.Мектеп шәкірті ұстазымен Сәлеметсіз бе? деп
сыпайы сәлемдеседі. Міне, бұл тәрізді ерекшелік амандасуға жататын
этикет сөздерде мағына, стильдік өзгещеліктермен қоса әлеуметтік
сипат барын аңғартады. Ал кішінің үлкендерге Сәлем деп қолын
ербеңдетуі, не жүрдім – бардым амандасуы тым әдепсіздікке жатады.
Мұндайда амандық сұрасудың қарапайым этикеті бұзылады. Әрине,
сәлемдесу, амандасу адамның бойындағы сыпайы мінез, ізеттілікпен
астасып жатса жарасымды шығады. М.Әуезовтың өзіміз сүйіп оқитын
Абай жолы романынан мынадай эпизодты еске түсірейікші.
Абай тоқтаған қалпында бойын тез жиып, аттылардың алдына
жұмысы бар кісідей көлденеңдеп кеп, тосып тұрды. Аттылар мұның
қозғалысын оқыс көрді ме немесе танымады ма, аттарын баяу бастыра
бастап, жақындап тұстас келді.
Сол уақытта Абай үлкен ықылас білдіріп, айрықша бір тағзыммен
төсін басып, қатты дауыстап:
- Ассалаумағалейкум.! ... деп сәлем берді... Өзге қазақтан бөлек, мына
сияқты, бір алуан сыпайылыққа Бөжей өз назарын салды білем...
атының басын тежей беріп:
- Уағалайкумәссалам, балам. ... – деп тоқтай қалды(М.Әуезов) .
Осылайша кішінің әдет сақтап, үлкенге ықылас қоя берген сәлемі
әрайым оның кішіпейілділігін көрсетіп, тәрбие – парасатын аңғартып
тұрады. Ал сыпайылықтан алыс жатқан даңғаза амандықты сәлем
алушылар салғырт қабылдайды.Сәлем – сөздің анасы. Жылы кейіп, жақсы
сөз алдымен амандық – саулықтан басталады. Сәлемдесу, амандық сұрасу
сөздерінің бірнеше синонимі бар екендігі айтылды. Алайда тілдің
осындай оралымды мүмкіндігін кейбіреуіміз үнемі ескере бермейтін
тәріздіміз. Кейде сәлем алушы басқа сөз таппағандай сәлем берушіні
қайталап жатады. Сәлеметсіз бе? деп амандасқан адамға оның өз сөзін
қайталап . Сәлеметсіз (бе) деуден гөрі Аман есенсіз бе?.. деп
жауап қату жарасымды болар еді.
Қазақ халқының тәрбие құралдарының бірі – тыйым сөздер. Тыйым
сөздер қазақ халқының мәдениетінің дамуына жол ашады. Халқымызда
әдет – ғұрып пен салт – дәстүрге, ырым – жорамал, жол – жоралғыға
байланысты тыйым сөздер өте көп. Мұның өзі жас ұрпақты
мәдениеттілік пен инабаттылыққа, әдептілік пен имандылыққа,
адамгершілік пен қайырымдылыққа баулудың үлкен мектебі.Сондай
ғибратты, тәліми мәні зор сөздердің бірі – тыйым сөздер. Бұлар адамға
сондай – ақ төрт – түлікке, өмірдегі қасиеті жандарға, заттарға
байланысты айтылады. Мысалы, тізені құшақтау – жалғыз қалудың нышаны
болса, ал қолды төбеге қою – ел жұрттан безінудің, үлкеннің жолын
кесу – әдепсіздіктің, асты төгу – ысыраптың белгісі деп таныған туған
халқымыз, және мұндай ерсі істерге қатаң тыйым салынған. Қызға
қырық үйден тыю, ұлға отыз үйден тыю деген халық даналығы. Мұндай
тыйым сөздер ел ішінде қолданылады. Мысалы: үлкеннен бұрын сөйлеме,
үлкеннің сөзін бөлме деген тыйым сөздер үлкен адамды, қарт кісілерді
сыйлап құрметтеуді білдірсе, малға зәбір көрсетпе, малды, ыдысты
теппе, асты жамандама, дастарханнан аттама, дастарханның шетін баспа
деген тыйымдар – малды, асты қадірлеудің белгісі. Ал, көкті жұлма,
жалғыз ағашты кеспе, аққуды атпа, құстың ұясын бұзба деген сөздер
айналамыздағы қоршаған ортаны, аяулы табиғатты қорғауды
білдіреді.Ежелден қазақ халқы шөбі мол, суы мөлдір қонысты жоғары
бағалаған. Себебі, төрт түлік малдың өсіп – өнуі жайылымға байланысты.
Қазіргі заманда бұл тыйым сөздер экология мәселесіне тікелей
қатысты. Аққу болса, айдың көлдің сәні, құс біткеннің сұлуы. Ер
адамның ішкі жан дүниесінің сұлулығын тәрбиелеуге бағытталған мына
тыйым сөздерді атауға болады. Мысалы: көп ішінде отырғанда қатты
сөйлеме, көптің ішінде отырғанда қатты күлме, кісі үйінде түрегеп
тұрма, кісіге қарап керілме, ішегіңді тартпа, үйде ысқырма.
Қазақ нанды, жалпы асты өте қадірлеген. Ас – адамның арқауы
деген қанатты сөз бар халқымызда. Асты үрлеме, асты жамандама, асты
зорлама, таңертеңгі асты тастама деген тыйымдардың мәні үлкен.
Сонымен қатар, қазақтың нанға қадірі соншалық, ата – бабаларымыз
Құранды басып нанды алуға болатынын терең ұққан. Халқымыз
асыл, терең мағыналы сөздерді, ойды өте жоғары бағалаған. Өйткені,
қазақ халқы сөз өнері шешендігін, тапқырлығын қанатты сөздерінде
көрсете білген. Халқымыз өлең шумақтарын, әңгіме жолдарын, мақал –
мәтелдерді және тыйым сөздерді бір мағынада шығарған. Қайта кірер
есігіңді қатты жаппа деген мақал мен су ішетін құдыққа түкірме
деген тыйым сөз бір мағынаны білдіреді. Қазақ халқы
ежелден, қыз баланы ерекше қадірлеп сыйлаған. Қыз – адамзаттың анасы,
адам тағдырының нұры. Қыздың жолы жіңішке деген халық даналығы.
Сондықтан қызды ұрма, қызды ренжітпе,әйел алдында әдепті бол, сыпайы
сөйле, әйелге күш көрсетпе деген тыйым сөздер әйел затының өте
нәзік жаратылыс екендігін білдіреді. Әйел – үйдің көркі, ажары. Ата –
бабаларымыз ата – анаға қарсы келмей, ата – анаңды құрметте, ата –
анаңа құрметте сөйле, құрметпен қара деген тыйым сөздердің айтар
ойы зор. Сонымен қатар, қонақ болып барған үйінде қызды төрге
отырғызады. Себебі, Қызда қырық көліктік бақыт бар,төрде отырса, сол
бақыттың жұпыны қыз отырған төрде қалады. Қызда қырық қырсық та
бар, босағада отырса, сол қырсық сол үйде қалады. Қызда оттай
ыстық мейір бар, есік жақта отырса, сол періштелер сол үйге
қонады. Қызда қырық сайтан да бар, есік жақта отырса, сайтандар сол
үйде қалады. Осындай тыйымдарды ұлттық мәдениетіміз ретінде
сақтасақ, мұның бір жағынан тәрбиелік, екінші жағынан әдептік мәні
зор.
Ертеде қазақ халқы киіз үйде тұрғандықтан өмір жолы малмен
байланысты болған. Сондықтан, оларды халық тағдырдың бір бөлшегі деп
санап, өте құрметтеген. Көшпенді қазақ халқы үшін малға қатысты
тыйым ол адам тағдырына да тікелей қатысты. Ел іші болған соң,
барымташылар да, ұры – қарылар да болады. Осыған қатысты түрлі
психологиялық ситуациялар Мұхтар Әуезовтың Абай жолы романының 1 –
бөлімінде кең көрініс тапқан. Әр адам кіндік қаны тамған жерін
сыйлауы керек. Ақша үшін немесе өз пайдасы үшін ешкімге сатпауы
тиіс. Қазақ ақын – жазушылары, зиялылары еліне, жеріне арнап өлеңдер,
әңгімелер жазған. Олардың ойлары күрделі, терең теңіз түбіндегі інжу
– маржандай. Дініңді сатпа, арыңды сатпа, ұлтыңды сатпа,туған жеріңді
ұмытпа, бір уыс топырағын үйіңде қастерлеп, сақта деген тыйым
сөздерді айтуға болады.
Халқымызды бүкіл әлемге данышпандығымен танытқан Абай атамыздың
тағдыр, өмір жолынан, қазақ елінің, халқының өмірін танып, білуге
болады. Ол туған халқын, тілін, дінін, салтын, ғұрпын өте қадірлеген.
Тіпті, Абай атамыз келіндеріне де: Улкенді қадірлеп, сыйлаңдар, тізе
бүгіп сәлем беріңдер, жасқаншақ болмаңдар (М.Әуезов), - деп үйреткен.
Абай Құнанбаевтың Ғылым таппай, мақтанба атты өлеңі қазақ
тыйымдарының тұжырымдамасы іспеттес:
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге
Өсек, өтірік, мақтаншақ
Еріншек, бекермалшашпақ Бес
дұшпанын білсеңіз Талап,
еңбек, тереңой, Қанағат,
рақымойлапқой Бес асыл іс
көнсеңіз–деген жолдарында жас ұрпаққа неден тыйылу керек болса, неге құмар
болу қажеттігін айқын көрсетеді. Демек, қазақтың тыйым
сөздерінің тәрбиелік мәні қандай ортада болсын, адамдарға қолайлы
жағдай туғызу, табиғаттың әрбір жаратылысына қиянат жасамай, табиғат
заңына қарсы келмеу, өзіңе нені қаласаң, басқаларға да соны жаса
деп үйрету – адамгершілікті сақтау идеясына тәуелді екендігін
аңғарамыз.
Лингвомәдени сөздердің тағы бірі қоштасуға қатысты сөздер
легі: Сау болыңыз, қош болып тұрыңыз, жайлы жатып, жақсы тұрыңыз,
жолыңыз болсын, сапар сәтті болсын т.б. Ситуацияға орай қолданылатын
мұндай сөздерде де мағыналық реңк, айырма бар. Мәселен, бүгін – ертең
немесе таяу күндерде кездесетін, хабарласатын адаммен көріскенше күн
жақсы, аман барып, сау қайтыңыз! деп қоштаспайтынымыз белгілі. Кейде
сөздердің қолдану аясын саралай білмесек, ондай әсерді әлсіретіп
аламыз. Мәселен, өзіңіз қадірлейтін қарияны пенсияға шығуыңызбен! деп
құттықтамас едіңіз. Себебі мұндай сөз орамының (пенсияға шығу
сөзінің) көбіне ресми стильде, іс – қағаздар тілінде қолданылатынын
білеміз. Сөзіңіз бейтарап шықпас үшін құрметті демалысыңыз құтты
болсын! тәрізді айтуға болады. Пенсия сөзін құрметті демалыс деп
атау, сөзге жағымды рең үстейді. Бұл – өте орынды. Алайда эмоция –
экспрессиялық әсерге бай екен деп сөздерді талғаусыз кез келген
жерде қолдана беруге болмайтыны белгілі. Екі бүктеліп еңкейіп
отырмаса да, кей ерлі – зайыпты жас жұбайлар бірін – бірі шал, кемпір
деп отырады. Шалың келді ме?, кемпірің қайда?, тәрізділерді әзілі
жарасқан құрбылардың айтып отырғанын естіп қаласың. Мұндай сөздерді
қолдану кейбіреуге тіпті тұрпайы көрінеді. Әрине мына сөзді айт,
мына сөзді айтпа, деп біреудің аузына біреу қақпақ бола алмайды.
Мұндай сөздерді егер қатар құрбы, ерлі – зайыптылар өрескел көрмесе,
өзара ғана қолдана беруіне болатын сияқты. Ал қоғамдық орындарда ол
сөздерді араластырып сөйлеу жағымсыз эмоция тудырады. Осы тәрізді
бір алуан этикет сөздер ортамен есептесіп, санасып отыруды талап
етеді. Егер шындыққа жүгініп, өткенге көз салсақ, мықтылар қауымынан
гөрі әйелдер ізетті ме деп қаласың.Халық дәстүрінде жақсы ниет, адал
тілеулестікті білдіретін этикет қаншама?! Олардың қазіргі тіл
қолданысымызда жандандыра түсуге болатын түрлері де аз емес. Егер
халық тіл байлығына зер салып, зейін қойсақ, бұл тәрізді алуан
түрлі сөз орамдарын кездестіреміз. Бірақ, амал не, бұлардың көбі
жастардың сөйлеу дағдысына енбей, елеусіз қалып бара ма деп
күдіктенесін. Этикет сөздің молдығынан ешбір тіл зиян көріп, зардап
шекпейді. Ондай сөз орамдарының елеусіз жүргендерін ескеріп, ескісін
жаңғыртып отырсақ, сөйлеу этикетін байытып, бояу нақышын құбылта
түсеріміз сөзсіз.
Уақыт өткен сайын кей дәстүр ескіріп, жаңасы өмірден орын
тебеді. Алайда ескі дәстүрдің бүгінгі күнге қажеті жоқ деп бәріне
теріс қарауға болмайтыны белгілі. Жаңа заманға орай олардың да жаңа
мазмұн, жаңа сипат алатындары болады. Заман талабына лайық өміршең
дәстүрді таңдай біліп, жаңа мазмұн үстеу рухани өмірге нәр береді.
Халық арасында ертеден тараған бата беру дәстүрі бар. Жасы
үлкен кей адамдар дәмнен соң дастархан қайырып, бата береді. Жақсы
ниетін білдіреді. Бірақ сөз арасында үйренген дағды бойынша Тәңір
жарылқасын, құдай тілеуіңді берсін тәрізділерді қосып қояды. Сондықтан
ба, кейбіріміз мұндай дәстүрді қалай қабылдайтынымызды білмей
дағдыры қаламыз.Мұндай сөз орамдарының мазмұны қазіргі заманымызға
үйлеспейтіндігі белгілі. Бірақ ондай діни орамдардың орнын еңбекте
табысты, өмірде бақытты бол дейтін сөз өрнегімен толтыруға қазақ
тілінің қуаты әбден жетеді. Әр елдің заңы басқа демекші, бір елде
бар этикет екінші елде кездесе бермейді. Бір тілден екінші тілге
сөз ауысуы тәрізді, бір халықтан екінші халыққа этикет ауысуы
мүмкін. Қандай халық болмасын, өзінде жоқты өзгеден алып, өз
топырағында жерсіндіре береді. Көптеген мәениетті елде дәм алып
отырған адамға тілек білдіру дәстүрі бар. Соның әсері болу керек,
тамақ ішіп отырған танысын көргенде, ас дәмді болсын, тағам тәтті
болсын, тәбетіңіз ашылсын тәрізді тілектер айтып жатады. Ел мне
елдің, халық пен халықтың қарым – қатынасы, мәдени байланысы өрістеп
отырған заманда көркем шығармаларда кездесетін бұл тәрізді этикет
сөздерді қолдану өте орынды.
Оқушылар, студенттер қадірмен ұстаздарына қарап ағай, апай деген
сөздерді көп қолданады. Бұлар аты – жөнін білмеген кісіге айтылатын
ресми қаратпа сөз сияқтанып кетті. Халқымызда тағы сондай құрмет
нышаны ретте ер аттарының басқы буындарын қысқартып алып, оған –
еке,(ақа) сөзін қосатынымыз бар: Әлеке, Жұмеке, Есеке, Мәке,Жәке
сияқты қаратпаларды әдетте тонның ішкі бауындай жақын, жасы үлкен
адамға айтамыз. Мұндай дәстүрлі қаратпалардың ыңғайымен Иван, Виктор,
Константин тәрізді өзге ұлт өкілдерінің аттарын қысқартып
қазақыландырып айту да өрескел көрінер еді [8,110 – 112 б]. Қоғамдық
өмірдің әр саласында қызмет етіп жүрген адамдардың сіңірген
еңбегіне лайық әр түрлі атақ, дәрежелері болады. Мәдениетті елдің
дәстүрінде ондай атақ, дәрежелері бар адамдарды тегімен қоса
атайды. Бір адамның бірнеше атақ дәрежесі болуы ықтимал. Ондай атақ,
дәреженің бәрін тізе беру мүмкін болмаған жағдайда ең үлкен атақ,
дәрежесін ғана атауға болады. Әр түрлі атақ, дәрежені, мамандықты
ресми жағдайда кісінің тегімен қосып атаған жөн: профессор Қасымов,
доктор Дарханов т.б. Себебі мұндай этикетті жұрт атақ, дәрежені
сыйлап, мамандықты құрметтегендіктен деп қабылдайды.
Тіл мәдениетіне ден қойған адам сөйлеу этикетіне айрықша
көңіл бөледі. Сөйлеу ізетінің өзіндік қыр – сырын аңғара біледі.
Шаруашылығына мен мәдениетіне, ғылымы мен өнеріне аса зор еңбек
сіңірген әйгілі қайраткерлерді халық зор құрметтейді. Ондай
адамдардың есімін жай ғана атай салмай әр түрлі эпитеттермен
атайды: Ұлы Абай, жыр алыбы Жамбыл, күй атасы Құрманғазы т.б.
Адам баласы табиғатында темірдей төзімді, гүлдей нәзік.
Қапелімде айтылған бір ауыз сөзбен кісіні ренжіту де, қуанту да
оңай. Сөз қуаты шексіз. Не бір сөз асылын айтпағанның өзінде,
күнделікті қатынаста жүрген этикет сөздердің қолданылуында қаншама
қыр – сыр жатыр. Сөйлеу этикетін әдеппен қолданып, мүмкіндігін аша
білсек, ізгілікке нұсқап, ізеттілікке бастайтын жақсы жақтарын
жетілдіре берсек, адамдар арасындағы ынтымақтыққа ұйыты болады. Сөз
этикасының дүниетанымдық бөлігі адамзаттық құндылықтар жөніндегі ұғым,
түсініктерден тұрады.Тілдік тұлғаның сөз әрекеті адамгершілік, ар-ұят,
жауапкершілік, парыз, ізгілік, мейрімділік, әділдік, шыншылдық, ақиқат
тәрізді жалпыадамзаттық құндылық принциптеріне бағынады. Тілдік қарым-
қатынаста, сөйлеушінің саптаған сөз өріміне осы принциптер негіз болады.
Қарым-қатынасқа осы принциптерді ұйытқы етіп алушылық қазақтың байырғы
ұлттық сөз өнері дәстүрінде, әсіресе шешендік сөз өнерінде айрықша орын
алғандығын айқын аңғаруға болады: тура биде туған жоқ, туғанды биде иман
жоқ; сөзді шын тоқтатады, суды шым тоқтатады.Сөз этикасының дүниетанымдық
компонентіне тіл субъектісінің (тіл иесінің) тілге, сөзге қатысты мақал-
мәтел түріндегі пайымдауларын жатқызуға болады. Өйткені ұлттық сөз этикасы
өнер алды – қызыл тіл; тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады; сиыр
мүйізінен байланады, адам сөзінен байланады; таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен
өтеді т.б. пайымдауларды да тірек-таяныш етеді. [9,57б]Лингвоэкологияның
этикеттік бөлігі байланыс орнату, байланысты жалғастыру, байланысты
аяқтау тәрізді қарым-қатынас тәртібінің ережелерін білу, сол ережелерді
коммуниканттың мәртебесіне сай, қарым-қатынастың ресмибейресми жағдаятында
іс жүзінде қолдануға тірек-таяныш болады.Үлкенді сыйлау, құрметтеу;
сөйлеушінің сөзін бөлмеу, сөйлеуші тыңдаушыны назардан тыс қалдырмауы, өзін
төмен ұстауы, мадақ сөзден қашуы т.б. тәрізді ұлттық сөз саптау
дәстүріндегі талаптар сөз этикетіне ұйтқы, тірек-таяныш болады. Сөз
этикетінің қатысты мұндай талаптар мақал-мәтелдерде айқын аңғарылады: сәлем
– сөздің анасы; бір күн үзеңгі жолдасқа қырық күн сәлем; анасы тұрып, қызы
сөйлегеннен без, атасы тұрып ұлы сөйлегеннен без; сіз деген – сөздің
сынығы, сен деген – сөздің анығы т.б. Қазақтың ұлттық сөз саптау дәстүрінде
этикалық ұғымдарға қоса эстетикалық компоненттер де қабаттаса, қатарласа
жүреді. Мысалы: құр айқай бақырған құлаққа ән емес өнерсіз шатылған
Жігітке сән емес (Абай); Аузынан сөзі түскен, қойнынан бөзі түскен (мақал);
сөйлеуші желдей есілген, тыңдаушы бордай езілген (М.Әуезов); Көп сөз –
көмір, аз сөз – алтын (мақал) т.б. Сонымен бірге сөз этикасының құрамына
сөз этикеті деген ұғым кіреді. Ал сөз этикеті ережелері сыпайылық
принциптеріне негізделген. Сөйлеуші жақтың өз әріптесіне құрметпен қарауы
негізгі ережелердің бірі болып саналады. Сыпайылық, сыйластық, ізеттілік –
моральдың, этиканың түп негізі. Сайып келгенде, адамдар арасындағы қарым-
қатынасты реттеу адамдардың бір-бірін құрметтеуінен, ілтипатшылдығынан
(толерантность) басталады.
Жоғарыдағы айтылғандарды түйіндей келгенде, ұлттың дәстүрлі сөз
саптау мәдениетінде этикалық, эстетикалық құндылықтардың мәні айрықша
болады. Мейірімділік, ізеттілік, адамгершілік, жауапкершілік, дегдарлық,
парыз т.б. эстетика-этикалық категориялар адамдар арасындағы тілдік
қатынаста үйлестіріп-үндестіріп отырады. Сондай-ақ тілдік қарым-қатынаста
дауыс көтеру, айқайлау, шәңкілдеу қарым-қатынас психологиясына кері әсер
ететін, эстетикалық принципке қайшы сөз әрекеттері болып саналады. Мысалы,
қазіргі кездегі сөз саптауда, тілдік қарым-қатынаста адамдардың өз дегеніне
жетуді, өзіне тиімді жағын көздеуді өзара түсіністік, өзара ықпалдастықтан
гөрі өзінің жеке басының мақсат-мүддесін алға тартуы, бейпіл сөздерді жария
түрде қолдану (легилизациялау) қоғамдық сананы БАҚ арқылы дегеніне қарай
бұрмалап отыру БАҚ арқылы өштескен адамы жөнінде жағымсыз пікір тарату;
домалақ арыз жазу тәрізділер сөз этикетіне тән норманың бұзылуына саятын
жағымсыз әрекеттерге жатады. Сөйтіп, халықтың мәдени-ұлттық дәстүріндегі
этикалық қатегориялар, эстетикалық, риторикалық принциптер тілдік ұжымның
ішіндегі үндесім-үйлесім қызметін (гармонизациялау) атқарады.
Тіл мәдениеті негізінен сөз мәдениеті, сөзді орынды қолдану
деген ұғымды білдіреді. Өйткені, тіл мәдениетінің негізгі зерттейтін
объектісі - сөз, сөздің дұрыс айтылуы, дұрыс жазылуы, дұрыс қолданылуы,
сол арқылы ойдың айқын, әсерлі жетуі, екі ұштылықтың, күңгірттіктің
болмауы. Соған орай тіл мәдениеті ғылымын үлкен екі салаға: ауызша сөйлеу
мәдениеті, сөз қолдану мәдениеті деп бөлуге болады.Сондықтан сөйлеу
мәдениетіне байланысты өтілетін практикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лингвоэкология туралы сөз қозғамас бұрын, біріншіден экология
туралы айтып кетсем. Экология- биология ғылымының бір саласы ретінде
қалыптасып дамыған. Экология терминін 1866ж. Э.Геккель енгізген.
Экология термині гректің тұрақ, мекен туралы ғылымы деген мағына
білдіреді. Яғни, тірі организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын,
байланысын, айнала қоршаған ортасымен, тұрағы немесе мекенімен
байланыстыра отырып зерттейтін ғылым. Экология ғылымының ең басты
мақсаты – биосфера шегіндегі ғаламдық проблемаларды бақылай
отырып,ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау.Экология ғылымының негізгі
зерттейтін мәселелері:
- организмдердің бір –бірімен қарым – қатынастары мен қоршаған табиғи
ортасы;
- биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке туындайтын
өзгерістерді; - табиғат ресурстары оны тиімді пайдалану және
қорғаудың ғылыми – теориялық негіздері;
- адам – қоғам – табиғат арасындағы гормониялық
байланыстарды реттеу; - биосфера шегіндегі географиялық
заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыз ету;
- биосферадағы тіршілікті
қалыпты сақтаудың ғаламдық нооэкологиялық деңгейге көтеру болып
табылады; Экология- қоршаған ортамен
тығыз байланыста болып, табиғаттағы өзгерістерді, құбылыстарды, табиғи
заңдылықтарды, биосфера шегіндегі ғаламдық ауытқуларды адамның іс-
әрекетімен үйлестіре отырып зерттейтін ғылымдар жиынтығы. Адам – қоғам
– табиғат арасындағы қарым-қатынастарды зерттеу, бақылау және баға
беру оның қоршаған ортамен байланысын зерттеу адам экологиясының
үлесіне тимек. Бұдан біз экология ғылымының қазіргі заманғы мазмұны
күрделі әрі ауқымды екеніне көз жеткіземіз. Кез – келген ғылымның
қоршаған ортамен қарым – қатынасында жинақталған әртүрлі факторлардың
органикалық, органикалық емес организмдерге игі немесе кері әсер
ететінін қарастыратын, адамзат қоғамының өзі тіршілік етіп отырған
ортаның өзара қарым – қатынасын зерттейтін ғылыми бағыттардың
жиынтығы экология деп аталады. [1.25б]
Лингвоэкология тәуелсіз мемлекеттің тіл саясатымен, оның Ата заңымен
де, тіпті жалпы адамзаттық ізгілікпен де үйлеспейтінін, арғы астарында
бөтен ой, жат пиғыл жатқанын аңғару қиын емес. Бұл – ана тілінде сөйлейтін
тұлғаларды басқа жаққа итермелеу, тілдік тұлғаның санасына қалайда ана
тіліне деген сенімсіздік ұялату, оның ана тілінің болашағына деген үмітін
өшіру арқылы мемлекеттік тілмен күресудің тәсілі. Мемлекеттік тілдің тағы
бір қарсыластарының айтуынша, қазақ тілінің құрылым жүйесі қазіргі заманғы
ақпарат жүйесіне лайықсыз. Бұның да ғылыми жағынан ешбір негізі жоқ.
Мысалы, ерекше таңбалар жүйесі ретінде кез келген тілдің әлеуеті,
мүмкіндігі шексіз, оны сарқа, тауыса пайдалану мүмкін емес.Тілдік ортадағы
тұлғалардың бәрі бірдей емес. Олардың ішінде ана тілінің болашағы жөнінде
екіойлы болып жүргендер де бар болуы ықтимал. Әлгідей зиянды вирустар
алдымен жиырма – жиырма бес жылда қазақ тілі құрып бітеді деген қауесет
ақпаратқа құлай сенетіндерге тез жұғады. Тіл білімінің
негізгі міндеттерінің бірі әдеби тілді қалыптастыру. Тілді жетілдіру –
барлық адамзаттың міндеті. Сол тілдің бүгіні мен ертеңі тілді
қолданушылардың өз қолында.Сондықтан тіл білімі ғылымының бір саласы
ретінде соңғы кездері зерттеле бастаған лингвоэкология ғылымы осы бағытта
ерекше орын алады.Себебі, лингвоэкология әлеуметтік, психологиялық,
философиялық ғылымдардың тоғысында пайда болған. Бұл ғылымның қазақ тіл
білімінде де кең өріс ала бастағанын Н. Уәлиұлының авторефератында көрініс
тапқан.Лингвоэкология ғылымдағы жаңа бағыт ретінде адам мен қоғамның тілдік
аясын зерттей келе, ереже мен қағида, жүйелердің қалыптасуына әкеледі, ол
тек экология үшін ғана емес, тілдің дамуы мен қоршаған ортаның
проблемаларын шешу мүмкіндіктері үшін қажет.Лингвоэкология сөйлеу
мәдениетінің мәселелерін қамтитын тіл білімінің бір саласы ғана емес, ол
адамзаттың рухани инабаттылығын сақтай отырып, балағат, әдепсіз және
тұрпайы лексикадан қорғайды. Мәдени, рухани құндылықтарды сақтаушы ретінде
тілге деген қызығушылықты арттырад Тіл білімінің негізгі міндеттерінің бірі
әдеби тілді қалыптастыру. Тілді жетілдіру – барлық адамзаттың міндеті. Сол
тілдің бүгіні мен ертеңі тілді қолданушылардың өз қолында. Сондықтан тіл
білімі ғылымының бір саласы ретінде соңғы кездері зерттеле бастаған
лингвоэкология ғылымы осы бағытта ерекше орын алады. Себебі, лингвоэкология
әлеуметтік, психологиялық, философиялық ғылымдардың тоғысында пайда болған.
Бұл ғылымның қазақ тіл білімінде де кең өріс ала бастағанын Н. Уәлиұлының
авторефератында көрініс тапқан.Лингвоэкология ғылымдағы жаңа бағыт ретінде
адам мен қоғамның тілдік аясын зерттей келе, ереже мен қағида, жүйелердің
қалыптасуына әкеледі, ол тек экология үшін ғана емес, тілдің дамуы мен
қоршаған ортаның проблемаларын шешу мүмкіндіктері үшін қажет.Лингвоэкология
сөйлеу мәдениетінің мәселелерін қамтитын тіл білімінің бір саласы ғана
емес, ол адамзаттың рухани инабаттылығын сақтай отырып, балағат, әдепсіз
және тұрпайы лексикадан қорғайды. Мәдени, рухани құндылықтарды сақтаушы
ретінде тілге деген қызығушылықты арттырады.
1 Тіл экологиясы туралы
Сөз мәдениетіне қарсы құбылыстардың бірі- сөз қателіктері.Сөз
қателіктері тілдік қателіктер деп те айтылып жүр. Тілдік қателіктерді
сөз, сөз тіркестері, сөйлем, мәтін деңгейінде қарастыру – құрылымдылық
лингвистика тұрғысынан қазақ тіл ғылымында қарастырылып жүр. Сөзді
айтушы жоғары қабілетті тұлға өзі қолданып отырған сөзінің күшін
толық танымағандықтан, яғни когнитивті – ассоциациялық қабілеті
жеткіліксіз болғандықтан сөз қателігіне ұрынуы мүмкін.Кейде сөз
қателіктері айтушының жаңғалақтығынан болуы мүмкін. Айтушы сөздің
мәнін, мағыналық күшін толық игергенмен, жеке басының психологиялық
салдарынан сөз қателіктеріне жол беріліп жатады.Тіл, бір жағынан,
биологиялық, екінші жағынан әлеуметтік ағзаның аса маңызды бөлігі.
Тіл экологиясы негізінен тілдік орта мәселесін, тілдің өзгеруіне,
дамуына, қолданылуына теріс әсер ететін себептерді, түрткіжайттарды
зерттейді. Сондай – ақ тілдің баюын, тілдік қарым – қатынасты
әлеуметтік тәжірибелерді жинақтау, т.б. жайттарды қарастырады. Шынымен
де, экология деген терминді біз қоршаған орта тазалығына, табиғатты
қорғауға байланысты қолданып жүрміз ғой. Ал, тілдің экологиясы деген
ұғымда көп мағына тұнып тұрған сияқты. Тіл экологиясы (лингвоэкология,
экожетілдіру, лингвистика) – бұл лингвистикалық теория мен тәжірибенің
бір жағынан, тілдің қолданылуы мен дамуына кері әсер етуші факторларды
зерттеумен байланысты, екінші жағынан, тілдік қатынас тәжірибесін жетілдіру
мен тілді байыту тәсілдерін және жолдарын іздеумен байланысты бағыт болып
табылады. Бұл тақырыптың көтерілуі уақыт талабынан туындап отыр.
Себебі, қасиетті тілімізді әрі қарай дұрыс дамыта түсу, бұрынғы бар
байлығы мен қалыптасқан нормаларын бұзбай сақтау бүгінгі парымыз
ғана емес, ертеңгі ұрпақтың алдындағы жауапкершілігіміз. Тіл
экологиясының қарастыратын мәселелерінің бірі – тілдік ортаның сөз
тазалығы. Әсіресе жастардың арасында әрбір екінші-үшінші сөзінен кейін
былапыт сөзді араластырып сөйлеу сәнге айналып бара жатқандай. Бұл жерде
жаһанданудың қоғамымызға тигізген кеселінің бірі – батыстан ешбір елеп-
екшеусіз жаппай әкелініп таратылып жатқан өктемшіл саясаттың көркем фильм
түріндегі туындылары, қала берді бүгінде әрбір төртінші адамның игілігіне
айналып отырған интернет желісінде де тұрпайы лексиканың норма деңгейінде
орныққаны болса керек. Бұдан бөлек қоғамдық көліктердің қай түріне мінсеңіз
де құлақ жарардай жеңіл күлкіге құрылған мәнсіз әзілдерін сағаттар бойы
жалғастырып, арасында бірді-екілі музыка беріп, тыңдарман қауымның бар
назарын өзінде ұстауға тырысатын әуе толқынындағы шабуылдардың да
жастарымыздың құлағына сіңісті болып, үйреншікті қалыпқа айналуына өз
үлесін қосып жатыр. Осы тұста БАҚ-тың қоғамда үлкен рөл атқаратындығын тағы
мойындауға тура келеді. Алайда, сол қуатты құралдың ниеті бұзық ағымдар мен
күштердің қолында жүруі өкінішті. Бірақ, ең алдымен адам болып табылатын
жеке тұлғаға қатысты тұрпайы лексиканың баспасөз бетінде жариялануы мораль
тұрғысынан да, сөз мәдениеті тұрғысынан да құптарлық жай емес. Өйткені сөз
– екі жүзді ұстара сияқты абайлап, сақтықпен қолдануды қажет ететін
қауіпті құрал. Сондықтан өз пікірін сыпайы, мәдениетті түрде жеткізе
білетін автормен салыстырғанда дөрекі, тұрпайы лексикаға көбірек жүгінетін
журналистің оқырман қауым алдында беделі төменірек болуы заңды. Осындай
әсіреқызылдыққа салынуға негіз болатын қолданыстар ретінде мыналарды атауға
болады: тура мағынасында жұмсалатын жағымсыз реңкті сөздер; тырнақшаға
алынып, ауыспалы мәнде қолданылатын бейтарап сөздер, ауызекі сөйлеу
элементтері, варваризмдер, қарапайым лексика т.б. Түптеп келгенде, автордың
прагматикалық ниеті тілдік бірліктер арқылы жүзеге асырылатындықтан кез
келген сөзді таңдап, талдап қолдануға әрбір қаламгер мүдделі болуға
тиіс.Алайда әр сөздің өз орны,мағынасы барын ескерген жөн. Бейімбет
Майлиннің Мұсадан хат келді әңгімесінен үзінді келтірсем. Осы жағдай
қазіргі заманда да бар. Кейбіреулер орысша сөз қоспаса әңгімесінің дәмі
кететіндей сезінеді. Не болмаса біз осылай сөйлеуге үйреніп кеткенбіз.
Қанға сіңіп кеткен. Бұл жақсы емес. Тілімізге орыс сөзін, басқа да шетел
сөздерін қосып сөйлейтін болсақ онда қазақ тілі бара-бара өзінің
көркемдігінен, маңызынан айрылады. Мұндайға жол беруге болмайды. Күн
сайын қоғамдық көлiкпен оқу орнына жеткенше, көшеде қазақшасы қате
жазылған жартыкеш жарнамалар мен дүкен, кафе, мейрамханалар атауын көрiп,
жаным жүдейдi. Ауыз жаппай қақылдап, Сатпаева, Гоголя деп аялдамаларды
хабарлап келе жатқан автобус азаншыларының айғайы да жүйке
тоздырады.Қазақшалаудың жөнi осы екен-ау деп, кафесi В гостях у сказки ,
кафесi Настя сияқты атаулар мен мән-мағынасыз толып жатқан Нұр-нұрлар
(кафе, дүкен, т.б) қазақтың бас қаласы, кешегi астанамыз – Алматыдай ару
қалаға жарасып тұрған жоқ. Тулпар, Асель, Сыр-Дарья, тағысын-тағы
толып жатқан қазақша сауатсыз жазылған сөздердi көрген сайын, ылғи сүттiң
бетiнiң қаймақтары: ұлтымыздың бетке ұстар ғалымдары мен жазушылары
тұратын, бiрнеше университеттерi бар, сан мыңдаған студенттер оқитын осынау
үлкен қалада қазақша сауатты жаза алатын ешкiм жоқтай ұяламын.Тоқал ешкi
мүйiз сұраймын деп жүрiп, құлағынан айырылды демекшi, орысшаға ренжiп
жүргенiмiзде, күннен-күнге Алматыда Granari, Respekt, Baumarkt,
Sunsilk , т.б. шетел атаулары итше күшiктеуде. Сырттан келген бiреулер
қазақ қаласы емес, шетелде жүргендей сезiнерi сөзсiз. Осыдан он шақты жыл
бұрын Ресейдiң Волгоград қаласында шетелше жазылған атаулар үшiн айыппұл
салынатын. Бiзге де тiл тазалығы үшiн сондай бiр батыл қадам, тың шешiм
қабылдайтын кез әлдеқашан жеткен сияқты.Әлем тілдерінің сөздік қорын шотқа
салған соңғы деректерге қарағанда, өткен жылы ағылшын тілінің сөздік қоры 1
миллионға жетіп, қоңыр күзде мұны ағылшындар зор салтанатпен мерекеледі.
Испандар да өздерінің сөздік қоры 750 мыңға жеткенін қуанышпен атап өткен.
Ғаламшардағы көптеген халықтар қазір ана тілдерін одан әрі дамытуды,
неғұрлым байытуды басты мақсаттары етіп белгілеп, болашаққа арналған
бағдарламалар жасап отыр. Қазақстанда бәрі де керісінше. Бөгде тілдің
басқыншылығы асқынғаны соншалық, күзгі ағаштың басындағы аяз ұрып,
дірілдеген қорғансыз жапырақтай қазақ тілі қазір қарқынды дамудың емес,
қызғыштай қорғап қалудың тетіктері нақтыланған бағдарламаға зәру, аса
мұқтаж.Өткен ғасырдың басында: Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың болып жүрген
алаң жұрт – алаш жұртының басына төнген мұнар күні – рухани тоқырау, кері
кету жанын сыздатқан арыстан жүрек арыстарымыз қазақ тілін кірме сөздерден
– араб, парсы, татар сөздерінен арылту жөнінде айқайлап ұран тастаған.
Осыдан тура 102 жыл бұрын – 1909 жылы алғаш рет Абайдың, кейінірек Ахмет
Байтұрсынұлының кірме сөздерден таза өлеңдер жинақтары баспадан жарық
көрген кезде Алһамдуллалап шүкіршілік еткен, алақайлап қуанған-ды.Арада
бір ғасыр өткенде де ана тілімізді бөтен тілдің басқыншылығынан азат етуге
ұмтылған айқайымыз азаяр емес. Бүгінгі жанайқайымыз бұрынғыдан да үрейлі,
түпсіз шыңыраудан шыққан азалы үн сияқты. Ажалдың қорқынышты үніндей.
Ақырғы шеп – бұдан әрі бір адым да шегінуге болмайтын аса қатерлі межеге
келіп жеттік! Тағдырдың жазуына шара амалдарды жасаған бірсыпыра тіл
білімі ғалымдарының кесірінен осындай күйге ұшырап отырған сияқтымыз.
Әлгіндей ғалым дүмшелер диалекті деп, архаизм деп, историзм деп, кәсіби сөз
деп, говор деп мәңгілік эпостық жырларымыздағы, ұлы ақын-жырауларымыздың
ғажайып мұраларындағы небір жауһар, ғажайып сөздерден баршамызды біржола
айырып, кірме сөздерге кең есік ашып берді. Диалект, архаизм, т.б.
таңба басылған сөздерден ат-тонымызды ала қашқанымыз сонша, әлі күнге
маңына баруға жүрегіміз дауаламай, айдаладан үркіп жүрміз.Есесіне, БАҚ-тар,
әсіресе, электрондық ақпарат құралдарындағы айташылардың қазақ тілін
барша қадір-қасиетінен, қайталанбас сұлулық, мөлдірлігінен айырғаны, кірме
сөздерге жан-тәнімен үйірлігі сонша, жағдай одан әрмен ушығып, жаңа тіл,
ерекше мәнер, түсініксіз акцент қалыптасты. Айтылған сөздер қазақша
секілді, бірақ ұғу мүмкін емес.Телеарналар мен радио тілшілерінің қ мен
ң, ұ мен і, ә мен ө, тағы басқа дыбыстарды бұрмалап, шолжаңдап
бүлдіргені соншалықты, күң әйел – күн әйелге, Қыр баласы – Кир
баласына айналды. Ол ол ма, кейбір телеарналардағы бірсыпыра
журналистердің мейманасы тасығандары қазақ тілінің барша заңдылықтарын
қасақана белден басуды мәртебе санауға көшкенінен байқалады. Әлгіндей
тележурналистердің Кәсіпкерлер осыған дейін талтаңдаған, ақшаны судай
шашқан Алматыда бас қосты. Дамуға қабырғасы қайысып, – деген мәнзелде
көгілдір экраннан судырата беруге машықтанғаны сонша, одан гөрі
теледидардан сөйлеп тұрған қарапайым жүргіншінің: Улицалардағы автобустар
қатты скороспен остановкадан тоқтамай өтіп кетіп, вот... переходтағы
пешеходтарды өте ужас қылады дегеніне әжептәуір марқаясың.[ 37,6].Осы
кезде Бейімбет Майлиннің сонау 1924 жылы келемеждеп, күңіреніп жазған
сөздері еріксіз есіңе түседі: жаңа тіл – жезтырнақты басқыншы тілдің
өмірімізге дендеп енгені сонша, оған қарсы күресетін шама жоқ-ау деп
шыңғырады шыңыраудан шыққан азалы үн - деп айтып кеткен еді. Тура сол
уақыттағы жағдайды қайта басымыздан өткізіп жатқандаймыз.Тіл
экологиясының бір мықтап айналысатын шаруасы – тілдік нигилизммен күрес.
Тілдік нигилизмнің көрінісі әр елде әр басқа болуы мүмкін. Ал бізде осы
қауіпті көзқарас қазақ тілі құрып біткен тіл, мұражайға тапсыратын тіл,
жан тапсырайын деп жатқан тілді мазалап қажеті жоқ дейтін мазмұндағы
сөздер орыстілді БАҚ-та аз айтылып жүрген жоқ. Сондай қауесеттен кейін ана
тілінде оқып жүрген баласын орыс мектебіне беруге даяр тұратын ата-
аналардың саны көбейеді.Әрине, 6 мың тілдің ішінде таяу жылдары құрып кету
қаупі бар сырқат тілдер аз емес. Бірақ олардың сырқатын қазақ тіліне таңуға
болмайды. Құрып кетуге бейім сырқат тілдердің әлеуметтік портреті қандай
екеніне тілдік тұлға хабардар болуы керек. Болашағына қауіп төнген сырқат
тілдер; 1) тек ауызша түрде ғана қолданылады;2) жазба түрі жоқ; қоғамдық
өмірдің білім, ғылым, ағарту салаларында қолданылатындай әдеби тіл
деңгейіне жетпеген, стильдік тармақтары жоқ;3) әртүрлі жанрға бай көркем
әдебиеті, эпикалық шығармалары жоқ, тек салт, ғұрып айналысында
қолданылатын фольклорлық туындылармен шектеліп қалған тілдер; Осы бағытта
кеткен кемшіліктер болса оны ескертіп отыру, сөйтіп алдағы уақытта
болдырмау – қасиетті борышымыз.Қазақ болғаннан кейін біз үшін ана тіліміз
ардақты, қасиетті. Оның үстіне қазақ тілі ардақтауға, құрметтеуге әбден
лайық. Біздіңше ана тілді сүю бар да, оны таза ұстау, өзге сөздермен
бүлдірмеу, моральдық-этикалық принциптерді сақтау бар. Сөйтіп, сөз
экологиясы тілдік ортаны бейпіл сөздерден, шетелдік сөзді уәжсіз
қолданудан, жаргон сөздерден, құнтсыздықтан кететін қателерден таза
ұстау үшін күреседі.Тіл тазалығы үшін күрес те отансүйгіштікті,
патриоттықты қажет етеді.
1.1 Лингвоэкологияның тәрбиелігі туралы
Лингвоэкология және лингвомәдениеттану. Әрбір адам белгілі бір ұлттық
мәдениетке жатады, оның ішіне ұлттық салт-дәстүр, тіл, тарих, әдебиет
кіреді. Мемлекеттердің және олардың халықтарының ғылыми, мәдени және
экономикалық байланыстары тілдік тұлғаны зерттеудегі тілдік және мәдени
арақатынасты, мәдениетаралық қатынасты зерттеумен байланысты мәселелерді
актуалдандырады. Э. Сепир: Тіл - бұл мәдениетті ғылыми түрде білуге
бастайтын жетекші ретіндегі маңызы үлкен жол көрсетуші, деп жазды.
Лингвомәдениеттану - лингвистикалық зерттеулердің жетекші бағыттарының
бірі. Ол тіл рухынан немесе тілдік ділге байланысты басқа да құбылыстардан
басталады. Тілдік қатынасты ұйымдастырудың мәдени-ұлттық арнайы ережелерін
зерттейді, орыс халқының тілінде көрініс табатын кеңдігі мен руханилығын
көрсетеді.Бұл сала философиямен, ұлттық сипатпен, салт-дәстүрмен
байланысты. Ол ұлттық-мәдени маманданған, тілдік қатынас ұйымының мазмұны
туралы білімдер жиынтығын көрсетеді. Лингвомәдени зерттеулер қазіргі
лингвистиканың жалпы беталысына сай келеді, яғни, имманенттік, ішкі,
құрылымдық лингвистикадан сыртқы, антропологиялық, адаммен, оның ой-
санасымен, рухани әрекетімен тығыз байланысты тіл құбылыстарын зерттейтін
лингвистикаға өтумен сай келеді. Ф.де Соссюр: Біздің тілге берген
анықтамамыз тек тіл деген ұғымның табиғатына, жүйесіне тән емес
нәрселерді алып тастайды, бір сөзбен айтқанда, ішкі лингвистика атауына
кіретін нәрселерді, алайда бұл лингвистика тілдік қатынасты зерттеуді
бастағанда маңызды қылып алатын пәндермен айналысады.Тілді үйрету, сол
тілде қарым-қатынас жасауға үйрету процесінде мәдениетті айналып өту мүмкін
емес. Тілдік қатынасты оқыту үшін тіл мен мәдениеттің қалай байланысатынын
түсіну керек және бұл байланысты оқу барасында көрсету қажет.
Лингвомәдениеттанудың елтаным мен этнолингвистикадан айырмашылығы, ол
тілде көрініс табатын мәдени құндылықтар жүйесі қызметі ретіндегі толық
теоретикалық-сипатты объектілерді зерттеуді, лингвистикалық қатынас
теориясы негізінде түрлі тілдердің лингвомәдениет аясындағы контрастивті
талдауды көрсетеді: (Э. Сепир - Б. Уорф болжамы).Тіл мағына арқылы әлемге
шығады, мағына-тілді тілден тыс шындықпен байланыстыратын жол. Тілден тыс
құбылыстарға анықталған әлеуметтік мәдениет жатады. Әлемнің тілдік бейнесі
негізінде әлемнің әлеуметтік мәдени бейнесі жатады. Тіл -мәдениет
мәселесіне деген қызығушылықтың артуы терминологиялық заттар тізіміне
енетін түсініктерді зерттеу тәсілдері мен параметрлерін, негіздерін
нақтылауды қажет етеді. Тіл және экология концепциясында
адамзат туралы барлық ғылым мәселелері қарастырылады, бұл адамзатты
зерттейтін салалар арасындағы барлық шекті бұзатын аралық идея, өйткені
адамзатты тілден тыс зерттеуге болмайды. Тіл ұлттық мәдениеттің өмір сүруі
мен көрінісінің басты түрін көрсетеді. Э. Сепир былай айтқан: Мәдениетті
сол қоғамның іс-әрекеті мен ойы арқылы анықтауға болады. Тіл ойдың
көрінісі.Тіл, осылайша, мәдениетті білу жиынтығының құралы ретінде жүзеге
асырылған мәдениет көрінісі болып есептеледі.
Экологияның басты мақсаты - тұлғаның рухани баюының құралы
болу. Адам мәдениет әлеміне телінеді, материалдық және рухани мәдениетке
арналған көптеген тілдерді меңгереді. Мәдениеттің ұлттық сипаты түрлі
халықтардың мәдениеті мен тілдік қарым-қатынасын, олардың өзара әлемдік
мәдениетке толығымен берік негіз болуына дейін байытуын, бүкіл адамзатқа
жетуін көрсетеді.Мәдениет халық туындысы ретінде ұлттық (арнайы) және жалпы
(бүкілхалықтық) бірлік болып табылады. Тіл-мәдениет қатынасы В.Фон
Гумбольдтың еңбегінде толығырақ көрініс тапқан. Ол: Адам көбіне тіл
әкелетін нәрселермен бірге өмір сүреді. Әрбір тіл өзі шыққан халық
төңірегінде , орта адамға, басқа тілдік ортаға жататындықтан, сол жерді
сипаттайды,- деп жазған.В.фон Гумбольдтың ізін жалғастырушылар
(неогумбольдшылдар) әлем бейнесін аралық тілдік әлем ретінде
қарастырады, түрлі ұлт тілдерінде көрініс табатын түрлі мәдениеттердің
интерференциясының салыстырмалы және аталған ұлттық мәдениеттің көрінісі
ретінде ұлттың рухани шығармашылығынан жасалады.Б. Уорф Отношение норм
поведения и мышления к языку еңбегінде тіл мен мәдениет бір-біріне әсер
ету арқылы бірге дамығанын айтып өткен. Бұл бірлікте тілдің табиғаты өзінің
дамуын тоқтататын фактор болып табылады: Себебі бұл құбылыс тіл тек қалып
кешені емес, жүйе болғандықтан орындалады. Үлкен жүйенің құрылымы жай
өзгереді, бірақ бұл кезеңде мәдениеттің басқа деңгейлерінде өзгеріс,
салыстырмалы түрде алғанда, тез жүріп жатады. Тіл, осылайша, жалпы ой-
сананы көрсетеді; ол барлық өзгерістер мен жаңартуларға қарай әрекет етеді,
алайда жәй әрі әлсіз әрекет етеді, өзгеріс енгізушінің санасында бұл бірден
орын алады(5,23 б). Қазіргі кезде орыс тілі және оны қолданушылар әлемге
бірден шығып кетті, мәдениетаралық қатынастар басталды. Ресейліктер
қарымқатынас жасау үшін шет тілдерін көп меңгере бастады, оларға мәдениет
орнатушы тілді білу керек болды. Осыған тағы да интернетке шығу қосылды.
Лингвистика мәдениетті салыстыру міндетін қажетті қылды.Егер біз бір тілге
үйренетін болсақ, онда мәтіннен көп жағдайда тілдің бірлік мағынасымен
мәдениетті түрде шартталатын кейбір бірыңғай концептуалды мағыналарды
түсінуге әкелетін белгілерді тауып үйренуіміз керек.
Тіл және мәдениет мәселесі жоспарында қарама-қарсы, теңдестік
тәсілі мәдениетті оның тілдегі көрінісінің фактілері арқылы және терең,
тілден тыс, мәдени компонент арқылы тілдің өзіндік фактілерін түсіндіру
жолымен жетілдіріледі. Тек лингвистикалық тәсілдерді басқа да аралас ғылым
тәсілдерімен синтездеу когнитологияға, когнитивтік (әлеуметтік -тілдік)
бағытқа алып келді. Тілдік мәтін тілді қолданудың сәйкес болуы үшін
танымдық мағынаның, тілден тыс берілуін, терең мәдени сипат мәліметтеріне
негізделіп, мәдениетпен түзетілуі керек.Оқып-біліп жатқан тілдің
концептуалды аясының маңызы бірге оқытылып жатқан тілмен салыстырғанда
ұлттық ерекшеліктерде болатын тәсілдер, әдістерде көрінеді. Мәдени
антропология - бұл америкалық тәсіл, германдық - бұл герменевтика,
француздық - бұл эпистемология. Бұл аталған барлық салалар бір ұлттық
форманың маңызын көрсетеді және теңдей жүзеге асады.Бар мәселе мәтіннің
концептуалды негізін тәжірибеде дәлелдеу болып тұр, себебі теория - ол
бөлек, ал әрекет прагматикасы, яғни зерттеу тәсілдері -бұл бөлек мәселе
болып табылады.Шынайы пәндерді - концепт және тілдік көрініс түсініктерінін
ажырата білу керек. Барлық нәрсені мәдени қатынастар арқылы, серіктесіңнің
мәдениеті жөнінде және өз мәдениетің жөнінде, сонымен бірге, мұның бәрін
түрлі көзқарас тұрғысына барынша көп білген маңызды. Мәдениет менталитет,
ұлттық сипат, әлем бейнесі, өмір сүру, салт-дәстүр, сана жүйесі ретінде кең
этнографиялық мағынада қабылданылады.Мәдени коннотациясыз ешбір сөз өмір
сүре алмайды. Н. С. Трубецкой: Салыстырар кезде салыстырылатын бөліктердің
екеуіне ортақ бір нәрсе болуы керек,- деп жазған.В.В. Воробьеваның
пікірінше, ғылыми сана ретінде лингвомәдениеттану бірқатар арнайы
ерекшеліктермен сипатталады: бұл мәдениет пен филологияны зерттейтін
ғылымдар арасындағы шекті синтездеуші ғылыми сала [4,84 б.]
Лингвомәдениеттанудың негізгі объектісі тіл мен мәдениеттің құрылым
процесіндегі өзара әрекеті мен арақатынасы және осы өзара байланыстың бір
жүйе ретіндегі түсінігін зерттеу болып табылады. Лингвоэкология
және лингвомәдениеттану пәні - тілдік қатынас жүйесінде орындалатын және
қоғамның әлемнің тілдік бейнесін мәдени құндылықтарына негізделген
тұрмыстық қоғамның ұлттық түрі. Лингвомәдениеттану мәдени
құндылықтардың жаңа жүйесіне, қазіргі қоғам өміріне, жаңа ойға негізделген
құбылыстардың толық, объективті түсінілуін және елдің мәдени өмірінің түрлі
деңгейіндегі ақпараттарға негізделеді.Халық мәдениетін толық, объективті
және жалпы түсіну - лингвомәдениеттанудан халық мәдениетін оның тілінен,
олардың дамуы мен диалектикалық өзара әрекет жүйесінен, сонымен қатар
қазіргі мәдени ойлаудың қалыптасуын қамтамасыз ететін бірқатар түсініктерді
жасауды талап етеді.
Адам баласы белгілі бір қоғамда бірлесіп өмір сүріп, бірлесіп
еңбек етеді. Қандай да болмасын қоғамның көпшілік қабылдаған әдет –
ғұрып, қарым –қатынас жасау дәстүрі болады. Адамдардың бір – бірімен
араластығы сол қағидаларға негізделеді. Одан ауытқу өзара қалыптасқан
қарым – қатынасқа қаяу түсіруі мүмкін. Сондықтан әркім белгілі
қоғамның бір мүшесі ретінде, көпшілікке аян дәстүрлі қағидалар мен
әдет – ғұрыптарды құрметтеп отыруға тиіс.Адамдардың өзара қарым –
қатынасы алдымен тіл арқылы жүзеге асады. Тіл пікір алысу құралы
ретінде адамның ойын ғана емес, сезімін де білдіреді. Сөйлеудегі
ізет, құрмет, сыпайгершілік кісінің сезіміне әсер етеді. Өмірде жиі
қолданылатын амандасу, қоштасу, ризалық білдіру, кешірім сұрау,
құттықтау, көңіл айту... т.б. сөйлеу этикеті деген ұғымға саяды.
Адамдардың дидарласуына, ең алдымен, дәнекер болатын – осылар. Адамның
жанына жағымды, жылы сөздер оның көңіл – күйінің пернесі сияқты.
Жылуы мол, жан жадыратар шуақты сөздің мағынасын сіз деген сөздің
– сөздің сынығы, сен деген – сөздің анығы деген қазақ мақалы да
аңғартса керек.
Сөйлеу этикетіне қатысты лингвоэкологияның да өзіне тән
нормалары мен ерекшеліктері болады. Күнделікті қарым – қатынас жасауда
сөз әдебін, сөйлеу этикетін сақтап жүрміз ба? Сөз арасында
қолданылатын кешіріңіз, ғафу етіңіз, мүмкін болса, қажет деп
тапсаңыз,рұхсат етсеңіз, мақұл көрсеңіз, лайық деп қарасаңыз, қалауыңыз
білсін т.б. сөздер елеусіздеу көрінгенімен, тілге сыпайылық үстеп,
ізеттілікті білдіреді. Мұндай майда сөздер үлкенге де, кішіге де
жарасымды болып, адамның кішіпейілділігін білдіреді. Шырағым, қарағым,
шырақ, інішек, ағай, апай, атай, әжей тәрізді қаратпа сөздер үлкен мен
кішінің арасындағы ілтипатты білдіреді. Тәрбиелі адамның сіз бен сен
сөзінің жұмсалу дәстүрінен жөнсіз ауытқымайтыны да этикет сақтауға
жатады.
Лингвомәдени сөздердің тілімізде сан алуан түрлері бар. Тіл
жұмсау дағдымызда мұндай сөздерді жиі қолданамыз. Сондықтан болар,
бұл сөздер тілімізге еш қиындықсыз орала кететін оп – оңай нәрседей
көрінеді. Мәселен, амандық сұраудың еш қиындығы жоқ тәрізді
(Сәлеметсіз бе?... Аман есенсіз бе?, Армысыз, сәлем бердік,
ассалаумағалейкум, кеш жарық т.б.). Алайда, бұлардың толып жатқан
түрлері, синонимдері, варианттары бар.Сондықтан оларды талғап, таңдап
қолдануға тура келеді. Олардан туатын ерекшеліктерге мән бермесек,
онда сөз қолданысымызда еш мүкістік жоқ деп айта алмаймыз.[9,105б]
Амандық сұрасу – тұрмыста жиі айтылатын, құлаққа жиі естілетін
сөздеріміз. Бірақ бұлардағы мағыналық, стильдік реңк оларды талғап,
таңдап өз орайында, өз орнында қолдануды қажет етеді. Мысалы,
Сәлеметсіз бе? деп амандасу үлкен – кішіге, таныс – бейтанысқа, ресми
жағдайда да, еркін жағдайда да қолданыла беретінін байқасақ, ал
Ассалаумағалейкум! деп амандасуды ауылдағы кейбір жасы үлкен
ақсақалдар ұнатып тұрады.Мектеп шәкірті ұстазымен Сәлеметсіз бе? деп
сыпайы сәлемдеседі. Міне, бұл тәрізді ерекшелік амандасуға жататын
этикет сөздерде мағына, стильдік өзгещеліктермен қоса әлеуметтік
сипат барын аңғартады. Ал кішінің үлкендерге Сәлем деп қолын
ербеңдетуі, не жүрдім – бардым амандасуы тым әдепсіздікке жатады.
Мұндайда амандық сұрасудың қарапайым этикеті бұзылады. Әрине,
сәлемдесу, амандасу адамның бойындағы сыпайы мінез, ізеттілікпен
астасып жатса жарасымды шығады. М.Әуезовтың өзіміз сүйіп оқитын
Абай жолы романынан мынадай эпизодты еске түсірейікші.
Абай тоқтаған қалпында бойын тез жиып, аттылардың алдына
жұмысы бар кісідей көлденеңдеп кеп, тосып тұрды. Аттылар мұның
қозғалысын оқыс көрді ме немесе танымады ма, аттарын баяу бастыра
бастап, жақындап тұстас келді.
Сол уақытта Абай үлкен ықылас білдіріп, айрықша бір тағзыммен
төсін басып, қатты дауыстап:
- Ассалаумағалейкум.! ... деп сәлем берді... Өзге қазақтан бөлек, мына
сияқты, бір алуан сыпайылыққа Бөжей өз назарын салды білем...
атының басын тежей беріп:
- Уағалайкумәссалам, балам. ... – деп тоқтай қалды(М.Әуезов) .
Осылайша кішінің әдет сақтап, үлкенге ықылас қоя берген сәлемі
әрайым оның кішіпейілділігін көрсетіп, тәрбие – парасатын аңғартып
тұрады. Ал сыпайылықтан алыс жатқан даңғаза амандықты сәлем
алушылар салғырт қабылдайды.Сәлем – сөздің анасы. Жылы кейіп, жақсы
сөз алдымен амандық – саулықтан басталады. Сәлемдесу, амандық сұрасу
сөздерінің бірнеше синонимі бар екендігі айтылды. Алайда тілдің
осындай оралымды мүмкіндігін кейбіреуіміз үнемі ескере бермейтін
тәріздіміз. Кейде сәлем алушы басқа сөз таппағандай сәлем берушіні
қайталап жатады. Сәлеметсіз бе? деп амандасқан адамға оның өз сөзін
қайталап . Сәлеметсіз (бе) деуден гөрі Аман есенсіз бе?.. деп
жауап қату жарасымды болар еді.
Қазақ халқының тәрбие құралдарының бірі – тыйым сөздер. Тыйым
сөздер қазақ халқының мәдениетінің дамуына жол ашады. Халқымызда
әдет – ғұрып пен салт – дәстүрге, ырым – жорамал, жол – жоралғыға
байланысты тыйым сөздер өте көп. Мұның өзі жас ұрпақты
мәдениеттілік пен инабаттылыққа, әдептілік пен имандылыққа,
адамгершілік пен қайырымдылыққа баулудың үлкен мектебі.Сондай
ғибратты, тәліми мәні зор сөздердің бірі – тыйым сөздер. Бұлар адамға
сондай – ақ төрт – түлікке, өмірдегі қасиеті жандарға, заттарға
байланысты айтылады. Мысалы, тізені құшақтау – жалғыз қалудың нышаны
болса, ал қолды төбеге қою – ел жұрттан безінудің, үлкеннің жолын
кесу – әдепсіздіктің, асты төгу – ысыраптың белгісі деп таныған туған
халқымыз, және мұндай ерсі істерге қатаң тыйым салынған. Қызға
қырық үйден тыю, ұлға отыз үйден тыю деген халық даналығы. Мұндай
тыйым сөздер ел ішінде қолданылады. Мысалы: үлкеннен бұрын сөйлеме,
үлкеннің сөзін бөлме деген тыйым сөздер үлкен адамды, қарт кісілерді
сыйлап құрметтеуді білдірсе, малға зәбір көрсетпе, малды, ыдысты
теппе, асты жамандама, дастарханнан аттама, дастарханның шетін баспа
деген тыйымдар – малды, асты қадірлеудің белгісі. Ал, көкті жұлма,
жалғыз ағашты кеспе, аққуды атпа, құстың ұясын бұзба деген сөздер
айналамыздағы қоршаған ортаны, аяулы табиғатты қорғауды
білдіреді.Ежелден қазақ халқы шөбі мол, суы мөлдір қонысты жоғары
бағалаған. Себебі, төрт түлік малдың өсіп – өнуі жайылымға байланысты.
Қазіргі заманда бұл тыйым сөздер экология мәселесіне тікелей
қатысты. Аққу болса, айдың көлдің сәні, құс біткеннің сұлуы. Ер
адамның ішкі жан дүниесінің сұлулығын тәрбиелеуге бағытталған мына
тыйым сөздерді атауға болады. Мысалы: көп ішінде отырғанда қатты
сөйлеме, көптің ішінде отырғанда қатты күлме, кісі үйінде түрегеп
тұрма, кісіге қарап керілме, ішегіңді тартпа, үйде ысқырма.
Қазақ нанды, жалпы асты өте қадірлеген. Ас – адамның арқауы
деген қанатты сөз бар халқымызда. Асты үрлеме, асты жамандама, асты
зорлама, таңертеңгі асты тастама деген тыйымдардың мәні үлкен.
Сонымен қатар, қазақтың нанға қадірі соншалық, ата – бабаларымыз
Құранды басып нанды алуға болатынын терең ұққан. Халқымыз
асыл, терең мағыналы сөздерді, ойды өте жоғары бағалаған. Өйткені,
қазақ халқы сөз өнері шешендігін, тапқырлығын қанатты сөздерінде
көрсете білген. Халқымыз өлең шумақтарын, әңгіме жолдарын, мақал –
мәтелдерді және тыйым сөздерді бір мағынада шығарған. Қайта кірер
есігіңді қатты жаппа деген мақал мен су ішетін құдыққа түкірме
деген тыйым сөз бір мағынаны білдіреді. Қазақ халқы
ежелден, қыз баланы ерекше қадірлеп сыйлаған. Қыз – адамзаттың анасы,
адам тағдырының нұры. Қыздың жолы жіңішке деген халық даналығы.
Сондықтан қызды ұрма, қызды ренжітпе,әйел алдында әдепті бол, сыпайы
сөйле, әйелге күш көрсетпе деген тыйым сөздер әйел затының өте
нәзік жаратылыс екендігін білдіреді. Әйел – үйдің көркі, ажары. Ата –
бабаларымыз ата – анаға қарсы келмей, ата – анаңды құрметте, ата –
анаңа құрметте сөйле, құрметпен қара деген тыйым сөздердің айтар
ойы зор. Сонымен қатар, қонақ болып барған үйінде қызды төрге
отырғызады. Себебі, Қызда қырық көліктік бақыт бар,төрде отырса, сол
бақыттың жұпыны қыз отырған төрде қалады. Қызда қырық қырсық та
бар, босағада отырса, сол қырсық сол үйде қалады. Қызда оттай
ыстық мейір бар, есік жақта отырса, сол періштелер сол үйге
қонады. Қызда қырық сайтан да бар, есік жақта отырса, сайтандар сол
үйде қалады. Осындай тыйымдарды ұлттық мәдениетіміз ретінде
сақтасақ, мұның бір жағынан тәрбиелік, екінші жағынан әдептік мәні
зор.
Ертеде қазақ халқы киіз үйде тұрғандықтан өмір жолы малмен
байланысты болған. Сондықтан, оларды халық тағдырдың бір бөлшегі деп
санап, өте құрметтеген. Көшпенді қазақ халқы үшін малға қатысты
тыйым ол адам тағдырына да тікелей қатысты. Ел іші болған соң,
барымташылар да, ұры – қарылар да болады. Осыған қатысты түрлі
психологиялық ситуациялар Мұхтар Әуезовтың Абай жолы романының 1 –
бөлімінде кең көрініс тапқан. Әр адам кіндік қаны тамған жерін
сыйлауы керек. Ақша үшін немесе өз пайдасы үшін ешкімге сатпауы
тиіс. Қазақ ақын – жазушылары, зиялылары еліне, жеріне арнап өлеңдер,
әңгімелер жазған. Олардың ойлары күрделі, терең теңіз түбіндегі інжу
– маржандай. Дініңді сатпа, арыңды сатпа, ұлтыңды сатпа,туған жеріңді
ұмытпа, бір уыс топырағын үйіңде қастерлеп, сақта деген тыйым
сөздерді айтуға болады.
Халқымызды бүкіл әлемге данышпандығымен танытқан Абай атамыздың
тағдыр, өмір жолынан, қазақ елінің, халқының өмірін танып, білуге
болады. Ол туған халқын, тілін, дінін, салтын, ғұрпын өте қадірлеген.
Тіпті, Абай атамыз келіндеріне де: Улкенді қадірлеп, сыйлаңдар, тізе
бүгіп сәлем беріңдер, жасқаншақ болмаңдар (М.Әуезов), - деп үйреткен.
Абай Құнанбаевтың Ғылым таппай, мақтанба атты өлеңі қазақ
тыйымдарының тұжырымдамасы іспеттес:
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге
Өсек, өтірік, мақтаншақ
Еріншек, бекермалшашпақ Бес
дұшпанын білсеңіз Талап,
еңбек, тереңой, Қанағат,
рақымойлапқой Бес асыл іс
көнсеңіз–деген жолдарында жас ұрпаққа неден тыйылу керек болса, неге құмар
болу қажеттігін айқын көрсетеді. Демек, қазақтың тыйым
сөздерінің тәрбиелік мәні қандай ортада болсын, адамдарға қолайлы
жағдай туғызу, табиғаттың әрбір жаратылысына қиянат жасамай, табиғат
заңына қарсы келмеу, өзіңе нені қаласаң, басқаларға да соны жаса
деп үйрету – адамгершілікті сақтау идеясына тәуелді екендігін
аңғарамыз.
Лингвомәдени сөздердің тағы бірі қоштасуға қатысты сөздер
легі: Сау болыңыз, қош болып тұрыңыз, жайлы жатып, жақсы тұрыңыз,
жолыңыз болсын, сапар сәтті болсын т.б. Ситуацияға орай қолданылатын
мұндай сөздерде де мағыналық реңк, айырма бар. Мәселен, бүгін – ертең
немесе таяу күндерде кездесетін, хабарласатын адаммен көріскенше күн
жақсы, аман барып, сау қайтыңыз! деп қоштаспайтынымыз белгілі. Кейде
сөздердің қолдану аясын саралай білмесек, ондай әсерді әлсіретіп
аламыз. Мәселен, өзіңіз қадірлейтін қарияны пенсияға шығуыңызбен! деп
құттықтамас едіңіз. Себебі мұндай сөз орамының (пенсияға шығу
сөзінің) көбіне ресми стильде, іс – қағаздар тілінде қолданылатынын
білеміз. Сөзіңіз бейтарап шықпас үшін құрметті демалысыңыз құтты
болсын! тәрізді айтуға болады. Пенсия сөзін құрметті демалыс деп
атау, сөзге жағымды рең үстейді. Бұл – өте орынды. Алайда эмоция –
экспрессиялық әсерге бай екен деп сөздерді талғаусыз кез келген
жерде қолдана беруге болмайтыны белгілі. Екі бүктеліп еңкейіп
отырмаса да, кей ерлі – зайыпты жас жұбайлар бірін – бірі шал, кемпір
деп отырады. Шалың келді ме?, кемпірің қайда?, тәрізділерді әзілі
жарасқан құрбылардың айтып отырғанын естіп қаласың. Мұндай сөздерді
қолдану кейбіреуге тіпті тұрпайы көрінеді. Әрине мына сөзді айт,
мына сөзді айтпа, деп біреудің аузына біреу қақпақ бола алмайды.
Мұндай сөздерді егер қатар құрбы, ерлі – зайыптылар өрескел көрмесе,
өзара ғана қолдана беруіне болатын сияқты. Ал қоғамдық орындарда ол
сөздерді араластырып сөйлеу жағымсыз эмоция тудырады. Осы тәрізді
бір алуан этикет сөздер ортамен есептесіп, санасып отыруды талап
етеді. Егер шындыққа жүгініп, өткенге көз салсақ, мықтылар қауымынан
гөрі әйелдер ізетті ме деп қаласың.Халық дәстүрінде жақсы ниет, адал
тілеулестікті білдіретін этикет қаншама?! Олардың қазіргі тіл
қолданысымызда жандандыра түсуге болатын түрлері де аз емес. Егер
халық тіл байлығына зер салып, зейін қойсақ, бұл тәрізді алуан
түрлі сөз орамдарын кездестіреміз. Бірақ, амал не, бұлардың көбі
жастардың сөйлеу дағдысына енбей, елеусіз қалып бара ма деп
күдіктенесін. Этикет сөздің молдығынан ешбір тіл зиян көріп, зардап
шекпейді. Ондай сөз орамдарының елеусіз жүргендерін ескеріп, ескісін
жаңғыртып отырсақ, сөйлеу этикетін байытып, бояу нақышын құбылта
түсеріміз сөзсіз.
Уақыт өткен сайын кей дәстүр ескіріп, жаңасы өмірден орын
тебеді. Алайда ескі дәстүрдің бүгінгі күнге қажеті жоқ деп бәріне
теріс қарауға болмайтыны белгілі. Жаңа заманға орай олардың да жаңа
мазмұн, жаңа сипат алатындары болады. Заман талабына лайық өміршең
дәстүрді таңдай біліп, жаңа мазмұн үстеу рухани өмірге нәр береді.
Халық арасында ертеден тараған бата беру дәстүрі бар. Жасы
үлкен кей адамдар дәмнен соң дастархан қайырып, бата береді. Жақсы
ниетін білдіреді. Бірақ сөз арасында үйренген дағды бойынша Тәңір
жарылқасын, құдай тілеуіңді берсін тәрізділерді қосып қояды. Сондықтан
ба, кейбіріміз мұндай дәстүрді қалай қабылдайтынымызды білмей
дағдыры қаламыз.Мұндай сөз орамдарының мазмұны қазіргі заманымызға
үйлеспейтіндігі белгілі. Бірақ ондай діни орамдардың орнын еңбекте
табысты, өмірде бақытты бол дейтін сөз өрнегімен толтыруға қазақ
тілінің қуаты әбден жетеді. Әр елдің заңы басқа демекші, бір елде
бар этикет екінші елде кездесе бермейді. Бір тілден екінші тілге
сөз ауысуы тәрізді, бір халықтан екінші халыққа этикет ауысуы
мүмкін. Қандай халық болмасын, өзінде жоқты өзгеден алып, өз
топырағында жерсіндіре береді. Көптеген мәениетті елде дәм алып
отырған адамға тілек білдіру дәстүрі бар. Соның әсері болу керек,
тамақ ішіп отырған танысын көргенде, ас дәмді болсын, тағам тәтті
болсын, тәбетіңіз ашылсын тәрізді тілектер айтып жатады. Ел мне
елдің, халық пен халықтың қарым – қатынасы, мәдени байланысы өрістеп
отырған заманда көркем шығармаларда кездесетін бұл тәрізді этикет
сөздерді қолдану өте орынды.
Оқушылар, студенттер қадірмен ұстаздарына қарап ағай, апай деген
сөздерді көп қолданады. Бұлар аты – жөнін білмеген кісіге айтылатын
ресми қаратпа сөз сияқтанып кетті. Халқымызда тағы сондай құрмет
нышаны ретте ер аттарының басқы буындарын қысқартып алып, оған –
еке,(ақа) сөзін қосатынымыз бар: Әлеке, Жұмеке, Есеке, Мәке,Жәке
сияқты қаратпаларды әдетте тонның ішкі бауындай жақын, жасы үлкен
адамға айтамыз. Мұндай дәстүрлі қаратпалардың ыңғайымен Иван, Виктор,
Константин тәрізді өзге ұлт өкілдерінің аттарын қысқартып
қазақыландырып айту да өрескел көрінер еді [8,110 – 112 б]. Қоғамдық
өмірдің әр саласында қызмет етіп жүрген адамдардың сіңірген
еңбегіне лайық әр түрлі атақ, дәрежелері болады. Мәдениетті елдің
дәстүрінде ондай атақ, дәрежелері бар адамдарды тегімен қоса
атайды. Бір адамның бірнеше атақ дәрежесі болуы ықтимал. Ондай атақ,
дәреженің бәрін тізе беру мүмкін болмаған жағдайда ең үлкен атақ,
дәрежесін ғана атауға болады. Әр түрлі атақ, дәрежені, мамандықты
ресми жағдайда кісінің тегімен қосып атаған жөн: профессор Қасымов,
доктор Дарханов т.б. Себебі мұндай этикетті жұрт атақ, дәрежені
сыйлап, мамандықты құрметтегендіктен деп қабылдайды.
Тіл мәдениетіне ден қойған адам сөйлеу этикетіне айрықша
көңіл бөледі. Сөйлеу ізетінің өзіндік қыр – сырын аңғара біледі.
Шаруашылығына мен мәдениетіне, ғылымы мен өнеріне аса зор еңбек
сіңірген әйгілі қайраткерлерді халық зор құрметтейді. Ондай
адамдардың есімін жай ғана атай салмай әр түрлі эпитеттермен
атайды: Ұлы Абай, жыр алыбы Жамбыл, күй атасы Құрманғазы т.б.
Адам баласы табиғатында темірдей төзімді, гүлдей нәзік.
Қапелімде айтылған бір ауыз сөзбен кісіні ренжіту де, қуанту да
оңай. Сөз қуаты шексіз. Не бір сөз асылын айтпағанның өзінде,
күнделікті қатынаста жүрген этикет сөздердің қолданылуында қаншама
қыр – сыр жатыр. Сөйлеу этикетін әдеппен қолданып, мүмкіндігін аша
білсек, ізгілікке нұсқап, ізеттілікке бастайтын жақсы жақтарын
жетілдіре берсек, адамдар арасындағы ынтымақтыққа ұйыты болады. Сөз
этикасының дүниетанымдық бөлігі адамзаттық құндылықтар жөніндегі ұғым,
түсініктерден тұрады.Тілдік тұлғаның сөз әрекеті адамгершілік, ар-ұят,
жауапкершілік, парыз, ізгілік, мейрімділік, әділдік, шыншылдық, ақиқат
тәрізді жалпыадамзаттық құндылық принциптеріне бағынады. Тілдік қарым-
қатынаста, сөйлеушінің саптаған сөз өріміне осы принциптер негіз болады.
Қарым-қатынасқа осы принциптерді ұйытқы етіп алушылық қазақтың байырғы
ұлттық сөз өнері дәстүрінде, әсіресе шешендік сөз өнерінде айрықша орын
алғандығын айқын аңғаруға болады: тура биде туған жоқ, туғанды биде иман
жоқ; сөзді шын тоқтатады, суды шым тоқтатады.Сөз этикасының дүниетанымдық
компонентіне тіл субъектісінің (тіл иесінің) тілге, сөзге қатысты мақал-
мәтел түріндегі пайымдауларын жатқызуға болады. Өйткені ұлттық сөз этикасы
өнер алды – қызыл тіл; тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады; сиыр
мүйізінен байланады, адам сөзінен байланады; таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен
өтеді т.б. пайымдауларды да тірек-таяныш етеді. [9,57б]Лингвоэкологияның
этикеттік бөлігі байланыс орнату, байланысты жалғастыру, байланысты
аяқтау тәрізді қарым-қатынас тәртібінің ережелерін білу, сол ережелерді
коммуниканттың мәртебесіне сай, қарым-қатынастың ресмибейресми жағдаятында
іс жүзінде қолдануға тірек-таяныш болады.Үлкенді сыйлау, құрметтеу;
сөйлеушінің сөзін бөлмеу, сөйлеуші тыңдаушыны назардан тыс қалдырмауы, өзін
төмен ұстауы, мадақ сөзден қашуы т.б. тәрізді ұлттық сөз саптау
дәстүріндегі талаптар сөз этикетіне ұйтқы, тірек-таяныш болады. Сөз
этикетінің қатысты мұндай талаптар мақал-мәтелдерде айқын аңғарылады: сәлем
– сөздің анасы; бір күн үзеңгі жолдасқа қырық күн сәлем; анасы тұрып, қызы
сөйлегеннен без, атасы тұрып ұлы сөйлегеннен без; сіз деген – сөздің
сынығы, сен деген – сөздің анығы т.б. Қазақтың ұлттық сөз саптау дәстүрінде
этикалық ұғымдарға қоса эстетикалық компоненттер де қабаттаса, қатарласа
жүреді. Мысалы: құр айқай бақырған құлаққа ән емес өнерсіз шатылған
Жігітке сән емес (Абай); Аузынан сөзі түскен, қойнынан бөзі түскен (мақал);
сөйлеуші желдей есілген, тыңдаушы бордай езілген (М.Әуезов); Көп сөз –
көмір, аз сөз – алтын (мақал) т.б. Сонымен бірге сөз этикасының құрамына
сөз этикеті деген ұғым кіреді. Ал сөз этикеті ережелері сыпайылық
принциптеріне негізделген. Сөйлеуші жақтың өз әріптесіне құрметпен қарауы
негізгі ережелердің бірі болып саналады. Сыпайылық, сыйластық, ізеттілік –
моральдың, этиканың түп негізі. Сайып келгенде, адамдар арасындағы қарым-
қатынасты реттеу адамдардың бір-бірін құрметтеуінен, ілтипатшылдығынан
(толерантность) басталады.
Жоғарыдағы айтылғандарды түйіндей келгенде, ұлттың дәстүрлі сөз
саптау мәдениетінде этикалық, эстетикалық құндылықтардың мәні айрықша
болады. Мейірімділік, ізеттілік, адамгершілік, жауапкершілік, дегдарлық,
парыз т.б. эстетика-этикалық категориялар адамдар арасындағы тілдік
қатынаста үйлестіріп-үндестіріп отырады. Сондай-ақ тілдік қарым-қатынаста
дауыс көтеру, айқайлау, шәңкілдеу қарым-қатынас психологиясына кері әсер
ететін, эстетикалық принципке қайшы сөз әрекеттері болып саналады. Мысалы,
қазіргі кездегі сөз саптауда, тілдік қарым-қатынаста адамдардың өз дегеніне
жетуді, өзіне тиімді жағын көздеуді өзара түсіністік, өзара ықпалдастықтан
гөрі өзінің жеке басының мақсат-мүддесін алға тартуы, бейпіл сөздерді жария
түрде қолдану (легилизациялау) қоғамдық сананы БАҚ арқылы дегеніне қарай
бұрмалап отыру БАҚ арқылы өштескен адамы жөнінде жағымсыз пікір тарату;
домалақ арыз жазу тәрізділер сөз этикетіне тән норманың бұзылуына саятын
жағымсыз әрекеттерге жатады. Сөйтіп, халықтың мәдени-ұлттық дәстүріндегі
этикалық қатегориялар, эстетикалық, риторикалық принциптер тілдік ұжымның
ішіндегі үндесім-үйлесім қызметін (гармонизациялау) атқарады.
Тіл мәдениеті негізінен сөз мәдениеті, сөзді орынды қолдану
деген ұғымды білдіреді. Өйткені, тіл мәдениетінің негізгі зерттейтін
объектісі - сөз, сөздің дұрыс айтылуы, дұрыс жазылуы, дұрыс қолданылуы,
сол арқылы ойдың айқын, әсерлі жетуі, екі ұштылықтың, күңгірттіктің
болмауы. Соған орай тіл мәдениеті ғылымын үлкен екі салаға: ауызша сөйлеу
мәдениеті, сөз қолдану мәдениеті деп бөлуге болады.Сондықтан сөйлеу
мәдениетіне байланысты өтілетін практикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz