Сайлау жүйесінің ұғымы туралы

Жоспар
Кіріспе

Сайлау жүйесі
Сайлау құқығы
Аумақтық сайлау комиссиясы
Округтік сайлау комиссиялары
Учаскелік сайлау комиссиялары

Дүние жүзі мемлекеттерінде сайлау жүйесінің – тепе-тең және мажорлық екі жүйесі бар. Тепе-тең сайлау жүйесі алған дауыстар мен жеңіп алынған мандаттар арасындағы тепе-теңдік принципіне құрылады. Тепе-тең жүйенің жұмыс істеуі үшін бірқатар ерекше шарттардың болуы кажет. Бірінші – үлкен аумақтық сайлау округтерін құру қажет. Әлбетте, аумақтық сайлау округтерін тепе-тең жүйенің ерекшеліктеріне лайық өзгертуге болады. Екінші – тепе-тең жүйенің тиімді жұмыс істеуі үшін кемінде қалыптасқан екі партияның болуы қажет. Осыған орай, Қазақстанда әлі де саяси партиялар әлсіз және азаматтардың елеулі бөлігі саяси партиялардан тыс тұруына байланысты, тепе-тең сайлау жүйесі қабылданған жоқ.
Мажорлық сайлау жүйесінің: абсолюттік көпшілік және біршама көпшілік деген екі жүйесі бар. Бұл орайда мажорлық жүйеде, 1) егер оларға сайлаушылар тізіміне енгізілген бірінші тур сияқты, екінші турда да азаматтардың 50 проценттен астамы қатысса, сайлау өткен болып есептеледі; 2) егер кандидатқа берілген дауыстар саны дауыс беруге қатысқан сайлаушылар санының 50 процентінен асса, ол сайланған болып есептеледі.
Мажорлық жүйе кезінде біршама көпшілік сайлау дауыс беруге қатысқан сайлаушылар санына қарамастан өткен болып есептеледі, ал егер оған сайлаушылар тізіміне енгізілген азаматтар санының 25 проценттен астамы дауыс берген жағдайда бас¬қа кандидаттарға қарағанда көп дауыс жинаған кандидат сайланған болып есептеледі.

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Сайлау жүйесінің ұғымы
Дүние жүзі мемлекеттерінде сайлау жүйесінің – тепе-тең және мажорлық
екі жүйесі бар. Тепе-тең сайлау жүйесі алған дауыстар мен жеңіп алынған
мандаттар арасындағы тепе-теңдік принципіне құрылады. Тепе-тең жүйенің
жұмыс істеуі үшін бірқатар ерекше шарттардың болуы кажет. Бірінші – үлкен
аумақтық сайлау округтерін құру қажет. Әлбетте, аумақтық сайлау округтерін
тепе-тең жүйенің ерекшеліктеріне лайық өзгертуге болады. Екінші – тепе-тең
жүйенің тиімді жұмыс істеуі үшін кемінде қалыптасқан екі партияның болуы
қажет. Осыған орай, Қазақстанда әлі де саяси партиялар әлсіз және
азаматтардың елеулі бөлігі саяси партиялардан тыс тұруына байланысты, тепе-
тең сайлау жүйесі қабылданған жоқ.
Мажорлық сайлау жүйесінің: абсолюттік көпшілік және біршама көпшілік
деген екі жүйесі бар. Бұл орайда мажорлық жүйеде, 1) егер оларға
сайлаушылар тізіміне енгізілген бірінші тур сияқты, екінші турда да
азаматтардың 50 проценттен астамы қатысса, сайлау өткен болып есептеледі;
2) егер кандидатқа берілген дауыстар саны дауыс беруге қатысқан сайлаушылар
санының 50 процентінен асса, ол сайланған болып есептеледі.
Мажорлық жүйе кезінде біршама көпшілік сайлау дауыс беруге қатысқан
сайлаушылар санына қарамастан өткен болып есептеледі, ал егер оған
сайлаушылар тізіміне енгізілген азаматтар санының 25 проценттен астамы
дауыс берген жағдайда басқа кандидаттарға қарағанда көп дауыс жинаған
кандидат сайланған болып есептеледі.
Қазақстан Республикасында абсолюттік көпшіліктің мажорлық сайлау жүйесі
қабылданған. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі деп Қазақстан
Республикасы Конституииясының және Президенттің Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы конституциялық заң күші бар Жарлығында
көзделгендей Қазақстан Республикасының Президентін, Қазақстан Республикасы
Парламентінің Мәжілісі мен Сенатының депутаттарын, Мәслихат депутаттарын
Қазақстан Республикасының азаматтары тікелей де, сондай-ақ жанама да
сайлайтын сайлау тәртібі түсініледі.
Президентті, Парламент депутаттарын және жергілікті өкілді органдарды
сайлаудың аталған тәртібі конституциялық-құқықтық нормалармен белгіленеді,
олар өз жиынтығында Қазақстан Республикасының сайлау жүйесін құрайды.
Сайлау жүйесін құрайтын конституциялық-құқықтық нормалар Қазақстан
Республикасы конституциялық құқығының бір бөлігі болып табылады. Олар
Қазақстан Республикасының Президентін, Мәжіліс депутаттары мен Сенат
депутаттарының бір бөлігін, жергілікті өкілді органдар депутаттарын
сайлауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейді. Аталған қырдағы сайлау
құқығы ұғымы конституциялық құқықтың аса маңызды институты ретінде
пайдаланылады. Сонымен қатар сайлау құкығы ұғымы кәмелетке жеткен
Қазақстан Республикасы азаматтарының субъективтік сайлау құқығы мағынасында
қолданылады.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі мен сайлау құқығы халыктық
егемендіктің бір көрінісі болып табылады, өйткені оларды пайдалана отырып,
азаматтар мемлекеттің жоғары өкілді органдарын қалыптастырады.
Президент пен Парламент депутаттарын сайлау кезінде дауыс беруді
есептеудің мынадай жүйесі колданылады:
1) егер дауыс беруге сайлаушылардың не Парламент Сенатының депутаттарын
сайлаған кезде таңдаушылардың елу проценттен астамы қатысса, сайлау өткен
болып есептеледі;
2) дауыс берудің бірінші турында дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың
(таңдаушылардың) елу проценттен астам дауысын жинаған;
басқа кандидатпен салыстырғаңда қайтадан түскен кезде сайлаушылардың
(таңдаушылардың) елу проценттен астамы болуға тиіс дауыс беруге қатыскан
сайлаушылардың (таңдаушылардың) көп санын алған;
бір ғана кандидат дауысқа түскенде қайтадан дауыс беру кезінде дауыс
беруге қатыскан сайлаушылар (таңдаушылар) санының елу проценттен астам
дауысын жинаса ол кандидат сайланған болып есептеледі.
Мәслихат депутаттарын сайлаған кезде дауыстарды есептеудің мынадай
жүйесі қолданылады:
1) егер дауыс беруге сайлаушылардың елу проценттен астамы қатысса
сайлау өткен болып есептеледі;
2) егер оның кандидатурасына дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың елу
проценттен астамы қатысса, ал қайтадан дауыс берген кезде – басқа
кандидатпен салыстырғанда сайлаушылардың елу проценттен астамы болуға
тиісті сайлаушылардың көп санын жинаған кандидат сайланған болып
есептеледі;
3) егер сайлауға бір кандидат дауысқа түссе, егер оның кандидатурасына
дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың кемінде елу проценті қатысса, ол
сайланған болып есептеледі. Қазақстан Республикасы сайлау құқығының көздері
нормативтік құқықтық актілер болып табылады, оларда Қазақстан
Республикасынын сайлау органдарын қалыптастыруға бағытталған қоғамдық
қатынастарды реттейтін конституциялық-құқықтық актілер болады. Бұл
көздерге:
- 1995 жылғы Қазақстан Республикасынын Конституциясы;
- Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 28 қыркүйектегі
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы конституциялық заң күші бар
Жарлығы1.
- Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы органдары туралы Заңы;
- Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік
құқықтық актілері жатады.
Қазақстан Республикасының сайлау құқығының бастауы болып табылатын
нормативтік құқықтық актілер Президент, Парламенттің Мәжіліс пен Сенатының,
мәслихаттардың депутаттарын және жергілікті сайлау органдары мүшелерін
сайлауға әзірлік және сайлау өткізу кезінде туындайтын қатынастарды реттей
отырып, азаматтардың еркін ерікті түрде білдіруін қамтамасыз ететін
кепілдіктерді белгілейді.
Қазақстан Республикасындағы Сайлау азаматтардын мемлекетік және
жергілікті баскарудың органдарына сайлау және сайлану құқығын еркін жүзеге
асыруға негізделеді.
Сайлау құқығы принциптері Қазақстан Республикасының Конституциясымен,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 28 қыркүйектегі
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы конституциялық заң күші бар
Жарлығымен бекітілген. Ол мынадай принциптер.
Жалпыға бірдей сайлау кұкығы принципі жынысына, ұлтына, нәсіліне, дінге
көзқарасына, әлеуметтік шығу тегіне және тағы басқаларына қарамастан
Қазақстан Республикасының белгілі бір жасқа толған барлық азаматы
мемлекеттік биліктің сайлау органдарына сайлауға және сайлануға құқығын
білдіреді. Жалпыға бірдей сайлау кұқығы белсенді сайлау кұкығына және бәсең
сайлау құқығына бөлінеді.
Белсенді сайлау құқығы – ол Республиканың 18 жасқа толған азаматының
сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы.
Бәсең сайлау құқығы – ол Республика азаматтарының Конституцияда
белгіленген шектеулермен Президент, Парламент Мәжілісінің және мәслихаттың
депутаты болып сайлану құқығы. Әлбетте, бәсең сайлау құқығы белсенді сайлау
құқығынан ерекшеленеді. Бәсең сайлау құқығы кезінде азамат сайлануға
жататын субъект болып табылады. Бәсеңдіктің мәні мынада, ол сайламайды
(дауыс беру құқығынан айырылмаса да), оны сайлайды.
Мемлекет мемлекеттік органдарға сайланатын азаматтарға бірқатар
талаптар қояды. Бұл талап сайлау органдарының мемлекеттік механизмдегі
сипатына, ерекшеліктеріне, айрықша жағдайына орай қойылады. Мысалы,
Президент орнына сайлану үшін жасына, біліміне, мемлекетке қатысына және
басқаларына байланысты талаптар қойылады. Осы ерекше талаптар Президент
орнының халық пен мемлекет алдындағы айрықша зор жауапкершілігіне орай
қойылады. Парламенттің, мәслихаттардың депутаттығына ұсынылған
кандидатураларға да бірқатар талаптар койылады. Аталған конституциялық
талаптар сайлаушылардың сайлау құқығын шектеушілік болып табылмайды.
Жалпыға бірдей сайлау құқығы сайлау құқығының шектелуін белгілеу
мүмкіндігін теріске шығармайды. Қазақстан Республикасының Конституциясы
сотпен қабілетсіз деп танылған азаматтардың сайлауға және сайлануға,
республикалық референдумға қатысуға құқығы болмайтынын белгілеген.
Бұл жүйкесі (ақыл-есі) кемістігіне байланысты өзінің азаматтық құқығын
толық пайдалануға және азаматтық міндеттерін орындауға қабілетсіз
азаматтардың сайлау құқығының шектелетіндігін білдіреді. Бірақ мұндай
шектеу тек сот тәртібімен белгіленеді. Егер сот азаматты қабілетсіз деп
таныса, тек сонда ғана азаматтың сайлау құқығы шектеледі. Басқа ешбір
мемлекеттік органның қандай себептермен болсын азаматтың сайлау құқығын
шектеуіне құқығы жоқ.
Заңдық күшіне енген сот үкімімен еркінен айырылу орындарындағы
адамдардың сайлауға және сайлануға құқығы жоқ. Тиісінше, қамауда отырған
адамға ол туралы айыптау үкімі шықпаған болса, оның сайлау құқығы
шектелмейді. Президенттің Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы
Жарлығында тергеу изоляторлары мен уақытша ұстау изоляторларында сайлау
учаскелері құрылатыны және ондағы адамдардың сайлаушылар тізіміне
енгізілетіні белгіленген.
Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығындағы тепе-теңдік
принципі сайлаушылардың Президент, Республика Парламентінің Мәжілісі мен
мәслихаттары депутаттары сайлауына тепе-теңдік негізде және әр сайлаушының
бір дауысты ғана иеленіп қатысу құқығын білдіреді. Әр сайлаушы тек бір
тізімге ғана енгізіледі және осы сайлауда (Президент, Парламент депутаттары
және т.б.) бірақ рет дауыс бере алады. Сайлау бюллетені жеке басты
куәландыратын құжаттар бойынша беріледі. Кандидаттардың (Президенттікке,
депутаттыққа) да сайлауға қатысуға тең құқығы болады. Сайлауға тепе-тендік
негізде қатысу, сондай-ақ бір де бір сайлаушының басқа сайлаушыға қарағанда
ешқандай жеңілдігі болмауын қамтамасыз етеді. Мысалы, өкілдік нормаларына
сәйкес халыктың саны бойынша тепе-тең сайлау округтері құрылады. Барлық
азаматтардың сайлау құқығы заңмен бірдей денгейде қорғалады, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексі республика азаматтарының сайлау құқығын
жүзеге асыруына кедергі келтірушілікке қылмыстық жауаптылық белгіленген.
Қазақстан Республикасындағы сайлауға әзірлік пен оны өткізуді
мемлекетгік сайлау органдары ұйымдастырады. Бұл органдар бірыңғай жүйе
құрады. Мемлекеттік органдардың бірыңғай жүйесіне:
республиканың орталык сайлау комиссиясы;
аумақтық сайлау комиссиясы;
округтік сайлау комиссиясы;
учаскелік сайлау комиссиясы кіреді.
Сайлау комиссиясының өкілеттік мерзімі бес жыл.
Орталық сайлау комиссиясы (ОСК) республиканың сайлау комиссиясының
бірыңғай жүйесін басқарады және тұрақты жұмыс істейтін орган болып
табылады. ОСК Республика Президентінің ұсынысымен Парламент Мәжілісі
қызметке сайлайтын және қызметтен босататын төрағадан, төраға
орынбасарларынан, хатшыдан және комиссия мүшелерінен тұрады. ОСК
төрағасының және хатшысының жоғары заң білімі болуы тиіс. Тұрақты жұмыс
істейтін мемлекеттік орган ретінде ОСК-ның өз аппараты болады. ОСК-на кен
өкілеттіктер берілген.
ОСК-на мынадай өкілеттіктер берілген:
Республика аумағыңда сайлау туралы зандардың орындалуын бақылауды
жүзеге асырады; осы заңның бірыңғай қолданылуын камтамасыз етеді;
Президент және Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауға әзірлік пен
оның өткізілуін ұйымдастырады; Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау
жөніндегі сайлау округтерін кұрады; Президент сайлауы жөніндегі сайлау
комиссияларына басшылықты жүзеге асырады; оларлың шешімдерін кері қайтарады
және тоқтата тұрады; олардың арасында сайлауға берілген қаражатты бөледі;
аумақтық және округтік сайлау комиссияларының шешімдеріне және әрекеттеріне
жасалған өтініш пен шағымды қарайды;
Президент және депутат сайлаулары бойынша дауыс беру үшін
бюллетеньдердің, сондай-ақ Президенттікке кандидат қолдаушы сайлаушылардың
қолын жинау, сондай-ақ Сенат депутаттығына кандидатты қолдаушы
таратқыштардың қолын жинау үшін қол қойылатын парақтың нысандары мен
мәтінін, басқа да сайлау құжаттарын белгілейді;
сайлауды әзірлеу мен өткізуге байланысты мәселелер бойынша мемлекеттік
органдар мен ұйымдардын есебін тындауға, сондай-ақ қоғамдық бірлестіктер
органдарының сайлау туралы заңдарды сақтауы мәселелері жөніндегі
ақпараттарды тындауға құқылы;
Президенттікке кандидаттарды, оның сенімді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.