Реза Шах

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

РЕЗА ШАХ

31 қарашада мәжіліс отырысы аяқталған соң 12рет зеңбірек атылып, маңызды оқиға жария етілді. артынша Тәһмасебижәне Иәздан Пана мырзалар Қажар патшалығының тақ мұрагері Мұхаммед Хасан мырзаны елден шығаруға тапсырма алды. Тарихи деректерге қарағанда олар өз міндеттерін аса қаталдықпен орындаған. Тақ мұрагері әскери киімін шешіп, ақшасының жоқтығын айтып, өз үлесіне тиісті үкметтен алатынын сұрағанда оған 5000түмен ( Иран ақшасының өлшем бірлігі) ұстатылып, мұның өзі Хазіреттің Мұхаммед Хасан рақымы деп айтылған. Мұрагерді түнгі сағат 21- де машинаға отырғызып шығарып салған.

жеткізген соң, бұрынғыша әскери күштерінің қүатын Резан Шахатың саяси іс-әрекеттері . Реза шах таққа қол арттыруға кірісіп, диктаторлық жүйені қайта орнатты. Заң шығарушы, заң қорғаушы, орындаушы үкіметтармақтары хатта бола тұра, іс жүзінде олардың тізгінің түгелдей өз қолына алды. Жаңа Шах жүз мыңдық армияны құрып, құрамында 50 не 60 мыңға жуық адамы бар жандармерия күштерін армия штатының құрамына енгізді. Үлкен қалаларды армияның әскери тобы күзетке алды да, жандармерия қаладан тыс аймақтарға бақылау жүргізді. Сөйтіп қарсы топтар бас көтеру мүмкіндіктерінен толықтай айырылды. Қала полициясы да жеке адамдар мен партиялардың іс- қимылын жіті бақылап, бұқара көзқарасын біліп отыруға міндеттеме алды. Бұл жұмыс кейінірек қауіпсіздік комитетіне ( САВАК) тапсырылды.

Реза Шахтың патшалық саяси құрылымының өткен дәуірдегі дәстүлі саяси құрылымнан өзіндік ерекшеліктері болды. Бұрынғы патшалар рулық, тайпалық қарулы күштерге арқа сүйесе, жаңа Шах билік тірегін әскер қуатына сүйеп, бюракратизмнің жаңа түріне жол беріп, оны сарай арқылы қорғап отырды.

Реза Шахтың жаң құрылымның әлемнің саяси құрылымымен, оның ішінде батыспен салыстырғанда әлсіз тұстары көп болды. Жәбірлеу, күштеу бұл жүйеде көзге көбірек түсті.

Реза Шах мәртебелі отбасылардың бір тобын өзіне тартса, екінші бір тобын қуғынға ұшыратты. Олардың арасына осылайша жік салды. Қажар шахзадаларының бірінің қызына үйленіп, ақсүйектермен байланысқан соң, олардың кейбірін әкімшіліктен шеттетіп өздеріне тиесілі жер мүліктерін арзан бағаға сатуға мәжбүр етті. Олардың басым көпшілігінің еркіндігін айырып, барлық шен шекпенін алып тастады. Оның мұндай қатаң шараларының салдарынан Мұхаммед Уәлихан Тонкабони сынды (ұлы қолбасшы) азаматар салық тексерушінің өктем мінезіне төзе алмай, өзне қол салудан басқа шарасы қалмады. Кәвам-әл Сәлтәне Еуропаға қашуға мәжбүр болса, доктор Мұхаммед Мұсаддық (ұлы қайраткер) Ахмедабадқа жер аударылды.

Ренза Шахқа қарсы әрекеттер . Реза ханға қарсы әрекеттер негізінен екі жақтан: біріншісі шииттердің діни қайраткерлерінің тарапынан, екішісі рулар мен тайпалар тарапынан жасалды.

Шиит діни қайраткерлерідіни ағарту орталықтарында жүйелі түрде ұйымдасып келді. Сондықтан Реза ханнан бұрынғы мемлекеттің саяси, экономикалық, қоғамдық істерінебелсене араласты. Сол себептен Иранда патша құрылмастан шииттердің ұйымдық, діни орталықтарында саяси жұмыстар атқарылатын. Реза шах та Қажар әулиеттері сияқты шииттердің сенімдеріне ие бола алмады. Ол батыс заңдарын біртіндеп щариғат заңдарының орнына қойып, шииттік сенімдердіәлсірете түсу үшін айтарлықтай күш жұмсады. Оның бұрығымен діни ағымдар барынша қудаланды. Сот жүйесінің реттеліп, халық ағарту істерінің жүйеленуі діни күштің әлсіреуіне негіз болды.

Діни топтың ішінде Реза Шахқа қарсы ең күшті оппозицияСеид Хсан Мүддерес еді. Ол бесінші мәжілістің отырысында патшалық билікке қарсылық білдіріп, коституциялық бапты өзгертуге қатысты ұсынысты қолдамай, мәжіліс залын тастап шығып кеткен еді. Кейінгі алтыншы мәжілісте де қарсылық пікірін жалғастырды. Мәжілістің кезекті жетінші сайлауында оның атына бірде бір дауыс оқылмады. Соған орай Мүддерес : «Егер бүкіл Теһран тұрғындары маған дауыс бермеген деп сене қойсақ та, менің өзіме берген дауысым бір дауыс болып оқылуы керек еді. Ал, ол неге оқылмады?- деп сұраған еді. Реза Шах Мүддереске саясаттан аулақ жүруді ұсынды, бірақ ол қабылдамады. Ымыраға келмеген Мүддересті 1928 жылы 8 қазанда тұтқындады. Сол түні Теһраннан Хорасандағы Меһди Абад ауылына апарып, кейін Хәвафға ауыстырды. Ол он жылға созылған қуғыннан соң 1938 жылы қаза тапты.

Ру- тайпалардың қарсылық әрекетерінен күшеюіне байланысты Реза шахта Мұстафа Кемал сияқты күш қолдану саясатын ұстанды. Күрдістан және парсы аймақтарында кескілескен шайқастар жүргізді. Күрдтер берілгеннен кейін басшыларына кешірім жасайтын болып уәде бергендігіне қарамастан оларды қатаң жазалады. Алайда ру-тайпалардың наразылығын одан ары ұлғая түсті.

Реза Шах дәуірінде өлтірілген атақты күрд басшылардың бірі Ысмайыл аға шаккак тайпасынан еді.

Реза Шахтың экономикалық істері Мемлекеттік темір жол құрылысы . Ағылшындар бірінші дүние жүзілік соғыс пен Бейн-олнәһрейіндегі жеңістен соң Бағдад пен Бәсре темір жолын Теһранға дейін жеткізіп, одан әрі Каспий теңізінің оңтүстік шығыс жағалауына апармақ болды. Ахмед шах бұл ұсынысқа ашық қарсы болды. Ол темір жолды Заһеданнан Исфаһан, Теһранға, одан ары Арак, Керманшаһқа жалғастыру Иранға әлде қайда тиімді болады деп санады. Бұл жоба орындалған жағдайда Ираның шығысы мен батыссы темір жол арқылы байланысатын еді.

Реза хан премьер- министр қызметін атқарып жүргенде 1925 жылы 30 мамырда темір жол құрылысын салу шығындары мемлекеттке импорт арқылы келетін, не ішкі өнімнен алынатын әр үш кило қант, шекер, шайдан екі «риял» алынатын салықтан өтелінетін болсын деген заң жобасы мәжілісте бекітілді. Темір жол шығындары осылайша қамтамасыз етілді. 1926 жылы 23 ақпанда Ұлтық кеңес Мәжілісінің отырысында Хурмұса, Бәндәр Моһмәре, Бәндәргәз аралығында темір жол құрылысын салу туралы заң қабылданды. Милспудың айтуымен темір жол жобасын дайындауға американдық жобалаушы-инженер жұмысқа тартылды. Бәндәргәз-Теһран арасындағы темір жол линиясы анықталған соң, 1926 жылы 15 қазанда Теһранның Мұхаммедие қақпасында Реза Шах құрылыстың басталуына арналған салтанатты рәсімді ашты.

1937 жылы 19 ақпанда Реза Шах темір жол вокзалының құрылысының басталуына келіп, ірге тасын қалаған еді. Енді бірінші жолаушы поезын қарсы алу салтанатына қатысуға Теһран вокзалына келді.

Ұлттық банк. Ұлттық банк құру туралы мәшруте қозғалысы басталғанда сөз болып, бішама ақшада жиналады, бірақ аяқсыз қалған еді. Аталмыш шаруа Реза Шах заманында іске асып, алғашқы Агробанк те қүрылды. Ұлттық банк мемлекеттің негізі қазына қорына айналды. Елді құлдыраудан алып қалып, экспорт, импорт істерін реттеуде маңызды жұмыстар атқарды.

1927қазан айында Мәжіліске Ұлттық банкті құру жөніндегі үкметтің заң жобасы ұсынылып, 1928 жылы 4мамырда бекітілді. 1929 жылы 13 мамырда Реза Шах банктің ашылу рәсіміне қатысты.

Цемент зауыты . Темір жол мен басқа да ірі құрылыстарды цементпен қамтамасыз ету мақсатымен, 1932 жылы қыркүйек айында Иран өзінің тұңғыш цем ент зауытын салуға кірісті. Оған қажетті құрал- жабдықтар Дания, Швециядан әкелініп, құрылысын жүргізі немістерге тапсырылды. 1933 жылы 29 желтоқсанда Рей қаласының маңындағы Чешме Әли мекенінде құрастырылған зауыттың ашылу рәсімі жасалып, іске қосылды. Бастапқы өнімі күніне 100 тоннна болса, кейін өз қуатын үнемі арттырып отырды.

Қант зауыты. Теһранда Мохбер- ол Сәлтәне Шкода компаниясының өкілімен кездесіп Кәрәж заводын сатып алуға келісім жасады. Сол себепті Еуропаға арнайы өкіл жіберілмей-ақ бұл шаруа 1931 жылы жүзеге асты.

Көшпенділердің қоныстануы. Көшпенділер Реза Шах тарапынан ұдайы қысымға ұшырады. Реза Шах та орта шығыстағы көптеген отырықшылар тәрізді көшпенділерді жабайы, сауатсыз деп санады. Оларды қарусыздандыру, жастарын әскер қатарына шақыру, басшыларының беделін әлсірету, жылдық көшін шектеп, жаңадан салынған ауылдарға қоныстандырып, өз билігін нығайта түсу Реза Шахтың негізгі мақсаттарының біріне айналды. Олар өмір сүріп жатқан аймақтарға жандармерия қарауылдары қойылды. 1929жылы бұрқ ете түскен һәфт Ләнг тайпасының көтерілісі күшпен басылып, қарусыздандырылды. Тайпа басшыларын өздеріне қатысты жерлерін аймақтағы саудагерлерге сатуға мәжбүр етті. Осы саясат арқылы бахтияр тайпасына қарасты аймақтарды екі облысқа бөліп тастады.

Табиғаттың таулы, таза жерлерінде өмір сүрген көшпенділер экологиялық аймақтарға орналастырылғандықтан, біртіндеп әртүлі ауруларға шалдыға бастады. Кейін оннан бірі қаза тапты.

Мұнай. 1931 жылы мұнай компаниясы 1930 жылғы үкметтің үлесі 200 000 лира болғандығын хабарлады. Бірақ шын мәнінде 700 бен 800, тіпті миллионға жақын еді. Темір Таш Лондонға барып мұнай басшысымен келіссөз жүргенімен, айтарлықтай нәтижеге қол жеткізе алмады. Қайта оралған соң Иранға қатысты мұнай компаниясынфң бас директоры Кәдмән Теһранға келді. Олардың екеуара әңгімесіне Мохбер-әл Сәлтәне де қатысты.

Шах мұнай құжаттарын сұрады. Темір Таш оны алқа мүшелеріне алып барды. Реза Шах құжаттарды пешке салды да, алқа мүшелеріне мұнай келісімін жоюды талап етті. Осылаша Дарси мұнай келісімі өз күшін жойды.

Бұл оқиғадан бұрын Британия үкіметі Реза шахтан»Дарси келісімін» 30 жылға созуды сұраған еді. Ол келісім сол уақытқа дейін Ұлттық кеңес Мәжілісінде реми түрде заңдастырылып, бекітілмеген болатын. Аталмыш келісімнен Дарси мол пайда тауып келді. Иран үкіметімен мұнай компаниясы арасында үнемі тартыс жүрді. Сондықтан Реза Шахтың жаңа келісім жасау жолдары қарастырылды. Алайда иарндықтар іс тізгінінен қолдан жіберіп алды. 1933 жылы жаңа келісім жасалды. Ол келісім бір үлкен жеңістей көрсетілгенімен масқара жеңіліс болды. Дарси келісімінің күші ұнай аймағының төрттен біріне дейін қамтып келсе, жаңа келісім мұнай табылған өлкенің барлығын түгелге жуық қамтыды. Келісім мерзімі 27 жылдан 60 жылға созылды. Ираның үлесі сәтсіз келісімнің уытын қайтару үшін мұнай компаниясы 1931жылғы келісім үшін 1 млн. лира, ал жңа келісімге де 1 млн. лира төлеуге келісті.

Реза Шах дәуірінде зауыттар салу мен жаңа технология енгізу мәселесі бішама көрініс тапты. Егер Реза Шах үкметі ұзақ мерзімге созылғанда, басқа да стратегиялық ірі кәсіпорындар пайда болуы мүмкін еді. Реза Шахтың диктаторлық кезеңі таза экономикалық тұрғыдан тиімді болғаны байқалды. Жиырма жылға жуық уақыт аралығында жолдар, байланыс жүйесі, өндіріс орындары мен жаңа технологияның іске қосылуы жаңаша жүйедегі орта және жоғары білім алу сияқты т. б. үлгі дүниелер қат жая бастады. Біарақ Реза Шахтың экономикалық жетістіктері «экономикалық жағынан алға жылыжу »процесімен сай келмеді. Оның қаржысы мұнай мен тікелей емес салықтардан (өндіріссіз салық, елдің иығына артқан салық) жиналған табыстардан өелді. Сондықтан ол зауыт салынғанда одан түсетін пайданы дұрыс есептей алмады, ұлттық экономика тағдырын ойламай, жол, зауыт, медресе, банк құрылыстарының сыртқы әсемдігіне көбірек мән берді. Ондай әсем құрылыстар көз жауын алғанымен, үлкен табыстар түсіре алмайтын еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.