Балалардың психикалық дамуы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

1. ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ БАЛАЛАР ДАМУЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ МЕН ЗАНДЫЛЫҚТАРЫ

Психологиялық құрылымдардың қалыптасуы мен дамуының жалпы заңдылықтарын да, бала дамуының жоғарыда бөлініп көрсетілген үш түрінің әрқайсысына тән ерекшеліктерді де ажыратп қарастыруға болады.

Жана құрылым, тіпті ол оқыту үстінде, мысалы, тәсіл түсінде сырттан берілсе де іс-әрекетке енгізілуі, осы іс-әрекетті езгеріске түсірумен байланыстырылуы тиіс.

Мектепке дейінгі шақта көптеген аса мақызды жана құрылымдардың ойын әрекеті негізінде пайда болатыны белгілі. Сондыктан бұл арада сабақтар көбіне дидактикалық оның түрінде өтеді, мұнда баланың жаңа білімдер мен тәсілдерге ие болу үстіндегі белсенділігі неғұрлым көбірек дәрежеде көрінеді.

Бастауыш мектеп жасында жаңаны игеру оқу әрекетінің маңыздылығымен, сондан-ақ танымдық ынталарынын артуымен тығыз байланысты. Баланың оқу әрекетін қалыптастырғанда ол оқуға, өзін қадағалай (өз білімін, өз іскерлігін), өз жетістіктерін бағалай білуге бағдарын қамтитындай етіп ұйымдастыру маңызды. Оқу процесінде бала үшін жаңаны танып білу мәнді, қызықты болуы тиіс. Кейінірек оқу әрекетінің өзі неғұрлым кеңірек мотивтермен (мысалы, қоғамдық, өзініқ жеке басын жетілдіре түсуге бағыттылығы т. б. ) жаңдана бастайды. Озат педагогтар тәжірибесі оқыту белгілі бір жасқа немесе дара-типологиялық топқа тән бағыттылық пен мотивтену типі ескерілген де ғана жемісті болатынын әлдеқашан-ақ дәлелдеп берді. Ф. Добрынин мен оның қызметкерлерінің жұмыстары нак осы-оқу әрекетінің жеке адамға тән мәні оның тиімділігінің ең басты шарты екенін көрсетіп отыр.

Психикалық құрылымдар дамуының жалпы заңдылығы болып олардың субъекті іс-әрекеті негізінде қалыптасуы есептеледі. Бұл іс-әрекеттің ересек адамның көмегі және басшылығы арқылы ұйымдасуы маңызды болмақ. Біртіндеп сыртқы іс-әрекеттін ішкі, мұраттық, психикалық іс-әрекетке өзгеруі (бұл процестің кезеңдерімен оны басқару ерекшеліктерін

П. Я. Гальперин зерттеген) болып өтеді.

Демек, мотивация саласын дамыту, сананы, ойлау мен іс-әрекетті дамыту жақа психологиялық кұрылымдардық кальци, тасуы мен дамуын айқындап, дәнекерлейтін негізгі ішкі шартты құрайды.

Жаңа мазмүнды жеткізудің ең тиімді әдісі осы мазмұнды бала үшін әдейі бөліп алып, модель арқылы қалдыру сконін көптеген психологиялық және педагогикалық зерттеулердін нәтижелері дәлелдеп отыр. Ол, сөйтіп, жалпылама-абстрактілі түрде игеріледі де соңынан нақты жағдайларда қолданылып отырады. Оқытудың бұл жолы әсіресе нақтылы заттардан тікелей «көрінбейтін» мазмұнды, яғни теориялық, нағыз ғылыми білімдерді игергенде өте маңызды.

Тәсілдер мен білімдерді оқушылардың нақтылы іс-әрекеттерінде нәтижелі қолдануды қамтамасыз ететін психологиялық механизмдердің қалыптасуы мен дамуы басқаша педагогикалық жағдайларда өтеді. Тәсілдерге қарағанда, іс-әрекеттіқ бұл бөлшектерін балаларға жалпылама іс-әрекет тәрізді даяр түрде беруге болмайды. Олар біртіндеп, нақтылы материалмен іс-әрекет жасау процесінде қалыптасады. Арнайы жаттығулардың көмегі арқылы балаларда білімдер мен іс-әрекет тәсілдсрінің өте жоғары дәрежеде қолданылуын камтамасыз ететін ой-әрекеттерін қалыптастыруға болады.

Жеке адамның жалпы қасиеттерінің, мысалы, бағдарының, ұйымшылдығынын, еріктілігінің (яғни іс-әрекет құрылысының, неғұрлым жоғарырақ сатыларының) қалыптасуы мен дамуы да ерекше жағдайларды талап етеді. Балалар өз іс-әрекетін ұйымдастыру жолдарын игеруі тиіс. Олар іс-әрекеттін жоспарлау, даярлау, орындау, бақылау және бағалау деген кезеңдерін ажырата білуге үйренеді. Бастапқыда, әсіресе мектепке дейінгі ересектер мен теменгі класс оқушыларында, іс-әрекеттің осы кезеңдерінің әрбірінің орындалуы тексерілуі тиіс.

Бағыттылықты (мысалы, танымдық) калыптастыру шартта-ры осы іс-әрекет ерекшеліктерін бөліп көрсетуді және оның өз «менің» ұғынумен байланысын қамтиды, бұған осы іс-әрекетті орындаумен байланысты баланың жеке басына баға беру арқылы қол жетеді.

Сонымен, баланың даму процесін онын қайсыбір жағынан өзгеруімен сипаттауға болмайды, өйткені бұл күрделі әрі көп жақты процесс. Демек, психологиялық дамудын алуан жақтарын қамтамасыз ететін педагогикалық шарттар да сан түрлі.

2. БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ

ЖЕКЕ-ДАРА ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Балалардың психикалық дамуында жеке-дара елеулі ерекшеліктер болады. Бұл айырмашылықтар ең алдымен психикалық дамудың қарқынына байланысты. Қандай да бір мәдениет жағдайында тәрбиленген балаларда дамудың жасқа байланысты дағдарыстарының пайда болуының, дамудың бір кезеңінен екіншісіне өтудің белгілі орташа мерзімі болады. Жекелеген балаларда бұл мерзім не едәуір ерте, не едәуір кейін пайда болуы мүмкін. Іс-әрекеттің жекелеген түрлерін игеру қарқынында, психикалық процестер мен- сапалардың дамуында бұдан да зор анырмашылықтар болуы мүмкін. Кей-бір бала төрт жасында ешкім түсініп болмайтын әлдебір «шатпақ» сурет салса, ал екіншісі үйдің жанында тұрған адам суретін бейнелейді. Біреуі зейінінің-тұрақсыздығын, алаңғасарлығын көрсетсе, ал екіншісі зейінің шоғырландырып, бірнеше сағат бойы сүйікті ісімен шұғылданады.

Алуан түрлі шексіз сұрақтар беретін, білуге құмар, ақыл-ойы жүйрік балалар бар, жөнді ештеңемен айналыспайтын енжар балалар да болады. Қыңыр мінез, ашуланшақ балаларда байсалды, мейірбан балаларға қарама-қарсы мінез қалыптасқан. Мектеп жасына дейінгі кейбір балалардың музыкаға (естуі, ырғақты сезінуі), ал басқаларында - математикаға қабілеті байқалады. Математикаға қабілеті барлар бес-алты жасында-ақ едәуір қиын арифметикалық есептерді т. б. шығарады.

Балалар арасындағы жеке-дара психологиялық айырмашылықты қалай түсіндіруге болады деген сұрақтын тәрбие мәселесін әркіммен жеке-дара жүргізу үшін зор маңызы бар. Бұл сұраққа жауап беру үшін өзімізге бұрыннан таныс психикалық дамудың табиғи жағдайларына (нерв жүйесінін құрылымы мен функциясына, оның жетілу процесіне) және тұрмыс пен тәрбиенің қоғамдық жағдайына қайта оралу керек. Бірақ енді бұл жағдайларды екінші жағынан - олардың жекелеген балалардың дамуындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарға тигізетін әсері тұрғысынам қараған жөн.

Балалар, сөз жоқ, өзара табиғи ерекшеліктері арқылы ажыратылады. Мысалы, жаңа туған нәрестелердегі шартсыз рефлекстердің өзі әр түрлі дәрежеде көрінеді. Түрлі нәрестелердің шартты рефлекстері түрлі жылдамдықпен пайда болады. Көру тітіркендіргіиітеріне бағдарланатын реакция басым көрінетін сәбилер бар, екіншілері терісіне тигенге неғұрлым әсерлегіш келеді. Сірә, кейбір табиғи ерекшеліктер тұқым қуалаушылық жолымен, басқалары ана құрсағындағы кезеңдегі қандай да бір даму жағдайынан, нәтижесіндс пайда болады.

Баланың жеке-дара психологиялық сапалары, алдымен бүкіл қабілеті тұқым қуалай ма дегенді анықтау үшін ғалымдар көп күш жұмсады. Осы мақсатпен аса көрнекті адамдардың тегі зерттелді. Көптеген семьяларда ата-аналары, балалары және алыс ұрпағы қандай бір салада белгілі қабілеттілік көрсеткені анықталды. Сонымен бірге көрнекті адамдардың көзге түсерлік қабілетімен ерекшеленген бірде-бір туысқаны болмаған жағдайлар да аз кездеспейді. Сірә, түгелдей суретшілер, музыканттар «әулетінің» болуын семьялық дәстүрге байланысты деп түсіндіруге әбден болатын сияқты, өйткені кейбір семьяларда тәрбиеге, белгілі қызығушылық пен қабілетті дамытуға қолайлы жағдайлар жасалады.

Психикалық дамуда тұқым қуалаушылықтың адамның жеке басы ерекшеліктеріне тигізетін әсерін анықтау үшін егіз туған балалар да зерттелген. Егіздср бір жұмыртқалас және әр жұмыртқалас болады. Бір жұмыртқалас егіздердің барлық тұқым қуалау қасиеттері бірдей, өйткені олар бір ұрықтық клеткадан тарайды. Ал, әр жұмыртқаластардың тұқым қуалауы әр түрлі. Егіздерді зерттеу тестер әдісінің көмегімен жүргізіледі: бір жұмыртқалас және әр жұмыртқалас егіздермен тестік есептерді шешуде жұп аралық ұқсастық дәрежесін анықтайды. Әдетте бұл ұқсастық бір жұмыртқалас егіздерде, тіпті бір жұмыртқалас егіздер нәресте кезінен бастап ор түрлі семьяда тәрбиеленгеннің өзінде, ар жұмыртқаластарға қарағанда ұқсастық көбірек болады. Бұл мәліметтер, бір жұмыртқалас егіздердің дамуындағы әр жұмыртқаластармен салыстырғанда басқа себептермен тұрса да, тұқым қуалаушылық психикалық дамудың жеке-дара ерекшеліктеріне әсер ететінің көрсстеді. Бұған себеп, мысалы бір жұмыртқалас егіздердің сырттай мықты ұқсастыгы, бұл оларға анналасындағы адамдардың бірдей қарым-қатынас, яғни бірдей тәрбие жағдайын жасауға көмектеседі. Өсіп келе жатқан адам үшін оның үлкендер мен өз құрбылары арасындағы орын ең маңызды роль атқарады. Баланың қалыптасатын әдеттері, мінез-құлық белгілері, ынтасы мен ақыл-ой сапалары оның қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі жағдайына байланысты. Бір жұмыртқалас егіздердің психикалық дамуының ұқсас болуына олардың қуаты мен мүмкіндігінің бірдейлігі де жағдай жасайды.

Сөйтіп, асырып айтпағанның өзінде, балалар құрастыру іс-әрекетіне белгілі қабілеттілікті игерді, ал бұл қабілет басқа жолмен үйретілген егіздің екінші сыңарында жоқ болып шықты. Бұл қабілеттілік бөліп қабылдау мен кеңістікте елестетуді мөлшерлеуді талап ететін құрастырылмайтын басқа да бірқатар байқау есептерін ойдағыдай шешуге мүмкіндік берді.

Психикалық даму қарқынындағы айырмашылықтар сняқты, жеке-дара психологиялық сапалардағы айырмашылықтар да өзінің шығуымен алдымен өмірдің және бала тәрбиесінің әлде-бір ерекшеліктеріне борышты. Бірдей дерлік жағдайда (бір семьяда, бір балабақшада) тәрбиеленген балалардың тұрмысын бақылау кезінде екі баланың тұрмысы мен тәрбиссінде нағыз теңдік болмайтыны және бола алмайтыны ескеріле бермейді.

Бір баланың психикасына терең әсер ететін, назарын аударатын уақиғалар есепке алынбайтын, көбіне кездейсоқ жағдайлардың көптігіне байланысты екінші бала үшін еленбей жай ғана өте шығады. Тіптен нәрестенің дүниеге көзқарасында, қоршаған ортаның әсеріне талғап қараушылық байқалады және осыған банланысты белгілі бір іс-әрекеттің түрлі балалар үшін түрліше маңызы болады. Баланың жасы үлкейген сайын онын талғап қараушылығы арта түседі. Оның үстіне қоршаған ортаның әр балаға, тіпті ата-ананың егіздерге көзқарасы бірдей бола бермейді. Бір сөзбен айтқанда, жалпы әлеуметтік ортада әрбір бала үшін өзінің шағын ортасы қалыптасады.

Тәрбие процесінде жеке-дара психологиялық ерекшеліктерді ескеру дегеніміз әр баланың жеткілікті дәрежеде психикалық дамудың жоғары сатысына көтерілуін қамтамасыз ете отырып, тәрбиелік қызметті осыған ыңғайластыру ғана емес, сонымен бірге баланың дамуына батыл араласу, білімге бастаған жақсы қасиеттерді қолдау және қолайсыз мінез-құлықты түзету.

Баланың психикасының дамуындағы биологиялық және әлеуметтік факторлардың ролі

Балалардың психикалық дамуы көптеген жағдайларға байланысты. Міне біздің алдымызда бес жасар бала тұр.

Дамуы күрт бұзылған балалар, әрине ерекшелік сияқты. Ал психологияны алдымен ережелер қызықтырады. Онысыз ерекшеліктерді түсіну мүмкін емес. Сондықтанда ғылымның басты міндеттерінің бірі жекелеген оқиғаларға байланысты пайда болатын дамудың ерекше жағдайларын емес, нәтижесінде кез келген бала адам болып қалыптасатын және онсыз қалыпты даму мүмкін болмайтын жалпы шарттарының маңызын бөліп көрсету болып табылады.

Мұндай шарттарға бала организмінің табиғи қасиеттері (бірінші кезекте оның миының құрылысы мен кызметі) және баланың өзін тәрбиелеп, үйрететін адамзат қоғамында, бетен кісілер арасында өсетіндігі жатады.

Бала организмінің құрылымы мен атқаратын қызметін , ата-бабасынан мұраланады. Туғаннан-ақ оның адамға тән күрделі психикалық іс-әрекет органы болуға қабілетті миы, адамзаттық нерв жүйесі болады.

Адамзаттық миы болмаса, адам болу мүмкін бе? Хайуанаттар әлемінде біздің ең жақын «туысымыз»- адам тәріздес маймылдар жоне олардың ішіндегі неғұрлым көнбісі мен үғымталы - шимпанзе. Олардың қимылы, ымдауы, мінез-құлқы кейде адамға ұқсастығымен таң қалдырады. Шимпанзе, адам тәріздес басқа да маймылдар сияқты, өзінін жалықпас әуестігімен ерекшеленеді. Олар бірнеше сағат бойына қолына түскен нәрсені жұлқылап түтіп, жорғалап бара жатқан құрт-құмырсқаны бақылап, адамдардың іс-әрекетін қадағалап отыра береді. Олардың еліктеушілігі жоғары дамыған. Мысалы, маймылдар адамға еліктеп еден сыпырады немесе еден сүртетін шүберекті сулап, сығады, сонан соң сүртеді. Рас, оның сүрткенінен еден тазарып кетпенді, тек қана қоқырлар бір орыннан екінші жерге ауыстырылады да қояды.

XX ғасырдың басында үнді психологы Рид Сингх бір деревняның маңында адамға ұқсас, бірақ төрт аяқтап жүретін жұмбақ тіршілік иелерінің жүргені туралы хабар алды. Олар аңдып жүріп тауып алынды. Бір жолы таңертеңгілікте Сингх бастаған аңшылар тобы қасқырдың іні жанында жасырыпып жатып, қаншық қасқырдың күшіктерін серуенге алып шыққанын көрді. Олардың арасында біреуі сегіз жас, екіншісі бір жарым жас шамасындағы екі қыз бала болып шықты. Сингх әлгі екі қызды үйіне алып кетіп, адамша тарбиелеуге тырысты. Олар төрт аяқтап жүгіреді, адамды көрсе қорқып тығылады, ырылдап айбат шегеді, түні бойы қасқырша ұлиды. Кішкене Амала бір жылдан соң қайтыс болды. Үлкені - Камала он жеті жасқа дейін өмір -сүрді. Тоғыз жыл ішінде оған қасқырдың әдетін негізінен қойғызды дегенмен, асыққан кезде төрт аяқтап кететін. Шынына келгенде, Камала тез үйрене алған жоқ, көп күш жұмсау арқылы не бәрі қырық сөзді ғана дұрыс айта алатын болды.

Жер бетінде алғашқы қауымдық дәрежеде емір сүретін, телевизия былай тұрсын, металдың өзін қолдана білмейтін, тағамды қарапайым тас құралдардың көмегімен табатын тайпалар әлі де сақталған.

Балада туған бойда ересек адамға тән мінез-құлық түрі болмайды. Дегенмен, мінез-құлықтың кейбір қарапайым формалары - шартсыз рефлекстер - оған туа бітеді де олар баланың аман өсіп жетілуі, онан әрі психикалық дамуы үшін де өте-мөте қажет. Бала органикалық қажеттіліктер жинағымен - оттекке қоршаған ауаның белгілі температурада болуына, тағамға т. б. деген қажеттіліктермен - және осы қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған рефлекторлық механизмдермен туады. Қоршаған ортаның әр түрлі әсер етуінен балада қорғану және бейімделу рефлексі пайда болады. Соңғысы оның онан әрі психикалық даму үшін әсіресе маңызды, өйткені ол сыртқы әсерді қабылдап, өзінше қорытудын табиғи негізін құрайды.