Өркениет және мәдениет
Әлем өркениеті
Жалпы өнім
Республиканың 2000.2005 жылдардағы даму кезеңі
Пайдаланған әдебиет
Жалпы өнім
Республиканың 2000.2005 жылдардағы даму кезеңі
Пайдаланған әдебиет
Әлемде өркениеттің дамуы жылдарында шаруашылық жүйелерін реформалаудың мол тәжірибесі жинақталды. Батыс экономистері Э.Уилс, Д.Гордон және басқаларының пікірінше, оның себебі халықаралық іскерлік белсенділігі циклының төмендеу сатысына енуінде жатыр. Мұның өзі халықаралық коңюктураның өзгеруіне барабар қарекет жасауды талап етеді. Олардың пайымдауынша, экономикалық реформаның тереңдігі мен оның мақсаты ұлттық экономиканың әлемдік экономикаға кірігу дәрежесіне, жинақталып қалған макро және микроэкономикалық ұдайы өндіріс проблемала-рын тиімді шешу қажеттілігіне, тұтас алғанда отандық экономиканың және оның жекелеген секторларының жай-күйіне тікелей байланысты.
Шаруашылық жүйелерін реформалау практи¬касына орай Халықаралық валюта қоры мен Батыстың басқа да қаржы ұйымдары шаралардың қоржынын жасап, оларды дамушы елдерге ұсынған. Бұлардың арасында: елдегі әлеуметтік-экономикалық үрдістерді тікелей басқарудағы мемлекеттің рөлін шектеу, рыноктық тетіктер пайдасына директивалық әдістерден бас тарту; бағалар мен жалақыны ырықтандыру; сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру; экономи¬каның мемлекеттік емес секторын дамыту және мемлекеттік меншікті жекешелендіру үшін жағдайлар туғызу; мемлекеттік бюджет тапшы¬лығын мейлінше азайту; елде жүйелі институттық өзгерістерді жүзеге асыру; қаржы саласының тиімділігін арттыру; инфляцияға қарсы қатаң күрес жүргізу және басқалары бар.
Бастапқы әлеуметтік-экономикалық жағдай мен институттық ерекшеліктерге қарай бірінші кезеңнің өзінде макроэкономикалық тұрақты¬лық¬қа жету үшін қаржы институттарының жәрде¬мімен экономикалық реформалар жүргізудің жеке ұлттық бағдарламалары әзірленіп, іске асырылды. Алайда, талдау көрсеткендей, реформаларға мұндай көзқарас тұтас алғанда ойдағыдай болып шықпады. Әдетте, макроэкономикалық тұрақты¬лық, егер болғанның өзінде едәуір кеш көрініс тапты. Қазақстан да бұдан сырт қалған жоқ. Ха¬лықаралық қаржы ұйымдарының қатаң талап¬тарына бағыну, стандартты дағдарысқа қарсы шараларды қарадүрсін қолдана салу бұрынғы кеңестік елдер үшін онша қолайлы болмады.
Біріншіден, экономикалық жүйенің кеңестік түрін нарықтық түріне өзгерту шын мәнісінде қоғамдық даму моделін эволюциялық жолмен ауыстыру болып табылатыны ескерілмеді.
Екіншіден, шаруашылық жүргізуді жаңғыр¬тудың кезеңдік кестесі де және өтпелі экономика теориясының өзі де жасалмады. Оның міндетін дәстүрлі нарықтық шаралармен, жай ғана қайталаумен шешу мүмкін емес еді.
Үшіншіден, белгілі бір әлеуметтік-мәдени ортада қалыптасқан едәуір жоғары біліми деңгейі бар дәстүрлі әлеуметтік ықпалдастықпен байла¬нысты қоғамның нарықтық қатынастарға әлеуметтік жағынан икемделу қажеттілігіне назар аударылмады.
Шаруашылық жүйелерін реформалау практи¬касына орай Халықаралық валюта қоры мен Батыстың басқа да қаржы ұйымдары шаралардың қоржынын жасап, оларды дамушы елдерге ұсынған. Бұлардың арасында: елдегі әлеуметтік-экономикалық үрдістерді тікелей басқарудағы мемлекеттің рөлін шектеу, рыноктық тетіктер пайдасына директивалық әдістерден бас тарту; бағалар мен жалақыны ырықтандыру; сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру; экономи¬каның мемлекеттік емес секторын дамыту және мемлекеттік меншікті жекешелендіру үшін жағдайлар туғызу; мемлекеттік бюджет тапшы¬лығын мейлінше азайту; елде жүйелі институттық өзгерістерді жүзеге асыру; қаржы саласының тиімділігін арттыру; инфляцияға қарсы қатаң күрес жүргізу және басқалары бар.
Бастапқы әлеуметтік-экономикалық жағдай мен институттық ерекшеліктерге қарай бірінші кезеңнің өзінде макроэкономикалық тұрақты¬лық¬қа жету үшін қаржы институттарының жәрде¬мімен экономикалық реформалар жүргізудің жеке ұлттық бағдарламалары әзірленіп, іске асырылды. Алайда, талдау көрсеткендей, реформаларға мұндай көзқарас тұтас алғанда ойдағыдай болып шықпады. Әдетте, макроэкономикалық тұрақты¬лық, егер болғанның өзінде едәуір кеш көрініс тапты. Қазақстан да бұдан сырт қалған жоқ. Ха¬лықаралық қаржы ұйымдарының қатаң талап¬тарына бағыну, стандартты дағдарысқа қарсы шараларды қарадүрсін қолдана салу бұрынғы кеңестік елдер үшін онша қолайлы болмады.
Біріншіден, экономикалық жүйенің кеңестік түрін нарықтық түріне өзгерту шын мәнісінде қоғамдық даму моделін эволюциялық жолмен ауыстыру болып табылатыны ескерілмеді.
Екіншіден, шаруашылық жүргізуді жаңғыр¬тудың кезеңдік кестесі де және өтпелі экономика теориясының өзі де жасалмады. Оның міндетін дәстүрлі нарықтық шаралармен, жай ғана қайталаумен шешу мүмкін емес еді.
Үшіншіден, белгілі бір әлеуметтік-мәдени ортада қалыптасқан едәуір жоғары біліми деңгейі бар дәстүрлі әлеуметтік ықпалдастықпен байла¬нысты қоғамның нарықтық қатынастарға әлеуметтік жағынан икемделу қажеттілігіне назар аударылмады.
1.Сағындық САТЫБАЛДИН,ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі, экономика ғылымдарының докторы, профессор.
2. Н.Ә. Назарбаевтың "Тарих толқынында" атты еңбегі
3. Х.Маданов « Қазақ мәдениетінің тарихы» Алматы;1998 жылы
2. Н.Ә. Назарбаевтың "Тарих толқынында" атты еңбегі
3. Х.Маданов « Қазақ мәдениетінің тарихы» Алматы;1998 жылы
Өркениет және мәдениет
Әлемде өркениеттің дамуы жылдарында шаруашылық жүйелерін реформалаудың
мол тәжірибесі жинақталды. Батыс экономистері Э.Уилс, Д.Гордон және
басқаларының пікірінше, оның себебі халықаралық іскерлік белсенділігі
циклының төмендеу сатысына енуінде жатыр. Мұның өзі халықаралық
коңюктураның өзгеруіне барабар қарекет жасауды талап етеді. Олардың
пайымдауынша, экономикалық реформаның тереңдігі мен оның мақсаты ұлттық
экономиканың әлемдік экономикаға кірігу дәрежесіне, жинақталып қалған макро
және микроэкономикалық ұдайы өндіріс проблемаларын тиімді шешу
қажеттілігіне, тұтас алғанда отандық экономиканың және оның жекелеген
секторларының жай-күйіне тікелей байланысты.
Шаруашылық жүйелерін реформалау практикасына орай Халықаралық валюта
қоры мен Батыстың басқа да қаржы ұйымдары шаралардың қоржынын жасап, оларды
дамушы елдерге ұсынған. Бұлардың арасында: елдегі әлеуметтік-экономикалық
үрдістерді тікелей басқарудағы мемлекеттің рөлін шектеу, рыноктық тетіктер
пайдасына директивалық әдістерден бас тарту; бағалар мен жалақыны
ырықтандыру; сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру; экономиканың
мемлекеттік емес секторын дамыту және мемлекеттік меншікті жекешелендіру
үшін жағдайлар туғызу; мемлекеттік бюджет тапшылығын мейлінше азайту; елде
жүйелі институттық өзгерістерді жүзеге асыру; қаржы саласының тиімділігін
арттыру; инфляцияға қарсы қатаң күрес жүргізу және басқалары бар.
Бастапқы әлеуметтік-экономикалық жағдай мен институттық ерекшеліктерге
қарай бірінші кезеңнің өзінде макроэкономикалық тұрақтылыққа жету үшін
қаржы институттарының жәрдемімен экономикалық реформалар жүргізудің жеке
ұлттық бағдарламалары әзірленіп, іске асырылды. Алайда, талдау
көрсеткендей, реформаларға мұндай көзқарас тұтас алғанда ойдағыдай болып
шықпады. Әдетте, макроэкономикалық тұрақтылық, егер болғанның өзінде
едәуір кеш көрініс тапты. Қазақстан да бұдан сырт қалған жоқ. Халықаралық
қаржы ұйымдарының қатаң талаптарына бағыну, стандартты дағдарысқа қарсы
шараларды қарадүрсін қолдана салу бұрынғы кеңестік елдер үшін онша қолайлы
болмады.
Біріншіден, экономикалық жүйенің кеңестік түрін нарықтық түріне өзгерту
шын мәнісінде қоғамдық даму моделін эволюциялық жолмен ауыстыру болып
табылатыны ескерілмеді.
Екіншіден, шаруашылық жүргізуді жаңғыртудың кезеңдік кестесі де және
өтпелі экономика теориясының өзі де жасалмады. Оның міндетін дәстүрлі
нарықтық шаралармен, жай ғана қайталаумен шешу мүмкін емес еді.
Үшіншіден, белгілі бір әлеуметтік-мәдени ортада қалыптасқан едәуір
жоғары біліми деңгейі бар дәстүрлі әлеуметтік ықпалдастықпен байланысты
қоғамның нарықтық қатынастарға әлеуметтік жағынан икемделу қажеттілігіне
назар аударылмады.
Осынау үш фактордың пайымдауынша, өтпелі кезеңнің экономикасы жалпыға
бірдей, сондай-ақ ұлттық ерекшеліктерді ескеретін өзінің экономикалық
теориясына сүйенуге, оның экономикалық дағдарыстың әлеуметтік
ауыртпалықтарын жеңілдетуге қабілетті және кейіннен қоғам дамуының
стратегиялық мақсатына жету үшін тірек болатын өзінің әрекет ету тетіктері
болуға тиіс. Яғни, өтпелі экономика – ұзақ мерзімді әрі күрделі кезең,
шаруашылық пен қоғамды жаңғыртудан бастап, экономикалық моделді іске
асыруға және жаңа қоғамдық-саяси құрылғыны енгізуге дейінгі кезең. Оның
барысында кезең-кезеңімен әрі күрделілігіне қарай түптеп келгенде
экономикалық жағынан өсуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастарды
кіріктірудің алуан мақсаттағы міндеті шешіледі.
Әртүрлі экономикалық мектептер реформалаудың әртүрлі нұсқаларын
ұсынады. Көп ретте бұлар біріне бірі қарама-қайшы және қолдағы экономикалық
әлеуеттің айырмашылығы мен ерекшеліктерін және қоғамның рухани ортасын
ескерусіз қалдырады. Жоспарлы-әкімшіл кеңестік тұрпаттағы экономиканы
нарықтық экономикаға реформалау үрдісінің өтпелі кезеңнің заңдылықтарына
бағынатын өзінің ішкі даму қисыны болады. Осынау объективті заңдылықтарды
елемеу, сайып келгенде, ұтымды экономикалық саясатты іске асыруға бөгет
жасайды, сондай-ақ әлеуметтік нормалар жүйесінде ауытқушылықтар (құқық
бұзушылық, сыбайлас жемқорлық, дағдылы құндылықтардан бас тарту,
адамгершіліктің құлдырауы және т.б.) белең алады.
Өтпелі экономика үрдісінің мәні мен кезеңдерін қарастыра келіп, оның
басталуы мен сол кезеңнің ерекшеліктерін дәл айқындаған жөн. Ғалымдар,
практиктер мен саясаткерлер шаруашылық жүргізу өзгерістерінің басталуына
Кеңес Одағының құлау уақытын орайластырып, бірсыдырғы қателеседі деп
ойлаймын. Біздің пікірімізше, егер 1982 жылдың бас кезіне зер салғанда
талдау анағұрлым толық әрі жүйелі болар еді. КОКП Орталық Комитетінің бас
хатшысы лауазымына Юрий Андроповтың келуі “өзгерістер ұшқынын” – экономика
мен қоғамды жаңғырту бағдарламасының бірінші кезеңін іске асыру еді.
Санаулы айлар ішінде-ақ ұнамды өзгерістер болып жатты. Шұғыл түрде
тәртіп жақсарып, еңбек өнімділігі артты, кәсіби шеберлікті арттыратын
әртүрлі үйірмелер мен курстар жұмыс істеді, жапондық кәсіпорындардың үлгісі
бойынша жобаларды, жұмыс істейтін нысандар мен шикізаттың, құрастырушы,
қолданушы технологиялардың сапасы мен беру мерзімдерін және басқаларын
сараптаудан бастап бүкіл өндірістік үрдісті бақылау жөніндегі комиссиялар
құрылды. Яғни, дамушы экономиканы мемлекеттік реттеу резервтерін іске қосу
жолымен шаруашылық жүргізуді біршама ырықтандыру әдістеріне сай келетін
жаңа жағдайға көшірудің алғышарттары жасалды.
Алайда, сәтті басталған өзгерістер сол кездің өзінде Батысқа еліктеген
және ел зиялыларының көпшілік бөлігі қолдаған М.Горбачевтің “зияткер”
командасы билікке келісімен іркіліп қалды.
1990 жылы республикааралық айналымға жалпы ұлттық өнімнің 20%-ға жуығы
түсті, ал Еуропалық Одақ елдерінде 14% ғана болатын. Таза материалдық өнім
үлесі Қазақстанда – 39,9%, Тәжікстанда – 41,8%, Өзбекстанда – 43,2%,
Қырғызстанда – 50,2%, Түркіменстанда 50,7% еді.
Ресейде бұл көрсеткіш төмен – 18% болды. Бірақ соның өзінде ол
Еуропадағыдан асыңқы еді. Әрине, осындай тереңінен ықпалдасқан және көлемді
экономикалық кеңістікті автономдық құрамдарға бөлу оның дәрменсіздігіне
әкеп соқты және енді оны Горбачев командасы шаруашылық күйзелісінен құтқара
алмады. Сол кездегі Америка президенті Билл Клинтон 20 жылдан кейін қайта
құруды бағалай келіп, Горбачевтің құбылмалы мінезі оның мейлінше менмендігі
мен өркөкіректігі арқасында АҚШ айналасы 5-6 жыл ішінде, Ақ үйдің бұрынғы
әкімшіліктері жарты ғасырдан аса шайқасып келген дүниені жасай алды, деген
еді. Демек үш одақтас мемлекет (Беларусь, Ресей, Украина) басшыларының
Беловежьеде “бас қосуы” Кеңес Одағын құлатқан жоқ (бәлкім, бұл Ресейді,
Қазақстанды және басқа да бұрынғы кеңестік республикаларды жағымсыз үлестен
– отаршылдық пен мемлекеттіктен айырылудан сақтап қалған болар). 1991 жылы
Кеңес Одағында ішкі жалпы өнім 12%-ға төмендеді, ақша легі үш еседен аса
ұлғайды, бюджет тапшылығы ішкі жалпы өнімнің 26,5%-ына жетті, сыртқы борыш
1985 жылғы 20 млрд. АҚШ долларынан 67 млрд. долларға дейін өсті, елдің
алтын-валюта резервтері шын мәнісінде болған жоқ. Қоғамдағы әлеуметтік және
саяси тұрақсыздық шегіне жеткен. Оның үстіне, 1982 жылдан бері
көрсеткіштердің төмендеуі біркелкі болса, 1991 жылы күрт ойсырады. Осы
проблемалардың бәрі егемендігімен бірге бұрынғы кеңестік республикалардың
еншісіне тиді. Бұған қоса, Қазақстан мен жаңа Орталық Азия мемлекеттері
қайта ықпалдасу үрдістерінен тысқары қалды. Сонымен, түбегейлі экономикалық
қайта құрудың бірінші кезеңі (1982-1991 жылдар) Кеңес Одағының құлауымен,
әлеуметтік-психологиялық күйзеліспен, тереңдеген саяси және экономикалық
дағдарыстармен, азаматтық соғыстың ықтималдығымен тәмамдалды.
Өтпелі экономиканың бірінші кезеңінің соңы мен екінші кезеңінің бас
шені Қазақстанда, әлбетте бүкіл бұрынғы кеңестік кеңістіктегі сияқты, нақ
күйзелісті жағдаймен сипатталады. 12 мемлекеттің (Балтық жағалауындағы үш
республика өздерінің Кеңес Одағы құрамынан шығатыны туралы бұрын мәлімдеген-
ді) үшеуі ғана 1991 жылғы желтоқсанда ТМД-ны құру туралы Келісімге қол
қойды. Ал экономикасы тұтас тізбекте әлі қалыптаспаған тоғыз мемлекет жалпы
одақтық шаруашылық жүйесінде төңіректеп бұл үрдістен тысқары қалды.
Қ.Тоқаев өзінің “Беласу” атты кітабында былай деп көрсетеді: “...мұнда мина
салынған, Алматыдан ақыл-ой даусы естілмеген, ол кез келген минөтте жарылып
кететін еді”. 1
Бастамалар мен ұсыныстар үдемелі консультациялар, Қазақстан Президенті
Нұрсұлтан Назарбаевтың 11 мемлекет басшыларымен, үкіметтер төрағаларымен,
қоғам қайраткерлерімен өткізген кездесулері және келіссөздері сол жылғы 21
желтоқсанда Алматы қаласында ТМД құру туралы келіссөзге жасалған хаттамаға
қол қоюға жеткізді. Экономикалық әлеуеті әртүрлі, мүдделері қайшы келетін,
ішінара шикізат өткізу рыноктары үшін өзара бәсекелесетін елдердің
Достастыққа бірігуіне қарамастан, құрамы бойынша неғұрлым тар ықпалдастық
құрылымдар құру қызметінің тиімділігі жоғары болмаса да ТМД сол кезеңде
өзінің қалыптасуымен ғана Еуразия аумағында ұлттық алауыздық негізінде
мүмкін болатын азамат соғысының алдын алды деуге болады. Шетелдік
зерттеушілер және отандық талдаушылар да Н.Назарбаевтың бұрынғы кеңестік
республикаларды ықпалдастыру жөніндегі бітімгерлік жұмысы айрықша маңызды
болғанын кейіннен түсінді.
Реформалаудың екінші кезеңі Қазақстан егемендігі жариялануы және
шамамен өзінің ұлттық валютасын енгізуге дейінгі кезеңді (1991-1993 ж.)
қамтиды. Бұл кездегі реформаларды сапалы деп атауға болмайды. Бұлар,
әсіресе, бюджет және кредит-ақша саласындағы шалағайлықпен, жартыкеш
шаралармен сипатталады. Өйткені бұл кезеңде рубль аймағында болған
Қазақстан Ресейдің әлеуметтік-экономикалық және саяси шешімдеріне толық
тәуелді еді. Көптеген мәселелерді шегіну және уағдаластық әдісімен шешуге
тура келді. Бұл жерде рубль аймағында Қазақстанның мүше болуын
дәйектілікпен және табандылықпен жақтаған нағыз ықпалдастырушы-біріктіруші
ретінде Н.Ә.Назарбаевтың рөлін айрықша атап өткен жөн. Алайда, 1993 жылғы
шілдеде Ресейдің Орталық банкі жаңа 50 рубльдік белгілерді Қазақстанға
бермей, өздерінде енгізді. Сөйтіп Ресей үкіметі біздің елімізді бұл
аймақтан шын мәнісінде “шығарып жіберді”. Қазақстан 1991 жылы бұрынғы Кеңес
Одағының құрамында қалған соңғы республика еді. 1993 жылы рубль аймағынан
шыққаннан кейін де ол бұрынғы кеңес рубльдері ұсталынатын бұрынғы кеңестік
кеңістіктегі жалғыз ел болды. Сондықтан елге өздерінің ұлттық валюталарын
енгізіп үлгерген бұрынғы барлық одақтас республикалардан кеңестік
ақшалардың қыруар легі жауып кетті. Рабайсыз инфляция туындады, елден тауар
легін әкету басталды, экономикалық ырду-дырду жағдайы белең алды.
Осы кезеңде Президент Н.Ә.Назарбаевтың байсалдылығы мен батылдығы анық
білінді. Ол жарты жылға толмайтын уақыт ішінде жаңа ұлттық валюта –
теңгенің басылуы мен айналысқа енгізілуін, сөйтіп экономиканы басқаруды
қалпына келтіруді, апаттан құтылуды, елдің экономикалық егемендігін
сақтауды ұйымдастыра білді. Шын мәнісінде, бұл ішкі өсу көздеріне және өз
қаражаты болмауынан шетелдік инвестициялар тартуға бағдарланған саясатқа
негізделген Н.Ә.Назарбаевтың стратегиясынан (Қазақстанның “Егемен мемлекет
ретінде қалыптасуы мен даму стратегиясы”) бас тарту болар еді.
Мұндай кезеңді әлемдік экономикалық практика трансакционалдық немесе
ымыраға келушілік ретінде белгілейді. Оның ерекшеліктері – бағаларды,
сыртқы сауданы ырықтандыру болады. Инфляциялық үрдістердің күшеюі өнімдер
айырбасын, яғни баспабас айырбасты қайта туғызуға әкелді. Отын-энергетика
және минералдық шикізат ресурстарына бағаларды еркін қалыптастыру тетігінің
болмауы олардың экспортын және валюта түсімін қайтармауын туғызды.
Инвестициялық саясатта, әлеуметтік салада, басталған жекешелендіру
үрдістерінде мемлекеттік реттеу рөлінің төмендеуі, кредиттер алу айырбасына
халықаралық қаржы ұйымдарының ұсынылымдарына сүйену қажеттілігі 1994 жылға
дейін созылды. “Шағын” деп анықтама алған сауда, қоғамдық тамақтану,
тұрмыстық қамту, өзге де қызмет көрсету саласы нысандарын жекешелендіру
басталды. Осы уақыт ішінде 15000-ға жуық кәсіпорындар жекешелендірілді.
Келесі кезеңде (ІІІ) – “аялдамалармен бірге қозғалыс” ретінде
сипатталатын транзитивті кезеңде (1994-1998 жылдар) дербес
макроэкономикалық саясатты қалыптастыру басталды. Өкінішке қарай, ол
дәйексіз және кешенділіксіз жүзеге асырылды. Мысалы, берешектерді өтеу үшін
кәсіпорындарға эмиссиялық директивті кредиттерді беру мен төлемдер жасамау
проблемасын шешу әрекеті инфляциялық үрдістерді асқындырып жіберді.
Дәрменсіз кәсіпорындарды сауықтыру және банкрот ету рәсімдері әр жерде
және әр кезде ойдағыдай болған жоқ. Көп ретте оларды кейіннен сату “ашық
емес” тендерлерде едәуір төмендетілген бағалар бойынша жүргізілді.
Инвестициялық қаражаттың алғашқы ағысы энергетика, көлік және
байланыс, ауыл шаруашылығы өнімдерін ұқсату секілді өмір сүруді қамтамасыз
ететін нысандар құрылысына бағытталды. Алайда, бұлар негізінен қолдаушы
құрылыс болатын. Неге десеңіз, қаржыландырудың жетіспеушілігі мен ғылыми-
техникалық қамтамасыз етудің, яғни, жаңаша әзірлемелердің болмауы
инвестицияларды: техника мен технологияларды енгізуге мүмкіндік бермеді.
Ғылым, білім саласының, әлеуметтік-мәдени нысандарының жағдайы мүшкіл еді.
Осы кезеңдегі Үкімет балабақшаларын, селолық клубтарды, кітапханаларды,
аудандық ауруханаларды сақтап, уақытша басқаруға берудің немесе жұмысын
уақытша тоқтата ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әлемде өркениеттің дамуы жылдарында шаруашылық жүйелерін реформалаудың
мол тәжірибесі жинақталды. Батыс экономистері Э.Уилс, Д.Гордон және
басқаларының пікірінше, оның себебі халықаралық іскерлік белсенділігі
циклының төмендеу сатысына енуінде жатыр. Мұның өзі халықаралық
коңюктураның өзгеруіне барабар қарекет жасауды талап етеді. Олардың
пайымдауынша, экономикалық реформаның тереңдігі мен оның мақсаты ұлттық
экономиканың әлемдік экономикаға кірігу дәрежесіне, жинақталып қалған макро
және микроэкономикалық ұдайы өндіріс проблемаларын тиімді шешу
қажеттілігіне, тұтас алғанда отандық экономиканың және оның жекелеген
секторларының жай-күйіне тікелей байланысты.
Шаруашылық жүйелерін реформалау практикасына орай Халықаралық валюта
қоры мен Батыстың басқа да қаржы ұйымдары шаралардың қоржынын жасап, оларды
дамушы елдерге ұсынған. Бұлардың арасында: елдегі әлеуметтік-экономикалық
үрдістерді тікелей басқарудағы мемлекеттің рөлін шектеу, рыноктық тетіктер
пайдасына директивалық әдістерден бас тарту; бағалар мен жалақыны
ырықтандыру; сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру; экономиканың
мемлекеттік емес секторын дамыту және мемлекеттік меншікті жекешелендіру
үшін жағдайлар туғызу; мемлекеттік бюджет тапшылығын мейлінше азайту; елде
жүйелі институттық өзгерістерді жүзеге асыру; қаржы саласының тиімділігін
арттыру; инфляцияға қарсы қатаң күрес жүргізу және басқалары бар.
Бастапқы әлеуметтік-экономикалық жағдай мен институттық ерекшеліктерге
қарай бірінші кезеңнің өзінде макроэкономикалық тұрақтылыққа жету үшін
қаржы институттарының жәрдемімен экономикалық реформалар жүргізудің жеке
ұлттық бағдарламалары әзірленіп, іске асырылды. Алайда, талдау
көрсеткендей, реформаларға мұндай көзқарас тұтас алғанда ойдағыдай болып
шықпады. Әдетте, макроэкономикалық тұрақтылық, егер болғанның өзінде
едәуір кеш көрініс тапты. Қазақстан да бұдан сырт қалған жоқ. Халықаралық
қаржы ұйымдарының қатаң талаптарына бағыну, стандартты дағдарысқа қарсы
шараларды қарадүрсін қолдана салу бұрынғы кеңестік елдер үшін онша қолайлы
болмады.
Біріншіден, экономикалық жүйенің кеңестік түрін нарықтық түріне өзгерту
шын мәнісінде қоғамдық даму моделін эволюциялық жолмен ауыстыру болып
табылатыны ескерілмеді.
Екіншіден, шаруашылық жүргізуді жаңғыртудың кезеңдік кестесі де және
өтпелі экономика теориясының өзі де жасалмады. Оның міндетін дәстүрлі
нарықтық шаралармен, жай ғана қайталаумен шешу мүмкін емес еді.
Үшіншіден, белгілі бір әлеуметтік-мәдени ортада қалыптасқан едәуір
жоғары біліми деңгейі бар дәстүрлі әлеуметтік ықпалдастықпен байланысты
қоғамның нарықтық қатынастарға әлеуметтік жағынан икемделу қажеттілігіне
назар аударылмады.
Осынау үш фактордың пайымдауынша, өтпелі кезеңнің экономикасы жалпыға
бірдей, сондай-ақ ұлттық ерекшеліктерді ескеретін өзінің экономикалық
теориясына сүйенуге, оның экономикалық дағдарыстың әлеуметтік
ауыртпалықтарын жеңілдетуге қабілетті және кейіннен қоғам дамуының
стратегиялық мақсатына жету үшін тірек болатын өзінің әрекет ету тетіктері
болуға тиіс. Яғни, өтпелі экономика – ұзақ мерзімді әрі күрделі кезең,
шаруашылық пен қоғамды жаңғыртудан бастап, экономикалық моделді іске
асыруға және жаңа қоғамдық-саяси құрылғыны енгізуге дейінгі кезең. Оның
барысында кезең-кезеңімен әрі күрделілігіне қарай түптеп келгенде
экономикалық жағынан өсуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастарды
кіріктірудің алуан мақсаттағы міндеті шешіледі.
Әртүрлі экономикалық мектептер реформалаудың әртүрлі нұсқаларын
ұсынады. Көп ретте бұлар біріне бірі қарама-қайшы және қолдағы экономикалық
әлеуеттің айырмашылығы мен ерекшеліктерін және қоғамның рухани ортасын
ескерусіз қалдырады. Жоспарлы-әкімшіл кеңестік тұрпаттағы экономиканы
нарықтық экономикаға реформалау үрдісінің өтпелі кезеңнің заңдылықтарына
бағынатын өзінің ішкі даму қисыны болады. Осынау объективті заңдылықтарды
елемеу, сайып келгенде, ұтымды экономикалық саясатты іске асыруға бөгет
жасайды, сондай-ақ әлеуметтік нормалар жүйесінде ауытқушылықтар (құқық
бұзушылық, сыбайлас жемқорлық, дағдылы құндылықтардан бас тарту,
адамгершіліктің құлдырауы және т.б.) белең алады.
Өтпелі экономика үрдісінің мәні мен кезеңдерін қарастыра келіп, оның
басталуы мен сол кезеңнің ерекшеліктерін дәл айқындаған жөн. Ғалымдар,
практиктер мен саясаткерлер шаруашылық жүргізу өзгерістерінің басталуына
Кеңес Одағының құлау уақытын орайластырып, бірсыдырғы қателеседі деп
ойлаймын. Біздің пікірімізше, егер 1982 жылдың бас кезіне зер салғанда
талдау анағұрлым толық әрі жүйелі болар еді. КОКП Орталық Комитетінің бас
хатшысы лауазымына Юрий Андроповтың келуі “өзгерістер ұшқынын” – экономика
мен қоғамды жаңғырту бағдарламасының бірінші кезеңін іске асыру еді.
Санаулы айлар ішінде-ақ ұнамды өзгерістер болып жатты. Шұғыл түрде
тәртіп жақсарып, еңбек өнімділігі артты, кәсіби шеберлікті арттыратын
әртүрлі үйірмелер мен курстар жұмыс істеді, жапондық кәсіпорындардың үлгісі
бойынша жобаларды, жұмыс істейтін нысандар мен шикізаттың, құрастырушы,
қолданушы технологиялардың сапасы мен беру мерзімдерін және басқаларын
сараптаудан бастап бүкіл өндірістік үрдісті бақылау жөніндегі комиссиялар
құрылды. Яғни, дамушы экономиканы мемлекеттік реттеу резервтерін іске қосу
жолымен шаруашылық жүргізуді біршама ырықтандыру әдістеріне сай келетін
жаңа жағдайға көшірудің алғышарттары жасалды.
Алайда, сәтті басталған өзгерістер сол кездің өзінде Батысқа еліктеген
және ел зиялыларының көпшілік бөлігі қолдаған М.Горбачевтің “зияткер”
командасы билікке келісімен іркіліп қалды.
1990 жылы республикааралық айналымға жалпы ұлттық өнімнің 20%-ға жуығы
түсті, ал Еуропалық Одақ елдерінде 14% ғана болатын. Таза материалдық өнім
үлесі Қазақстанда – 39,9%, Тәжікстанда – 41,8%, Өзбекстанда – 43,2%,
Қырғызстанда – 50,2%, Түркіменстанда 50,7% еді.
Ресейде бұл көрсеткіш төмен – 18% болды. Бірақ соның өзінде ол
Еуропадағыдан асыңқы еді. Әрине, осындай тереңінен ықпалдасқан және көлемді
экономикалық кеңістікті автономдық құрамдарға бөлу оның дәрменсіздігіне
әкеп соқты және енді оны Горбачев командасы шаруашылық күйзелісінен құтқара
алмады. Сол кездегі Америка президенті Билл Клинтон 20 жылдан кейін қайта
құруды бағалай келіп, Горбачевтің құбылмалы мінезі оның мейлінше менмендігі
мен өркөкіректігі арқасында АҚШ айналасы 5-6 жыл ішінде, Ақ үйдің бұрынғы
әкімшіліктері жарты ғасырдан аса шайқасып келген дүниені жасай алды, деген
еді. Демек үш одақтас мемлекет (Беларусь, Ресей, Украина) басшыларының
Беловежьеде “бас қосуы” Кеңес Одағын құлатқан жоқ (бәлкім, бұл Ресейді,
Қазақстанды және басқа да бұрынғы кеңестік республикаларды жағымсыз үлестен
– отаршылдық пен мемлекеттіктен айырылудан сақтап қалған болар). 1991 жылы
Кеңес Одағында ішкі жалпы өнім 12%-ға төмендеді, ақша легі үш еседен аса
ұлғайды, бюджет тапшылығы ішкі жалпы өнімнің 26,5%-ына жетті, сыртқы борыш
1985 жылғы 20 млрд. АҚШ долларынан 67 млрд. долларға дейін өсті, елдің
алтын-валюта резервтері шын мәнісінде болған жоқ. Қоғамдағы әлеуметтік және
саяси тұрақсыздық шегіне жеткен. Оның үстіне, 1982 жылдан бері
көрсеткіштердің төмендеуі біркелкі болса, 1991 жылы күрт ойсырады. Осы
проблемалардың бәрі егемендігімен бірге бұрынғы кеңестік республикалардың
еншісіне тиді. Бұған қоса, Қазақстан мен жаңа Орталық Азия мемлекеттері
қайта ықпалдасу үрдістерінен тысқары қалды. Сонымен, түбегейлі экономикалық
қайта құрудың бірінші кезеңі (1982-1991 жылдар) Кеңес Одағының құлауымен,
әлеуметтік-психологиялық күйзеліспен, тереңдеген саяси және экономикалық
дағдарыстармен, азаматтық соғыстың ықтималдығымен тәмамдалды.
Өтпелі экономиканың бірінші кезеңінің соңы мен екінші кезеңінің бас
шені Қазақстанда, әлбетте бүкіл бұрынғы кеңестік кеңістіктегі сияқты, нақ
күйзелісті жағдаймен сипатталады. 12 мемлекеттің (Балтық жағалауындағы үш
республика өздерінің Кеңес Одағы құрамынан шығатыны туралы бұрын мәлімдеген-
ді) үшеуі ғана 1991 жылғы желтоқсанда ТМД-ны құру туралы Келісімге қол
қойды. Ал экономикасы тұтас тізбекте әлі қалыптаспаған тоғыз мемлекет жалпы
одақтық шаруашылық жүйесінде төңіректеп бұл үрдістен тысқары қалды.
Қ.Тоқаев өзінің “Беласу” атты кітабында былай деп көрсетеді: “...мұнда мина
салынған, Алматыдан ақыл-ой даусы естілмеген, ол кез келген минөтте жарылып
кететін еді”. 1
Бастамалар мен ұсыныстар үдемелі консультациялар, Қазақстан Президенті
Нұрсұлтан Назарбаевтың 11 мемлекет басшыларымен, үкіметтер төрағаларымен,
қоғам қайраткерлерімен өткізген кездесулері және келіссөздері сол жылғы 21
желтоқсанда Алматы қаласында ТМД құру туралы келіссөзге жасалған хаттамаға
қол қоюға жеткізді. Экономикалық әлеуеті әртүрлі, мүдделері қайшы келетін,
ішінара шикізат өткізу рыноктары үшін өзара бәсекелесетін елдердің
Достастыққа бірігуіне қарамастан, құрамы бойынша неғұрлым тар ықпалдастық
құрылымдар құру қызметінің тиімділігі жоғары болмаса да ТМД сол кезеңде
өзінің қалыптасуымен ғана Еуразия аумағында ұлттық алауыздық негізінде
мүмкін болатын азамат соғысының алдын алды деуге болады. Шетелдік
зерттеушілер және отандық талдаушылар да Н.Назарбаевтың бұрынғы кеңестік
республикаларды ықпалдастыру жөніндегі бітімгерлік жұмысы айрықша маңызды
болғанын кейіннен түсінді.
Реформалаудың екінші кезеңі Қазақстан егемендігі жариялануы және
шамамен өзінің ұлттық валютасын енгізуге дейінгі кезеңді (1991-1993 ж.)
қамтиды. Бұл кездегі реформаларды сапалы деп атауға болмайды. Бұлар,
әсіресе, бюджет және кредит-ақша саласындағы шалағайлықпен, жартыкеш
шаралармен сипатталады. Өйткені бұл кезеңде рубль аймағында болған
Қазақстан Ресейдің әлеуметтік-экономикалық және саяси шешімдеріне толық
тәуелді еді. Көптеген мәселелерді шегіну және уағдаластық әдісімен шешуге
тура келді. Бұл жерде рубль аймағында Қазақстанның мүше болуын
дәйектілікпен және табандылықпен жақтаған нағыз ықпалдастырушы-біріктіруші
ретінде Н.Ә.Назарбаевтың рөлін айрықша атап өткен жөн. Алайда, 1993 жылғы
шілдеде Ресейдің Орталық банкі жаңа 50 рубльдік белгілерді Қазақстанға
бермей, өздерінде енгізді. Сөйтіп Ресей үкіметі біздің елімізді бұл
аймақтан шын мәнісінде “шығарып жіберді”. Қазақстан 1991 жылы бұрынғы Кеңес
Одағының құрамында қалған соңғы республика еді. 1993 жылы рубль аймағынан
шыққаннан кейін де ол бұрынғы кеңес рубльдері ұсталынатын бұрынғы кеңестік
кеңістіктегі жалғыз ел болды. Сондықтан елге өздерінің ұлттық валюталарын
енгізіп үлгерген бұрынғы барлық одақтас республикалардан кеңестік
ақшалардың қыруар легі жауып кетті. Рабайсыз инфляция туындады, елден тауар
легін әкету басталды, экономикалық ырду-дырду жағдайы белең алды.
Осы кезеңде Президент Н.Ә.Назарбаевтың байсалдылығы мен батылдығы анық
білінді. Ол жарты жылға толмайтын уақыт ішінде жаңа ұлттық валюта –
теңгенің басылуы мен айналысқа енгізілуін, сөйтіп экономиканы басқаруды
қалпына келтіруді, апаттан құтылуды, елдің экономикалық егемендігін
сақтауды ұйымдастыра білді. Шын мәнісінде, бұл ішкі өсу көздеріне және өз
қаражаты болмауынан шетелдік инвестициялар тартуға бағдарланған саясатқа
негізделген Н.Ә.Назарбаевтың стратегиясынан (Қазақстанның “Егемен мемлекет
ретінде қалыптасуы мен даму стратегиясы”) бас тарту болар еді.
Мұндай кезеңді әлемдік экономикалық практика трансакционалдық немесе
ымыраға келушілік ретінде белгілейді. Оның ерекшеліктері – бағаларды,
сыртқы сауданы ырықтандыру болады. Инфляциялық үрдістердің күшеюі өнімдер
айырбасын, яғни баспабас айырбасты қайта туғызуға әкелді. Отын-энергетика
және минералдық шикізат ресурстарына бағаларды еркін қалыптастыру тетігінің
болмауы олардың экспортын және валюта түсімін қайтармауын туғызды.
Инвестициялық саясатта, әлеуметтік салада, басталған жекешелендіру
үрдістерінде мемлекеттік реттеу рөлінің төмендеуі, кредиттер алу айырбасына
халықаралық қаржы ұйымдарының ұсынылымдарына сүйену қажеттілігі 1994 жылға
дейін созылды. “Шағын” деп анықтама алған сауда, қоғамдық тамақтану,
тұрмыстық қамту, өзге де қызмет көрсету саласы нысандарын жекешелендіру
басталды. Осы уақыт ішінде 15000-ға жуық кәсіпорындар жекешелендірілді.
Келесі кезеңде (ІІІ) – “аялдамалармен бірге қозғалыс” ретінде
сипатталатын транзитивті кезеңде (1994-1998 жылдар) дербес
макроэкономикалық саясатты қалыптастыру басталды. Өкінішке қарай, ол
дәйексіз және кешенділіксіз жүзеге асырылды. Мысалы, берешектерді өтеу үшін
кәсіпорындарға эмиссиялық директивті кредиттерді беру мен төлемдер жасамау
проблемасын шешу әрекеті инфляциялық үрдістерді асқындырып жіберді.
Дәрменсіз кәсіпорындарды сауықтыру және банкрот ету рәсімдері әр жерде
және әр кезде ойдағыдай болған жоқ. Көп ретте оларды кейіннен сату “ашық
емес” тендерлерде едәуір төмендетілген бағалар бойынша жүргізілді.
Инвестициялық қаражаттың алғашқы ағысы энергетика, көлік және
байланыс, ауыл шаруашылығы өнімдерін ұқсату секілді өмір сүруді қамтамасыз
ететін нысандар құрылысына бағытталды. Алайда, бұлар негізінен қолдаушы
құрылыс болатын. Неге десеңіз, қаржыландырудың жетіспеушілігі мен ғылыми-
техникалық қамтамасыз етудің, яғни, жаңаша әзірлемелердің болмауы
инвестицияларды: техника мен технологияларды енгізуге мүмкіндік бермеді.
Ғылым, білім саласының, әлеуметтік-мәдени нысандарының жағдайы мүшкіл еді.
Осы кезеңдегі Үкімет балабақшаларын, селолық клубтарды, кітапханаларды,
аудандық ауруханаларды сақтап, уақытша басқаруға берудің немесе жұмысын
уақытша тоқтата ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz