Капитал құрылымы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .4
1.1 Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Тиімді капитал құрылымы теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2 КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚҰНЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13 2.1 Капиталдың құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2 Капитал көздерінің құнын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
3 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫН ҚАЛЫПТЫСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.1.Капиталдың қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3.2 Капитал құрылымын оңтайландыру және шешу жолдары ... ... ... ... .21
3.3 Капиталды қалыптастыру тәсілдерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1 КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .4
1.1 Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Тиімді капитал құрылымы теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2 КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚҰНЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13 2.1 Капиталдың құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2 Капитал көздерінің құнын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
3 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫН ҚАЛЫПТЫСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.1.Капиталдың қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3.2 Капитал құрылымын оңтайландыру және шешу жолдары ... ... ... ... .21
3.3 Капиталды қалыптастыру тәсілдерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Нарықтық экономика жағдайларында қаржылық-шаруашылық қызметті қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету олардың өз мойындарына түсіп отыр. Жоспарлы экономика жағдайларында қаржылық мұқтаждықтар мен қиындықтарға душар болған жағдайда мемлекеттің және оның орталықтандырылған қаржы жүйесіне арқа сүйейтін еді. Алайда нарықтық қатынастардың орнауы мен дамуы аталған мәселені кәсіпорындардың өз иықтарына жүктеп отыр.
Меншікті және қарыз қаражаттар тарту нәтижесінде қалыптасқан капитал құрылымы оның қызметінің тиімділігін, бәсекелестік ортадағы өміршеңдігін, қызметінің түпкі мақсаты болып табылатын табыстылығын анықтап беретін бастапқы фактор болып табылады. Әрине, өз қызметі барысында меншікті капиталға арқа сүйейді. Олардың кәсіпкерлік табыстан алған табысы – бизнестің дамуының бірден-бір көзі болып табылады. Алайда, меншікті капитал экономикалық-әлеуметтік дамуы мәселелерін шешу үшін жеткіліксіз, сол себепті кәсіпорындар өз қызметі барысында шеттен қаражаттар тартуларына мәжбүр болады. Дәлірек айтсақ, қарыз қаражаттар тарту кәсіпкерлікті дамытудың басты шарты болып табылады.
Оңтайлы капитал құрылымын қалыптастырудағы ең маңызды сұрақтар – бұл қажетті қаржы ресурстарын қандай бағамен тарту керек екендігі. Нарықтық экономика жағдайларындағы басты стратегиялық мақсаты өзінің ағымды және келешектегі нарықтық құнын арттыру және оны қолдау болып табылады, ал бұл жетістікке жетудің бірден бір жолы – капиталдың құнын тиімді басқару. Капитал құны неғұрлым жоғары болса, кәсіпорын қызметінің тиімділігі де соғұрлым төмендей береді және керісінше. Сол себепті кәсіпорынның қаржы менеджерлері капитал құрылымын қалыптастыру көздерінің құнын анықтауға үлкен назар аударулары қажет. Міне, осы соңғы мәселе курстық жұмыстың зерттеу объектісі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – капитал құрылымын және оның құнын анықтаудың теориялық және әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, оңтайлы капитал құрылымын қалыптастыру жолдарын іздестіру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс өз алдына келесідей негізгі сұрақтарға жауап табуды міндет қойып отыр:
- капиталының экономикалық негіздерін қарастыру;
- капиталының құрылымын және құнын бағалау және талдау әдістемелерін игеру;
- қазіргі таңдағы қазақстандық кәсіпорындарда капиталды қалыптастыруды жетілдіру жолдарын қарастыру.
Аталған міндеттерді орындау үшін жұмыс үш тарауға бөлінген.
Меншікті және қарыз қаражаттар тарту нәтижесінде қалыптасқан капитал құрылымы оның қызметінің тиімділігін, бәсекелестік ортадағы өміршеңдігін, қызметінің түпкі мақсаты болып табылатын табыстылығын анықтап беретін бастапқы фактор болып табылады. Әрине, өз қызметі барысында меншікті капиталға арқа сүйейді. Олардың кәсіпкерлік табыстан алған табысы – бизнестің дамуының бірден-бір көзі болып табылады. Алайда, меншікті капитал экономикалық-әлеуметтік дамуы мәселелерін шешу үшін жеткіліксіз, сол себепті кәсіпорындар өз қызметі барысында шеттен қаражаттар тартуларына мәжбүр болады. Дәлірек айтсақ, қарыз қаражаттар тарту кәсіпкерлікті дамытудың басты шарты болып табылады.
Оңтайлы капитал құрылымын қалыптастырудағы ең маңызды сұрақтар – бұл қажетті қаржы ресурстарын қандай бағамен тарту керек екендігі. Нарықтық экономика жағдайларындағы басты стратегиялық мақсаты өзінің ағымды және келешектегі нарықтық құнын арттыру және оны қолдау болып табылады, ал бұл жетістікке жетудің бірден бір жолы – капиталдың құнын тиімді басқару. Капитал құны неғұрлым жоғары болса, кәсіпорын қызметінің тиімділігі де соғұрлым төмендей береді және керісінше. Сол себепті кәсіпорынның қаржы менеджерлері капитал құрылымын қалыптастыру көздерінің құнын анықтауға үлкен назар аударулары қажет. Міне, осы соңғы мәселе курстық жұмыстың зерттеу объектісі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – капитал құрылымын және оның құнын анықтаудың теориялық және әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, оңтайлы капитал құрылымын қалыптастыру жолдарын іздестіру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс өз алдына келесідей негізгі сұрақтарға жауап табуды міндет қойып отыр:
- капиталының экономикалық негіздерін қарастыру;
- капиталының құрылымын және құнын бағалау және талдау әдістемелерін игеру;
- қазіргі таңдағы қазақстандық кәсіпорындарда капиталды қалыптастыруды жетілдіру жолдарын қарастыру.
Аталған міндеттерді орындау үшін жұмыс үш тарауға бөлінген.
1. Арыстанов А., «Корпаративные облигации как инструмент долгосрочного финансирования»,Рынок ценных бумаг Казахстана, 2001, №12
2. Дүйсенбаев К.Ш., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы-2001
3. Жуйриков К.К., «Роль и значение финансового капитала и рыночной экономике», Банки Казахстана, 2004,№9
4. Ковалев В.В., «Финансовый анализ», Москва-1998
5. Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва-2002
6. Мейрамбков А.Қ., «Кәсіпорын экономикасы», Алматы-2003
7. Үмбеталиев А., «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік», Алматы 2002
8. Турганалиев Е., «Управление стоимостью капитала системе корпоративного финансового управления», Финансы Казахстана,2002,№6
9. Тургулова А.К., «Особенности формирования заемного капитала на практике казахстанских предприятий», Фиансы Казахстана,2004,№6
10. Шермет А.Д., «Теория экономического анализа», Москва-2003
11. Шим Джей.К, «Финансовый менеджмент», Москва-1997
12. Абрютина М.С., Грачев А.В. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: Оқу-қолданбалы әдіснама.- 2-ші бас.,түз.- М.: «Дело и Сервис» Баспаханасы, 2005 – 256б
13. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Оқулық.– 6-шы бас., тол. және өзг.- М.: Финансы и статистика, 2007- 416б
14. Jensen, M. (1986) Agency Costs of Free Cash Flow, Corporate Finance and Takeovers.// American Economic Review. Vol. 76, pp. 323-329
15. Stulz, R. (1988) Managerial Control of Voting Rights: Financial Policies and the Market for Corporate Control.// Journal of Financial Economics. Vol. 20, pp. 25-54
16. Myers, S., (1984) The Capital Structure Puzzle.// Journal of Finance. Vol. 39, pp. 575-592
17. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы: жағдайы және шешу жолдары // «Финансовый менеджмент» - М.: 2014. - 10 бет.
18. Капитал таңдаудың жағымды жағдайы // «Экономика» газеті - Алматы. 2014. -17 бет.
19. Судьба дискуссии двух Кембриджей о теории капитала // «Вопросы экономики» - Мәскеу:2009 ж. №8. – 9 бет.
20. Э.Э. Михель, Р.А. Әмірханов, Г.А. Жолмырзаева, Ж.С. Мұхаметжанова. Қарыз қаражаттарын тарту саясаты // «Корпоративтік қаржы» -Алматы. 2012. -44-47 бет.
21. Н.Н.Ібрішев Күрделі қаржы бюджетін оңтайландыру // «Корпоративтік қаржы» - Алматы. 2013. - 58-60 бет.
22. Э.С Мадиярова. Капитал құрылымының теориясы // «Қаржылық менеджмент» - Алматы. 2012. -64 бет.
2. Дүйсенбаев К.Ш., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы-2001
3. Жуйриков К.К., «Роль и значение финансового капитала и рыночной экономике», Банки Казахстана, 2004,№9
4. Ковалев В.В., «Финансовый анализ», Москва-1998
5. Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва-2002
6. Мейрамбков А.Қ., «Кәсіпорын экономикасы», Алматы-2003
7. Үмбеталиев А., «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік», Алматы 2002
8. Турганалиев Е., «Управление стоимостью капитала системе корпоративного финансового управления», Финансы Казахстана,2002,№6
9. Тургулова А.К., «Особенности формирования заемного капитала на практике казахстанских предприятий», Фиансы Казахстана,2004,№6
10. Шермет А.Д., «Теория экономического анализа», Москва-2003
11. Шим Джей.К, «Финансовый менеджмент», Москва-1997
12. Абрютина М.С., Грачев А.В. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: Оқу-қолданбалы әдіснама.- 2-ші бас.,түз.- М.: «Дело и Сервис» Баспаханасы, 2005 – 256б
13. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Оқулық.– 6-шы бас., тол. және өзг.- М.: Финансы и статистика, 2007- 416б
14. Jensen, M. (1986) Agency Costs of Free Cash Flow, Corporate Finance and Takeovers.// American Economic Review. Vol. 76, pp. 323-329
15. Stulz, R. (1988) Managerial Control of Voting Rights: Financial Policies and the Market for Corporate Control.// Journal of Financial Economics. Vol. 20, pp. 25-54
16. Myers, S., (1984) The Capital Structure Puzzle.// Journal of Finance. Vol. 39, pp. 575-592
17. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы: жағдайы және шешу жолдары // «Финансовый менеджмент» - М.: 2014. - 10 бет.
18. Капитал таңдаудың жағымды жағдайы // «Экономика» газеті - Алматы. 2014. -17 бет.
19. Судьба дискуссии двух Кембриджей о теории капитала // «Вопросы экономики» - Мәскеу:2009 ж. №8. – 9 бет.
20. Э.Э. Михель, Р.А. Әмірханов, Г.А. Жолмырзаева, Ж.С. Мұхаметжанова. Қарыз қаражаттарын тарту саясаты // «Корпоративтік қаржы» -Алматы. 2012. -44-47 бет.
21. Н.Н.Ібрішев Күрделі қаржы бюджетін оңтайландыру // «Корпоративтік қаржы» - Алматы. 2013. - 58-60 бет.
22. Э.С Мадиярова. Капитал құрылымының теориясы // «Қаржылық менеджмент» - Алматы. 2012. -64 бет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .4
1.1 Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Тиімді капитал құрылымы теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚҰНЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13 2.1 Капиталдың құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..13
2.2 Капитал көздерінің құнын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
3 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫН ҚАЛЫПТЫСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.1.Капиталдың қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2 Капитал құрылымын оңтайландыру және шешу жолдары ... ... ... ... .21
3.3 Капиталды қалыптастыру тәсілдерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайларында қаржылық-шаруашылық қызметті қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету олардың өз мойындарына түсіп отыр. Жоспарлы экономика жағдайларында қаржылық мұқтаждықтар мен қиындықтарға душар болған жағдайда мемлекеттің және оның орталықтандырылған қаржы жүйесіне арқа сүйейтін еді. Алайда нарықтық қатынастардың орнауы мен дамуы аталған мәселені кәсіпорындардың өз иықтарына жүктеп отыр.
Меншікті және қарыз қаражаттар тарту нәтижесінде қалыптасқан капитал құрылымы оның қызметінің тиімділігін, бәсекелестік ортадағы өміршеңдігін, қызметінің түпкі мақсаты болып табылатын табыстылығын анықтап беретін бастапқы фактор болып табылады. Әрине, өз қызметі барысында меншікті капиталға арқа сүйейді. Олардың кәсіпкерлік табыстан алған табысы - бизнестің дамуының бірден-бір көзі болып табылады. Алайда, меншікті капитал экономикалық-әлеуметтік дамуы мәселелерін шешу үшін жеткіліксіз, сол себепті кәсіпорындар өз қызметі барысында шеттен қаражаттар тартуларына мәжбүр болады. Дәлірек айтсақ, қарыз қаражаттар тарту кәсіпкерлікті дамытудың басты шарты болып табылады.
Оңтайлы капитал құрылымын қалыптастырудағы ең маңызды сұрақтар - бұл қажетті қаржы ресурстарын қандай бағамен тарту керек екендігі. Нарықтық экономика жағдайларындағы басты стратегиялық мақсаты өзінің ағымды және келешектегі нарықтық құнын арттыру және оны қолдау болып табылады, ал бұл жетістікке жетудің бірден бір жолы - капиталдың құнын тиімді басқару. Капитал құны неғұрлым жоғары болса, кәсіпорын қызметінің тиімділігі де соғұрлым төмендей береді және керісінше. Сол себепті кәсіпорынның қаржы менеджерлері капитал құрылымын қалыптастыру көздерінің құнын анықтауға үлкен назар аударулары қажет. Міне, осы соңғы мәселе курстық жұмыстың зерттеу объектісі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты - капитал құрылымын және оның құнын анықтаудың теориялық және әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, оңтайлы капитал құрылымын қалыптастыру жолдарын іздестіру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс өз алдына келесідей негізгі сұрақтарға жауап табуды міндет қойып отыр:
- капиталының экономикалық негіздерін қарастыру;
- капиталының құрылымын және құнын бағалау және талдау әдістемелерін игеру;
- қазіргі таңдағы қазақстандық кәсіпорындарда капиталды қалыптастыруды жетілдіру жолдарын қарастыру.
Аталған міндеттерді орындау үшін жұмыс үш тарауға бөлінген.
Бірінші тарауда қаржы ресурстарының түсінігі мен оларды қалыптастыру көздеріне, капиталының түсінігі мен жіктелуіне, нарықтық жағдайларды капитал құрылымы мен құнын басқарудың маңыздылығына арналады.
Екінші тарау барысында капиталдың құрылымын талдау және құнын бағалау әдістері игеріледі.
Үшінші тарауда қазақстандық кәсіпорындардағы капитал қалыптасуының бүгінгі таңдағы ерекшеліктері мен оны жетілдіру мәселелерін қарастыратын боламыз.
1. КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Капиталының түсінігі және жіктелуі
Кәсіпорынның өндірістік процесті дамытуға бағытталған қаржы ресурстары оның ақшалай нысанындағы капитал болып табылады.Қаржы ресурстары кәсіпорынның жалпы қаражаттарының жиынтығы болса,капитал-осы қаражаттардың өндіріс барысына салынған бөлігі. Осыдан келе,кәсіпорын капиталы дегеніміз-бұл кәсіпорынның өндірістік айналымына салынған жәнеосы айналымнан табыстар алыпкелетін ақша қаражаттары болып табылады.
Қаржы ресурстары мен капитал арасындағы басты айырмашылық-кәсіпорынның қалыптасқан қаржы ресурстары оның капиталынан көп немесе тең болады.Қаржы ресурстары өндіріске инвестицияланғанын және оның ешқандай қаржылық міндеттемелерінің жоқтығын білдіреді.Сәйкесінше,егер қаржы ресурстары капитал көлемінен үлкен болса,онда кәсіпорынның тартылған қаражаттары өндіріс барысында толық қолданылмай жатқандығының куәсі болады.
Капитал кәсіпорынды құрудың және дамытудың басты экономикалық базасы болып табылады,өйткені ол кәсіпорын активеріне инвестицияланған материалдық,материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды.Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің,басшыларының,жұмысшыларын ың,сондай-ақ мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді.Сол себепті де ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі болып табылады,ал оныбарынша тиімді қолдану қаржы менеджментінің ең маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Кәсіпорын капиталының құрамы оның бірнеше белгілері жіктелуімен сипатталады.
Капитал түрлері
Кәсіпорынға қатынасына қарай: Меншікті капитал
Қарыз капитал
Инвестициялау объектілеріне қарай:Негізгі капитал
Айналым капиталы
Өндірістік процеске қатысуына қарай: Ақша нысанындағы капитал
Өндірістік құрал нысанындағы капитал
Тауар нысанындағы капитал
Қолдану мақсатына қарай: Өндірістік капитал
Несиелік капитал
Спекулятивтік капитал
Кәсіпорынға қатынасы бойынша меншікті және қарыз капиталды бөліп көрсетуге болады.Меншікті капитал дегеніміз-бұл кәсіпорынның құрылу барысында қалыптасқан бастапқы капиталы мен қызмет ету барысында ішкі қаржы ресурстарының есебінен қалыптасқан және оның жеке меншігінде қалатын қаражаттары болып табылады.Меншікті капиталдың құрамына жарғылық капиталды,резервтік капиталды,түрлі қорларды,бөлінбеген табысты жатқызуға болады.
Қарыз капитал дегеніміз-бұл кәсіпорынның өндіріс барысына орналастырылған қаражаттарының сырттан тартылған түрлері болып табылады.Қарыз капиталдың құрамына өндірісті қаржыландыру үшін қайтарымды негізде тартылған ақша қаражаттары мен басқа да құндылықтар кіреді.Капиталдың барлық нысандары белгілі бір мерзімде қайтаруды талап ететін кәсіпорынның міндеттемелері болып табылады.
Стратегиялық даму тұрғысынан кәсіпорын шеңберінде қаржыны басқарудың негізгі мақсаты-кәсіпорынның нарықтық құнын арттыру.Кәсіпорынның нарықтық құнының өсуі оның табысты қызметінің нәтижесі және әрі қарай даму үшін қаржы ресурстарын тартудың алғы шарты болып табылады.Қаржыландырудың қандай да бір көзін тарту кәсіпорын үшін шығындармен байланысты:акционерлерге дивиденттер төлеу,банктерге-несие бергені үшін пайыздар,инвесторларға-капитал салымдары үшін пайыздық табыстар т.б. төлемдер мен шығындар.Қандай-да бір қаражат көзін тартуға байланысты жұмсалған шығындардың жалпы сомасы капитал құнын анықтайды.
Капитал кәсіпорынды құрудың және дамытудың басты экономикалық базасы болып табылады,өйткені ол кәсіпорын активеріне инвестицияланған материалдық,материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды.Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің,басшыларының,жұмысшыларын ың,сондай-ақ мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді.Сол себепті де ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі болып табылады,ал оныбарынша тиімді қолдану қаржы менеджментінің ең маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Капитал құнын анықтау қажеттілігі келесі жағдайлармен түсіндіріледі:
Біріншіден,бұл көрсеткіш кәсіпорын қызметін ұзақ мерзімді перспективасы тұрғысынан сипаттайды.Мәселен,меншікті капиталдың құны потенциалды инвесторлар үшін инвестициялар салудың тартымдылығын көрсетеді,қарыз қаражаттардың құны кәсіпорынның ұзақ мерзімді несиелер тарту түмкіндіктерін анықтап береді.
Екіншіден,капиталдың жалпы құны капитал салымдарының бюджетін әзірлеу барысында шешуші көрсеткіштердің бірі болып табылады.
Үшіншіден,капитал құны қаржылық инвестициялардың тиімділігін қалыптастыруда базалық көрсеткіш ретінде қарастырылады.Инвестициялардың тиімділік өлшемін кәсіпорын һзі белгілейтіндіктен,жекелеген қаржы құралдарының табыстылығын бағалау барысында салыстыру базасы ретіндекапитал құнының көрсеткіші қолданылады.
Төртіншіден,кәсіпорын капиталының құны қаржылық леверидж механизмін қолдану арқылы капитал құрылымын басқару барысында қолданылады.Қаржылық леверидждің деңгейі қарызға тартылған қаражаттардың көлемі мен олардың құнынан тәуелді.Қаржылық левериджкәсіпорынның қаржылық тәуекелін арттырады,сәйкесінше акциялар бойынша табыстың артуына алып келеді.Сол себепті,акционерлердің игілік жағдайын барынша арттыруды мақсат ете отырып,осы мақсатқа қол жеткізетін капитал құрылымын қалыптастыру керек.
Кәсіпкерлік қызмет тұрақты болған сайын,өндіріс барысы кеңейген және контрагенттермен байланыс артқан айын,нақты бір кәсіпорын және оның бизнесі үшін оңтайлы капитал құрылымы,яғни меншікті және қарыз қаражаттардың оңтайлы қатынасы қалыптасады.
Тұрақты қызмет етіп тұрған және өзінің қызметін қаржыландырудың қалыптасқан жүйесі бар кәсіпорындарда капиталдың орташа салмақталған құны қосымша қаражаттар тарту нәтижесінде біршама уақыт бойында өзгеріссіз қалып отырады,алайда белгілі бір шегіне жеткенде оның мөлшері арта бастайды.
Бұл ашық үлгідегі акционерлік қоғамдардың қызметіне қатты әсер етеді,өйткені олардың акцияларының бағасының артуы немесе кемуі капитал құнының төмендеіне немесе өсуіне байланысты болып келеді,демек капитал құнын басқару кәсіпорынның нарықтық құнын арттырудың өзінше дербес бағыттарының бірі болып табылады.
1-кесте - Капитал құрылымының статистикалық үлгілері.
Белгісі
Дәстурлі үлгі
Модильяни- Миллер үлгісі
Ымыралы үлгі
Иерархия үлгіс і
Ғылыми Негіздеме
Жоқ. Оңтайлы Құрылым әрбір жеке компанияның тәжірибесі арқылы анықталады
Ғылыми неґ ізделген жалғыз теория болып есептеледі
Ғылыми негізі болмайды
Ғылыми негізі Болмайды
Шектеуле рдің болуы
Капиталдың онтайлы құрылымын калыптастыру жөнінде нақты шектеулері жоқ
Біркатар қатаң шектеулер сақталған жағдайда болады
Капиталдын, Оңтайлы құрылымын қалыптасты ру жөнінде нақты шектеулері жоқ.
Капиталдыи Оңтайлы құрылымын қалыптастыру жөніндє накты шектеулері жоқ;
Теуекелде рді Ескеруі
Қаржылық және іскерлік тәуекелдерді ескереді
Капитал тартуға байланысты Тәуекелдерді ескереді
Қарыз капиталын тарту кезіндегі тәуекелдерді ескереді.
Компания тэуекелдерін барынша азайтады
Оңтайлы Құрылым ды іздеу ұсыныста ры
Оңтайлы құрылымнын. барлығын көрсетеді, бірақ осы құрылымды іздестіруге нақты ұсыныстэр бер- мейді
Капиталдың оңтайлы құрылымын іздеу жөнінде ұсыныстар береді
Нақты компанияға меншікті және қарыз капиталыны ң ең жақсы үйлесімін есептеуге мүмкіндік бермейді,бір ақ. шешім қабылдау үшін жалпы ұсыныс тар қалыптас тырады
Борыш пен мен- шікті капиталдын, кандай да бір жоспарлы ара каты насы болмайды
Компания құнын барынша арттыру мүмкіндік тері
Компанияның жыл сайынғы табысы мен капиталының бағасын барын- ша ұлғайтатын капиталдың оңтайлы құрылымын анықтайды
Компания құнын барынша ұлғайт атын қаржыландыру тәсілін тандауға мүмкіндік береді
Акционерлік капиталдын, құны шұғыл өсуінен қарыз 100%- ға жакындаған кезде компания капиталыны ң құны барынша көтеріледі
Компания құнын барынша ұлғайтуға ұмтылмайды
1.2 Тиімді капитал құрылымы теориялары
Компанияның капиталы, қандай меншік нысанында болуына, сондай-ақ, қандай қызмет түрімен айналысуына байланыссыз, құрылу көздеріне қарай меншікті және тартылған болып екі топқа жіктелетіні баршаға белгілі.
Меншікті капиталды құраушылар болып жарғылық капитал және бөлінбеген пайда табылады. Қарыз капиталы, көпшілік жағдайда, банктік несиелер мен эмиссияланған облигациялардан құралады.
Компанияның капитал құрылымы - бұл өз шаруашылық қызметін жүзеге асыру барысында қолданатын меншікті және тартылған қаражаттар қатынасы.
Капитал құрылымын басқару минималды капитал бағасы мен кәсіпорынның максималды нарықтық құнына жететін өзіндік және тартылған қаражаттардың тиімді қатынасын іздестіру үрдісін білдіреді. Осыған сай, капиталдың ең төменгі және фирманың мүмкін болар жоғарғы құнына кепілдік болатын таза табыс пен компанияның қаржылық тұрақтылық деңгейі арасындағы тиімді ара қатынасты қамтамасыз етуші өзіндік және тартылған қаражаттардың қатынасы ретіндегі капиталдың тиімді құрылым анықтамасы тұжырымдалады. Жағымды капитал құрылымын жасау, яғни, меншікті және тартылған қаражаттардың ең тиімді қатынасына қол жеткізу бүгінгі таңдағы қаржы менеджментінің патша мәселесі (The Royal Issue) болып отыр. [12]
Меншікті және қарыз капиталы көрсеткіштері ретінде көбінде баланстың оң жағындағы сәйкес шоттар сальдосы қарастырылады. Капитал құрылымының мұндай бухгалтерлік түсінігі отандық экономистер мен басқарушылардың басым бөлігінде қалыптасқан. Яғни, баланс пассивінің мәліметтері қаржылық анализ теориясының әдіснамаларында мекеменің төлем қабілеттілігін бағалау үшін қолданылады. Мұндай тенденция аталмыш әдістің отандық экономика ғылымында кеңінен зерттелгендігімен және өзінің экономикалық анализ әдістері ішіндегі ең кең қолданыста екендігімен түсіндіріледі.
Алайда, жоғарыда аталған тәсілмен қатар, заманауи қаржы теориясының аса маңызды құрамдас бөлігі болып орныққан өзге де капиталды сараптау тәсілі бар екені белгілі. Бұл тәсіл фирманың капитал құрылымын теориялық зерттеу мен меншікті және тартылған қаражаттардың тиімді ара қатынасын іздестірумен байланысты.
Капитал құрылымын зерттеу әдістері отандық мамандарға әлі де болса таңсық. Соңғы жылдары бұл саланы зерттеудің заманауи теориялық жағдайы сипатталатын жұмыстар өте сирек көрініс тапқан. Сонымен қатар, мұндай еңбектердің басты кемшілігі болып теориялардың қолданбалылық маңызын айқындайтын мысалдардың болмауы табылады. Дегенменен де, капитал құрылымы абстрактты, шындыққа жанаспайтын зерттеу пәні емес, ол - инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру, инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін есептеу, акция бағаларын болжау, фирманың нарықтық құнын анықтау секілді бірқатар практикалық маңыздылығы өте жоғары мәселелерді шешудегі аса қажетті ұғым. Бір сөзбен айтқанда, компанияның капиталын басқару бойынша кез келген мәселені шешу оның капитал құрылымын дұрыс сараптауға келіп тіреледі.
Қазіргі нарық жағдайында капитал құрылымы кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен өтімділігіне, табыс деңгейіне, қызметінің рентабельділігіне, жалпы айтқанда, компанияның қаржылық жағдайына тікелей әсер етуші фактор болып табылады. Кәсіпорынның қаржыландырылу көздерінің құрылымын бағалау бухгалтерлік ақпаратты ішкі және сыртқы пайдаланушылармен тең дәрежеде жүргізіледі. Сыртқы пайдаланушылар (банктер, несиелендірушілер, инвесторлар) қаржыландыру көздерінің жалпы соммасындағы кәсіпорынның меншікті қаражат үлесінің өзгеруін мәміле жасасу кезіндегі қаржылық тәуекел тұрғысынан бағалайды. Сәйкесінше, өзіндік капитал үлесінің төмендеуі тәуекел деңгейінің жоғарылауына алып келеді. Ал, капитал құрылымының ішкі сараптамасы кәсіпорын қызметін қаржыландырудың баламалы нұсқаларын бағалаумен байланысты. Бұл тұрғыда басты критерийлер болып тартылған қарыз қаражаттарының шарттары, бағасы, тәуекел дәрежесі, мүмкін болар пайдалану аялары секілді алғышарттар табылады. [12]
Әдетте, белгілі бір компанияның акцияларына инвестициялар салуда инвесторлар екі мақсатты көздейді:
* Пайда табу;
* Компанияның басқаруына ие болу.
Акциядан тікелей пайда табу акция бойынша дивиденд төлеу немесе акцияның нарықтық бағасының өсуін білдіреді. Екінші мақсат, компанияны басқару мәні бойынша бірінші мақсатпен үндес, яғни инвестор компанияны басқара отырып өз пайдасын арттырады.
Нәтижесінде, компанияның топ менеджменті алдында бір ғана мақсат - акционерлердің табысын ұлғайту, олардың қаржылық жағдайын жақсарту. Осы тұста корпоративтік қаржы әлемінде бір негізгі қағида қалыптасқан:
Компания менеджерлері қызметінің негізгі мақсаты оның нарықтық құнын барынша максимизациялау болып табылады.
Фирманың құнын көтерудің екі жолы бар: салымдарды немесе капитал көздерін басқару. Салымдарды (активтерді) басқару ағымдағы нәтижені немесе ақша ағымдарының көлемін көтеруге және, нәтижесінде, компанияның бағасын тікелей жоғарлатуға мүмкіндік береді. Тәжірибе мұндай әдістің өсудің ең жоғарғы мөлшеріне жетуге мүмкіндік беретіндігін, сонымен қатар, әрдайым фирманың ең табысты бөлімшеліріне шоғырлануды, яғни үнемі қайта құрылымдауға алып келетіндігін көрсетеді. Мұндай қарқынды қайта құрылымдау процесстері ақыр соңында компанияның болашағын күмәндандырады.
Маңыздылығы бойынша екінші тәсіл компанияның пассивтерін басқаруға келіп саяды. Яғни, капитал бойынша шығындарды төмендету есебінен фирманың жалпы құнын өсіру. [13]
Дженсен мен Меклинг тиімді капитал құрылымына төмендегідей анықтама береді:
Тиімді капитал құрылымы - бұл қарыздық жүктеменің келтірілген пайдасы осы қарыздық жүктемеден күтілетін агенттік шығындарды толығымен жабатын капитал құрылымы.
Харрис және Равив моделі. Тиімді капитал құрылымы - бұл қарыз жүктемесінің дисциплинарлық табыстар мен оған қызмет көрсетуге қажетті ақпараттық шығындар арасындағы саналы ара қатынасты қамтамасыз ететін капитал құрылымы болып табылады. [14]
Шульцтың тиімді капитал құрылымы моделі мынаны тұжырымдайды[15]:
Тиімді капитал құрылымы - бұл компания құнына әсерлі инвестициялық жобаларды қаржыландыруға тартылатын және бос ақша ағынарының мақсатсыз қолданылуының алдын алатын қарыз жүктемесі мен компанияның табысты жобаларын қаржыландыруға қажетті қаржы тапшылығын тудыратын осы қарыздық жүктеме шығындарының саналы ара қатынасын қамтамасыз ететін капитал құрылымы.
Корпоративтік бақылау модельдері нарықтық экономикада төмендегі аксиома орындалатынын негізге алады:
қарызменшікті капитал коэффициенті неғұрлым жоғары болса, компанияның жұтылу қаупі соғұрлым жоғары болады.
Осыдан келіп корпоративтік бақылау модельдерінің классикалық анықтамасы тұжырымдалады:
Тиімді капитал құрылымы - бұл меншікті қаражат есебінен немесе анда-санда дауыс беру құқығы бар жай акциялар эмиссиялау арқылы қаржыландырылу және қарыздық жүктеменің барлық нысандарын мүмкіндігінше шектеулі түрде қолдану.
Trade-Off Theory of Capital Structure.АҚШ-та өте кең танымалдылыққа ие тағы бір теория бұл - түрлі компаниялар қарыз-меншікті капитал түрлі қатынасын не себепті таңдайтындығын түсіндіретін баламалар теориясы (статикалық компромисс).[15]
Аталмыш теорияның мәні менеджерлер фирманың капитал құрылымы туралы шешімді пайыздық төлемдерден салықтық қорғаныс пен қаржылық қиындық шығындары арасындағы балама ретінде қабылдайтындығына келіп саяды. Салықтық қорғаныш пен қаржы жағдайының түрліше нашарлауы, қаржы дағдарыстары және банкроттықпен байланысты шығындар арасында таңдау жасай отырып, фирма қарыз-меншікті капиталдың тиімді қатынасын іздейді.
Pecking Order Theory.Капиталдың оптималды құрылымын іздеудің тағы бір классикалық альтернативасы бар, бұл - иерархия теориясы (қаржыландыру тәсілдерінің қалыптасқан реттілік теориясы). Бұл теорияның негізгі қағидалары[15]:
1. Фирма ішкі қаржыландыру көздерін көбірек қалайды және қарыз бен қарыздық бағалы қағаздар шығаруға бармауды жөн көреді.
2. Фирма дивидендтік төлемдер мөлшерін өзінің инвестициялық мүмкіндіктеріне сәйкес белгілейді және дивидендтік саясаттағы күтпеген өзгерістерді болдырмауға тырысады.
3. Егер ақша қаражаттарының ағындары капиталдық салымдар көлемінен асып түссе, онда фирма өз қарыздарын өтейді және қаражаттарды тез өтімді бағалы қағаздарға инвестициялайды.
4. Егер сыртқы қаржыландыру көзіне қажеттілік туса, фирма алдымен ең сенімді құнды қағаздар шығарады, яғни займдардан бастайды, кейін аралас қағаздар (әдетте, облигациялар) шығаруға көшеді немесе соңғы кезекте жай акциялар эмиссиялайды.
Иерархия теориясында сипатталған менеджерлердің іс-әрекеті Қазақстанда кеңінен танымал, дегенмен, Қазақстан жағдайында (шетелдегідей) бұл теорияны толығымен нақты растау не жоққа шығару жоқ.
Теория ережелерінің қазақстандық жағдайда қаншалықта шындыққа сай келетіндігін сарптау мынаны көрсетеді:
Қазақстандық компаниялардың өз есебінен қаржыландырылуы (таза табыс пен арнайы қорлар арқылы) мына себептерге негізделеді:
1. Сыртқы қаржы көздеріне қарағанда, ішкі қорлар әдетте тегін;
2. Ішкі қаржы көздерін қолдану компания туралы қосымша ақпарат жариялауды қажет етпейді;
3. Ішкі қорларды пайдалану компания тәуекелдеріне айтарлықтай әсер етпейді.
Әдетте, отандық компаниялардың дивидендтік саясаты құрылтай құжаттарында беріледі және де фирмалар оны толығымен орындауға тырысады. Фирманың дивидендтік саясатының күтпеген жағдайда өзгеруі (дивидендтік төлемдердің өсу не кему бағытында) бір ғана нәтижеге алып келеді - фирманың акция құны төмендейді, ал бұл акционерлер мүддесіне қайшы.
Теорияның үшінші ережесі көпшілік қазақстандық фирмалар қызметінде қолданылады, себебі займдар елімізде өте қымбат және мүмкіндігінше компаниялар оларды өтеуге тырысады. Ал бос ақшалай қаражаттары пайда болған жағдайда, фирма оларды сенімді бағалы қағаздарға инвестициялайды. Бірақ, елімізде мұндай инвестициялық құралдардың тапшылығы себебінен көпшілік жағдайда бос қаражаттар банк шоттарында қалып қояды.
Қазақстандық экономикалық шындықты ескере отырып иерархия теориясының төртінші ережесін тікелей қолдануға болмайды. Өйткені, егер экономикасы дамыған елдерде тәуекелі ең төмен қарыздық міндеттеме банк несиелері ең төмен бағаға, ал жоғары тәуекелді акционерлік капитал ең жоғары бағаға ие болса, Қазақстанда жағдай толығымен керісінше. Сол себепті де, бұл ережені былайша түзеткен дұрыс:
Егер сыртқы қаржыландыру қажет болса, фирмалар ең төменгі бағаға және тәуекелдің ең төменгі деңгейіне ие көздерді таңдайды.
Капитал құрылымының бехейвиористік теориялары
Noise Trade Model (NTM).Нарықтың барлық операторларын екі топқа бөліп қарастырады: рационалды операторлар және шулы трейдерлер. Рационалды операторлар тарапынан активтерге деген сұраныс баға құру үрдісіне нақты әсері бар ақпарат негізінде ғана өзгереді. Шулы трейдерлердің сұранысына баға құруға тікелей қатысты ақпараттардан өзге дәлелденбеген қауесеттер, болжамдар мен нарықтағы өзге операторлардың іс-әрекеті де әсер етеді. Әрине, шулы трейдерлер өздерін мұндай деп санамайды, керісінше, олар өздерінің әрекеттерін толықтай рационалды, ал өз бастары нағыз рационалды трейдерлер екендігіне толықтай сенімді болады. Операторлардың аталмыш екі тобының ақпарат қабылдаудағы ерекшеліктері олардың басты айырмашылықтары болып табылады.
Жалпы, қорытындылай келе, капитал құрылымының іс жүзіндегі практикасы мен теориясы арасында сәйкессіздіктер тудыратын жағдайды атаған жөн. Теоретикалық модельдерде, көпшілік жағдайда, левередж компанияның ағымдағы нарықтық бағасы бойынша есептеледі деп тұжырымдалса, кез келген практик аталмыш көрсеткішті несиелік рейтинг агенттіктері және менеджерлер компанияның баланстық құны бойынша есептейтіндігін айтады. Жоғарыда қарастырылған эмпирикалық зерттеулер дамыған нарықтарда компания менеджерлері өз капиталының құрылымы тәжірибе жүзінде қалай таңдалатындығын айқын көрсетеді. Сонымен, корпорация басшылары капитал құрылымын таңдаған кезде, қаржылық икемділікті сақтауға тырысады екен. Осы қаржылық икемділікті менеджерлер несие рейтингісін ұстап тұру арқылы қамтамасыз етеді. Нәтижесінде, ең сенімді эмпирикалық дәлелдемелерге статикалық компромисс және иерархия теориялары ие болды. Ал, өзге модельдер менеджерлер сауалнамасы нәтижесінде ешқандай салмақты дәлелдерге қол жеткізе алмады. Қарыздық не үлестік қаржыландыру арасында таңдау жасау туралы шешім қабылдауға әсер етуші факторларға келер болсақ, бірінші орынға EPS көрсеткіші шығып, жоғарыдағы теорияларды тағы да бір дәлелдеді.
2 КАПИТАЛДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚҰНЫН БАҒАЛАУ
2.1 Капитал құрылымын талдау
Капиталдың құрылымы екі тұрғыдан қарастырылыады: капиталдың орналасу тұрғысынан (активтер) және оның қалыптасу көздері тұрғысынан (меншікті капитал және міндеттемелер).
Капиталдың құрылымын талдау барысында активтер олардың өтімділік деңгейіне қарай топтасытырылады, ал меншікті капитал мен міндеттемелер олардың төлем мерзімдерінің деңгейіне қарай топтастырылады.
Аталған көрсеткіштерді динамикалық тұрғыдан талдау (көлденең немесе деңгейлес талдау) кәсіпорын капиталының өсуін немесе кемуін және өсу қарқынын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалға активтер құнының динамикасы кәсіпорынның өндірістік қуаты туралы ақпараттар береді.
Активтердің динамикалық және құрылымдық талдау арнай талдау кестесін құру арқылы орындалады. Мұндай талдаудың мысалы кәсіпорын активтеріне байланысты 2.1 кестеде берілген.
2.1 кесте. Кәсіпорын активтерінің құрамы мен құрылымы
мың теңге
Көрсеткіштер
Жылдың басы
Жылдың соңы
Ауытқуы (+.-)
Өсу қарқыны, %
сомасы
үлесі
сомасы
үлесі
1
2
3
4
5
6
7
Активтер, барлығы
Негізгі құралдар
Ағымды активтер
-материалдық құндылықтар
-дебиторлық қарыз
-ақша қаражаттары
2265
1465
800
600
85
115
100,0
64,7
35,3
26,5
3,7
5,1
2914
1971
943
653
94
196
100,0
67,7
32,3
22,4
3,2
6,7
+649
+506
+143
+53
+9
+81
128,7
134,5
117,9
108,8
108,2
170,4
Кестенің мәліметтері бойынша аталған кәсіпорынның жалпы салынған капиталы жыл соңында 2914 мың теңгені құрап, жыл ішінде 649 мың теңгеге немесе 28,7% артқанын байқаймыз.
Кәсіпорын активтерінің артуына, бірінші кезекте негізгі құралдар мен ақша қаражаттарының өсуі себеп болып отыр.Негізгі құралдардың көлемі жыл басындағы 1465 мың теңгеден жыл соңында 1971 мың теңгеге дейін, яғни 134,5%-ға өскен. Бұл кәсіпорынның өзінің өндірістік потенциалын арттыруға бағытталған инвестициялық саясатты ұстанып отырғанын көрсетеді.
Ақша қаражаттары талданып отырған кезеңде 81 мың теңгеге немесе 170,4%-ға өскен. Бұл өз кезегінде кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерінің өсуіне байланысты баланс өтімділігін қамтамасыз етуге септігін тигізетіні сөзсіз. Демек, кәсіпорын қосымша қаражаттар тарту барысында кредиторлар үшін сенімді қарыз алушы ретінде қарастырылатыны белгілі.
Өндіріске салынған капиталдың түрлерін басқарудың өз мазмұны мен мақсаттары бар. Бұл өз кезегінде капиталдың меншікті және қарыздық болып бөлінуіне де байланысты. Сол себепті капитал құрылымын талдау барысында зерттеушілер үшін кәсіпорынның активтері қандай қаражат көздерінен қалыптасқаны туралы мәліметтер маңызды болып табылады. Бұл талдаушылар үшін кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, қарыз қаражаттардан тәуелділілігін, не болмаса қаржылық тәуелсіздігін бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, кәсіпорын активтері мен олардың қалыптасу көздерін салыстыра отырып, мүдделі тұлғалар кәсіпорынның өтіміділігі, несие қабілеттілігі туралы шешімдер қабылдауына жауаптар табады.
Меншікті және қарыз капиталдың (міндеттемелердің) талдау мысалы 2.2-кестеде берілген.
2.2-кесте. Кәсіпорынның меншікті капиталы және міндеттемелері
Көрсеткіштер
Жылдың басы
Жылдың соңы
Ауытқуы (+.-)
Өсу қарқыны, %
сомасы
үлесі
сомасы
үлесі
1
2
3
4
5
6
7
Капитал көздері, барлығы
Меншікті капитал
Қарыз капитал
-ұзақ мерзімді несиелер
- қысқа мерзімді несиелер
-кредиторлық қарыз
2265
1932
333
-
81
252
100,0
85,3
14,7
-
3,6
11,1
2914
2468
446
-
169
277
100,0
84,7
15,3
-
5,8
9,5
+649
+536
+113
-
+88
+25
128,7
127,7
133,9
-
208,6
109,9
2.2 -кестенің мәліметтерінен байқайтынымыз, кәсіпорынның меншікті капиталы мен қарыздық міндеттемелері (жалпы қаржыландыру көздері) талданып отырған кезеңде 2265 мың теңгеден 2914 мың теңгеге дейін, яғни 649 мың теңгеге немесе 128,7% - ға өскен.
Капитал көздерінің динамикасына көз салатын болсақ, онда меншікті капиталдың 536 мың теңгеге немесе 127,7% - ға артқанын аңғарамыз. Бұл таалған кәсіпорынның өзінің қаржылық-шаруашылық қызметінен алынатын табысы меншікті капиталды ұлғайтуға жетерлік деңгейде екенін, яғни кәсіпорын қызметінің тиімді екенін білдіреді.
Қарыздық міндеттемелер жыл басындағы 333 мың теңгеден жыл соңында 446 мың теңгеге дейін немесе 133,9% - ға дейін өскен. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді несиелерінің жоқ екенін, өзінің қызметін толық қысқа мерзімді несиелер мен кредиторлық қарыз есебінен қаржыландыратынын байқаймыз.
Сонымен қатар, қаражат көздерінің құрылымына көз жүгіртетін болсақ, онда кәсіпорын өзінің өндірістік қызметін негізінен меншікті капитал есебінен қаржыландыратынын көреміз.Мәселен, меншікті капиталдың жалпы капиталдағы үлесі жыл басында 85,3%-ды құраса, жыл соңында 84,7%-ды құраған, яғни оның үлесі 0,6% - ға азайып кеткен. Алайда қарыз капиталдың үлесінің аз екендігін ескерсек (сәйкесінше 14,7% және 15,3%), аталған өзгерістердің кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына кері әсерін тигізе қоймаитыны анық. Керісінше бұл кәсіпорынның қарыз қаражаттар тарту потенциалының жоғары екендігінің айғағы болып табылады.
2.2 Капитал көздерінің құнын бағалау
Капитал құны өзінің активтерінің нарықтық құнын қалыпты деңгейде сақтап қалу үшін ұсынатын табыс мөлшері болып табылады. Қаржы менеджерлері капитал құнын білу келесідей сұрақтар үшін маңызды: капитал салымдары туралы шешімдер қабылдау; капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастыру; ұзақ мерзімді қаржылық лизингтік несиелерді тарту; ескі облигацияларды жаңа облигацияларға ауысытру; айналым капиталын басқару.
Капиталдың әрбір қалыптасу көзі өзінің құнына ие болады. Капиталдың құрамдас бөліктерінің құнын келесідей тәртіппен анықтауға болады:
Ki - салық салынғанға дейінгі қарыз капиталдың құны;
Kd = Ki (1-t) - салықтан кейінге қарыз капиталдың құны, мұнда t-салық мөлшерлемесі;
Kp - артықшылығы бар акциялардың құны;
Ks - бөлінбеген табыстың құны (капиталдың ішкі құны);
Ke - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .4
1.1 Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Тиімді капитал құрылымы теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚҰНЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13 2.1 Капиталдың құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..13
2.2 Капитал көздерінің құнын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
3 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫН ҚАЛЫПТЫСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.1.Капиталдың қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2 Капитал құрылымын оңтайландыру және шешу жолдары ... ... ... ... .21
3.3 Капиталды қалыптастыру тәсілдерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайларында қаржылық-шаруашылық қызметті қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету олардың өз мойындарына түсіп отыр. Жоспарлы экономика жағдайларында қаржылық мұқтаждықтар мен қиындықтарға душар болған жағдайда мемлекеттің және оның орталықтандырылған қаржы жүйесіне арқа сүйейтін еді. Алайда нарықтық қатынастардың орнауы мен дамуы аталған мәселені кәсіпорындардың өз иықтарына жүктеп отыр.
Меншікті және қарыз қаражаттар тарту нәтижесінде қалыптасқан капитал құрылымы оның қызметінің тиімділігін, бәсекелестік ортадағы өміршеңдігін, қызметінің түпкі мақсаты болып табылатын табыстылығын анықтап беретін бастапқы фактор болып табылады. Әрине, өз қызметі барысында меншікті капиталға арқа сүйейді. Олардың кәсіпкерлік табыстан алған табысы - бизнестің дамуының бірден-бір көзі болып табылады. Алайда, меншікті капитал экономикалық-әлеуметтік дамуы мәселелерін шешу үшін жеткіліксіз, сол себепті кәсіпорындар өз қызметі барысында шеттен қаражаттар тартуларына мәжбүр болады. Дәлірек айтсақ, қарыз қаражаттар тарту кәсіпкерлікті дамытудың басты шарты болып табылады.
Оңтайлы капитал құрылымын қалыптастырудағы ең маңызды сұрақтар - бұл қажетті қаржы ресурстарын қандай бағамен тарту керек екендігі. Нарықтық экономика жағдайларындағы басты стратегиялық мақсаты өзінің ағымды және келешектегі нарықтық құнын арттыру және оны қолдау болып табылады, ал бұл жетістікке жетудің бірден бір жолы - капиталдың құнын тиімді басқару. Капитал құны неғұрлым жоғары болса, кәсіпорын қызметінің тиімділігі де соғұрлым төмендей береді және керісінше. Сол себепті кәсіпорынның қаржы менеджерлері капитал құрылымын қалыптастыру көздерінің құнын анықтауға үлкен назар аударулары қажет. Міне, осы соңғы мәселе курстық жұмыстың зерттеу объектісі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты - капитал құрылымын және оның құнын анықтаудың теориялық және әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, оңтайлы капитал құрылымын қалыптастыру жолдарын іздестіру болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс өз алдына келесідей негізгі сұрақтарға жауап табуды міндет қойып отыр:
- капиталының экономикалық негіздерін қарастыру;
- капиталының құрылымын және құнын бағалау және талдау әдістемелерін игеру;
- қазіргі таңдағы қазақстандық кәсіпорындарда капиталды қалыптастыруды жетілдіру жолдарын қарастыру.
Аталған міндеттерді орындау үшін жұмыс үш тарауға бөлінген.
Бірінші тарауда қаржы ресурстарының түсінігі мен оларды қалыптастыру көздеріне, капиталының түсінігі мен жіктелуіне, нарықтық жағдайларды капитал құрылымы мен құнын басқарудың маңыздылығына арналады.
Екінші тарау барысында капиталдың құрылымын талдау және құнын бағалау әдістері игеріледі.
Үшінші тарауда қазақстандық кәсіпорындардағы капитал қалыптасуының бүгінгі таңдағы ерекшеліктері мен оны жетілдіру мәселелерін қарастыратын боламыз.
1. КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Капиталының түсінігі және жіктелуі
Кәсіпорынның өндірістік процесті дамытуға бағытталған қаржы ресурстары оның ақшалай нысанындағы капитал болып табылады.Қаржы ресурстары кәсіпорынның жалпы қаражаттарының жиынтығы болса,капитал-осы қаражаттардың өндіріс барысына салынған бөлігі. Осыдан келе,кәсіпорын капиталы дегеніміз-бұл кәсіпорынның өндірістік айналымына салынған жәнеосы айналымнан табыстар алыпкелетін ақша қаражаттары болып табылады.
Қаржы ресурстары мен капитал арасындағы басты айырмашылық-кәсіпорынның қалыптасқан қаржы ресурстары оның капиталынан көп немесе тең болады.Қаржы ресурстары өндіріске инвестицияланғанын және оның ешқандай қаржылық міндеттемелерінің жоқтығын білдіреді.Сәйкесінше,егер қаржы ресурстары капитал көлемінен үлкен болса,онда кәсіпорынның тартылған қаражаттары өндіріс барысында толық қолданылмай жатқандығының куәсі болады.
Капитал кәсіпорынды құрудың және дамытудың басты экономикалық базасы болып табылады,өйткені ол кәсіпорын активеріне инвестицияланған материалдық,материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды.Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің,басшыларының,жұмысшыларын ың,сондай-ақ мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді.Сол себепті де ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі болып табылады,ал оныбарынша тиімді қолдану қаржы менеджментінің ең маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Кәсіпорын капиталының құрамы оның бірнеше белгілері жіктелуімен сипатталады.
Капитал түрлері
Кәсіпорынға қатынасына қарай: Меншікті капитал
Қарыз капитал
Инвестициялау объектілеріне қарай:Негізгі капитал
Айналым капиталы
Өндірістік процеске қатысуына қарай: Ақша нысанындағы капитал
Өндірістік құрал нысанындағы капитал
Тауар нысанындағы капитал
Қолдану мақсатына қарай: Өндірістік капитал
Несиелік капитал
Спекулятивтік капитал
Кәсіпорынға қатынасы бойынша меншікті және қарыз капиталды бөліп көрсетуге болады.Меншікті капитал дегеніміз-бұл кәсіпорынның құрылу барысында қалыптасқан бастапқы капиталы мен қызмет ету барысында ішкі қаржы ресурстарының есебінен қалыптасқан және оның жеке меншігінде қалатын қаражаттары болып табылады.Меншікті капиталдың құрамына жарғылық капиталды,резервтік капиталды,түрлі қорларды,бөлінбеген табысты жатқызуға болады.
Қарыз капитал дегеніміз-бұл кәсіпорынның өндіріс барысына орналастырылған қаражаттарының сырттан тартылған түрлері болып табылады.Қарыз капиталдың құрамына өндірісті қаржыландыру үшін қайтарымды негізде тартылған ақша қаражаттары мен басқа да құндылықтар кіреді.Капиталдың барлық нысандары белгілі бір мерзімде қайтаруды талап ететін кәсіпорынның міндеттемелері болып табылады.
Стратегиялық даму тұрғысынан кәсіпорын шеңберінде қаржыны басқарудың негізгі мақсаты-кәсіпорынның нарықтық құнын арттыру.Кәсіпорынның нарықтық құнының өсуі оның табысты қызметінің нәтижесі және әрі қарай даму үшін қаржы ресурстарын тартудың алғы шарты болып табылады.Қаржыландырудың қандай да бір көзін тарту кәсіпорын үшін шығындармен байланысты:акционерлерге дивиденттер төлеу,банктерге-несие бергені үшін пайыздар,инвесторларға-капитал салымдары үшін пайыздық табыстар т.б. төлемдер мен шығындар.Қандай-да бір қаражат көзін тартуға байланысты жұмсалған шығындардың жалпы сомасы капитал құнын анықтайды.
Капитал кәсіпорынды құрудың және дамытудың басты экономикалық базасы болып табылады,өйткені ол кәсіпорын активеріне инвестицияланған материалдық,материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды.Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің,басшыларының,жұмысшыларын ың,сондай-ақ мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді.Сол себепті де ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі болып табылады,ал оныбарынша тиімді қолдану қаржы менеджментінің ең маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Капитал құнын анықтау қажеттілігі келесі жағдайлармен түсіндіріледі:
Біріншіден,бұл көрсеткіш кәсіпорын қызметін ұзақ мерзімді перспективасы тұрғысынан сипаттайды.Мәселен,меншікті капиталдың құны потенциалды инвесторлар үшін инвестициялар салудың тартымдылығын көрсетеді,қарыз қаражаттардың құны кәсіпорынның ұзақ мерзімді несиелер тарту түмкіндіктерін анықтап береді.
Екіншіден,капиталдың жалпы құны капитал салымдарының бюджетін әзірлеу барысында шешуші көрсеткіштердің бірі болып табылады.
Үшіншіден,капитал құны қаржылық инвестициялардың тиімділігін қалыптастыруда базалық көрсеткіш ретінде қарастырылады.Инвестициялардың тиімділік өлшемін кәсіпорын һзі белгілейтіндіктен,жекелеген қаржы құралдарының табыстылығын бағалау барысында салыстыру базасы ретіндекапитал құнының көрсеткіші қолданылады.
Төртіншіден,кәсіпорын капиталының құны қаржылық леверидж механизмін қолдану арқылы капитал құрылымын басқару барысында қолданылады.Қаржылық леверидждің деңгейі қарызға тартылған қаражаттардың көлемі мен олардың құнынан тәуелді.Қаржылық левериджкәсіпорынның қаржылық тәуекелін арттырады,сәйкесінше акциялар бойынша табыстың артуына алып келеді.Сол себепті,акционерлердің игілік жағдайын барынша арттыруды мақсат ете отырып,осы мақсатқа қол жеткізетін капитал құрылымын қалыптастыру керек.
Кәсіпкерлік қызмет тұрақты болған сайын,өндіріс барысы кеңейген және контрагенттермен байланыс артқан айын,нақты бір кәсіпорын және оның бизнесі үшін оңтайлы капитал құрылымы,яғни меншікті және қарыз қаражаттардың оңтайлы қатынасы қалыптасады.
Тұрақты қызмет етіп тұрған және өзінің қызметін қаржыландырудың қалыптасқан жүйесі бар кәсіпорындарда капиталдың орташа салмақталған құны қосымша қаражаттар тарту нәтижесінде біршама уақыт бойында өзгеріссіз қалып отырады,алайда белгілі бір шегіне жеткенде оның мөлшері арта бастайды.
Бұл ашық үлгідегі акционерлік қоғамдардың қызметіне қатты әсер етеді,өйткені олардың акцияларының бағасының артуы немесе кемуі капитал құнының төмендеіне немесе өсуіне байланысты болып келеді,демек капитал құнын басқару кәсіпорынның нарықтық құнын арттырудың өзінше дербес бағыттарының бірі болып табылады.
1-кесте - Капитал құрылымының статистикалық үлгілері.
Белгісі
Дәстурлі үлгі
Модильяни- Миллер үлгісі
Ымыралы үлгі
Иерархия үлгіс і
Ғылыми Негіздеме
Жоқ. Оңтайлы Құрылым әрбір жеке компанияның тәжірибесі арқылы анықталады
Ғылыми неґ ізделген жалғыз теория болып есептеледі
Ғылыми негізі болмайды
Ғылыми негізі Болмайды
Шектеуле рдің болуы
Капиталдың онтайлы құрылымын калыптастыру жөнінде нақты шектеулері жоқ
Біркатар қатаң шектеулер сақталған жағдайда болады
Капиталдын, Оңтайлы құрылымын қалыптасты ру жөнінде нақты шектеулері жоқ.
Капиталдыи Оңтайлы құрылымын қалыптастыру жөніндє накты шектеулері жоқ;
Теуекелде рді Ескеруі
Қаржылық және іскерлік тәуекелдерді ескереді
Капитал тартуға байланысты Тәуекелдерді ескереді
Қарыз капиталын тарту кезіндегі тәуекелдерді ескереді.
Компания тэуекелдерін барынша азайтады
Оңтайлы Құрылым ды іздеу ұсыныста ры
Оңтайлы құрылымнын. барлығын көрсетеді, бірақ осы құрылымды іздестіруге нақты ұсыныстэр бер- мейді
Капиталдың оңтайлы құрылымын іздеу жөнінде ұсыныстар береді
Нақты компанияға меншікті және қарыз капиталыны ң ең жақсы үйлесімін есептеуге мүмкіндік бермейді,бір ақ. шешім қабылдау үшін жалпы ұсыныс тар қалыптас тырады
Борыш пен мен- шікті капиталдын, кандай да бір жоспарлы ара каты насы болмайды
Компания құнын барынша арттыру мүмкіндік тері
Компанияның жыл сайынғы табысы мен капиталының бағасын барын- ша ұлғайтатын капиталдың оңтайлы құрылымын анықтайды
Компания құнын барынша ұлғайт атын қаржыландыру тәсілін тандауға мүмкіндік береді
Акционерлік капиталдын, құны шұғыл өсуінен қарыз 100%- ға жакындаған кезде компания капиталыны ң құны барынша көтеріледі
Компания құнын барынша ұлғайтуға ұмтылмайды
1.2 Тиімді капитал құрылымы теориялары
Компанияның капиталы, қандай меншік нысанында болуына, сондай-ақ, қандай қызмет түрімен айналысуына байланыссыз, құрылу көздеріне қарай меншікті және тартылған болып екі топқа жіктелетіні баршаға белгілі.
Меншікті капиталды құраушылар болып жарғылық капитал және бөлінбеген пайда табылады. Қарыз капиталы, көпшілік жағдайда, банктік несиелер мен эмиссияланған облигациялардан құралады.
Компанияның капитал құрылымы - бұл өз шаруашылық қызметін жүзеге асыру барысында қолданатын меншікті және тартылған қаражаттар қатынасы.
Капитал құрылымын басқару минималды капитал бағасы мен кәсіпорынның максималды нарықтық құнына жететін өзіндік және тартылған қаражаттардың тиімді қатынасын іздестіру үрдісін білдіреді. Осыған сай, капиталдың ең төменгі және фирманың мүмкін болар жоғарғы құнына кепілдік болатын таза табыс пен компанияның қаржылық тұрақтылық деңгейі арасындағы тиімді ара қатынасты қамтамасыз етуші өзіндік және тартылған қаражаттардың қатынасы ретіндегі капиталдың тиімді құрылым анықтамасы тұжырымдалады. Жағымды капитал құрылымын жасау, яғни, меншікті және тартылған қаражаттардың ең тиімді қатынасына қол жеткізу бүгінгі таңдағы қаржы менеджментінің патша мәселесі (The Royal Issue) болып отыр. [12]
Меншікті және қарыз капиталы көрсеткіштері ретінде көбінде баланстың оң жағындағы сәйкес шоттар сальдосы қарастырылады. Капитал құрылымының мұндай бухгалтерлік түсінігі отандық экономистер мен басқарушылардың басым бөлігінде қалыптасқан. Яғни, баланс пассивінің мәліметтері қаржылық анализ теориясының әдіснамаларында мекеменің төлем қабілеттілігін бағалау үшін қолданылады. Мұндай тенденция аталмыш әдістің отандық экономика ғылымында кеңінен зерттелгендігімен және өзінің экономикалық анализ әдістері ішіндегі ең кең қолданыста екендігімен түсіндіріледі.
Алайда, жоғарыда аталған тәсілмен қатар, заманауи қаржы теориясының аса маңызды құрамдас бөлігі болып орныққан өзге де капиталды сараптау тәсілі бар екені белгілі. Бұл тәсіл фирманың капитал құрылымын теориялық зерттеу мен меншікті және тартылған қаражаттардың тиімді ара қатынасын іздестірумен байланысты.
Капитал құрылымын зерттеу әдістері отандық мамандарға әлі де болса таңсық. Соңғы жылдары бұл саланы зерттеудің заманауи теориялық жағдайы сипатталатын жұмыстар өте сирек көрініс тапқан. Сонымен қатар, мұндай еңбектердің басты кемшілігі болып теориялардың қолданбалылық маңызын айқындайтын мысалдардың болмауы табылады. Дегенменен де, капитал құрылымы абстрактты, шындыққа жанаспайтын зерттеу пәні емес, ол - инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру, инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін есептеу, акция бағаларын болжау, фирманың нарықтық құнын анықтау секілді бірқатар практикалық маңыздылығы өте жоғары мәселелерді шешудегі аса қажетті ұғым. Бір сөзбен айтқанда, компанияның капиталын басқару бойынша кез келген мәселені шешу оның капитал құрылымын дұрыс сараптауға келіп тіреледі.
Қазіргі нарық жағдайында капитал құрылымы кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен өтімділігіне, табыс деңгейіне, қызметінің рентабельділігіне, жалпы айтқанда, компанияның қаржылық жағдайына тікелей әсер етуші фактор болып табылады. Кәсіпорынның қаржыландырылу көздерінің құрылымын бағалау бухгалтерлік ақпаратты ішкі және сыртқы пайдаланушылармен тең дәрежеде жүргізіледі. Сыртқы пайдаланушылар (банктер, несиелендірушілер, инвесторлар) қаржыландыру көздерінің жалпы соммасындағы кәсіпорынның меншікті қаражат үлесінің өзгеруін мәміле жасасу кезіндегі қаржылық тәуекел тұрғысынан бағалайды. Сәйкесінше, өзіндік капитал үлесінің төмендеуі тәуекел деңгейінің жоғарылауына алып келеді. Ал, капитал құрылымының ішкі сараптамасы кәсіпорын қызметін қаржыландырудың баламалы нұсқаларын бағалаумен байланысты. Бұл тұрғыда басты критерийлер болып тартылған қарыз қаражаттарының шарттары, бағасы, тәуекел дәрежесі, мүмкін болар пайдалану аялары секілді алғышарттар табылады. [12]
Әдетте, белгілі бір компанияның акцияларына инвестициялар салуда инвесторлар екі мақсатты көздейді:
* Пайда табу;
* Компанияның басқаруына ие болу.
Акциядан тікелей пайда табу акция бойынша дивиденд төлеу немесе акцияның нарықтық бағасының өсуін білдіреді. Екінші мақсат, компанияны басқару мәні бойынша бірінші мақсатпен үндес, яғни инвестор компанияны басқара отырып өз пайдасын арттырады.
Нәтижесінде, компанияның топ менеджменті алдында бір ғана мақсат - акционерлердің табысын ұлғайту, олардың қаржылық жағдайын жақсарту. Осы тұста корпоративтік қаржы әлемінде бір негізгі қағида қалыптасқан:
Компания менеджерлері қызметінің негізгі мақсаты оның нарықтық құнын барынша максимизациялау болып табылады.
Фирманың құнын көтерудің екі жолы бар: салымдарды немесе капитал көздерін басқару. Салымдарды (активтерді) басқару ағымдағы нәтижені немесе ақша ағымдарының көлемін көтеруге және, нәтижесінде, компанияның бағасын тікелей жоғарлатуға мүмкіндік береді. Тәжірибе мұндай әдістің өсудің ең жоғарғы мөлшеріне жетуге мүмкіндік беретіндігін, сонымен қатар, әрдайым фирманың ең табысты бөлімшеліріне шоғырлануды, яғни үнемі қайта құрылымдауға алып келетіндігін көрсетеді. Мұндай қарқынды қайта құрылымдау процесстері ақыр соңында компанияның болашағын күмәндандырады.
Маңыздылығы бойынша екінші тәсіл компанияның пассивтерін басқаруға келіп саяды. Яғни, капитал бойынша шығындарды төмендету есебінен фирманың жалпы құнын өсіру. [13]
Дженсен мен Меклинг тиімді капитал құрылымына төмендегідей анықтама береді:
Тиімді капитал құрылымы - бұл қарыздық жүктеменің келтірілген пайдасы осы қарыздық жүктемеден күтілетін агенттік шығындарды толығымен жабатын капитал құрылымы.
Харрис және Равив моделі. Тиімді капитал құрылымы - бұл қарыз жүктемесінің дисциплинарлық табыстар мен оған қызмет көрсетуге қажетті ақпараттық шығындар арасындағы саналы ара қатынасты қамтамасыз ететін капитал құрылымы болып табылады. [14]
Шульцтың тиімді капитал құрылымы моделі мынаны тұжырымдайды[15]:
Тиімді капитал құрылымы - бұл компания құнына әсерлі инвестициялық жобаларды қаржыландыруға тартылатын және бос ақша ағынарының мақсатсыз қолданылуының алдын алатын қарыз жүктемесі мен компанияның табысты жобаларын қаржыландыруға қажетті қаржы тапшылығын тудыратын осы қарыздық жүктеме шығындарының саналы ара қатынасын қамтамасыз ететін капитал құрылымы.
Корпоративтік бақылау модельдері нарықтық экономикада төмендегі аксиома орындалатынын негізге алады:
қарызменшікті капитал коэффициенті неғұрлым жоғары болса, компанияның жұтылу қаупі соғұрлым жоғары болады.
Осыдан келіп корпоративтік бақылау модельдерінің классикалық анықтамасы тұжырымдалады:
Тиімді капитал құрылымы - бұл меншікті қаражат есебінен немесе анда-санда дауыс беру құқығы бар жай акциялар эмиссиялау арқылы қаржыландырылу және қарыздық жүктеменің барлық нысандарын мүмкіндігінше шектеулі түрде қолдану.
Trade-Off Theory of Capital Structure.АҚШ-та өте кең танымалдылыққа ие тағы бір теория бұл - түрлі компаниялар қарыз-меншікті капитал түрлі қатынасын не себепті таңдайтындығын түсіндіретін баламалар теориясы (статикалық компромисс).[15]
Аталмыш теорияның мәні менеджерлер фирманың капитал құрылымы туралы шешімді пайыздық төлемдерден салықтық қорғаныс пен қаржылық қиындық шығындары арасындағы балама ретінде қабылдайтындығына келіп саяды. Салықтық қорғаныш пен қаржы жағдайының түрліше нашарлауы, қаржы дағдарыстары және банкроттықпен байланысты шығындар арасында таңдау жасай отырып, фирма қарыз-меншікті капиталдың тиімді қатынасын іздейді.
Pecking Order Theory.Капиталдың оптималды құрылымын іздеудің тағы бір классикалық альтернативасы бар, бұл - иерархия теориясы (қаржыландыру тәсілдерінің қалыптасқан реттілік теориясы). Бұл теорияның негізгі қағидалары[15]:
1. Фирма ішкі қаржыландыру көздерін көбірек қалайды және қарыз бен қарыздық бағалы қағаздар шығаруға бармауды жөн көреді.
2. Фирма дивидендтік төлемдер мөлшерін өзінің инвестициялық мүмкіндіктеріне сәйкес белгілейді және дивидендтік саясаттағы күтпеген өзгерістерді болдырмауға тырысады.
3. Егер ақша қаражаттарының ағындары капиталдық салымдар көлемінен асып түссе, онда фирма өз қарыздарын өтейді және қаражаттарды тез өтімді бағалы қағаздарға инвестициялайды.
4. Егер сыртқы қаржыландыру көзіне қажеттілік туса, фирма алдымен ең сенімді құнды қағаздар шығарады, яғни займдардан бастайды, кейін аралас қағаздар (әдетте, облигациялар) шығаруға көшеді немесе соңғы кезекте жай акциялар эмиссиялайды.
Иерархия теориясында сипатталған менеджерлердің іс-әрекеті Қазақстанда кеңінен танымал, дегенмен, Қазақстан жағдайында (шетелдегідей) бұл теорияны толығымен нақты растау не жоққа шығару жоқ.
Теория ережелерінің қазақстандық жағдайда қаншалықта шындыққа сай келетіндігін сарптау мынаны көрсетеді:
Қазақстандық компаниялардың өз есебінен қаржыландырылуы (таза табыс пен арнайы қорлар арқылы) мына себептерге негізделеді:
1. Сыртқы қаржы көздеріне қарағанда, ішкі қорлар әдетте тегін;
2. Ішкі қаржы көздерін қолдану компания туралы қосымша ақпарат жариялауды қажет етпейді;
3. Ішкі қорларды пайдалану компания тәуекелдеріне айтарлықтай әсер етпейді.
Әдетте, отандық компаниялардың дивидендтік саясаты құрылтай құжаттарында беріледі және де фирмалар оны толығымен орындауға тырысады. Фирманың дивидендтік саясатының күтпеген жағдайда өзгеруі (дивидендтік төлемдердің өсу не кему бағытында) бір ғана нәтижеге алып келеді - фирманың акция құны төмендейді, ал бұл акционерлер мүддесіне қайшы.
Теорияның үшінші ережесі көпшілік қазақстандық фирмалар қызметінде қолданылады, себебі займдар елімізде өте қымбат және мүмкіндігінше компаниялар оларды өтеуге тырысады. Ал бос ақшалай қаражаттары пайда болған жағдайда, фирма оларды сенімді бағалы қағаздарға инвестициялайды. Бірақ, елімізде мұндай инвестициялық құралдардың тапшылығы себебінен көпшілік жағдайда бос қаражаттар банк шоттарында қалып қояды.
Қазақстандық экономикалық шындықты ескере отырып иерархия теориясының төртінші ережесін тікелей қолдануға болмайды. Өйткені, егер экономикасы дамыған елдерде тәуекелі ең төмен қарыздық міндеттеме банк несиелері ең төмен бағаға, ал жоғары тәуекелді акционерлік капитал ең жоғары бағаға ие болса, Қазақстанда жағдай толығымен керісінше. Сол себепті де, бұл ережені былайша түзеткен дұрыс:
Егер сыртқы қаржыландыру қажет болса, фирмалар ең төменгі бағаға және тәуекелдің ең төменгі деңгейіне ие көздерді таңдайды.
Капитал құрылымының бехейвиористік теориялары
Noise Trade Model (NTM).Нарықтың барлық операторларын екі топқа бөліп қарастырады: рационалды операторлар және шулы трейдерлер. Рационалды операторлар тарапынан активтерге деген сұраныс баға құру үрдісіне нақты әсері бар ақпарат негізінде ғана өзгереді. Шулы трейдерлердің сұранысына баға құруға тікелей қатысты ақпараттардан өзге дәлелденбеген қауесеттер, болжамдар мен нарықтағы өзге операторлардың іс-әрекеті де әсер етеді. Әрине, шулы трейдерлер өздерін мұндай деп санамайды, керісінше, олар өздерінің әрекеттерін толықтай рационалды, ал өз бастары нағыз рационалды трейдерлер екендігіне толықтай сенімді болады. Операторлардың аталмыш екі тобының ақпарат қабылдаудағы ерекшеліктері олардың басты айырмашылықтары болып табылады.
Жалпы, қорытындылай келе, капитал құрылымының іс жүзіндегі практикасы мен теориясы арасында сәйкессіздіктер тудыратын жағдайды атаған жөн. Теоретикалық модельдерде, көпшілік жағдайда, левередж компанияның ағымдағы нарықтық бағасы бойынша есептеледі деп тұжырымдалса, кез келген практик аталмыш көрсеткішті несиелік рейтинг агенттіктері және менеджерлер компанияның баланстық құны бойынша есептейтіндігін айтады. Жоғарыда қарастырылған эмпирикалық зерттеулер дамыған нарықтарда компания менеджерлері өз капиталының құрылымы тәжірибе жүзінде қалай таңдалатындығын айқын көрсетеді. Сонымен, корпорация басшылары капитал құрылымын таңдаған кезде, қаржылық икемділікті сақтауға тырысады екен. Осы қаржылық икемділікті менеджерлер несие рейтингісін ұстап тұру арқылы қамтамасыз етеді. Нәтижесінде, ең сенімді эмпирикалық дәлелдемелерге статикалық компромисс және иерархия теориялары ие болды. Ал, өзге модельдер менеджерлер сауалнамасы нәтижесінде ешқандай салмақты дәлелдерге қол жеткізе алмады. Қарыздық не үлестік қаржыландыру арасында таңдау жасау туралы шешім қабылдауға әсер етуші факторларға келер болсақ, бірінші орынға EPS көрсеткіші шығып, жоғарыдағы теорияларды тағы да бір дәлелдеді.
2 КАПИТАЛДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚҰНЫН БАҒАЛАУ
2.1 Капитал құрылымын талдау
Капиталдың құрылымы екі тұрғыдан қарастырылыады: капиталдың орналасу тұрғысынан (активтер) және оның қалыптасу көздері тұрғысынан (меншікті капитал және міндеттемелер).
Капиталдың құрылымын талдау барысында активтер олардың өтімділік деңгейіне қарай топтасытырылады, ал меншікті капитал мен міндеттемелер олардың төлем мерзімдерінің деңгейіне қарай топтастырылады.
Аталған көрсеткіштерді динамикалық тұрғыдан талдау (көлденең немесе деңгейлес талдау) кәсіпорын капиталының өсуін немесе кемуін және өсу қарқынын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалға активтер құнының динамикасы кәсіпорынның өндірістік қуаты туралы ақпараттар береді.
Активтердің динамикалық және құрылымдық талдау арнай талдау кестесін құру арқылы орындалады. Мұндай талдаудың мысалы кәсіпорын активтеріне байланысты 2.1 кестеде берілген.
2.1 кесте. Кәсіпорын активтерінің құрамы мен құрылымы
мың теңге
Көрсеткіштер
Жылдың басы
Жылдың соңы
Ауытқуы (+.-)
Өсу қарқыны, %
сомасы
үлесі
сомасы
үлесі
1
2
3
4
5
6
7
Активтер, барлығы
Негізгі құралдар
Ағымды активтер
-материалдық құндылықтар
-дебиторлық қарыз
-ақша қаражаттары
2265
1465
800
600
85
115
100,0
64,7
35,3
26,5
3,7
5,1
2914
1971
943
653
94
196
100,0
67,7
32,3
22,4
3,2
6,7
+649
+506
+143
+53
+9
+81
128,7
134,5
117,9
108,8
108,2
170,4
Кестенің мәліметтері бойынша аталған кәсіпорынның жалпы салынған капиталы жыл соңында 2914 мың теңгені құрап, жыл ішінде 649 мың теңгеге немесе 28,7% артқанын байқаймыз.
Кәсіпорын активтерінің артуына, бірінші кезекте негізгі құралдар мен ақша қаражаттарының өсуі себеп болып отыр.Негізгі құралдардың көлемі жыл басындағы 1465 мың теңгеден жыл соңында 1971 мың теңгеге дейін, яғни 134,5%-ға өскен. Бұл кәсіпорынның өзінің өндірістік потенциалын арттыруға бағытталған инвестициялық саясатты ұстанып отырғанын көрсетеді.
Ақша қаражаттары талданып отырған кезеңде 81 мың теңгеге немесе 170,4%-ға өскен. Бұл өз кезегінде кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерінің өсуіне байланысты баланс өтімділігін қамтамасыз етуге септігін тигізетіні сөзсіз. Демек, кәсіпорын қосымша қаражаттар тарту барысында кредиторлар үшін сенімді қарыз алушы ретінде қарастырылатыны белгілі.
Өндіріске салынған капиталдың түрлерін басқарудың өз мазмұны мен мақсаттары бар. Бұл өз кезегінде капиталдың меншікті және қарыздық болып бөлінуіне де байланысты. Сол себепті капитал құрылымын талдау барысында зерттеушілер үшін кәсіпорынның активтері қандай қаражат көздерінен қалыптасқаны туралы мәліметтер маңызды болып табылады. Бұл талдаушылар үшін кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, қарыз қаражаттардан тәуелділілігін, не болмаса қаржылық тәуелсіздігін бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, кәсіпорын активтері мен олардың қалыптасу көздерін салыстыра отырып, мүдделі тұлғалар кәсіпорынның өтіміділігі, несие қабілеттілігі туралы шешімдер қабылдауына жауаптар табады.
Меншікті және қарыз капиталдың (міндеттемелердің) талдау мысалы 2.2-кестеде берілген.
2.2-кесте. Кәсіпорынның меншікті капиталы және міндеттемелері
Көрсеткіштер
Жылдың басы
Жылдың соңы
Ауытқуы (+.-)
Өсу қарқыны, %
сомасы
үлесі
сомасы
үлесі
1
2
3
4
5
6
7
Капитал көздері, барлығы
Меншікті капитал
Қарыз капитал
-ұзақ мерзімді несиелер
- қысқа мерзімді несиелер
-кредиторлық қарыз
2265
1932
333
-
81
252
100,0
85,3
14,7
-
3,6
11,1
2914
2468
446
-
169
277
100,0
84,7
15,3
-
5,8
9,5
+649
+536
+113
-
+88
+25
128,7
127,7
133,9
-
208,6
109,9
2.2 -кестенің мәліметтерінен байқайтынымыз, кәсіпорынның меншікті капиталы мен қарыздық міндеттемелері (жалпы қаржыландыру көздері) талданып отырған кезеңде 2265 мың теңгеден 2914 мың теңгеге дейін, яғни 649 мың теңгеге немесе 128,7% - ға өскен.
Капитал көздерінің динамикасына көз салатын болсақ, онда меншікті капиталдың 536 мың теңгеге немесе 127,7% - ға артқанын аңғарамыз. Бұл таалған кәсіпорынның өзінің қаржылық-шаруашылық қызметінен алынатын табысы меншікті капиталды ұлғайтуға жетерлік деңгейде екенін, яғни кәсіпорын қызметінің тиімді екенін білдіреді.
Қарыздық міндеттемелер жыл басындағы 333 мың теңгеден жыл соңында 446 мың теңгеге дейін немесе 133,9% - ға дейін өскен. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді несиелерінің жоқ екенін, өзінің қызметін толық қысқа мерзімді несиелер мен кредиторлық қарыз есебінен қаржыландыратынын байқаймыз.
Сонымен қатар, қаражат көздерінің құрылымына көз жүгіртетін болсақ, онда кәсіпорын өзінің өндірістік қызметін негізінен меншікті капитал есебінен қаржыландыратынын көреміз.Мәселен, меншікті капиталдың жалпы капиталдағы үлесі жыл басында 85,3%-ды құраса, жыл соңында 84,7%-ды құраған, яғни оның үлесі 0,6% - ға азайып кеткен. Алайда қарыз капиталдың үлесінің аз екендігін ескерсек (сәйкесінше 14,7% және 15,3%), аталған өзгерістердің кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына кері әсерін тигізе қоймаитыны анық. Керісінше бұл кәсіпорынның қарыз қаражаттар тарту потенциалының жоғары екендігінің айғағы болып табылады.
2.2 Капитал көздерінің құнын бағалау
Капитал құны өзінің активтерінің нарықтық құнын қалыпты деңгейде сақтап қалу үшін ұсынатын табыс мөлшері болып табылады. Қаржы менеджерлері капитал құнын білу келесідей сұрақтар үшін маңызды: капитал салымдары туралы шешімдер қабылдау; капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастыру; ұзақ мерзімді қаржылық лизингтік несиелерді тарту; ескі облигацияларды жаңа облигацияларға ауысытру; айналым капиталын басқару.
Капиталдың әрбір қалыптасу көзі өзінің құнына ие болады. Капиталдың құрамдас бөліктерінің құнын келесідей тәртіппен анықтауға болады:
Ki - салық салынғанға дейінгі қарыз капиталдың құны;
Kd = Ki (1-t) - салықтан кейінге қарыз капиталдың құны, мұнда t-салық мөлшерлемесі;
Kp - артықшылығы бар акциялардың құны;
Ks - бөлінбеген табыстың құны (капиталдың ішкі құны);
Ke - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz