Теледидар режиссурасы
КІРІСПЕ 3.7
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I.ТАРАУ Теледидар режиссурасының бастауы, қалыптасуы 7.12
II .ТАРАУ Қазақ телеарналарындағы режиссураның болмысы 13.30
III.ТАРАУ Телережиссураның озық үлгілері 31.37
ҚОРЫТЫНДЫ 38.40
СІЛТЕМЕЛЕР 41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I.ТАРАУ Теледидар режиссурасының бастауы, қалыптасуы 7.12
II .ТАРАУ Қазақ телеарналарындағы режиссураның болмысы 13.30
III.ТАРАУ Телережиссураның озық үлгілері 31.37
ҚОРЫТЫНДЫ 38.40
СІЛТЕМЕЛЕР 41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазіргі кезде теледидарсыз адам өмірінің мәні де сәні де келмейді. Ол адамзат өмірінің бөлінбейтіндей ажырамас серігіне айналды десек, қателеспейміз. Өйтпегенде ше, теледидардың экраны әрбір үйдің ғаламшар кеңістігіне көз салып, құлақ тосып отыратын терезесі десе болғандай. Онсыз кім де болса, көңіл күйі байыз тауып отыра алмас.
Ал теледидар халыққа ақпарат беріп қана қоймайды. Ол әрбір көрерменнің жан дүниесін байытып, оның рухани болмысына қажеттің бәрін беріп, көңілінің қош ететін қызықты шығармашылық телеберілімдермен қамтамасыз етуге міндетті. Бұл үшін теледидар журналистері көріністік жағынан тартымды, көргенде көз ала алмайтындай көркем телешығармалар жасай білуі қажет. Бірақ мұндай шеберлікпен жасалатын дүниелер қазақ телеарналарында өте аз. Содан да біздің еліміздегі арналардың көпінің рейтингі төмен. Бұлай болып отырудың басты себебі телеберілімдер сөйлегіштікке бой алдырған. «Сайып келгенде, тележурналистиканың бүгінгі проблемасы – сөәйлегіштік болып шықты, – деп жазады филология ғылымдарының кандидаты Қ.Әбжанов. – «Телевидение – бұл болашақтағы киноның бір түрі. Оның бейнелеу мүмкіндіктері шексіз» – деген МГУ профессорлары теледидардың тілін сөйлеу бағытында емес, көрністік бағытта дамытуды айтқан/1/.
Олай болса, телевизияның экран, яғни бейнебаян тілін терең игеріп, шебер де ұтымды пайдалану қазақ телевизиясының басты ұстанымына айналғаны керек. Ол үшін кейінгі кездері ұмытылып бара жатқан суреттеме, телеочерк сияқты көркем жанрларды жаңғырту қажет. Себеп, суреттеме – көркем бейнебаян тілін қажат ететін бірден-бір жанр. Ал телеочерк – экран тілін көркемдеумен бірге образды шебер сомдаумен ерекшеленетін телешығарма. Бірақ бұл жанрлардағы шығармашылық оңайлықпен дүниеге келмейді.
Ал теледидар халыққа ақпарат беріп қана қоймайды. Ол әрбір көрерменнің жан дүниесін байытып, оның рухани болмысына қажеттің бәрін беріп, көңілінің қош ететін қызықты шығармашылық телеберілімдермен қамтамасыз етуге міндетті. Бұл үшін теледидар журналистері көріністік жағынан тартымды, көргенде көз ала алмайтындай көркем телешығармалар жасай білуі қажет. Бірақ мұндай шеберлікпен жасалатын дүниелер қазақ телеарналарында өте аз. Содан да біздің еліміздегі арналардың көпінің рейтингі төмен. Бұлай болып отырудың басты себебі телеберілімдер сөйлегіштікке бой алдырған. «Сайып келгенде, тележурналистиканың бүгінгі проблемасы – сөәйлегіштік болып шықты, – деп жазады филология ғылымдарының кандидаты Қ.Әбжанов. – «Телевидение – бұл болашақтағы киноның бір түрі. Оның бейнелеу мүмкіндіктері шексіз» – деген МГУ профессорлары теледидардың тілін сөйлеу бағытында емес, көрністік бағытта дамытуды айтқан/1/.
Олай болса, телевизияның экран, яғни бейнебаян тілін терең игеріп, шебер де ұтымды пайдалану қазақ телевизиясының басты ұстанымына айналғаны керек. Ол үшін кейінгі кездері ұмытылып бара жатқан суреттеме, телеочерк сияқты көркем жанрларды жаңғырту қажет. Себеп, суреттеме – көркем бейнебаян тілін қажат ететін бірден-бір жанр. Ал телеочерк – экран тілін көркемдеумен бірге образды шебер сомдаумен ерекшеленетін телешығарма. Бірақ бұл жанрлардағы шығармашылық оңайлықпен дүниеге келмейді.
1. Омашев Н. Журналист жол үстінде. Алматы.Атамұра 1999 ж....
2. Байсеркенов М. Сахна және актер.Алматы.Ана тілі,1993
3. Әбжанов Қ. Телевизиялық фильмдер. Алматы:2003.
4. Сиранов Қ. Кино туралы әңгіме. Алматы: Жазушы, 1973.
5. Энциклопедиялық сөздік. М.: Мысль, 1997
6. А.Әшімовпен сұхбат.// “Айқын-апта”, 8 мамыр,2008.
7. Копылова Р.Д. Кинематограф плюс ТВ. М.: Исскуство. 1977
8. Барманқұлов М. Телевидение денги или власть? Алматы: Санат, 1997
9. Әбжанов Қ. Тележурналистиканың проблемасы – сөйлегіштік. // “Айқын-апта”, 8 мамыр,2008
10. //Радиовещание и телевидение. 1979.№8
11. Вертов Д. Статьи, дневники. М.: Искусство, 1966
12. Авторлық коллектив. Телевизионная журналистика. МГУ: 1994
2. Байсеркенов М. Сахна және актер.Алматы.Ана тілі,1993
3. Әбжанов Қ. Телевизиялық фильмдер. Алматы:2003.
4. Сиранов Қ. Кино туралы әңгіме. Алматы: Жазушы, 1973.
5. Энциклопедиялық сөздік. М.: Мысль, 1997
6. А.Әшімовпен сұхбат.// “Айқын-апта”, 8 мамыр,2008.
7. Копылова Р.Д. Кинематограф плюс ТВ. М.: Исскуство. 1977
8. Барманқұлов М. Телевидение денги или власть? Алматы: Санат, 1997
9. Әбжанов Қ. Тележурналистиканың проблемасы – сөйлегіштік. // “Айқын-апта”, 8 мамыр,2008
10. //Радиовещание и телевидение. 1979.№8
11. Вертов Д. Статьи, дневники. М.: Искусство, 1966
12. Авторлық коллектив. Телевизионная журналистика. МГУ: 1994
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3-7
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I-ТАРАУ Теледидар режиссурасының бастауы, қалыптасуы 7-12
II -ТАРАУ Қазақ телеарналарындағы режиссураның болмысы 13-30
III-ТАРАУ Телережиссураның озық үлгілері 31-37
ҚОРЫТЫНДЫ 38-40
СІЛТЕМЕЛЕР 41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде теледидарсыз адам өмірінің мәні де сәні де келмейді. Ол
адамзат өмірінің бөлінбейтіндей ажырамас серігіне айналды десек,
қателеспейміз. Өйтпегенде ше, теледидардың экраны әрбір үйдің ғаламшар
кеңістігіне көз салып, құлақ тосып отыратын терезесі десе болғандай. Онсыз
кім де болса, көңіл күйі байыз тауып отыра алмас.
Ал теледидар халыққа ақпарат беріп қана қоймайды. Ол әрбір көрерменнің
жан дүниесін байытып, оның рухани болмысына қажеттің бәрін беріп, көңілінің
қош ететін қызықты шығармашылық телеберілімдермен қамтамасыз етуге
міндетті. Бұл үшін теледидар журналистері көріністік жағынан тартымды,
көргенде көз ала алмайтындай көркем телешығармалар жасай білуі қажет. Бірақ
мұндай шеберлікпен жасалатын дүниелер қазақ телеарналарында өте аз. Содан
да біздің еліміздегі арналардың көпінің рейтингі төмен. Бұлай болып
отырудың басты себебі телеберілімдер сөйлегіштікке бой алдырған. Сайып
келгенде, тележурналистиканың бүгінгі проблемасы – сөәйлегіштік болып
шықты, – деп жазады филология ғылымдарының кандидаты Қ.Әбжанов. –
Телевидение – бұл болашақтағы киноның бір түрі. Оның бейнелеу
мүмкіндіктері шексіз – деген МГУ профессорлары теледидардың тілін сөйлеу
бағытында емес, көрністік бағытта дамытуды айтқан1.
Олай болса, телевизияның экран, яғни бейнебаян тілін терең игеріп,
шебер де ұтымды пайдалану қазақ телевизиясының басты ұстанымына айналғаны
керек. Ол үшін кейінгі кездері ұмытылып бара жатқан суреттеме, телеочерк
сияқты көркем жанрларды жаңғырту қажет. Себеп, суреттеме – көркем бейнебаян
тілін қажат ететін бірден-бір жанр. Ал телеочерк – экран тілін көркемдеумен
бірге образды шебер сомдаумен ерекшеленетін телешығарма. Бірақ бұл
жанрлардағы шығармашылық оңайлықпен дүниеге келмейді.
Деректі түсірілім арқылы экрандық тұлға жасаудың өз қиындықтары мен
ерекшеліктері бар. Солардың ең негізгісі кадрдағы көрініс жасандылықтан
аулақ, табиғи, өмір ағымындағы қалпында шығуы керек. Ал мұндай талапты тек
режиссердан ғана күте аламыз2. Міне тележурналистика теориясына қалам
тартып жүрген Қосылған Әбжанұлының осы айтқан пікірі менің диплом
жұмысымның өзектілігін көрсетеді. Шынында бүгінгі теледидар көрсетілімдерін
бейне-баян тілімен байытатын телережиссура. Ендеше телевизиядағы
режиссерлардың жұмысы, олардың шығармашылық ізденістері, соның нәтижесінде
дүниеге келген озық үлгідегі тәсілдер – менің зерттеу жұмысымның нысаны
болады.
Жалпы режиссер деген грек тілінен аударғанда басқарушы деген мағынаны
білдіреді3. Бұл мамандық ең алдымен театрда пайда болған. Ал театр болса,
өздеріңізге белгілі, ежелгі Грек елінде дүниеге келді. Содан да режиссер
деген атау сол елдің тілімен әлемге таралып кеткен. Театрдағы режиссер
сахнадағы актерлардың ойынын, түсіндіріп айтқанда, актерлардың пьеса
кейіпкерінің роліне дұрыс енуін қадағалайды, соны басқарады. Театр
режиссерының шығармашылық жұмысы турасында аз да болса толымды мәлімет алу
үшін, бүгінгі театр өнерінің бір туар тұлғасы, ҚСРО мен Қазақстан
республикасының халық артисі, Осы екі елдің мемлекеттік сыйлықтарының
иегері Асанәлі Әшімовпен болған телесұхбатқа назар аударайық. Алдымен,осы
қолтаңба хабарының өзінің жасалуы,оның пішіні жаңашылдықты байқатады.
Сұхбат түріндегі телеберілім үлкен павильонда өтеді. Мұның өзі тынысты
ашып, студия қонақтарына еркіндік пен жайбарахаттық силайды. Басты кейіпкер
де өз алдына бір тұғырда отырып алып ой толғайды. Студия қонақтары сұхбат
жүргізушілерден алыс-алыс орналасқан. Ал мұндай кең орналасып, таралып
отырған жерде режиссердың жұмыс істеу мүмкіндігі молаяды. Ол операторға
басшылық жасай отырып, әртүрлі ракурспен кадрлар түсіре алады. Сол сияқты
қалаған планын, яғни жалпы көріністі де, жеке ірі пландарды да қысылып
қымтырылмай еркін жүріп түсірілім жасайды. Студия атмосферасы да
кейіпкерлердіңжазыла сөйлеуіне қолайлы. Міне осындай жағдайда жүріп жатқан
сұхбат кезінде Асекеңе ұлы Сағи турасында сұрақ қойылады. Жауап: – Шоқанның
тарихын өздеріңіз де білесі, небәрі 29 жасында жіңішке аурудан қайтыс
болды. Ал Сағидың әкесі халық артисі, тұрмысы жақсы, қайдағы мұң?! Фильм
петерборда түсірілді. Қала әдемі, қыдырып кетпесін деп түнімен төрт-бес рет
телефонмен хабарласып, оятып алып, мәтінді жатқа сұрайтынмын. Әдейі диетаға
отырғыздым, ең болмаса аш адамның көзінде мұң болады ғой деп... біртіндеп
образға кірді ғой4. Міне бұл режиссер еңбегінің бір көрінісі. Өнер үшін
өз баласына да қатал қарап, қиындық көрсетіп оны образға кіргізген.
Театрдағы спектакльді басқарушы осындай талапшыл болады екен.
Онан кейін кино өнерінде режиссер болады. Бұл шығармашылық түрінде де
режиссер негізінен киноактерлардың жұмысын басқарады. Сондай-ақ кинода
режиссер кинокамераға түсірілетін жалпы көріністің құрылымын, композициясын
ретке келтіріп,олардың қызғылықты да көркем көрініс болып шығуына барынша
жұмыс істейді. Менімше фильм түсіретін режиссерлар осы мамандықтың өркендеп
өсуіне көп еңбек сіңіреді. Өлар кино түсіру кезінде көптеген жаңа
қолданыстарды ойлап тауып, оларды қайткенде әсерлі етіп экранға шығаруды ой
елегінен өткізе жүріп, көптеген жаңалықтар ашады. Содан да бейнелеп баяндау
өнерлерінің ішіндегі жетекшілік рольге лайықты маман – осы кинорежиссер деп
айтсам қате болмас. Өйткені қалың бұқара халық, режиссер десе кино туралы
ойлайды. Сол кинодағы режиссердың табыстары мен тапқырлық шеберліктері
газет журналдар көп жазады. Қысқасы кино мен режиссер деген егіз ұғым
сияқты.
Кино туралы әдебиеттерді қарасаңыз да алдымен оқитыныңыз режиссер
туралы зерттеулер. Солардың фильм жасаудағы жетістікткрі. Басқасын
айтпағанда, қандай да болмасын бір кинофестиваль өтсе, ондағы жүлде алған
картинаның аты аталғанда оның режиссеры алдымен ауызға ілінеді. Осыдан
режиссердың кинода басты тұлға екенін анық білеміз.
Қазақ киносының беделін көтеріп, әлемге әйгілеген Шәкен Айманов,
Сұлтан Ходжықов, Абдолла Қарсақбаев екенін бәріміз білеміз емес пе?
Егеменді қазақстанымыздың бас киностудиямыздың өзі режиссердың аты-мен
аталғаныны да біз әңгімелеп отырған мамандықтың қадыр-қасиеті деген орынды
болады. Мұнымен менің айтарым – режиссер басты да маңызды шығармашылық
тұлға. Ол бейне-баян тілінде жасалатын өнер туындыларын дүниеге әкелуде
шешуші маңызы бар адам.
Ал енді телевизиядағы режиссердың өз ерекшелігі бар екені рас. Бірақ,
дегенмен оның жұмыс сферасының негізгі сүрлеуінің басында киношығармашылық
тұрады. Телевизия кинодан кейін шықты, демек өмірдің өз заңдылығына орай,
ол киноға кіші партнер ретінде ықыласты шәкірт, көнбісті қолбала қызметін
атқарады 5 – деп жазыпты петербор университетінің ғалымы Р.Д.Копылова.
Олай болса, телевидение режиссураны да кинематографтан үйренуі заңды жағдай
болып шығады.
Телережиссураның кинодан ерекшеленетін тұстары да бар екенін тағы да
айту керек. Өйткені теориялық әдебиеттерде кездесетін бір сыры бар. Ол –
телевизияның өмір құбылыстарын өз уақытында, кешіктірмей қалың бұқараға
лезде жариялайтын мүмкіндігі. Осы бір ерекшелігі оған басқаша талаптар
қояды. Басқаша деп отырғанымыз, шапшаң жұмыс жасау, тез ойлап, жылдам
шешімге келіп, тез арада көріністік материалдарды телеэкранға шығару. Осы
кезде Профессор Марат Барманқұловтың кітабында жазылған бір қағида еске
түседі: телережиссер түсіру кезінде тез икемделіп, қас-қағым сәтте қажет
көріністі кадрға алады. Телезерттеуші ғалым мұнан әрі осы пікірін
Мәскеулік кинорежиссер М.И.Ром айтқан сөздермен нықтай түседі.
Телевизиядағы режиссердың ролі ерекше мәнді. Бәлкім, театр мен кинодағыдан
да маңыздырақ шығар. Менің түсінігімше, телевизиялық өнер, телевизия
режиссеры ең алдымен тамаша тапқыр, яғни бірден монтаждайтын адам болуы
керек.
Телезерттеуші ғалымдардың осы айтқандарына қарап, телевизиядағы
режиссураның қиындықтары мен ерекшеліктері бар екенін аңғаруға болады.
Қалай десек те, телевизия шығармашылығы саласында да телеберілім жасаудың
ұйымдастырушысы, басқарушысы режиссер болса, экрандық дүниелер әсерлі де
өтімді болады деп сенем. Себебі осы мамандықты игерген адам, әрбір оқиға
немесе қимыл-құбылысты барынша әсерлі етіп көрсету үшін барлық таланты мен
күш-жігерін аямайды. Оның жасаған дүниесі неғұрлым тартымды болса, сол
ғұрлым режиссердың мерейі үстем бола береді. Соны білетін
телережиссерлардың еңбектері еселеп нәтиже берсе, нұр үстіне нұр болады.
Бірақ, бүгінгі телеарналарда, көрністік дәреже-деңгейі жағынан жарқырап
көрінетіндей телеберілімдер көп емес. Мен осы кемшіліктің себеп-салдарын
ашып көрсетуді мақсат етемін. Ол үшін алдымен телережисерлық мамандықтың
қыры мен сырын теориялық жағынан ұғындыруға талпынамын. Толығырақ айтқанда,
міндеттері мен мүмкіндіктерін саралап қарастырып, танымдық бағытта жұмыс
жасаймын. Онан соң, сол түсінгендерімді басшылыққа ала отырып,
телеберілімдерді сараптап зерттеймін. Зерттеудің негізгі мақсаты
шығармашылық жұмыстар кезінде, режиссердың біліктілігін, маман ретіндегі ой
орамдары мен тапқырлық нышандарын тауып таныту. Сонымен қатар өзімнің
түсінік-танымдарым негізінде режиссураның кемшін тұстарына да назар
аударуды дұрыс деп отырмын.
Мен бітіру жұмысымды талапқа сай, үш бөлімге бөліп жаздым. Кіріспе мен
қорытындының қалай жазылатынын тәптіштеп айтып жатудың қажеті болмас. Ал
негізгі бөлім, өзім алға қойған мақсаттарыма орай үш тараудан тұрады. Олар:
теледидар режиссурасының бастауы және қалыптасуы, бүгінгі телережиссураның
болмысы, телережиссураның озық үлгілері деген тақырыпшалардың аясында
жүргізілетін, өзіндік бағыт-бағдары бар зерттеулерден тұрады.
I-ТАРАУ Телережиссураның бастауы және қалыптасуы
Тележурналистика турасындағы оқулықтар мен әдебиеттерді қарас-тыра
келгенде, режиссураның даталы туған күнін кездестіре алмадым. Сондықтан
телевизия пайда болғаннан бастап, телережиссердың да жұмысы басталды деп
ойлаймын. Енді телевизия деген ұғымның пайда болған уақыты, филология
ғылымдарының кандидаты Қ. Әбжанұлының Теле-визиялық фильмдер деген оқу
құралындағы деректерге сүйенер болсақ, өткен ғасырдың үшінші онжылдығының
соңына келеді екен.
1939 – жылды телевизияны әлемдік масштабта дүниеге келген уақыты деп
есептеуге болады. Осы жылы Нью-Йоргте болған дүниежүзілік жәрмеңкенің ашылу
рәсімі бірінші рет кішкене телеэкраннан көрсетілді. Телекадрға алғаш
іліккендердің ішінде Америка президенті Рузвельт пен Ұлыбританияның королі
Георг–VI бар еді.
Сол жылы наурызда Союзхроника киностудиясы түсірген компартияның
кезекті сьезі ашылуы жайлы кинорепортажбен КСРО-да телехабар тарату ісі
басталды6. Осы ақпараттық деректерге үңілер болсақ, телеэкраннан алғаш
көрсетілген дүниелерге режиссердың аса қажеті жоқ сияқты. Мұнан кейін соғыс
басталып кетеді де, теледидар жұмысы тоқталады. Сонан соғыс 1945-жылы
желтоқсанда Мәскеуде, 1958-жылы Алматыда телехабар тарату жұмыстары тұрақты
түрде іске кіріседі. Телевизия өз жұмысын тікелей эфирге шығумен бастағаны
мәлім. Яғни редактормен, диктормен жұмыс жасай жүріп, эфирге шығудың бар
тауқыметін режиссер көретін, 7 – деген дерекке сүйене отырып, қазақ
телережиссурасы сол 1958 жылы дүниеге келді деп тұжырымдаймыз.
Кинодағы сияқты телевизияда да режиссер бейнелі-баяндау тілін
жасауға оны көркемдеуге басшылық жасайды. Сол көрністік тілдің сауатты
қолданылып, түсінікті ақпарат беруіне жауап береді. Солай десек те
телережиссураның өз ерекшелігі жоқ емес. Бұл турасында, экрандық киноның
көшбасында тұратын режиссер М.Ромм телевизиядағы режиссерды ерекше
бағалаған: Телережиссер – безошибочно талантливый человек деген ол. Мұның
мәнісі телевизиядағы режиссер қателесуге мүмкіндігі болмайтые шығармашылық
жүргізетін маман дегенге кенеледі. Дәлірек айтар болсақ, ол өмір ағымын сол
қалпында кадрға түсіреді. Өмірді қайталауға мүмкіндік болмайтындықтан, ол
қас-қағым сәтте өзіне қажетті құбылыстар мен көріністерді тауып, қажетті
ракурс, планмен түсіріп алуға тиісті 8 – деген қағида телережиссердың
кәсіби қызымет ауқымын ашып көрсетеді.
Телережиссура өз жұмысының бастауын кинодан алатынын жоғарыда айтып
өттік. Жалпы режиссура туралы әңгімені терминді ұғып алудан бастаған
дұрыс. Режиссер – грек сөзі, басқару деген мағынаны білдіреді. Демек,
кинорежиссер әдеби сценарийден басталатын бейнелі-баяндау тілінде
киношығарма жасау кезіндегі алуан жұмыстарды басқарып, ұйымдастырады.
Басқаша айтқанда, кинорежиссер автордан алған киносценарийді дайын фильм
етіп, экранға шығаратын шығармашы тұлға. Осы себептен ол киноны
түсіретіндерді өзі таңдап жынақтайды. Кино түсірудің уақыты мен қаржылық
мүмкіндіктерін есептеп, қағаз жүзінде жоспарлаудың негізін жасайтын және
соны жүзеге асыратын да режиссер фильмнің көркемдік деңгейіне де өзі жауап
береді. Яғни ол, кинотоптағы басты тұлға, әмірші және жасаушы. Бұл– фильм
режиссерына қатысты жалпы мәліметтер.
Ал телевизиядағы режиссерда дәл мұндай билік бар деп айту қиын.
Әсіресе Қазақ телевизиясында режиссердың мүмкіндіктері толық
пайдаланылмайды. Неге бұлай деген сауалға жауап беру тіпті де оңай емес.
Дегенмен режиссердың басқару қызметін теориялық жағынан тұжырымдап,
тәжерибеде болатын жәйттерді мысал ете отырып тиісті тұжырымдар жасауға
болады.
Әрине режиссердың негізгі жұмысы – шығармашылық. Сол режиссердың
шығармашылық жұмыстарын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1. Режиссердың сценарий және автормен жұмысы.
2. Түсіру алаңындағы жұмыс.
3. Монтаж столындағы жұмыс.
Бірінші кезеңде режиссер сценанриймен танысып, оған қатысты өз ойларын
авторға білдіреді. Өзіне қажетті мәліметтерді сұрап, біліп, анықтап
алғаннан кейін автор сол өзгерістері сценарийге енгізеді. Сценарий
қабылданғаннан кейін, режиссер өзінің сценарийін жазады. Режиссерлық
сценарийде әрбір кадрдың мазмұны, түсіру тәсілдері және соларды жүзеге
асыратын техника түрлері нақтылап көрсетіледі. Мұның себебі – осы жазба
құжат арқылы болашақ фильмнің жұмыстарына бөлінетін қаражаттың есебі
шығарылады. Режиссерлық сценарий бекітілгеннен кейін режиссер түсіру тобын:
операторды, дыбыс режиссерын және картина директорын сайлап алады. Осыдан
кейін, режиссердың екінші кезеңдегі жұмысы басталады.
Режиссер түсіру алаңына негізгі түсіру тобы – оператор, дыбыс
режиссеры, картина директорымен шығады. Шығармашылық жұмыстың ең жауапты
тұсы осы түсіру алаңында болады. Осы кезде болашақ фильмнің негізі қаланады
десе болады. Өйткені сценарийде көрсетілген оқиғалар мен құбылыстарды
режиссер осы кезеңде кадрге алып кинотаспаға түсіреді. Әрбір көріністі
түсірудің қалыптасқан үш тәсілі бар. Олар: Қаз-қалпында түсіру, бақылап
түсіру және қойылымдық түсірілім. Бірінші жағдайда режиссер түсіру
обьектісіне бармайды. Ол өзінің табиғи қалпында өтіп жатқан өмір
көріністерінен өзіне қажет деген сәттерді операторға түсіртеді. Байқап
отырсаңыздар мұндай түсірілім кезінде режиссер мен оператор бірге, қатар
жүріп түсірілімдер жасайды. Бірақ табиғи құбылыстарды кадрге алу үшін
ерекше байқампаздық қажет. Өйткені режиссер өзі араласпаған көріністердің
реттілігін де, оқиғаның қалай өрбитінін де білмейді,сондықтан ол операторға
қандай көріністі қай кезде түсіру керек екенін дәл тауып айтып отырады.
Сондықтан да режиссердың мұндай түсірілім кезінде, режиссердың әрбір
құбылысты көркем бейнеленетіндей етіп кадрге алады. Бұл оның образды көру
қабылетіне, яғны талантына тікелей байланысты. Осы жерде МГУ-дің профессоры
Э.Г.Багировтың мынадай қағидасын ойға түсіргеніміз онынды болады: Өмірді
өз қалпында экранға шығару, оны зерттеу, одан күнделікті өзімізкөріп
жүргенне артық нәрсені көруге талпынудың әртүрлі тәсілдері 9
Киношығармашылықтың өзіне ғана тән ерекшелігі де осында болса керек.
Күнделікті өзіміз көріп жүрген көзіміз әбден үйреніп кеткен өмірге үстірт
қарамай, оның астарына үңіле отырып, көрерменге қалыптан тыс әсер беретін
қас-қағымдық уақытта көрініп қалатын штрихтарды байқау– режиссердыңкәсіби
ерекшелігі.
Екінші тәсіл бақылап түсіру десек, оның аты айтып тұрғандай, мұнда да
режиссер түсіру алаңына шықпайды. Керек десеңіз түсіру обьектісіндегі
тіршілік иелеріне көрінбеуге тырысады. Осыдан да бұл қиын да күрделі тәсіл
болып табылады. Бұған режиссер да оператор да мұқият дайындықпен келеді.
Ашып айтатын болсақ, режиссер түсіру алаңынан өзіне қажетті көріністі
қашан, қай жерден кездестіре алатынын алдын ала білуі керек. Ал оператор
болса режиссер көрсеткен, нұсқаған құбылысты дер кезінде түсіріп алуға
дайын отыруы міндет. Осы турасында белгілі кинорежиссер Дзига Вертов былай
атқан екен: Адамдарды өздері байқамайтындай етіп, оларды кинокөз
жалаңаштаған бет-бейнесінен ойды оқып түсіруге тырысуы керек10. Міне бұл
тәсілмен адамдарды кадрге алғанда кейіпкерлер табиғи, шынайы өмірдегі өз
образында көрінетін болады.
Үшінші–қойылымдық тусіру кезінде режиссер түсіру алаңына шығып, әрбір
іс-қимылды өзі дайындайды. Бұл, көркем фильмдерде қоданылатын
болғандықтан, көпшілікке кеңінен мәлім тәсіл. Сондықтан бұған көп
тоқталудың қажеті бола қоймас.
Киноөндірісінде болатын режиссерлық жұмыстың соңғы әрі ең бір жауапты
кезеңі ол – монтаждау. Кинотоп түсіру алаңынан өзіне қажетті кадрларды
түгел түсіріп алғаннан кейін, монтаж столына отырады. Міне осы кезеңде
режиссер небір толғанысты сәттерді бастан кешіреді. Ол алдымен өзі дайындап
, ұйымдастырып операторға түсіртіп әкелген кадрларды асықпай отырып,
мұқият қараудан өткереді. Ондағы мақсат сценарийде белгіленген логикалық
монтаждауға сәйкес кадрларды іріктеп, олардың ретін белгілеу. Осы іріктеу
мен реттеу кезінде кадрлардың қиуласуын қадағалау керек. Өйтпеген жағдайда
фильм түсініксіз болып шығуы мүмкін. Кинофильм жасау турасында жазылған
Қ.Сирановтың, К.Смаиловтың, Қ.Әбжановтың қітаптарында жонтаждың бірнеше
түрлері болатынын байқадым. Және олардың әрқасысы картинаның көркемдік
деңгейін көтеруге өзіндік ықпал ететінін ұқтым. Мысалы паралелді монтаж
арқылы бір мезгілде, бірнеше жерде жүріп жатқан оқиғаларды қатар көрсетуге
болады екен. Ал көркем монтаж арқылы теңеу, метафора деген сияқты жаңа бір
ойларға жетелейтін әдіс арқылы көрерменді қызықтыра түсуге болады. Міне мен
байқаған кинорежиссура майданындағы шығармашылық жұмыстардың біршамасы
осындай. Мұны айту себебім телережиссурада кинодан алынған тәсілдер бар,
болуға тиісті. Өйткені кинода да, телевизияда да бейне-баян тілі жетік
болуы керек. Енді соның дұрыс не дұрыс емес екендігін білу үшін мен
кинотәсілдерді қарастырдым. Мұнан былайғы жұмыс барысында осы теориялық
қағидалар мен кинотәжерибе нәтижелерін басшылыққа алатын боламын. Айталық
бейнебаян тілін алдымен дүниеге әкелген, онан соң оны бір ғасырдай уақыт
бойы жетілдірген кинотілдің негізгі принциптері – қимыл-құбылыстарды
кинотаспаға түсіру; оларды белгіленген жүйемен монтаждау; монтаждалған
бейне-баян тіліндегі материалды дыбыспен қамту деген жұмыс түрлері
телевизияда да бар. Мәселе солардың айырмашылықтарында. Кейде тіпті
телекөрсетілімдердің монтаждық нұсқалары түсініксіз болып шығып жататынын
байқаймыз. Көп ретте телкөрсетілімдер көрерменді тартпайды. Себебі
режиссерлық шебер қолданыстар мен тәсілдер жетіспей жатады. Әсіресе,
ақпараттық жанрдағы берілімдерде монтаждаудың негізгі заңдылықтары
сақталмайды. Міне телевизиядағы осы проблемаларды мен, өз шама-шарқыммен,
нақты мысалдар келтіре отырып, талдап зерделейтін боламын.
ІІ-ТАРАУ Қазақ телеарналарындағы режиссураның болмысы
Қазақстан телеарнасынан беріліп жататын хабарлардың күн өткен сайын
жақсарып келе жатқанын айту керек. Әсіресе тақырыбы тартымды шоу
бағдарламалар көрермен қауымға ұнап жүргені белгілі.
Айтайық, Дала думан атты музыкалы көркем жанрдағы берілімді қарағың
келіп тұрады. Ол бәріміздің де әнге деген сүіспеншілігімізден бе, әлде
студияға келегн өнерлі жастардың қазақы киімдер киіп, ұлттық ойын-сауық
дәстүрлерін көрсетуінен бе, әйтеуір жақсы демалып отырып тамашалайсың. Ал
енді осы берілімнің режиссурасына келер болсақ, айтарлықтай ізденістің
нышандарын байқауға болады.Телестудияның атшаптырымдай аумақты залы
эстетикалық тұрғыдан да, ұлттық ұғымға сай нақышталу жағынан да жақсы
талғаммен безендірілген. Олар декорациямен жабдықталумен қатар түрлі-
түсті жарық спектрлерімен де ұтымды әрленген. Өнерлі жастар топ-топ болып
кең павильонның әр бұрышына отырысқан. Жүргізушілер жарасымды әзілдесіп,
ән мен күй, жыр мен би өнелеріне кезек беріп жүреді. Жарасымды-ақ! Хабардың
тағы бір артықшылығы сол, бұл жерде көбіне жас таланттар мен бұрын көріне
қоймаған өнер шеберлері экранға шығады. Сөз жоқ бұл сценарлық ізденіс пен
режиссердың кәсіби қиялынан туындаған жетістіктер дегім келеді. Дей тұрсақ
та, көрсетілімнің кей жерлерінде режиссураның шикілігі аңғарылып қалады.
Мысалы арқаның сал серісінің кәрілік турасындағы көңілге мұң үйіріп,
жабырқататын әні орындалып жатқанда, залдағылар әннің атмосферасына кіре
алмауы былай тұрсын, олар бір-бірімен сәйлесіп, күліп-ойнап отырады. Мұндай
көіністің бүкіл хабардың сапасына кері әсер беретінін режиссер қалай
білмеген? Рас залдағылардың қайсыбірінің аузына қақпақ боларсың! Олар жас
болған соң жым-жырт отыра алмасы да заңды. Бірақ мотаждау кезінде мұндай
кадрларды жібермеуге әбден болады. Осы әншінің орындау шеберлігі қаншалықты
мықты болса да, оның киім киісі ұлттық ұғымға сәйкес емес сияқты.
Қаншалықты әнші не сері болса да, жігіттің мойнына түлкі терісін орап
шыққаны жараспайды. Жарайды жігітке түлкі жауып шығарды екен, оны басқаша
амал тауып ойнатып жібергенде, ұтымды болар еді. Мысалы жігіт серілік
мінез көрсетіп, мойнындағы түлкісін бір қызға сыйлап, одан ән айтуын
өтінгенде, хабар екі мәрте ұтысты болар еді. Біріншіден түлкі жігіттің
образына зиянын тигізбейді. Екіншіден концерттік бағдарламаның желісі сәтті
жалғанады. Міне осындайүсақ қателіктердің өзі тұтастай бір телеберілімнің
құнын төмендетіп, көрермендерінің көңілін суытып алады.
Қандай да болмасын, телехабарларды түсірукезінде, экран тілімен
көркемдеудің көптеген жолдары бар. Сондай ізденісті жолмен көгілдір экранға
шыққан тағы бір телеберілімді талдап өтейік.
Наурыздың 23-де Алматы телеарнасы Жауғашты батыр туралы хабар берді.
Сонда көрсетілген бейнематериалдарды, түсіру тәсілдеріне қарай екіге бөліп
қарастыру керек. Біріншісі – қазқалпында түсіру; екіншісі – қойылымды
көркем кадрлар арқылы беруге ұмтылу.
Міне сол деректі және қойылымды түсірілімнің қатар жүруі
телеберілімге жаңа бір сипат беретін мысал осы. Бұл жерде хабар жасаушылар
сөзді иллюстрациялау арқылы телешығарманы бейнебаян тілімен байытты. Содан
барып көрермен ауызеке айтылып жатқан мәліметтердің зат түріндегі болмысын
көрді. Сөйтіп құлақпен алынған түсінік көзбен көрген деректермен біршама
байытылды. Айтар болсақ, осыдан бір ғасыр бұрынғы киім үлгілері, қару-жарақ
түрлері көрермендерге құнды мағлұмат бергені анық. Бірақ біз осынау игі
ізденістің өз мүмкіндіктерін ойдағыдай пайдаланыла алмағанына ренжулі
екенімізді тағы жасыра алмаймыз Батырларша киініп, қару асынған жігіттер
образға енбеген. Олар қаруды қалай ұстауды білмейді. Ол – ол ма, балаша
күліп мазақы қылық көрсетеді! Әрине, бұған бозбала кінәлі емес, режиссер
кінәлы. Осының салдарынан, әспеттеп кигізілген киімдер мен жауынгерлік
үлгіде асындырыл-ған қару-жарақтар құр экспонат түрінде, ақпарат беруден
әрі аса алмай қалды. Ең өкініштісі сценарий авторының телевизияны өнер
дәрежесіне көтеруге деген талпынысы нәтижесіз қалған. Өнер деген шындықты
көркем образ тұрғысынан және өнердің қайсы бір түрі өзіндік
мүмкіндіктерімен көрсетеді11 десек, дәл осы идеяны жайнатып шығаруға
телешығармашылардың шамасы әбден келетін еді. Олай болмаған. Хабарды түсіру
кезінде қойылымдық кадрлар қажетті дайындықтан өтпеген, тракт жасалмаған,
яғни режиссура тарапынан игерілмеген.
Мұндай мысалдарды, көптеп келтіруге болады. Бірақ мақсат кемшіліктерді
тізу емес, оларды болдырмау. Демек теледидар басшылары телережиссерлардың
кәсіби деңгейін көтеріп қана қоймай, олардың еркін жұмыс істеуіне жағдай
жасаулары керек.
Сонымен қорытар болсақ, қазақ көрермендеріне ұлттық ұғымға сай шығарма
керек. Ол үшін төл телефильмдер, ол әуесқойлық деңгейде болса да мейлі,
экранға көптеп шығуын қамтамасыз ету парыз.
Онан соң телевизияға кәсіби режиссураны енгізетін уақыт келді! Мұндағы
режиссура кино өндірісіндегідей батыл да беделді болғаны дұрыс. Режиссер
деген грек тілінен аударғанда басқарушы деген ұғымды береді. Ендеше
телережиссер бейнебаян (айту емес, көрсету) тілін жасаудың бүкіл жұмыстарын
өзі басқаруы керек. Ал оның ойларын жүзеге асыруы үшін, қазақ телеарнасы
бүгінгі компьютерлік монтаждың мүмкіндіктерін жетік игеріп, молынан
пайдалануды қамтамасыз етуі – парыз. Бұл орайда 31-арна жақсы үлгі
көрсетіп келеді. Кейбір жеке кәсіпкерлік телестудиялар да бұл тәсілдерге
жетік. Олар экрандық бәсекеге лайық екенін естен шығармайық. (Жарнамалар
мен клиптерді солар да түсіреді). Ендеше Қазақ телевизиясы бейнемонтаж
инженерлерінің кәсіби шеберлігін арттыруға назар аударып, олардың еркін
шығармашылық еңбек етуіне жағдай жасау– кезек күттірмейтін мәселе12.
Міне телережиссура турасында айтылған телезерттеуші ғалым Қ.Әбжановтың
ойтүйіні осындай. Осыдан да біз зертеуіміздің бастауына жалпы режиссура
туралы біршама мәліметтер беруді жөн көріп отырмыз.
Жоғарыда айтқанымыздай телережиссер өз жұмысын сценарийден бастайды.
Автордың ұсынған ой – жоспарларын бейнелеп баяндау тәсілімен бейнетаспаға
түсіруді оператормен ақылдасып шешеді. Міне осыдан кейің режиссер
телехабарды түсірудің әдіс-тәсілдерін таңдап белгілейді. Бұл үшін қандай
бейнематериал түсіретін құрал-жабдықтар қажет екенін ойластырып, оператор
мен режиссердың ассистенттеріне тиісті тапсырмалар береді. Міне бұл жұмыс
процесстері киноөндірісіндегі іс реттілігімен бірдей десе болғандай. Бір
ғана айырмашылық телевизияда режиссердың жұмысына редактор нұсқаулар
жасайды, кейде тіпті оның шығармашылық жұмыстарына араласып, басшылық
жасап кетуі де мүмкін екен. Осындай жағдайлар ақпараттық сюжеттер түсіру
кезінде көп кездеседі. Телвизия саласында жұмыс істеп жүрген журналистермен
әңгімелескенде олар сюжет түсіруге режиссердың бармайтынын айтады.
Тележурналистердің өздері не түсіру керек екенін операторға айтып береді де
ол өз бетімен бейнематериалдар түсіре береді екен. Жарайды режиссер
жетіспейді немесе олардың әрбір ақпараттық материал түсіруге бара беретін
уақыты жоқ дегенге келісейік. Енді сол түсірілімнің материалын монтаждауға
да режиссер көп ретте қатыспайтын көрінеді. Содан да кейбір сюжеттердегі
оқиғаның, өмір құбылыстары реттілігін сақтамайды. Мысалы Хабар
телеарнасынан тағдырдың тәлкегіне ұшыраған бір әйел туралы сюжет өтті.
Бірінші кадр әдетте жалпы немесе орта планмен берілуі керек. Бұл
жердесюжеттің монтаждық құрылымы төмендегідей болып шыққан:
– Орта планда телеарна кешенінің сыртқы есігінен шығып келе жатқан
әйел...
– Жалпы планда сол кейіпкердің кешен алдындағы жазыққа шығып кетеді...
– Ірі планда баспалдақпен түсіп келе жатқан аяқ...
– Орта планда таяқ таянған әйел..
– Сол әйел студия кешеніне кіреді, оны журналист қарсы алады...
– Сұхбат...
Осындай материал, бұдан бірер жыл бұрын болса да берілген. Байқап
қарасаңыз, сюжет кейіпкері студиядан шығып кетеді, сонан соң қайтадан
баспалдаққа шығады да таяқпен тұрғанын көрсетеді. Ақырында студияға қайта
кіріп сұхбат береді. Иә бұл монтаждың сауатсыздығынан көрініс берген
келеңсіздік. Меніңше түсірілім ретімен болған. Кейіпкер әйел студияға келіп
тележурналистерге жолыққаннан кейін мақсаты мен зарын айтып сұхбат берген.
Сонан соң сыртқа шығып жөніне кеткен ғой. Ал монтаж бойынша бәрі керісінше
шығып тұр емес пе?
Жақында Астана телеарнасынан депутаттардың халық арасына шығулары
туралы ақпараттық сюжет берілді. Мұнда да сол ретсіз көрсетілім орын алды.
Алдымен депутат мәжілісінен жалпы және орта пландардағы көріністер
беріледі. Іскерлік жағдайында өткен жыйын тамамдалып, депутаттар
орындарынан тұрып-тұрып есіктерге бет алады. Шығады. Фоеде кызу да көңілді
әңгімелескен адамдар... Осыдан кейін қайтадан залдағы мәжіліс жүріп жатқан
сәт экранға шығады! Бұл әрине монтаждың логикасы бұзылды деген сөз. Оқиға
реттілігі сақталмағандықтан бейне-баян тілі сөзден жаңылды. Түптеп
келгенде көрермен не болғанын білмей қалды. Осындай монтаж жұмысына
немкеттілікпен қараудың салдарынан өкінішті жағдайлар туындап жатады.
Мұндай қателіктер турасын айтқанда режиссердың өзінің кәсіби шеберлігінің
әлсіздігінен болады. Өйткені, білетін адам біздің әңгімемізді кәсіби
білікті әрі тәжірибелі режиссер болса, классикалық монтаждың ережелерін
бұзбас еді. Классикалық монтаж дейтініміз - кино мен телевизияның бейне-
баян тілі қалыптасқалы кадрларды жалғаудың қалыптасқан заңдылықтарын кез-
келген режиссер білуге міндетті. Ол – кадрларды жалғау кезінде пландардың
үйлесуі (іріден ортаға, ортадан жалпыға шығу), кадр ішіндегі мазмұнның
үйлесімі, ең ақырында кадрларды логикалық ретілікпен жалғау керек деген
сөз. Телевизия журналистеріне осы монтаждың заңдылықтарын сақтау жөнінде
сұрақ бергенімізде, олар монтажды кадрға үйлестіріп емес, кадрларды мәтінге
сәйкестендіріп жасайтынын айтады. Жарайды, бұл ақпараттық публицистика
жанрында кешірімді болсын дейік.
Қорытар болсақ, телевизиядағы жаңалық-сюжеттерді жасау кезінде
режиссерлық талаптар орындала бермейді дейміз. Оның екі себебі бар екен.
Біріншісі, теледидар шығармашылығындағы уақыттың тығыздығы, екіншісі
режиссердың өз жұмысы мен кәсіби міндетеріне немқұрайдылығы.
Сонымен, ақпаратты публицистикадағы бейне-баян тіліне режиссерлық
жұмыстың ойдағыдай жасалмайтынын айттық. Бірақ бұл, басқа жанрларда
режиссерлық шалалыққа жол беруге болады деген сөз емес. Енді
тележурналистиканың басқа жанрындағы берілімдерін қарастырайық.
Телевизиядағы талдамалы публицистика жанрларынағы режиссураның
мүмкіндіктері баршылық. Неге десеңіз біріншіден, бұл жанрдағы
телешығармалардың көлемі үлкен. Содан да режиссерлық ізденістерге мүмкіндік
мол болады. Содан соң түсіру уақыты да хабар жасаушылардың ойланып-
толғануына мұрша береді. Ендеше осындай телебағдарламаларды талдауға
алайық. Бұл орайда алдымен айтқым келетіні "Хабар" телеарнасындағы "Ауылдың
алты ауызы" деп аталатын циклды хабар. Бұл телетуындыны типтік шығарма
ретінде қарастырамыз.
Аталған проектінің авторы Сағатбек Қалиев. Ол осы сериялы хабарды ел
ішінен түсіруді жоспарлаған. Осының өзі режиссерге ұтымды жұмыс жағдайын
ұсынған деп түсінген дұрыс. Өйткені түсіру тобының алдында ұлан байтақ
даласы мен шалқар көлдері, көкбурыл теңіздері жатады. Буырқана ағып жататын
асау өзендер де, тәкәппар тау шыңдары мен жасыл желекке оранған төбе-
жоталар да солардың игілігінде. Қысқасы табиғаттың небір сұлу суреттері
шығармашылықтың шырайын келтіруге сұранып-ақ тұрады. Содан да, мұндай
хабарлар түсіруге режиссердың баруы қажет-ақ. өйткені, әсем дүниенің өзін
кадрға алудың әртүрлі тәсілдері болады. Оны қалыпты өмір ағымын, табиғат
тынысын образды түрде түсіне алатын тек режиссер. Сонымен, хабардың
құрылымын еске түсірейік.
Хабарды С.Қалиевтың өзі далада сөз бастаумен ашады. Онда әрине,
түсірілетін хабардың мақсаты мен идеясы жөнінде, сондйа-ақ, оның мән-мыңызы
турасында айтады. Жүргізуші адрестік план фонында болғаны орынды. Яғни
адрестік дегеніміз, түсірілім жасалып жатқан өлкенің жер бедері, өзіне ғана
тән ерекшелігі бар жазықта жалпы планмен түсірілім жасау.
Мысалы Оңтүстік облыстарды аралап жүріп түсірген хабарларында
осындай, кең жазықты қамтыған кадрде жүріп сөйлеу тәсілі қайталанып
қолданылады. Ол өз сөзінде кезекті хабардың тақырыбын, оған қатысатын өнер
иелерінің аты-жөні айтып, реті келіп жатса кейіпкерлерін сөзге тартып та
қояды. Одан әрі олардың шығармашылық жолы мен жетістіктері де айтылып
өтеді. Осындай реттілікпен концерттік өнерді халық назарына ұсынуға жол
ашылады. Өз кезегінде әнші-жыршы, не күйші болсын,бәрі де өз өнерлерін
үлкен ықыласпен көрсетуге тырысады. Әрине бәрі бірдей тартымды ән салады
дей алмаймыз. Бірақ сол өнерпаздың, төрт қабырғаның ортасында немесе
сахналарда тұрып көрсеткен өнерінен, мынадай табиғат аясында тұрып ән
шырқағаны әсерлі көрінеді. Мұның басты себебі режиссураның еркіндігі мен
мол мүмкіншілікті дұрыс пайдалана білуінен. Маңайдағы табиғат сұлулығын сол
қалпында көрсеткенде, тыңдаушы сол даланың тынысын сезгендей болады.
Аталған тізбекті телеберілімнің бірі Қызылорда облысының жыршысы
Әлмырза Ноғайбаевтың өнерін жариялауға арналады. дарияның жағасындағы
көгалды қырға шығып отырып толғау айтады. Домбыраның күмбірлеген үні мен
қосыла шыққан қоңыр дауыс естіліп жатқанда, бенекамераның көзі жылжып,
қамысты жағалаудан шалқып жатқан су айдынының ортасына қарай ойысады. Одан
соң су бетіндегі күн шапағымен ойнаған майда толқындар, бейнекамераның
мүмкіндігін пайдаланудың арқасында, баяу жақындай келіп, ірі планға
шығады... Кадрге қайтадан жыршы шыққан кезде, ол ән айту шеберлігін шыңдап
алғандай, жақсы серпіліс көрсеткен болады. Осылай жалғасқан ән-жыр керуені
біршама өнерпаздарды экран бетіне шығарып, көрерменнің көзайымы етеді.
Осы сияқты Қызылорда облысына ғана емес, бүкіл қазақ жұртшылығына аян
зерттеуші ғалым, жыршы Алмас Алматовпен жасалған түсірілім әдетегіден
өзгеше көрініс береді. Бір топ тыңдаушысының алдында өнер көрсеткен
Алмастың артқы жағында ескі бейіттердің мұнаралары көрініп тұрады. Хабар
жасаушылардың мұндай, ескі бейіттің фонында жыршылық дәстүрді көрсетуі
кездейсоқтық емес екен. Жыр арасында хабар кейіпкері әңгімеге көшіп, жер
тарихын баяндауға да кезек береді. Термеші А.Алматов шебер әңгімеші де
екен. Осы түсіріліп жасалып жатқан жерде Сыр бойының неше алуан дүл-дүлдері
өмір сүрген екен. Олар Т.Ізтілеуов, Шораяқтың Омары, Кете Жүсіп сияқты
бірнеше адамдардың шығармашылығымен қатар өсиетті де, өнегелі сөздері тілге
тиек болған. Міне осындай шежіре боларлық әңгіменің айтылуы кезінде
режиссер монтаж арқылы сөйлеушіні кадрден алып кетіп, оның сөзінің фонына
әлгі бейіттерді көрсетеді. Тек бейіттер емес-ау, бұрынғы қорғандардың
үйінділерін, ескі-ескі мұнараларды тізбектеп көрсете бастайды. Режиссер мен
оператордың бейне-баян тілін осылай байытып әрлеуі түптеп келгенде хабардың
көркемдігін арттырған. Бұл жерде теориялық тұрғыдан келер болсақ, сөйлеуші
адамның ұғынды да ұтымды, әрі әсерлі әңгімесі де бар. Онан соң, сол сөзге
байланысты қосымша ұғымдар беретін көріністік кадрлар да бар. Дәлірек
айтсақ, бұл кадрларды режиссер таңдап алған. Демек осындай, әуенді
хабарлардың өзінде танымдық тағлұматтар беруге болады. Және оның ұтымды
тәсілдері қолданылса, режиссердың мерейі биіктей түспек.
Осы циклдағы хабардың бір саны Алматы облысынан түсірілген. Осындағы
"Әжелер ансамблінің" өнерін көптеген жұрт тамашалап жүргені белгілі. Ал
олардың теледидар арқылы көрінуі өзінше бөлек. Дәлірек айтқанда режиссерлық
шеберліктің арқасында, әжелерді әнші ғана емес, әзіл-қалжыңы жарасқан,
көңілді күн кешкен ақжарқын аналарды танығандай боламыз. Олар өз өнерлерін
көрсету кезінде жасы асып тұрса да өздеріне жарасымды ойнақы қылық көрсете
білуі, меніңше телережиссердың еңбегі болса керек. Әйтпесе, қарияларымыз
күнделікті өмірде солай ыржаң қағып жүруі мүмкін емес қой. Бірақ, экрандағы
күлкі шайқымазақ дейтін ұғымға келмейді. Мұндағы жымиысты кемпір күлкі дей
алмайсыз. Бұл, нағыз өнерпаздың жарасымды ойнақылығы. Яғни режиссер осылай
бере алған. Айтар болсақ, әрбір көңілді мінездің нышаны әртүрлі тәсілдермен
берілген. Бірде қол билетуді, екінші ретте қас қағуды, енді бірде әуен
ырғағымен баяу тербелуді оператор ірі және тым үлкен пландармен түсірген.
Ал оны режиссер монтаж столында сәтін тауып, ұтымды құрастырған. Осы
берілім жалғаса келіп, әжелерді қазақтың ұлттық кілем тоқу, құрақ құрау,
киіз басу деген сияқты қолөнерлері экранға шыққан. Бұл да әуеннің фонында
беріледі. Яғни, “Әжелер ансамблі” мүшелері бірде кілем тоқып отырады,
келесіде тағы сондай қолөнермен айналысып отырады. Хабар жасаушылардың
мұндай тәсілі мазмұндық жағынан пайдалы болатыны өз алдына, ал оның
режиссер мен операторға пайдасы мол. Айтар болсақ, осы көріністер арқылы
теледидардың бейне-баян тілі әсерлене түсетін болса, соның есесіне
көрерменнің де көңіліне жағымды болады. Сонымен, “Ауылдың алты ауызы”
телеберіліміндегі режиссура айтуға тұрарлықтай жақсы нәтиже берген.
Осы сияқты кадрде адамдардың іс-қимылдарын орынды да ойлы пайдаланудың
мысалы ретінде "Қазақстан" арнасының "Ән-арна" бағдарламасын мысал етуге
болады. Жоғарыда талдағанымыз ашық аспан астындағы ән-жырды көріністік
пландармен байытудың мысалы болса, енді аудиторияда, жабық кешенде
түсірілетін концерттердің де өзіндік көркемдеу тәсілдері бар. Бірақ,
мұндағы режиссердың мүмкіндіктері шектеулі болады.
Талдағалы отырған телеберілім - кәдімгі концерт залында түсірілген
толыққанды бағдарлама. Олай дейтінім осы бір хабардың ішінде екі жерден
түсірілген бейнематериал бар. Біріншісі және негізгісі, - сахна және зал
ішіндегі көрермендер. Екіншісі - юморлық нөмір. Ол шаштараз бөлмесінде
жүріп жатқан іс-әрекет түрінде көрініс береді. Енді осы екі түрлі жағдайда
түсірілген көріністік бейнематериалдарды үйлестіргенде пайда болған
телеберілімнің жетістігі неде деген сұраққа жауап айтып көрейік. Зерттеу
жұмысы болған соң, өзімнің байқағаным бойынша хабардың кемшін тұсын да
айтып кеткен орынды болады деп ойлаймын.
Көпшілік арасынада концерт түсіру кезінде режиссердың жұмысы көп
болмайды деген жеңіл ой бар. Яғни, әнші өз бігенінше өлеңін шырқайды. Күйші
отыра қалып домбырасын не қобызын ойнайды. Жүргізушілер тақпақтай сөйлеп,
небір тамаша сөз тіркестерін тауып айтады. Ал режиссер мен оператор “дайын
асқа тік қасық” дегендей, соларды бейнетаспаға түсіріп алады да
монтаждайды. Мұның не қиындығы бар?
Иә, бір қарағанда солай көрінуі шынында рас. Десек те бұл үстірт пікір
екенін түсінген дұрыс. Мұнда да режиссердың жұмысы көп-ақ.
Концерт жиналған халық үшін берілетін болғандықтан, оны режиссердың не
оператордың қалауымен тоқтатуға не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3-7
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I-ТАРАУ Теледидар режиссурасының бастауы, қалыптасуы 7-12
II -ТАРАУ Қазақ телеарналарындағы режиссураның болмысы 13-30
III-ТАРАУ Телережиссураның озық үлгілері 31-37
ҚОРЫТЫНДЫ 38-40
СІЛТЕМЕЛЕР 41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде теледидарсыз адам өмірінің мәні де сәні де келмейді. Ол
адамзат өмірінің бөлінбейтіндей ажырамас серігіне айналды десек,
қателеспейміз. Өйтпегенде ше, теледидардың экраны әрбір үйдің ғаламшар
кеңістігіне көз салып, құлақ тосып отыратын терезесі десе болғандай. Онсыз
кім де болса, көңіл күйі байыз тауып отыра алмас.
Ал теледидар халыққа ақпарат беріп қана қоймайды. Ол әрбір көрерменнің
жан дүниесін байытып, оның рухани болмысына қажеттің бәрін беріп, көңілінің
қош ететін қызықты шығармашылық телеберілімдермен қамтамасыз етуге
міндетті. Бұл үшін теледидар журналистері көріністік жағынан тартымды,
көргенде көз ала алмайтындай көркем телешығармалар жасай білуі қажет. Бірақ
мұндай шеберлікпен жасалатын дүниелер қазақ телеарналарында өте аз. Содан
да біздің еліміздегі арналардың көпінің рейтингі төмен. Бұлай болып
отырудың басты себебі телеберілімдер сөйлегіштікке бой алдырған. Сайып
келгенде, тележурналистиканың бүгінгі проблемасы – сөәйлегіштік болып
шықты, – деп жазады филология ғылымдарының кандидаты Қ.Әбжанов. –
Телевидение – бұл болашақтағы киноның бір түрі. Оның бейнелеу
мүмкіндіктері шексіз – деген МГУ профессорлары теледидардың тілін сөйлеу
бағытында емес, көрністік бағытта дамытуды айтқан1.
Олай болса, телевизияның экран, яғни бейнебаян тілін терең игеріп,
шебер де ұтымды пайдалану қазақ телевизиясының басты ұстанымына айналғаны
керек. Ол үшін кейінгі кездері ұмытылып бара жатқан суреттеме, телеочерк
сияқты көркем жанрларды жаңғырту қажет. Себеп, суреттеме – көркем бейнебаян
тілін қажат ететін бірден-бір жанр. Ал телеочерк – экран тілін көркемдеумен
бірге образды шебер сомдаумен ерекшеленетін телешығарма. Бірақ бұл
жанрлардағы шығармашылық оңайлықпен дүниеге келмейді.
Деректі түсірілім арқылы экрандық тұлға жасаудың өз қиындықтары мен
ерекшеліктері бар. Солардың ең негізгісі кадрдағы көрініс жасандылықтан
аулақ, табиғи, өмір ағымындағы қалпында шығуы керек. Ал мұндай талапты тек
режиссердан ғана күте аламыз2. Міне тележурналистика теориясына қалам
тартып жүрген Қосылған Әбжанұлының осы айтқан пікірі менің диплом
жұмысымның өзектілігін көрсетеді. Шынында бүгінгі теледидар көрсетілімдерін
бейне-баян тілімен байытатын телережиссура. Ендеше телевизиядағы
режиссерлардың жұмысы, олардың шығармашылық ізденістері, соның нәтижесінде
дүниеге келген озық үлгідегі тәсілдер – менің зерттеу жұмысымның нысаны
болады.
Жалпы режиссер деген грек тілінен аударғанда басқарушы деген мағынаны
білдіреді3. Бұл мамандық ең алдымен театрда пайда болған. Ал театр болса,
өздеріңізге белгілі, ежелгі Грек елінде дүниеге келді. Содан да режиссер
деген атау сол елдің тілімен әлемге таралып кеткен. Театрдағы режиссер
сахнадағы актерлардың ойынын, түсіндіріп айтқанда, актерлардың пьеса
кейіпкерінің роліне дұрыс енуін қадағалайды, соны басқарады. Театр
режиссерының шығармашылық жұмысы турасында аз да болса толымды мәлімет алу
үшін, бүгінгі театр өнерінің бір туар тұлғасы, ҚСРО мен Қазақстан
республикасының халық артисі, Осы екі елдің мемлекеттік сыйлықтарының
иегері Асанәлі Әшімовпен болған телесұхбатқа назар аударайық. Алдымен,осы
қолтаңба хабарының өзінің жасалуы,оның пішіні жаңашылдықты байқатады.
Сұхбат түріндегі телеберілім үлкен павильонда өтеді. Мұның өзі тынысты
ашып, студия қонақтарына еркіндік пен жайбарахаттық силайды. Басты кейіпкер
де өз алдына бір тұғырда отырып алып ой толғайды. Студия қонақтары сұхбат
жүргізушілерден алыс-алыс орналасқан. Ал мұндай кең орналасып, таралып
отырған жерде режиссердың жұмыс істеу мүмкіндігі молаяды. Ол операторға
басшылық жасай отырып, әртүрлі ракурспен кадрлар түсіре алады. Сол сияқты
қалаған планын, яғни жалпы көріністі де, жеке ірі пландарды да қысылып
қымтырылмай еркін жүріп түсірілім жасайды. Студия атмосферасы да
кейіпкерлердіңжазыла сөйлеуіне қолайлы. Міне осындай жағдайда жүріп жатқан
сұхбат кезінде Асекеңе ұлы Сағи турасында сұрақ қойылады. Жауап: – Шоқанның
тарихын өздеріңіз де білесі, небәрі 29 жасында жіңішке аурудан қайтыс
болды. Ал Сағидың әкесі халық артисі, тұрмысы жақсы, қайдағы мұң?! Фильм
петерборда түсірілді. Қала әдемі, қыдырып кетпесін деп түнімен төрт-бес рет
телефонмен хабарласып, оятып алып, мәтінді жатқа сұрайтынмын. Әдейі диетаға
отырғыздым, ең болмаса аш адамның көзінде мұң болады ғой деп... біртіндеп
образға кірді ғой4. Міне бұл режиссер еңбегінің бір көрінісі. Өнер үшін
өз баласына да қатал қарап, қиындық көрсетіп оны образға кіргізген.
Театрдағы спектакльді басқарушы осындай талапшыл болады екен.
Онан кейін кино өнерінде режиссер болады. Бұл шығармашылық түрінде де
режиссер негізінен киноактерлардың жұмысын басқарады. Сондай-ақ кинода
режиссер кинокамераға түсірілетін жалпы көріністің құрылымын, композициясын
ретке келтіріп,олардың қызғылықты да көркем көрініс болып шығуына барынша
жұмыс істейді. Менімше фильм түсіретін режиссерлар осы мамандықтың өркендеп
өсуіне көп еңбек сіңіреді. Өлар кино түсіру кезінде көптеген жаңа
қолданыстарды ойлап тауып, оларды қайткенде әсерлі етіп экранға шығаруды ой
елегінен өткізе жүріп, көптеген жаңалықтар ашады. Содан да бейнелеп баяндау
өнерлерінің ішіндегі жетекшілік рольге лайықты маман – осы кинорежиссер деп
айтсам қате болмас. Өйткені қалың бұқара халық, режиссер десе кино туралы
ойлайды. Сол кинодағы режиссердың табыстары мен тапқырлық шеберліктері
газет журналдар көп жазады. Қысқасы кино мен режиссер деген егіз ұғым
сияқты.
Кино туралы әдебиеттерді қарасаңыз да алдымен оқитыныңыз режиссер
туралы зерттеулер. Солардың фильм жасаудағы жетістікткрі. Басқасын
айтпағанда, қандай да болмасын бір кинофестиваль өтсе, ондағы жүлде алған
картинаның аты аталғанда оның режиссеры алдымен ауызға ілінеді. Осыдан
режиссердың кинода басты тұлға екенін анық білеміз.
Қазақ киносының беделін көтеріп, әлемге әйгілеген Шәкен Айманов,
Сұлтан Ходжықов, Абдолла Қарсақбаев екенін бәріміз білеміз емес пе?
Егеменді қазақстанымыздың бас киностудиямыздың өзі режиссердың аты-мен
аталғаныны да біз әңгімелеп отырған мамандықтың қадыр-қасиеті деген орынды
болады. Мұнымен менің айтарым – режиссер басты да маңызды шығармашылық
тұлға. Ол бейне-баян тілінде жасалатын өнер туындыларын дүниеге әкелуде
шешуші маңызы бар адам.
Ал енді телевизиядағы режиссердың өз ерекшелігі бар екені рас. Бірақ,
дегенмен оның жұмыс сферасының негізгі сүрлеуінің басында киношығармашылық
тұрады. Телевизия кинодан кейін шықты, демек өмірдің өз заңдылығына орай,
ол киноға кіші партнер ретінде ықыласты шәкірт, көнбісті қолбала қызметін
атқарады 5 – деп жазыпты петербор университетінің ғалымы Р.Д.Копылова.
Олай болса, телевидение режиссураны да кинематографтан үйренуі заңды жағдай
болып шығады.
Телережиссураның кинодан ерекшеленетін тұстары да бар екенін тағы да
айту керек. Өйткені теориялық әдебиеттерде кездесетін бір сыры бар. Ол –
телевизияның өмір құбылыстарын өз уақытында, кешіктірмей қалың бұқараға
лезде жариялайтын мүмкіндігі. Осы бір ерекшелігі оған басқаша талаптар
қояды. Басқаша деп отырғанымыз, шапшаң жұмыс жасау, тез ойлап, жылдам
шешімге келіп, тез арада көріністік материалдарды телеэкранға шығару. Осы
кезде Профессор Марат Барманқұловтың кітабында жазылған бір қағида еске
түседі: телережиссер түсіру кезінде тез икемделіп, қас-қағым сәтте қажет
көріністі кадрға алады. Телезерттеуші ғалым мұнан әрі осы пікірін
Мәскеулік кинорежиссер М.И.Ром айтқан сөздермен нықтай түседі.
Телевизиядағы режиссердың ролі ерекше мәнді. Бәлкім, театр мен кинодағыдан
да маңыздырақ шығар. Менің түсінігімше, телевизиялық өнер, телевизия
режиссеры ең алдымен тамаша тапқыр, яғни бірден монтаждайтын адам болуы
керек.
Телезерттеуші ғалымдардың осы айтқандарына қарап, телевизиядағы
режиссураның қиындықтары мен ерекшеліктері бар екенін аңғаруға болады.
Қалай десек те, телевизия шығармашылығы саласында да телеберілім жасаудың
ұйымдастырушысы, басқарушысы режиссер болса, экрандық дүниелер әсерлі де
өтімді болады деп сенем. Себебі осы мамандықты игерген адам, әрбір оқиға
немесе қимыл-құбылысты барынша әсерлі етіп көрсету үшін барлық таланты мен
күш-жігерін аямайды. Оның жасаған дүниесі неғұрлым тартымды болса, сол
ғұрлым режиссердың мерейі үстем бола береді. Соны білетін
телережиссерлардың еңбектері еселеп нәтиже берсе, нұр үстіне нұр болады.
Бірақ, бүгінгі телеарналарда, көрністік дәреже-деңгейі жағынан жарқырап
көрінетіндей телеберілімдер көп емес. Мен осы кемшіліктің себеп-салдарын
ашып көрсетуді мақсат етемін. Ол үшін алдымен телережисерлық мамандықтың
қыры мен сырын теориялық жағынан ұғындыруға талпынамын. Толығырақ айтқанда,
міндеттері мен мүмкіндіктерін саралап қарастырып, танымдық бағытта жұмыс
жасаймын. Онан соң, сол түсінгендерімді басшылыққа ала отырып,
телеберілімдерді сараптап зерттеймін. Зерттеудің негізгі мақсаты
шығармашылық жұмыстар кезінде, режиссердың біліктілігін, маман ретіндегі ой
орамдары мен тапқырлық нышандарын тауып таныту. Сонымен қатар өзімнің
түсінік-танымдарым негізінде режиссураның кемшін тұстарына да назар
аударуды дұрыс деп отырмын.
Мен бітіру жұмысымды талапқа сай, үш бөлімге бөліп жаздым. Кіріспе мен
қорытындының қалай жазылатынын тәптіштеп айтып жатудың қажеті болмас. Ал
негізгі бөлім, өзім алға қойған мақсаттарыма орай үш тараудан тұрады. Олар:
теледидар режиссурасының бастауы және қалыптасуы, бүгінгі телережиссураның
болмысы, телережиссураның озық үлгілері деген тақырыпшалардың аясында
жүргізілетін, өзіндік бағыт-бағдары бар зерттеулерден тұрады.
I-ТАРАУ Телережиссураның бастауы және қалыптасуы
Тележурналистика турасындағы оқулықтар мен әдебиеттерді қарас-тыра
келгенде, режиссураның даталы туған күнін кездестіре алмадым. Сондықтан
телевизия пайда болғаннан бастап, телережиссердың да жұмысы басталды деп
ойлаймын. Енді телевизия деген ұғымның пайда болған уақыты, филология
ғылымдарының кандидаты Қ. Әбжанұлының Теле-визиялық фильмдер деген оқу
құралындағы деректерге сүйенер болсақ, өткен ғасырдың үшінші онжылдығының
соңына келеді екен.
1939 – жылды телевизияны әлемдік масштабта дүниеге келген уақыты деп
есептеуге болады. Осы жылы Нью-Йоргте болған дүниежүзілік жәрмеңкенің ашылу
рәсімі бірінші рет кішкене телеэкраннан көрсетілді. Телекадрға алғаш
іліккендердің ішінде Америка президенті Рузвельт пен Ұлыбританияның королі
Георг–VI бар еді.
Сол жылы наурызда Союзхроника киностудиясы түсірген компартияның
кезекті сьезі ашылуы жайлы кинорепортажбен КСРО-да телехабар тарату ісі
басталды6. Осы ақпараттық деректерге үңілер болсақ, телеэкраннан алғаш
көрсетілген дүниелерге режиссердың аса қажеті жоқ сияқты. Мұнан кейін соғыс
басталып кетеді де, теледидар жұмысы тоқталады. Сонан соғыс 1945-жылы
желтоқсанда Мәскеуде, 1958-жылы Алматыда телехабар тарату жұмыстары тұрақты
түрде іске кіріседі. Телевизия өз жұмысын тікелей эфирге шығумен бастағаны
мәлім. Яғни редактормен, диктормен жұмыс жасай жүріп, эфирге шығудың бар
тауқыметін режиссер көретін, 7 – деген дерекке сүйене отырып, қазақ
телережиссурасы сол 1958 жылы дүниеге келді деп тұжырымдаймыз.
Кинодағы сияқты телевизияда да режиссер бейнелі-баяндау тілін
жасауға оны көркемдеуге басшылық жасайды. Сол көрністік тілдің сауатты
қолданылып, түсінікті ақпарат беруіне жауап береді. Солай десек те
телережиссураның өз ерекшелігі жоқ емес. Бұл турасында, экрандық киноның
көшбасында тұратын режиссер М.Ромм телевизиядағы режиссерды ерекше
бағалаған: Телережиссер – безошибочно талантливый человек деген ол. Мұның
мәнісі телевизиядағы режиссер қателесуге мүмкіндігі болмайтые шығармашылық
жүргізетін маман дегенге кенеледі. Дәлірек айтар болсақ, ол өмір ағымын сол
қалпында кадрға түсіреді. Өмірді қайталауға мүмкіндік болмайтындықтан, ол
қас-қағым сәтте өзіне қажетті құбылыстар мен көріністерді тауып, қажетті
ракурс, планмен түсіріп алуға тиісті 8 – деген қағида телережиссердың
кәсіби қызымет ауқымын ашып көрсетеді.
Телережиссура өз жұмысының бастауын кинодан алатынын жоғарыда айтып
өттік. Жалпы режиссура туралы әңгімені терминді ұғып алудан бастаған
дұрыс. Режиссер – грек сөзі, басқару деген мағынаны білдіреді. Демек,
кинорежиссер әдеби сценарийден басталатын бейнелі-баяндау тілінде
киношығарма жасау кезіндегі алуан жұмыстарды басқарып, ұйымдастырады.
Басқаша айтқанда, кинорежиссер автордан алған киносценарийді дайын фильм
етіп, экранға шығаратын шығармашы тұлға. Осы себептен ол киноны
түсіретіндерді өзі таңдап жынақтайды. Кино түсірудің уақыты мен қаржылық
мүмкіндіктерін есептеп, қағаз жүзінде жоспарлаудың негізін жасайтын және
соны жүзеге асыратын да режиссер фильмнің көркемдік деңгейіне де өзі жауап
береді. Яғни ол, кинотоптағы басты тұлға, әмірші және жасаушы. Бұл– фильм
режиссерына қатысты жалпы мәліметтер.
Ал телевизиядағы режиссерда дәл мұндай билік бар деп айту қиын.
Әсіресе Қазақ телевизиясында режиссердың мүмкіндіктері толық
пайдаланылмайды. Неге бұлай деген сауалға жауап беру тіпті де оңай емес.
Дегенмен режиссердың басқару қызметін теориялық жағынан тұжырымдап,
тәжерибеде болатын жәйттерді мысал ете отырып тиісті тұжырымдар жасауға
болады.
Әрине режиссердың негізгі жұмысы – шығармашылық. Сол режиссердың
шығармашылық жұмыстарын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1. Режиссердың сценарий және автормен жұмысы.
2. Түсіру алаңындағы жұмыс.
3. Монтаж столындағы жұмыс.
Бірінші кезеңде режиссер сценанриймен танысып, оған қатысты өз ойларын
авторға білдіреді. Өзіне қажетті мәліметтерді сұрап, біліп, анықтап
алғаннан кейін автор сол өзгерістері сценарийге енгізеді. Сценарий
қабылданғаннан кейін, режиссер өзінің сценарийін жазады. Режиссерлық
сценарийде әрбір кадрдың мазмұны, түсіру тәсілдері және соларды жүзеге
асыратын техника түрлері нақтылап көрсетіледі. Мұның себебі – осы жазба
құжат арқылы болашақ фильмнің жұмыстарына бөлінетін қаражаттың есебі
шығарылады. Режиссерлық сценарий бекітілгеннен кейін режиссер түсіру тобын:
операторды, дыбыс режиссерын және картина директорын сайлап алады. Осыдан
кейін, режиссердың екінші кезеңдегі жұмысы басталады.
Режиссер түсіру алаңына негізгі түсіру тобы – оператор, дыбыс
режиссеры, картина директорымен шығады. Шығармашылық жұмыстың ең жауапты
тұсы осы түсіру алаңында болады. Осы кезде болашақ фильмнің негізі қаланады
десе болады. Өйткені сценарийде көрсетілген оқиғалар мен құбылыстарды
режиссер осы кезеңде кадрге алып кинотаспаға түсіреді. Әрбір көріністі
түсірудің қалыптасқан үш тәсілі бар. Олар: Қаз-қалпында түсіру, бақылап
түсіру және қойылымдық түсірілім. Бірінші жағдайда режиссер түсіру
обьектісіне бармайды. Ол өзінің табиғи қалпында өтіп жатқан өмір
көріністерінен өзіне қажет деген сәттерді операторға түсіртеді. Байқап
отырсаңыздар мұндай түсірілім кезінде режиссер мен оператор бірге, қатар
жүріп түсірілімдер жасайды. Бірақ табиғи құбылыстарды кадрге алу үшін
ерекше байқампаздық қажет. Өйткені режиссер өзі араласпаған көріністердің
реттілігін де, оқиғаның қалай өрбитінін де білмейді,сондықтан ол операторға
қандай көріністі қай кезде түсіру керек екенін дәл тауып айтып отырады.
Сондықтан да режиссердың мұндай түсірілім кезінде, режиссердың әрбір
құбылысты көркем бейнеленетіндей етіп кадрге алады. Бұл оның образды көру
қабылетіне, яғны талантына тікелей байланысты. Осы жерде МГУ-дің профессоры
Э.Г.Багировтың мынадай қағидасын ойға түсіргеніміз онынды болады: Өмірді
өз қалпында экранға шығару, оны зерттеу, одан күнделікті өзімізкөріп
жүргенне артық нәрсені көруге талпынудың әртүрлі тәсілдері 9
Киношығармашылықтың өзіне ғана тән ерекшелігі де осында болса керек.
Күнделікті өзіміз көріп жүрген көзіміз әбден үйреніп кеткен өмірге үстірт
қарамай, оның астарына үңіле отырып, көрерменге қалыптан тыс әсер беретін
қас-қағымдық уақытта көрініп қалатын штрихтарды байқау– режиссердыңкәсіби
ерекшелігі.
Екінші тәсіл бақылап түсіру десек, оның аты айтып тұрғандай, мұнда да
режиссер түсіру алаңына шықпайды. Керек десеңіз түсіру обьектісіндегі
тіршілік иелеріне көрінбеуге тырысады. Осыдан да бұл қиын да күрделі тәсіл
болып табылады. Бұған режиссер да оператор да мұқият дайындықпен келеді.
Ашып айтатын болсақ, режиссер түсіру алаңынан өзіне қажетті көріністі
қашан, қай жерден кездестіре алатынын алдын ала білуі керек. Ал оператор
болса режиссер көрсеткен, нұсқаған құбылысты дер кезінде түсіріп алуға
дайын отыруы міндет. Осы турасында белгілі кинорежиссер Дзига Вертов былай
атқан екен: Адамдарды өздері байқамайтындай етіп, оларды кинокөз
жалаңаштаған бет-бейнесінен ойды оқып түсіруге тырысуы керек10. Міне бұл
тәсілмен адамдарды кадрге алғанда кейіпкерлер табиғи, шынайы өмірдегі өз
образында көрінетін болады.
Үшінші–қойылымдық тусіру кезінде режиссер түсіру алаңына шығып, әрбір
іс-қимылды өзі дайындайды. Бұл, көркем фильмдерде қоданылатын
болғандықтан, көпшілікке кеңінен мәлім тәсіл. Сондықтан бұған көп
тоқталудың қажеті бола қоймас.
Киноөндірісінде болатын режиссерлық жұмыстың соңғы әрі ең бір жауапты
кезеңі ол – монтаждау. Кинотоп түсіру алаңынан өзіне қажетті кадрларды
түгел түсіріп алғаннан кейін, монтаж столына отырады. Міне осы кезеңде
режиссер небір толғанысты сәттерді бастан кешіреді. Ол алдымен өзі дайындап
, ұйымдастырып операторға түсіртіп әкелген кадрларды асықпай отырып,
мұқият қараудан өткереді. Ондағы мақсат сценарийде белгіленген логикалық
монтаждауға сәйкес кадрларды іріктеп, олардың ретін белгілеу. Осы іріктеу
мен реттеу кезінде кадрлардың қиуласуын қадағалау керек. Өйтпеген жағдайда
фильм түсініксіз болып шығуы мүмкін. Кинофильм жасау турасында жазылған
Қ.Сирановтың, К.Смаиловтың, Қ.Әбжановтың қітаптарында жонтаждың бірнеше
түрлері болатынын байқадым. Және олардың әрқасысы картинаның көркемдік
деңгейін көтеруге өзіндік ықпал ететінін ұқтым. Мысалы паралелді монтаж
арқылы бір мезгілде, бірнеше жерде жүріп жатқан оқиғаларды қатар көрсетуге
болады екен. Ал көркем монтаж арқылы теңеу, метафора деген сияқты жаңа бір
ойларға жетелейтін әдіс арқылы көрерменді қызықтыра түсуге болады. Міне мен
байқаған кинорежиссура майданындағы шығармашылық жұмыстардың біршамасы
осындай. Мұны айту себебім телережиссурада кинодан алынған тәсілдер бар,
болуға тиісті. Өйткені кинода да, телевизияда да бейне-баян тілі жетік
болуы керек. Енді соның дұрыс не дұрыс емес екендігін білу үшін мен
кинотәсілдерді қарастырдым. Мұнан былайғы жұмыс барысында осы теориялық
қағидалар мен кинотәжерибе нәтижелерін басшылыққа алатын боламын. Айталық
бейнебаян тілін алдымен дүниеге әкелген, онан соң оны бір ғасырдай уақыт
бойы жетілдірген кинотілдің негізгі принциптері – қимыл-құбылыстарды
кинотаспаға түсіру; оларды белгіленген жүйемен монтаждау; монтаждалған
бейне-баян тіліндегі материалды дыбыспен қамту деген жұмыс түрлері
телевизияда да бар. Мәселе солардың айырмашылықтарында. Кейде тіпті
телекөрсетілімдердің монтаждық нұсқалары түсініксіз болып шығып жататынын
байқаймыз. Көп ретте телкөрсетілімдер көрерменді тартпайды. Себебі
режиссерлық шебер қолданыстар мен тәсілдер жетіспей жатады. Әсіресе,
ақпараттық жанрдағы берілімдерде монтаждаудың негізгі заңдылықтары
сақталмайды. Міне телевизиядағы осы проблемаларды мен, өз шама-шарқыммен,
нақты мысалдар келтіре отырып, талдап зерделейтін боламын.
ІІ-ТАРАУ Қазақ телеарналарындағы режиссураның болмысы
Қазақстан телеарнасынан беріліп жататын хабарлардың күн өткен сайын
жақсарып келе жатқанын айту керек. Әсіресе тақырыбы тартымды шоу
бағдарламалар көрермен қауымға ұнап жүргені белгілі.
Айтайық, Дала думан атты музыкалы көркем жанрдағы берілімді қарағың
келіп тұрады. Ол бәріміздің де әнге деген сүіспеншілігімізден бе, әлде
студияға келегн өнерлі жастардың қазақы киімдер киіп, ұлттық ойын-сауық
дәстүрлерін көрсетуінен бе, әйтеуір жақсы демалып отырып тамашалайсың. Ал
енді осы берілімнің режиссурасына келер болсақ, айтарлықтай ізденістің
нышандарын байқауға болады.Телестудияның атшаптырымдай аумақты залы
эстетикалық тұрғыдан да, ұлттық ұғымға сай нақышталу жағынан да жақсы
талғаммен безендірілген. Олар декорациямен жабдықталумен қатар түрлі-
түсті жарық спектрлерімен де ұтымды әрленген. Өнерлі жастар топ-топ болып
кең павильонның әр бұрышына отырысқан. Жүргізушілер жарасымды әзілдесіп,
ән мен күй, жыр мен би өнелеріне кезек беріп жүреді. Жарасымды-ақ! Хабардың
тағы бір артықшылығы сол, бұл жерде көбіне жас таланттар мен бұрын көріне
қоймаған өнер шеберлері экранға шығады. Сөз жоқ бұл сценарлық ізденіс пен
режиссердың кәсіби қиялынан туындаған жетістіктер дегім келеді. Дей тұрсақ
та, көрсетілімнің кей жерлерінде режиссураның шикілігі аңғарылып қалады.
Мысалы арқаның сал серісінің кәрілік турасындағы көңілге мұң үйіріп,
жабырқататын әні орындалып жатқанда, залдағылар әннің атмосферасына кіре
алмауы былай тұрсын, олар бір-бірімен сәйлесіп, күліп-ойнап отырады. Мұндай
көіністің бүкіл хабардың сапасына кері әсер беретінін режиссер қалай
білмеген? Рас залдағылардың қайсыбірінің аузына қақпақ боларсың! Олар жас
болған соң жым-жырт отыра алмасы да заңды. Бірақ мотаждау кезінде мұндай
кадрларды жібермеуге әбден болады. Осы әншінің орындау шеберлігі қаншалықты
мықты болса да, оның киім киісі ұлттық ұғымға сәйкес емес сияқты.
Қаншалықты әнші не сері болса да, жігіттің мойнына түлкі терісін орап
шыққаны жараспайды. Жарайды жігітке түлкі жауып шығарды екен, оны басқаша
амал тауып ойнатып жібергенде, ұтымды болар еді. Мысалы жігіт серілік
мінез көрсетіп, мойнындағы түлкісін бір қызға сыйлап, одан ән айтуын
өтінгенде, хабар екі мәрте ұтысты болар еді. Біріншіден түлкі жігіттің
образына зиянын тигізбейді. Екіншіден концерттік бағдарламаның желісі сәтті
жалғанады. Міне осындайүсақ қателіктердің өзі тұтастай бір телеберілімнің
құнын төмендетіп, көрермендерінің көңілін суытып алады.
Қандай да болмасын, телехабарларды түсірукезінде, экран тілімен
көркемдеудің көптеген жолдары бар. Сондай ізденісті жолмен көгілдір экранға
шыққан тағы бір телеберілімді талдап өтейік.
Наурыздың 23-де Алматы телеарнасы Жауғашты батыр туралы хабар берді.
Сонда көрсетілген бейнематериалдарды, түсіру тәсілдеріне қарай екіге бөліп
қарастыру керек. Біріншісі – қазқалпында түсіру; екіншісі – қойылымды
көркем кадрлар арқылы беруге ұмтылу.
Міне сол деректі және қойылымды түсірілімнің қатар жүруі
телеберілімге жаңа бір сипат беретін мысал осы. Бұл жерде хабар жасаушылар
сөзді иллюстрациялау арқылы телешығарманы бейнебаян тілімен байытты. Содан
барып көрермен ауызеке айтылып жатқан мәліметтердің зат түріндегі болмысын
көрді. Сөйтіп құлақпен алынған түсінік көзбен көрген деректермен біршама
байытылды. Айтар болсақ, осыдан бір ғасыр бұрынғы киім үлгілері, қару-жарақ
түрлері көрермендерге құнды мағлұмат бергені анық. Бірақ біз осынау игі
ізденістің өз мүмкіндіктерін ойдағыдай пайдаланыла алмағанына ренжулі
екенімізді тағы жасыра алмаймыз Батырларша киініп, қару асынған жігіттер
образға енбеген. Олар қаруды қалай ұстауды білмейді. Ол – ол ма, балаша
күліп мазақы қылық көрсетеді! Әрине, бұған бозбала кінәлі емес, режиссер
кінәлы. Осының салдарынан, әспеттеп кигізілген киімдер мен жауынгерлік
үлгіде асындырыл-ған қару-жарақтар құр экспонат түрінде, ақпарат беруден
әрі аса алмай қалды. Ең өкініштісі сценарий авторының телевизияны өнер
дәрежесіне көтеруге деген талпынысы нәтижесіз қалған. Өнер деген шындықты
көркем образ тұрғысынан және өнердің қайсы бір түрі өзіндік
мүмкіндіктерімен көрсетеді11 десек, дәл осы идеяны жайнатып шығаруға
телешығармашылардың шамасы әбден келетін еді. Олай болмаған. Хабарды түсіру
кезінде қойылымдық кадрлар қажетті дайындықтан өтпеген, тракт жасалмаған,
яғни режиссура тарапынан игерілмеген.
Мұндай мысалдарды, көптеп келтіруге болады. Бірақ мақсат кемшіліктерді
тізу емес, оларды болдырмау. Демек теледидар басшылары телережиссерлардың
кәсіби деңгейін көтеріп қана қоймай, олардың еркін жұмыс істеуіне жағдай
жасаулары керек.
Сонымен қорытар болсақ, қазақ көрермендеріне ұлттық ұғымға сай шығарма
керек. Ол үшін төл телефильмдер, ол әуесқойлық деңгейде болса да мейлі,
экранға көптеп шығуын қамтамасыз ету парыз.
Онан соң телевизияға кәсіби режиссураны енгізетін уақыт келді! Мұндағы
режиссура кино өндірісіндегідей батыл да беделді болғаны дұрыс. Режиссер
деген грек тілінен аударғанда басқарушы деген ұғымды береді. Ендеше
телережиссер бейнебаян (айту емес, көрсету) тілін жасаудың бүкіл жұмыстарын
өзі басқаруы керек. Ал оның ойларын жүзеге асыруы үшін, қазақ телеарнасы
бүгінгі компьютерлік монтаждың мүмкіндіктерін жетік игеріп, молынан
пайдалануды қамтамасыз етуі – парыз. Бұл орайда 31-арна жақсы үлгі
көрсетіп келеді. Кейбір жеке кәсіпкерлік телестудиялар да бұл тәсілдерге
жетік. Олар экрандық бәсекеге лайық екенін естен шығармайық. (Жарнамалар
мен клиптерді солар да түсіреді). Ендеше Қазақ телевизиясы бейнемонтаж
инженерлерінің кәсіби шеберлігін арттыруға назар аударып, олардың еркін
шығармашылық еңбек етуіне жағдай жасау– кезек күттірмейтін мәселе12.
Міне телережиссура турасында айтылған телезерттеуші ғалым Қ.Әбжановтың
ойтүйіні осындай. Осыдан да біз зертеуіміздің бастауына жалпы режиссура
туралы біршама мәліметтер беруді жөн көріп отырмыз.
Жоғарыда айтқанымыздай телережиссер өз жұмысын сценарийден бастайды.
Автордың ұсынған ой – жоспарларын бейнелеп баяндау тәсілімен бейнетаспаға
түсіруді оператормен ақылдасып шешеді. Міне осыдан кейің режиссер
телехабарды түсірудің әдіс-тәсілдерін таңдап белгілейді. Бұл үшін қандай
бейнематериал түсіретін құрал-жабдықтар қажет екенін ойластырып, оператор
мен режиссердың ассистенттеріне тиісті тапсырмалар береді. Міне бұл жұмыс
процесстері киноөндірісіндегі іс реттілігімен бірдей десе болғандай. Бір
ғана айырмашылық телевизияда режиссердың жұмысына редактор нұсқаулар
жасайды, кейде тіпті оның шығармашылық жұмыстарына араласып, басшылық
жасап кетуі де мүмкін екен. Осындай жағдайлар ақпараттық сюжеттер түсіру
кезінде көп кездеседі. Телвизия саласында жұмыс істеп жүрген журналистермен
әңгімелескенде олар сюжет түсіруге режиссердың бармайтынын айтады.
Тележурналистердің өздері не түсіру керек екенін операторға айтып береді де
ол өз бетімен бейнематериалдар түсіре береді екен. Жарайды режиссер
жетіспейді немесе олардың әрбір ақпараттық материал түсіруге бара беретін
уақыты жоқ дегенге келісейік. Енді сол түсірілімнің материалын монтаждауға
да режиссер көп ретте қатыспайтын көрінеді. Содан да кейбір сюжеттердегі
оқиғаның, өмір құбылыстары реттілігін сақтамайды. Мысалы Хабар
телеарнасынан тағдырдың тәлкегіне ұшыраған бір әйел туралы сюжет өтті.
Бірінші кадр әдетте жалпы немесе орта планмен берілуі керек. Бұл
жердесюжеттің монтаждық құрылымы төмендегідей болып шыққан:
– Орта планда телеарна кешенінің сыртқы есігінен шығып келе жатқан
әйел...
– Жалпы планда сол кейіпкердің кешен алдындағы жазыққа шығып кетеді...
– Ірі планда баспалдақпен түсіп келе жатқан аяқ...
– Орта планда таяқ таянған әйел..
– Сол әйел студия кешеніне кіреді, оны журналист қарсы алады...
– Сұхбат...
Осындай материал, бұдан бірер жыл бұрын болса да берілген. Байқап
қарасаңыз, сюжет кейіпкері студиядан шығып кетеді, сонан соң қайтадан
баспалдаққа шығады да таяқпен тұрғанын көрсетеді. Ақырында студияға қайта
кіріп сұхбат береді. Иә бұл монтаждың сауатсыздығынан көрініс берген
келеңсіздік. Меніңше түсірілім ретімен болған. Кейіпкер әйел студияға келіп
тележурналистерге жолыққаннан кейін мақсаты мен зарын айтып сұхбат берген.
Сонан соң сыртқа шығып жөніне кеткен ғой. Ал монтаж бойынша бәрі керісінше
шығып тұр емес пе?
Жақында Астана телеарнасынан депутаттардың халық арасына шығулары
туралы ақпараттық сюжет берілді. Мұнда да сол ретсіз көрсетілім орын алды.
Алдымен депутат мәжілісінен жалпы және орта пландардағы көріністер
беріледі. Іскерлік жағдайында өткен жыйын тамамдалып, депутаттар
орындарынан тұрып-тұрып есіктерге бет алады. Шығады. Фоеде кызу да көңілді
әңгімелескен адамдар... Осыдан кейін қайтадан залдағы мәжіліс жүріп жатқан
сәт экранға шығады! Бұл әрине монтаждың логикасы бұзылды деген сөз. Оқиға
реттілігі сақталмағандықтан бейне-баян тілі сөзден жаңылды. Түптеп
келгенде көрермен не болғанын білмей қалды. Осындай монтаж жұмысына
немкеттілікпен қараудың салдарынан өкінішті жағдайлар туындап жатады.
Мұндай қателіктер турасын айтқанда режиссердың өзінің кәсіби шеберлігінің
әлсіздігінен болады. Өйткені, білетін адам біздің әңгімемізді кәсіби
білікті әрі тәжірибелі режиссер болса, классикалық монтаждың ережелерін
бұзбас еді. Классикалық монтаж дейтініміз - кино мен телевизияның бейне-
баян тілі қалыптасқалы кадрларды жалғаудың қалыптасқан заңдылықтарын кез-
келген режиссер білуге міндетті. Ол – кадрларды жалғау кезінде пландардың
үйлесуі (іріден ортаға, ортадан жалпыға шығу), кадр ішіндегі мазмұнның
үйлесімі, ең ақырында кадрларды логикалық ретілікпен жалғау керек деген
сөз. Телевизия журналистеріне осы монтаждың заңдылықтарын сақтау жөнінде
сұрақ бергенімізде, олар монтажды кадрға үйлестіріп емес, кадрларды мәтінге
сәйкестендіріп жасайтынын айтады. Жарайды, бұл ақпараттық публицистика
жанрында кешірімді болсын дейік.
Қорытар болсақ, телевизиядағы жаңалық-сюжеттерді жасау кезінде
режиссерлық талаптар орындала бермейді дейміз. Оның екі себебі бар екен.
Біріншісі, теледидар шығармашылығындағы уақыттың тығыздығы, екіншісі
режиссердың өз жұмысы мен кәсіби міндетеріне немқұрайдылығы.
Сонымен, ақпаратты публицистикадағы бейне-баян тіліне режиссерлық
жұмыстың ойдағыдай жасалмайтынын айттық. Бірақ бұл, басқа жанрларда
режиссерлық шалалыққа жол беруге болады деген сөз емес. Енді
тележурналистиканың басқа жанрындағы берілімдерін қарастырайық.
Телевизиядағы талдамалы публицистика жанрларынағы режиссураның
мүмкіндіктері баршылық. Неге десеңіз біріншіден, бұл жанрдағы
телешығармалардың көлемі үлкен. Содан да режиссерлық ізденістерге мүмкіндік
мол болады. Содан соң түсіру уақыты да хабар жасаушылардың ойланып-
толғануына мұрша береді. Ендеше осындай телебағдарламаларды талдауға
алайық. Бұл орайда алдымен айтқым келетіні "Хабар" телеарнасындағы "Ауылдың
алты ауызы" деп аталатын циклды хабар. Бұл телетуындыны типтік шығарма
ретінде қарастырамыз.
Аталған проектінің авторы Сағатбек Қалиев. Ол осы сериялы хабарды ел
ішінен түсіруді жоспарлаған. Осының өзі режиссерге ұтымды жұмыс жағдайын
ұсынған деп түсінген дұрыс. Өйткені түсіру тобының алдында ұлан байтақ
даласы мен шалқар көлдері, көкбурыл теңіздері жатады. Буырқана ағып жататын
асау өзендер де, тәкәппар тау шыңдары мен жасыл желекке оранған төбе-
жоталар да солардың игілігінде. Қысқасы табиғаттың небір сұлу суреттері
шығармашылықтың шырайын келтіруге сұранып-ақ тұрады. Содан да, мұндай
хабарлар түсіруге режиссердың баруы қажет-ақ. өйткені, әсем дүниенің өзін
кадрға алудың әртүрлі тәсілдері болады. Оны қалыпты өмір ағымын, табиғат
тынысын образды түрде түсіне алатын тек режиссер. Сонымен, хабардың
құрылымын еске түсірейік.
Хабарды С.Қалиевтың өзі далада сөз бастаумен ашады. Онда әрине,
түсірілетін хабардың мақсаты мен идеясы жөнінде, сондйа-ақ, оның мән-мыңызы
турасында айтады. Жүргізуші адрестік план фонында болғаны орынды. Яғни
адрестік дегеніміз, түсірілім жасалып жатқан өлкенің жер бедері, өзіне ғана
тән ерекшелігі бар жазықта жалпы планмен түсірілім жасау.
Мысалы Оңтүстік облыстарды аралап жүріп түсірген хабарларында
осындай, кең жазықты қамтыған кадрде жүріп сөйлеу тәсілі қайталанып
қолданылады. Ол өз сөзінде кезекті хабардың тақырыбын, оған қатысатын өнер
иелерінің аты-жөні айтып, реті келіп жатса кейіпкерлерін сөзге тартып та
қояды. Одан әрі олардың шығармашылық жолы мен жетістіктері де айтылып
өтеді. Осындай реттілікпен концерттік өнерді халық назарына ұсынуға жол
ашылады. Өз кезегінде әнші-жыршы, не күйші болсын,бәрі де өз өнерлерін
үлкен ықыласпен көрсетуге тырысады. Әрине бәрі бірдей тартымды ән салады
дей алмаймыз. Бірақ сол өнерпаздың, төрт қабырғаның ортасында немесе
сахналарда тұрып көрсеткен өнерінен, мынадай табиғат аясында тұрып ән
шырқағаны әсерлі көрінеді. Мұның басты себебі режиссураның еркіндігі мен
мол мүмкіншілікті дұрыс пайдалана білуінен. Маңайдағы табиғат сұлулығын сол
қалпында көрсеткенде, тыңдаушы сол даланың тынысын сезгендей болады.
Аталған тізбекті телеберілімнің бірі Қызылорда облысының жыршысы
Әлмырза Ноғайбаевтың өнерін жариялауға арналады. дарияның жағасындағы
көгалды қырға шығып отырып толғау айтады. Домбыраның күмбірлеген үні мен
қосыла шыққан қоңыр дауыс естіліп жатқанда, бенекамераның көзі жылжып,
қамысты жағалаудан шалқып жатқан су айдынының ортасына қарай ойысады. Одан
соң су бетіндегі күн шапағымен ойнаған майда толқындар, бейнекамераның
мүмкіндігін пайдаланудың арқасында, баяу жақындай келіп, ірі планға
шығады... Кадрге қайтадан жыршы шыққан кезде, ол ән айту шеберлігін шыңдап
алғандай, жақсы серпіліс көрсеткен болады. Осылай жалғасқан ән-жыр керуені
біршама өнерпаздарды экран бетіне шығарып, көрерменнің көзайымы етеді.
Осы сияқты Қызылорда облысына ғана емес, бүкіл қазақ жұртшылығына аян
зерттеуші ғалым, жыршы Алмас Алматовпен жасалған түсірілім әдетегіден
өзгеше көрініс береді. Бір топ тыңдаушысының алдында өнер көрсеткен
Алмастың артқы жағында ескі бейіттердің мұнаралары көрініп тұрады. Хабар
жасаушылардың мұндай, ескі бейіттің фонында жыршылық дәстүрді көрсетуі
кездейсоқтық емес екен. Жыр арасында хабар кейіпкері әңгімеге көшіп, жер
тарихын баяндауға да кезек береді. Термеші А.Алматов шебер әңгімеші де
екен. Осы түсіріліп жасалып жатқан жерде Сыр бойының неше алуан дүл-дүлдері
өмір сүрген екен. Олар Т.Ізтілеуов, Шораяқтың Омары, Кете Жүсіп сияқты
бірнеше адамдардың шығармашылығымен қатар өсиетті де, өнегелі сөздері тілге
тиек болған. Міне осындай шежіре боларлық әңгіменің айтылуы кезінде
режиссер монтаж арқылы сөйлеушіні кадрден алып кетіп, оның сөзінің фонына
әлгі бейіттерді көрсетеді. Тек бейіттер емес-ау, бұрынғы қорғандардың
үйінділерін, ескі-ескі мұнараларды тізбектеп көрсете бастайды. Режиссер мен
оператордың бейне-баян тілін осылай байытып әрлеуі түптеп келгенде хабардың
көркемдігін арттырған. Бұл жерде теориялық тұрғыдан келер болсақ, сөйлеуші
адамның ұғынды да ұтымды, әрі әсерлі әңгімесі де бар. Онан соң, сол сөзге
байланысты қосымша ұғымдар беретін көріністік кадрлар да бар. Дәлірек
айтсақ, бұл кадрларды режиссер таңдап алған. Демек осындай, әуенді
хабарлардың өзінде танымдық тағлұматтар беруге болады. Және оның ұтымды
тәсілдері қолданылса, режиссердың мерейі биіктей түспек.
Осы циклдағы хабардың бір саны Алматы облысынан түсірілген. Осындағы
"Әжелер ансамблінің" өнерін көптеген жұрт тамашалап жүргені белгілі. Ал
олардың теледидар арқылы көрінуі өзінше бөлек. Дәлірек айтқанда режиссерлық
шеберліктің арқасында, әжелерді әнші ғана емес, әзіл-қалжыңы жарасқан,
көңілді күн кешкен ақжарқын аналарды танығандай боламыз. Олар өз өнерлерін
көрсету кезінде жасы асып тұрса да өздеріне жарасымды ойнақы қылық көрсете
білуі, меніңше телережиссердың еңбегі болса керек. Әйтпесе, қарияларымыз
күнделікті өмірде солай ыржаң қағып жүруі мүмкін емес қой. Бірақ, экрандағы
күлкі шайқымазақ дейтін ұғымға келмейді. Мұндағы жымиысты кемпір күлкі дей
алмайсыз. Бұл, нағыз өнерпаздың жарасымды ойнақылығы. Яғни режиссер осылай
бере алған. Айтар болсақ, әрбір көңілді мінездің нышаны әртүрлі тәсілдермен
берілген. Бірде қол билетуді, екінші ретте қас қағуды, енді бірде әуен
ырғағымен баяу тербелуді оператор ірі және тым үлкен пландармен түсірген.
Ал оны режиссер монтаж столында сәтін тауып, ұтымды құрастырған. Осы
берілім жалғаса келіп, әжелерді қазақтың ұлттық кілем тоқу, құрақ құрау,
киіз басу деген сияқты қолөнерлері экранға шыққан. Бұл да әуеннің фонында
беріледі. Яғни, “Әжелер ансамблі” мүшелері бірде кілем тоқып отырады,
келесіде тағы сондай қолөнермен айналысып отырады. Хабар жасаушылардың
мұндай тәсілі мазмұндық жағынан пайдалы болатыны өз алдына, ал оның
режиссер мен операторға пайдасы мол. Айтар болсақ, осы көріністер арқылы
теледидардың бейне-баян тілі әсерлене түсетін болса, соның есесіне
көрерменнің де көңіліне жағымды болады. Сонымен, “Ауылдың алты ауызы”
телеберіліміндегі режиссура айтуға тұрарлықтай жақсы нәтиже берген.
Осы сияқты кадрде адамдардың іс-қимылдарын орынды да ойлы пайдаланудың
мысалы ретінде "Қазақстан" арнасының "Ән-арна" бағдарламасын мысал етуге
болады. Жоғарыда талдағанымыз ашық аспан астындағы ән-жырды көріністік
пландармен байытудың мысалы болса, енді аудиторияда, жабық кешенде
түсірілетін концерттердің де өзіндік көркемдеу тәсілдері бар. Бірақ,
мұндағы режиссердың мүмкіндіктері шектеулі болады.
Талдағалы отырған телеберілім - кәдімгі концерт залында түсірілген
толыққанды бағдарлама. Олай дейтінім осы бір хабардың ішінде екі жерден
түсірілген бейнематериал бар. Біріншісі және негізгісі, - сахна және зал
ішіндегі көрермендер. Екіншісі - юморлық нөмір. Ол шаштараз бөлмесінде
жүріп жатқан іс-әрекет түрінде көрініс береді. Енді осы екі түрлі жағдайда
түсірілген көріністік бейнематериалдарды үйлестіргенде пайда болған
телеберілімнің жетістігі неде деген сұраққа жауап айтып көрейік. Зерттеу
жұмысы болған соң, өзімнің байқағаным бойынша хабардың кемшін тұсын да
айтып кеткен орынды болады деп ойлаймын.
Көпшілік арасынада концерт түсіру кезінде режиссердың жұмысы көп
болмайды деген жеңіл ой бар. Яғни, әнші өз бігенінше өлеңін шырқайды. Күйші
отыра қалып домбырасын не қобызын ойнайды. Жүргізушілер тақпақтай сөйлеп,
небір тамаша сөз тіркестерін тауып айтады. Ал режиссер мен оператор “дайын
асқа тік қасық” дегендей, соларды бейнетаспаға түсіріп алады да
монтаждайды. Мұның не қиындығы бар?
Иә, бір қарағанда солай көрінуі шынында рас. Десек те бұл үстірт пікір
екенін түсінген дұрыс. Мұнда да режиссердың жұмысы көп-ақ.
Концерт жиналған халық үшін берілетін болғандықтан, оны режиссердың не
оператордың қалауымен тоқтатуға не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz