Рынок механизмiнiң негiзгi элементi ретiндегi сұраныс

КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

I РЫНОК МЕХАНИЗМIНIҢ НЕГIЗГI ЭЛЕМЕНТI РЕТIНДЕГI СҰРАНЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5

1.1 Рынок механизмiнiң негiзгi элементтерiмен сұраныстың өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Сұраныс заңы және факторлар әсерiнен сұраныстың өзгерiсi ... ... ...8

II СҰРАНЫСТЫҢ ИКЕМДIЛIГI ЖӘНЕ РЫНОКТЫҚ ТЕПЕ.ТЕҢДIГI ... ... ..13

2.1 Сұраныстың икемдiлiгi және негiзгi түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 Рынок механизмiнiң тепе.теңдiгiндегi сұраныстың орны ... ... ... ... ...20

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

Рынок механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi “сұраныс” пен “ұсыныс” болса, ал сол сұранысты тудыратын басты фактор тұтынушылар iс-әрекетi болып табылады. Рыноктық экономиканың ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi сұранысты қанағаттандыру болып табылады.
Кез келген тұтынушы нарықта ұнатымдылығымен артық көруiне сүйену және өзiнiң табысы мен бағаға сүйенуi арқылы анық айқын тұтыну жоспарын жасайды. Осы жоспарды iске асырса ол тұтынушы өзiнiң қажетiн ең жоғарғы деңгейде қанағаттандырады деп есептелiнедi.
Бiрақ шын мәнiнде тұтынушылардың табысына байлаынсты олардың бюджеттiк шектеу қисығы орын алып, тұтынушылардың таңдау деңгейi әр түрлi болып және ол ылғи да өзгерiп отырады. Яғни нарықта көптеген тұтынушылардың таңдауы әр түрлi болып келедi. Сонымен, сұраныс – бұл тұтынушының немесе сатып алушының бiр тауарды сатып алу ойымен жасайтын жоспарын және олардың сатып ала алатын тауар бағасы мен оның көлемi арасындағы тәуелдiлiк.
Қазақстан Республикасы бүгiнгi таңда әлемдегi орны рыноктық қатынастағы дамушы мемлекет ретiнде көрiнуi болып табылады. Рыноктық қатынастардың дамуы ұлттық экономикамыздың елiмiз өз егемендiгiн алғаннан бастап осы уақытқа дейiн даму үстiнде және ол дами бермек. Рыноктық қатынастардың тиiмдi қызмет етуi барлық қоғамдағы шаруашылық қызметтердiң тиiмдi қызмет етуiн қамтамасыз етiп отырады және оны ұйымдастырушы құрал болып табылады.
Рыноктық механизмдi жалпы түрде экономиканың мәселелерiн шешу мақсатында өндiрушiлер мен тұтынушылардың рынок арқылы тәуелсiз түрде өзара әрекет ететiн шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға болады. Рынок механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал сол сұранысты тудыратын тұтынушылар iс-әрекетi. Нарықта сұраныс пен ұсыныс өндiрiлген өнiм көлемi мен олардың бағасын анықтайды, сондай-ақ нарықтың өзiн-өзi реттеп отыратын нарық тепе-теңдiгiн және соған сәйкес тепе-теңдiк бағаны қалыптастырады. Өндiрушi мен тұтынушы арасындағы бәсеке және мәмiлелер бағаға әсер етiп, рыноктық бағаны қалыптастырады. Ал бағаға сүйене отырып, тұтынушылар көптеген экономикалық шешiмдер қабылдайды. Мiне бұл жағдай тұтнушылар мiнез-құлығын және нарықта сұранысты қалыптастырады.
Нарықтық экономиканың ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi сұранысты қанағаттандыру болып табылады.
Нарықта әрбiр тұлға тұтынушы болып табылады және олар өзiнiң табысына және ұнатымдылығына байланысты максималды түрде өзiн қанағаттандыратын нұсқаны iздейдi. Егер ол осы максималды шартты орындаса, онда ол өз сұранысын толық қанағаттандырды деп атаймыз.

1. Пиндайк Р., Рубинфельд Д. Микроэкономика. – М.: Экономика, Дело, 1992.
2. Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение. В 2-х т. Т. II. – М: Финансы и статистика, 1992. – 384 с.
3. Гальперин В.М., Игнатев С.М., Моргунов В.И. Микроэкономика. Т.2. – СПб. – 1998 г.
4. Экономическая теория. / А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург – 2001г.
5. Әубәкiров Я. Ә. Байжұманов Б.Б. / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Алматы. Қазақ университетi.
6. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. – 446 б.
7. Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003. – 219 б.
8. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420 бет.
9. Есипова В.Е. Цены и ценообразование. Учебник для вузов. – СПб:. “Питер”, 1999. – 464с.
10. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784с.
11. Статистическии ежегодник. Алматы. – 2004г.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

I РЫНОК МЕХАНИЗМIНIҢ НЕГIЗГI ЭЛЕМЕНТI РЕТIНДЕГI СҰРАНЫСТЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5

1. Рынок механизмiнiң негiзгi элементтерiмен сұраныстың өзара
байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Сұраныс заңы және факторлар әсерiнен сұраныстың өзгерiсi
... ... ...8

II СҰРАНЫСТЫҢ ИКЕМДIЛIГI ЖӘНЕ РЫНОКТЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДIГI ... ... ..13

2.1 Сұраныстың икемдiлiгi және негiзгi түрлерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2 Рынок механизмiнiң тепе-теңдiгiндегi сұраныстың орны
... ... ... ... ...20

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .24

ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..26

КIРIСПЕ

Рынок механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi “сұраныс” пен “ұсыныс” болса,
ал сол сұранысты тудыратын басты фактор тұтынушылар iс-әрекетi болып
табылады. Рыноктық экономиканың ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi
орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi сұранысты қанағаттандыру болып
табылады.
Кез келген тұтынушы нарықта ұнатымдылығымен артық көруiне сүйену және
өзiнiң табысы мен бағаға сүйенуi арқылы анық айқын тұтыну жоспарын жасайды.
Осы жоспарды iске асырса ол тұтынушы өзiнiң қажетiн ең жоғарғы деңгейде
қанағаттандырады деп есептелiнедi.
Бiрақ шын мәнiнде тұтынушылардың табысына байлаынсты олардың бюджеттiк
шектеу қисығы орын алып, тұтынушылардың таңдау деңгейi әр түрлi болып және
ол ылғи да өзгерiп отырады. Яғни нарықта көптеген тұтынушылардың таңдауы әр
түрлi болып келедi. Сонымен, сұраныс – бұл тұтынушының немесе сатып
алушының бiр тауарды сатып алу ойымен жасайтын жоспарын және олардың сатып
ала алатын тауар бағасы мен оның көлемi арасындағы тәуелдiлiк.
Қазақстан Республикасы бүгiнгi таңда әлемдегi орны рыноктық
қатынастағы дамушы мемлекет ретiнде көрiнуi болып табылады. Рыноктық
қатынастардың дамуы ұлттық экономикамыздың елiмiз өз егемендiгiн алғаннан
бастап осы уақытқа дейiн даму үстiнде және ол дами бермек. Рыноктық
қатынастардың тиiмдi қызмет етуi барлық қоғамдағы шаруашылық қызметтердiң
тиiмдi қызмет етуiн қамтамасыз етiп отырады және оны ұйымдастырушы құрал
болып табылады.
Рыноктық механизмдi жалпы түрде экономиканың мәселелерiн шешу
мақсатында өндiрушiлер мен тұтынушылардың рынок арқылы тәуелсiз түрде өзара
әрекет ететiн шаруашылықты ұйымдастыру формасы деп анықтауға болады. Рынок
механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал сол
сұранысты тудыратын тұтынушылар iс-әрекетi. Нарықта сұраныс пен ұсыныс
өндiрiлген өнiм көлемi мен олардың бағасын анықтайды, сондай-ақ нарықтың
өзiн-өзi реттеп отыратын нарық тепе-теңдiгiн және соған сәйкес тепе-теңдiк
бағаны қалыптастырады. Өндiрушi мен тұтынушы арасындағы бәсеке және
мәмiлелер бағаға әсер етiп, рыноктық бағаны қалыптастырады. Ал бағаға
сүйене отырып, тұтынушылар көптеген экономикалық шешiмдер қабылдайды. Мiне
бұл жағдай тұтнушылар мiнез-құлығын және нарықта сұранысты қалыптастырады.
Нарықтық экономиканың ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында
тұрады, ал ұсыныстың қызметi сұранысты қанағаттандыру болып табылады.
Нарықта әрбiр тұлға тұтынушы болып табылады және олар өзiнiң табысына
және ұнатымдылығына байланысты максималды түрде өзiн қанағаттандыратын
нұсқаны iздейдi. Егер ол осы максималды шартты орындаса, онда ол өз
сұранысын толық қанағаттандырды деп атаймыз.
Сұраныс теориясында үш түрлi икемдiлiк коэффициентi қолданылады.
Оларға: сұраныстың бағалық икемдiлiк коэффициентi, сұраныстың табыстық
икемдiлiгi және сұраныстың қиылысқан икемдiлiгi жатады. Осы сұраныс
икемдiлiктерiнiң iшiнде сұраныстың бағалық икемдiлiгiң орны ерекше. Өйткенi
рынок сұранысы бiрiншi кезекте тауардың сатылу бағасына тәуелдi болады.
Нарықты жағдайларды зерттегенде сұраныстың не себептi және қандай
мөлшерде өзгергенiн зерттеу үшiн “сұраныстың икемдiлiк коэффициентi”
қолданылады. Бұл абсалюттiк емес, салыстырмалылық коэффииент. Сондықтан,
сұраныстың икемдiлiк коэффициентi зерттелгелi отырған сұраныс функциясының
факторы бiр пайызға өзгерсе, онда сұраныстың қандай мөлшерге өзгеретiнiн
көрсетедi.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Сұраныс заңы. Сұраныс
икемдiлiгi: түрлерi, өлшемдерi” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi, осы сұраныстың икемдiлiг көрсеткiшi
арқылы тұтынушылардың өмiр сүру деңгейiн, жалпы экономиканың тұрақты дамуын
және сыртқы факторлар өзгерiсiне тәуелсiздiгiн көруге болады. Өйткенi
тұтынушылардың өмiр сүру деңгейi төмендеу болса, онда олардың сұранысы
бағаның өзгеруiне сезiмтал болады, яғни сұранысы икемдi болып келедi. Бұл
мысалы бүгiнде елiмiздiң тұтынушыларының жағдайына сәйкес келедi.
Менiң осы тақырыпты орындаудағы негiзгi мiндеттерiм келесiдей:
• Рыноктық қатынастың негiзгi элементiнiң бiрi сұранысты жан-жақты
қарастырып, оның рыноктың басқа элементтерiмен байланысын қарастыру;
• Сұраныстың рынок тепе-теңдiк механизмiндегi орнын және оның
әрекеттерiн қарастыру;
• Рыноктық механизмдегi сұраныстың және сұраныс көлемiнiң сыртқы
факторларға байланысты өзгеруi немесе жылжуын қарастыру, осы
әрекеттердiң экономика дамуы үшiн әсерiн талдау;
• Сұраныстың икемдiлiгiнiң түрлерiн және оның экономика үшiн
маңыздылығын анықтау;

I РЫНОК МЕХАНИЗМIНIҢ НЕГIЗГI ЭЛЕМЕНТI РЕТIНДЕГI СҰРАНЫСТЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ

1. Рынок механизмiнiң негiзгi элементтерiмен сұраныстың өзара
байланысы

Рынок механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал
сол сұранысты тудыратын тұтынушылар iс-әрекетi. Нарықтық экономиканың
ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi
сұранысты қанағаттандыру болып табылады.
Сұранысты екi нәрсе сипаттайды:
1) сұраныс көлемi;
2) сұраныс бағасы.
Сұраныс көлемi мен сұраныс бағасы сұранысты бейнелеп өзара қарама
қарсы ықпалдылықта болады. Сұраныс заңы бойынша баға ұлғайған сайын сұраныс
көлемi азаяды. Бiрақ, Роберт Гиффен бұл сұраныс заңына қайшы келетiн
жағдайды айқындаған. Оның айтуынша сұраныс өссе бағада өседi немесе
керiсiнше. Бұл теория Гиффен парадоксы деп аталады. Осы парадоксты Гиффен
XIX ғасырдың ортасында Ирландияда ашаршылық болған кезде картоптың бағасы
өсiп, оның оның сұранысы да өскенiң байқаған. Сонымен қатар сол кезде басқа
тауарлардың да бағасы өскен.
Кей кезде әсiпкерлер осы тәрiздi парадокстарды көбейтуге тырысады, демек
бағамен бiрге сұраныс та өсуi керек. Мұндай құбылыстың себебi Веблен ашқан
әсерге байланысты немесе баға сапа деңгейңн бейнелегенiне байланысты. Ол
бойынша осы айтылған сұраныс заңының бұзылуы тек қана белгiлi уақыт
аралығында орын алады. Уақыт өтiсi мен сұраныс заңы қайтадан күшiне енедi.

Елiмiздiң бүгiнгi таңда ұлттық экономикасының рыноктық қатынастарға
өтуi және оның жылдан-жылға дамуы рынокты және оның тиiмдi қызмет етуiн жан-
жақты талдауды қажет етедi. Рыноктық механизмнiң қызмет етуi өз кезегiнде
оның негiзгi элементтерiнiң қызмет етуiмен және олардың өзара байланысымен
көрiнiс табады. Бiзге белгiлi рыноктың келесiдей бiрнеше негiзгi
элементерiн атап өтуге болады.
Рынок экономикасы қызмет етуi, оның белгiлi элементтерiнiң болуын
талап етедi. Осы элементтердiң жиынтығы рынок жүйесiн құрайды.
Рынок қатынастардың бiрiншi элементi және өте маңызды элементi -
өндiрушiлер мен тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлiнiсi процесiнде
қалыптасады – бiреулерi тауарды өндiредi, екiншiлерi оны тұтынады. Бұл
жағдайда өндiрушiлер мен тұтынушылардың бiр-бiрiмен байланысы, әрқайсысының
әрекеттерiнiң нәтижелерiн айырбастау арқылы жүрiп отырады. Рынок
шаруашылығында бұл байланыстар тұрақты болады, мамандануға негiзделедi және
рыноктар қатынастар негiзiнде iске асып отырады.
Рынок экономикасының екiншi элементi – баға. Бағаны жек талдап
танысайық. Бұл жерде тек екi мәселенi ескертемiз. Бiрiшi, баға сұраныс пен
ұсыныс нәтижесiнде қалыптасады, яғни бұл жетiлген немесе еркiн бәсекелестiк
жағдайда орын алады. Екiншi жеке бiр фирманың немесе бiрнеше фирманың,
мемлекеттiң және сыртқы факторлар әсерiнен қалыптасады. Бұл жағдай көбiнесе
рыноктың жетiлмеген бәсекелестiк жағдайына сәйкес келедi.
Рынок экономикасының төртiншi, негiзгi элементтерiнiң бiрi – екi
құрылымнан, сұраныстан және ұсыныстан тұрады. Рынокта сұраныс тауарларға
қажеттiлiк болып көрiнедi. Сұранысты қалыптастыратын тұтынушылардың талғамы
болып табылады. Рыноктық қатынастарда сұраныс өндiрудiң ең тиiмдi әдiсiн
қолданудың және ресурстарды тиiмдi пайдаланудың стимулы болып табылады.
Ұсыныс болса өз кезегiнде өндiрушiлермен тығыз байланыста және олар
рыноктық экономика дамыған қатынастарда сұранысқа бағытталып қызмет етедi.
Жалпы сұраныс пен ұсыныс материалдық игiлiктердi өндiрушiлер мен
тұтынушылар арасындағы тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететiн, рынок
механизмiнiң өте маңызды элементтерi.
Ендi осы рынок элементтерiмен сұраныс арасындағы байланысты
қарастырайық. Оны келесi 1-шi суреттен көруге болады:

Баға
Ұсыныс (S)

P0 Е

Сұраныс (D)
Q0 Өнiм көлемi

Сурет-1 – Рыноктың тепе-теңдiгi және сұраныстың басқа элементтермен
байланысы

Суреттен көрiп отырғанымыздай рыноктық қатынаста сұраныс ең бiрiншi
сұраныс заңы бойынша бағаға және ұсынысқа байланысты болады. Яғни, рынокта
сұраныс пен ұсыныстың қисықтарының қиылысқан нүктесiнде тепе-теңдiк
рыноктық баға қалыптасады. Ал рынокты жалпы түрде қарастырсақ сұранысты
тұтынушылардың талғамы, ал ұсынысты өндiрушiлер тудырады. Бұлардың
арасындағы байланыста сұраныс пен ұсыныс арасындағы байланысқа негiзделген.
Мысалы, сұранысты тудыратын тұтынушылардың мақсаты өздерiнiң
қажеттiлiктерiн бюджеттiк мүмкiншiлiгiне байланысты ең жоғары деңгейде
максималдау болып табылады. Ал ұсынысты қалыптастырушы өндiрушiлер
өздерiнiң шығындарын минималдай отырып, пайдаларын максималдауға ұмтылады.
Сондай-ақ рынокта көптеген фирмалар рыноктағы сұраныстың басым көпшiлiгiне
ие болу үшiн бәсекеге түсiп отырады.
Рынок механизмiнiң бесiншi элементi – “бәсеке”. Бұл пайданың жоғары
болуын және осының негiзiнде өндiрiс масштабын кеңейтудi қамтамасыз етедi.
Бәсеке рынок субъектiлерiнiң өзара әрекетiнiң және пропорцияларды реттеу
механизмiнiң формасы болып табылады. Экономиканың белгiлi өкiлi А.Смит
бәсекенi рыноктың “көрiнбейтiн қолы” деген. Оның мәнi адамдар өз
мүдделерiне сәйкес, өздерiнiң қара басының қамын ойластырып әрекет етедi.
Осы әрекеттердiң жалпы жиынтығы қоғамның пайдасына шешiледi, олар осы
бәсекелестiкке бара отыра қоғам экономикасын жандандырады. Бәсекенiң басты
қызметi экономиканың реттеушiлерiнiң – бағаның, пайданың нормасының,
пайыздың және т.б. құралдардың мөлшерiн анықтау болып табылады.
Жалпы айтқанда рыноктық экономиканың жоспарлы экономикадан бiрден-бiр
ерекшелiгi, егер жоспарлы экономикада ең бiрiншi экономикалық сұрақ не
өндiремiн, яғни ұсыынсқа негiзделген болса, ал рыноктық экономиканың
тиiмдiлiгi рынокта кiм ненi қалайды, яғни сұраныс бiрiншi орында болып
табылады. Сондықтан елiмiздiң рыноктық қатынастатары тиiмдi даму үшiн
өндiрiс сұранысқа икемдi болуы керек. Бiр сөзбен айтқанда сұранысты
толығымен зерртеу бүгiнгi күннiң басты сұрақтарының бiрi.
Рынокта тауар бағасын бiрде-бiреуi бақылай алмайтын көп сатып алушылар
бар деп болжам жасалады. Тұтынушы рынокта белгiлi көптеген тауарлар мен
қызметтердiң iшiнен таңдау жүргiзедi.

1.2 Сұраныс заңы және факторлар әсерiнен сұраныстың өзгерiсi

Сұраныс деп тұтынушылардың белгiлi бiр өнiмдi таңдау және сатып алу
қабiлетiн айтады. Экономика деген ғылым шектеулi ресурстарды таңдау және
оларды пайдалану тәсiлдерiмен шұғылданады. Осы мәселенi шешкенде әрбiр
рынок субъектiсi, яғни өндiрушi мен тұтынушы максималды пайдалылыққа
жетуге тырысады. Ол кез келген рынок субъектiсi оңтайлы мiнез-құлығымен
әрекет жасауы керек. Яғни ол мынадай түрде белгiленедi:
Q = QD (p)
Мұндағы, р – тауар бағасы;
Q – сұраныс шамасы;
QD (p) – сұраныс функциясы.
Кез келген сұранысты қалыптастырушы тұтынушы ұнатымдылығы мен артық
көруiне сүйену және өзiнiң табысы мен бағаға сүйенуi арқылы тұтыну жоспарын
жасады делiк. Осы жоспарды iске асырса ол тұтынушы өзiнiң қажетiн ең
жоғарғы деңгейде қанағаттандыратын едi. Тұтынушылық мiнез-құлығы мен
сұраныс теориясы осы параметрлердiң белгiленгенiң басшылыққа алып талдау
жасайды.
Сұраныс заңы - тауар бағасы неғұрлым жоғары болса, сұраныс шамасы
соғұрлым төмен болатынын айтады, яғни Q = QD (p) тәуелдiлiгi керi болып
келедi. Бұл сұраныс функциясының кестесiнде керi ылдиы бар деген сөз. Ол
(D) сұраныс қисығы деп аталады. Оны келесi 2-шi суреттен көре аламыз.

Баға

Р2

Р1 Сұраныс (D)

Q2 Q1 Өнiм көлемi

Сурет-2 – Сұраныс қисығы ылдиы

Суреттен көрiп отырғанымыздай, сұраныс функциясының керi тәуелдiлiгi,
егер баға Р1 ден Р2-ге дейiн өссе, сұраныс шамасы Q1-ден Q2-ге дейiн
төмендейтiн түрiн бiлдiредi.
Бұған келесi түрде түсiнiктеме беруге болады. Бiрiншiден адамдар
қымбаттаған тауарды басқа тауарға ауыстыра бастайды, екiншiден бағаның
көтерiлуiне байланысты өздерiн кедей сезiнiп олар осы тауарды тұтынуын
қысқарта бастайды.
Тауардың пайдалылығы барма немесе жоқпа, белгiлi бiр адам үшiн егер
пайдалылығы болған жағдайда ол пайдалылықтың деңгейi қандай, демек ол
игiлiк қандай деңгейде қажетiн тұтынушының қажетiн орындайды. Осыны әрбiр
тұтынушы өзiнше субъективтi анықтайды. Осыған сәйкес рынокта рыноктық баға
деңгейiн белгiлейдi.
Өндiрушi мен тұтынушы арасындағы бәсеке және мәмiлелер бағаға әсер
етiп, рыноктық бағаны қалыптастырады. Ал бағаға сүйене отырып, тұтынушылар
көптеген экономикалық шешiмдер қабылдайды. Мiне бұл жағдай тұтнушылар мiнез-
құлығын және нарықта сұранысты қалыптастырады.
Пайдалылық пен бағының ара қатынасы келесiдей анықталады:
1) Егер игiлiк құнды болмаса, оның бағасы жоқ немесе төмен болып
табылады;
2) Неғұрлым игiлiктiң құны жоғары болса, соғырлым оның бағасы жоғары
болады және ол тұтынушы үшiн максималды қанағаттандыруға тең.
Алайда пайда деңгейiне тек қана пайдалылық емес, одан басқа өндiрiс
шығындары да әсер етедi. Өндiрiс шығыны анығында бағаның ең төменгi
деңгейiн белгiлейдi. Сондықтан әйгiлi экономистер Маршалл мен Маркс осы
екеуiнiң арасындағы байланысты айтып кеткен. Сонымен, игiлiктiң пайдалылығы
бағаны анықтайды, ал баға тұтынушының мiнез-құлығын анықтайды. Былайша
айтсақ пайдалылық сұранысты қалыптастырады.
Сұраныс теориясында пайдалылыққа қай тұтынушылар өздерiнiң қажетiн
максималды қанағаттандару үшiн игiлiктердi таңдайды. Өйткенi тұтынушы неше
түрлi қажеттiлiктер қанағаттандыруы мүмкiн. Осы таңдау екi тәсiлмен
атқарылады:
1) Әрбiр игiлiктiң пайдалылық деңгейiн сан арқылы бағалау негiзiнде
бiрiмен-бiрiн салыстырып, олардың құндылығын бағалау. Бұны
экономикада “кординалистiк” теория деп те атайды;
2) Екiншi “ординалистiк” теория пайдалылық сандық мөлшерде анықталмайды
деп, ұнатымдығы игiлiктер жиынтығы бiр-бiрiмен салыстырылуы керк
дедi.
Тұтынушылар бiрiгiп сұранысты қалыптастырса, онда сұраныс тауардың
бағасы мен көлемiнiң арасындағы тiкелей байланысты көрсетедi. Сонымен,
сұраныс – бұл тұтынушының, сатып алушының бiр тауарды сатып алу ойымен
жасайтын жоспарын және олардың сатып ала алатын тауар бағасы мен оның
көлемi арасындағы тәуелдiлiк.
Сұранысты қалыптастыратын тұтынушылардың талғамы келесiдей анықталған
гиотезалардан тұрады. Мысалы:
• Әр уақытта да тұтынушы өнiмнiң алғашқы бiрлiгiнен көп қанағат алады.
Мысалы, сiздiң бiрiншi iскен стакан суыңыз сiзге өте әсер етедi, ал
екiншiсi ондай дәмдi болмайды, үшiншiсi екiншiден де аз қанағат
әкеледi. Бұл жағдайда тауардың шектi пайдалығының азаю принципi
тұтынуға әсер етедi. Сондықта нтұтынушы тауардың әрбiр келесi бiрлiгiн
тек қана баға төмендеген жағдайда ғана алады;
• Күнделiктi өмiрде адамдар тауарды төмен бағамен және көп мөлшерде
алғысы келедi. Бiрақ, тауарларды сатып алу кезiнде тұтынушыға ең басты
кедергi болатын көрсеткiш – баға. Жоғары деңгейдегi баға сатып алушыға
үлкен кедергi болады да, ол өнiмдi көп алғысы келмейдi, ал төмен
деңгейдегi баға оның сатып алу қабiлетiн күшейтедi.
• Тұтынушылардың iс-әрекетiн табыс әсерi және ауыстыру әсерi арқылы
түсiндiруге болады.
Сұраныс және сұраныс көлемiне рыноктық экономикада бағалы және бағалы
емес факторлар әсер етедi. Мұндағы бағалы факторлардың әсер етуi сұраныстың
көлемiн 2-шi суреттегiдей сұраныс қисығы бойымен жылжытады, яғни сұраныс
заңына сәйкес. Ал бағалы емес факторлар (салықтар, несиелер, бiрiн-бiрi
ауыстырушы және толықтырушы тауарларға бағаның немесе сұраныстың өзгеруi,
тұтынушылардың табысының өзгерiсi және т.б.) сұраныс көлемiнiң немесе
сұраныс қисығының дерлiк оңға немесе солға жылжуымен көрiнiс табады.
Ендi сұраныстың өзгеруiне әсер ететiн бағалы емес факторлардың
тұтынушы сұранысына әсерiн зерттеп көрейiк. Бiрiншi, ауыстыру әсерiн
қарастырайық. 3-шi суретте екi тауарға деген сұраныс қисығы көрсетiлген.
Мысалы, шайдың қорабының бағасы 150 теңге болып, белгiлi бiр уақыттан кейiн
200 теңгеге дейiн жоғарылады делiк. Соның нәтижесiнде шайға деге нсұраныс
бiр айдың iшiнде 30 қораптан 20 қорапқа дейiн кемидi.

P P

250 250
200 B 200
150 A 150 A1 B1
100 100
50 D 50 D2
D1
10 20 30 40 50 Q 0 10 20 Q
(а) Шайдың мөлшерi, қорап (ә) Кофенiң
мөлшерi, қорап

Сурет-3 – Шайдың бағасының өсуi кофеге деген сұранысқа тигiзетiн ықпалы

3-шi (а) суреттен көрiп отырғанымыз, басқа факторлар тұрақты
болғанда, шайдың қорабының 150-ден 200 теңгеге өсуi шайға деген сұраныс
көлемi А нүктесiненВ нүктесiне дейiн кемидi. Кофенiң бағасы өзгемейдi деп
алғанда тұтынушылар шайдың орнын кофемен қанағаттандырады, оны (ә) суреттен
көруге болады.
3-шi (а) суреттегi сұраныс қисығының бойымен жылжуды экономикада
сұраныс көлемiнiң өзгеруi деп , ал (ә) суреттегi сұраныс қисығының
түгелiмен жылжуын – сұраныстың өзгеруi деп атайды. Бұл мысалда тұтынушылар
шайдың бағасы қымбаттағанда олар кофенi көбiрек тұтынады, себебi бұл екi
тауар бiр-бiрiн ауыстыра алады. Мұны кейде ауыстыру әсерi деп те атайды
және оларды субститут тауарлар дейдi. Мысалы, сары май мен маргарин, сиыр
етi мен қой етi.
Ал ендi бiрiн-бiрi толықтыратын тауарларды қарастырайық. Мысалы,
автомобиль мен бензин бiрiн-бiрi толықтыратын тауар болып табылады.
Бензиннiң 1 литрiнiң бағасы 60 теңге болғанда тұтынушы 1 жетiде 40 литр
бензин алады дейiк, ал баға 80 теңгеге дейiн көтерiлгенде, сұраныс көлемi
30 литрге дейiн кемидi. Әдеттегiдей 4-шi (а) суретте өзгерiс сұраныс
қисығының бойымен болады.

P P

100
80 B 400
60 A 300 В1 А1
40 200
20 D 100
D1
D2
20 30 40 80 100 Q 0 50 100 Q
(а) Бензин мөлшерi, литр (ә)
Автомобиль саны, дана

Сурет-3 –Бензин бағасының өсуi автомобильге деген сұранысқа әсерi

4-шi суреттен көретiнiмiз, басқа факторлар тұрақты деп есептегенде
бензин бағасының өсуi автомобильге деген сұранысты азайтады, яғни сұраныс
қисығы солға жылжиды. Сондықтан, бұл екi тауар бiрiн-бiрi толықтыратын
немесе комплементарлы тауарлар деп аталады. Мысалы мұндай тауарларға:
теннис ракеткасы мен добы, шай мен қант жатады.
Сонымен қатар, тауарға деген сұраныс көлемiне тұтынушылардың табысы
үлкен әсер етедi. Бұл көрсеткiшке байланысты тауарларды келесiдей екi түрге
бөледi:
1) кәдiмгi тауарлар (күнделiктi тұтынатын, сапасы жаман емес);
2) сапасы төмен тауарлар.
Егер тұтынушылардың табысы жо,ғарылаған кезде зерттелiп отырған
тауарға деген сұраныс көбейетiн болса, онда бұл тауарларды кәдiмгi тауарлар
деп атайды. Мысалы, тұтынушылардың табысы өскен сайын олардың ет өнiмдерiне
деген сұранысы өседi.
5-шi суреттен көрiп отырғанымыздай, табыс өзгергенде ет өнiмдерiне
сұраныс D1–ден D2-ге дейiн оңға қарай жылжиды. Табысы аз кезiнде тұтынушы
20 кг. ет алатын болса, ал табысы жоғарылағанда В нүктесiне сәйкес 40 кг.
ет алады. Мыслда ет өнiмiнiң бағасы тұрақты 150 теңге төңiрегiнде қалады.

Р

250
200
150 A B
100
50 D2
D1
20 40 Q
Ет өнiмi мөлшерi, кг

Сурет-5 – Тұтынушы табысының өсуi ет өнiмдерiне деген сұранысқа әсерi

II СҰРАНЫСТЫҢ ИКЕМДIЛIГI ЖӘНЕ РЫНОКТЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДIГI

2.1 Сұраныстың икемдiлiгi және негiзгi түрлерi

Рыноктық механизмнiң қызмет етуiнде сұраныс баға және табыс өзгеруiне
байланысты оның икемдiлiк коэффицентi анықталады. Яғни, баға мен табыстың
өзгеруiне байланысты сұраныс шамасы қаншалықты соның өзгеруiне тәуелдiлiгiн
көрсетедi.
Рынокты жағдайларды зерттегенде сұраныстың не себептi және қандай
мөлшерде өзгергенiн зерттеу үшiн сұраныстың икемдiлiк коэффициентi
қолданылады. Бұл абсалюттiк емес, салыстырмалылық коэффииент. Сондықтан,
сұраныстың икемдiлiк коэффициентi зерттелгелi отырған сұраныс функциясының
факторы бiр пайызға өзгерсе, онда сұраныстың қандай мөлшерге өзгеретiнiн
көрсетедi.
Сұраныс теориясында үш түрлi икемдiлiк коэффициентi қолданылады.
Оларға: сұраныстың бағалық икемдiлiк коэффициентi, сұраныстың табыстық
икемдiлiгi және сұраныстың қиылысқан икемдiлiгi жатады. Осы сұраныс
икемдiлiктерiнiң iшiнде сұраныстың бағалық икемдiлiгiң орны ерекше. Өйткенi
рынок сұранысы бiрiншi кезекте тауардың сатылу бағасына тәуелдi болады.
Сұраныстың бағалық икемдiлiгiнде икемдiлiк коэффициентi ұғымы
қолданылады. Бұл икемдiлiк коэффициентi тәуелсiз айнымалының 1 пайызға
өзгеруiнен байланысты тәуелдi айнымалының қанша пайыз өзгергендiгiн
көрсетедi. Бұл ұғымды экономикада ең бiрiншi зерттеген ғалым А.Маршалл
(1881 – 1882 ж.ж.) болды.
Бұл көрсеткiш арқылы тұтынушылардың өмiр сүру деңгейiн көруге болады.
Өйткенi тұтынушылардың өмiр сүру деңгейi төмендеу болса, онда олардың
сұранысы бағаның өзгеруiне сезiмтал болады, яғни сұранысы икемдi болып
келедi.
Сондай-ақ сұраныстың бағалық икемдiлiгi тауарларға салық салу
кезiнде, кәсiпорынның маркетингтiк саясатын iске асыру кезiнде, сыртқы
нарықта экспорт және импорт оперцияларында және валюталық курс
операцияларында жиi орын алады.
Сұраныстың бағалық икемдiлiгiн анықтаған кезде тауарға деген сұраныс
төмендегiдей бес түрге бөлiнедi:
1) Икемдi сұраныс;
2) Икемсiз сұраныс;
3) Икемдiлiгi бiрге тен сұраныс;
4) Өте икемдi сұраныс;
5) Өте икемсiз сұраныс.
Егер сұраныс көлемiнiң өсу процентi бағаның өсу пайызынан көп болса
және тауардың бағасы төмендегенде жалпы түсiм көбейетiн болса, онда сұраныс
икемдi болады. Оны келесi 6-шi суреттен көре аламыз.
6-шы суретте сұраныс көлемi бағаның өзгеруiне сезiмталдықпен жауап
берiп тұр. Бағаның 50 теңгеден 30 теңгеге дейiн төмендеуi сұраныс көлемiн
30 данадан 60 данаға дейiн көьейтiп тұр.

Баға

50

30
Сұраныс

30 60 Көлем

Сурет-6 – Сұраныстың икемдi қисығы

Сұраныс көлемiнiң пайыздық өзгеруi бағаның пайыздық өзгеруiнен көп
болғандықтан, бағаның төмендеуi тауарларды сатудан түскен түсiмдi көбейтiп
отыр. Түсiм дегенiмiз – тауардың бағасы мен сатылған тауар мөлшерiнiң
көбейтiндiсi. Ол келесi формула арқылы анықталады:

TR = P * Q

Мұндағы, TR – түсiм;
P – тауардың бағасы;
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.