Макроэкономикалық саясат
Кіріспе
Макроэкономика ғылымы. Макроэкономикалық саясат
Экономикалық іс.әрекеттердің нәтижесін өлшеу
Негізгі бөлім
Макроэкономикалық тұрақсыздық
а) Экономикалық циклдер әлеуетті ЖҰӨ
ә) Жұмыссыздық формасы
б) Инфляция. Инфляция деңгейі
Ақша нарығы
а) Ақша туралы түсінік. Ақшаның негізгі агрегаттары
ә) Банк жүйесі. Ақша.несие саясаты
Экономикалық өсуі туралы түсінік
а) Дамыған мемлекеттің Қазақстан Республикасында өсуіндегі ролі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Макроэкономика ғылымы. Макроэкономикалық саясат
Экономикалық іс.әрекеттердің нәтижесін өлшеу
Негізгі бөлім
Макроэкономикалық тұрақсыздық
а) Экономикалық циклдер әлеуетті ЖҰӨ
ә) Жұмыссыздық формасы
б) Инфляция. Инфляция деңгейі
Ақша нарығы
а) Ақша туралы түсінік. Ақшаның негізгі агрегаттары
ә) Банк жүйесі. Ақша.несие саясаты
Экономикалық өсуі туралы түсінік
а) Дамыған мемлекеттің Қазақстан Республикасында өсуіндегі ролі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Макроэкономика – жалпы экономиканың жедел дамуы немесе оның құлдырауы тұсындағы жағдайы, өндірілетін өнімінің өсуі және инфляция мен жұмыссыздық кезеңіндегі төлемнің балансы, айырбас курсы туралы түсінік береді. Сонымен бірге макроэкономика экономикалық өзгерістерге, оның ішінде экономикалық қаржылық саясатқа, тұтыну және қаржы, доллар мен саудадағы байланыстарға, жалауы мен баға өзгерістеріне, ақша қорына, мемлекеттік бюджетке баса назар аударды. Қысқаша айтқанда экономикалық даму барысындағы әр алуан пікір таластарды, бүгінгі таңдағы экономикалық проблемаларды да кеңінен қарастырылады. Тұрмысқа қажетті тауарлардың көлемін, ұлттық экономиканың әрекеттестігі, шаруа қожалықтарымен фирмалар жұмысын, нарық бағасын анықтайды. Нарық туралы сөз болғанда, алдымен жалпы ауыл шаруашылық өнімдері, медициналық қызмет пен бөлшек сауда еске түседі. Ал баға жайына келсек, жұмысшы еңбегін дәрігер еңбегінен 3 м бөлшектерінің бағасын, Рембрандт суреттерінің бағасының арасындағы ерекшеліктерді ажырата білу қарастырылады.
Макротеорияны зерттеуші ұлы макроэконоистер Джон мейнард Кейш, Нобель сыйлығының иегері Милтон Тридмен, Малачусетс техникалық институтынан Франко Модильяни және Роберт Солаз, Иель университетінен Джейлк Тбин, одан кейінгі жол буындар Харвард университетін Роберт Барро, Мартин Фелдстейн, Чикаго университетін Томас Сарджент, Джон Тойлер бірлесе отырып мемлекеттің баға жөніндегі саясатына талдау жасайды.
Макротеорияны зерттеуші ұлы макроэконоистер Джон мейнард Кейш, Нобель сыйлығының иегері Милтон Тридмен, Малачусетс техникалық институтынан Франко Модильяни және Роберт Солаз, Иель университетінен Джейлк Тбин, одан кейінгі жол буындар Харвард университетін Роберт Барро, Мартин Фелдстейн, Чикаго университетін Томас Сарджент, Джон Тойлер бірлесе отырып мемлекеттің баға жөніндегі саясатына талдау жасайды.
1. Н.Қ.Мамыров., М.Ә.Тілеужанова. Макроэкономика: Оқулық – Алматы: Экономика 2003.-432бет.
2. Макроэкономика: Рудтгер Дорнбум, Стенли Фишер, - Алматы «Білім» 1997ж.
3. Экономикалық теория. ҚазҰТУ. Алматы 2004.
2. Макроэкономика: Рудтгер Дорнбум, Стенли Фишер, - Алматы «Білім» 1997ж.
3. Экономикалық теория. ҚазҰТУ. Алматы 2004.
Жоспары:
Кіріспе
1. Макроэкономика ғылымы. Макроэкономикалық саясат
2. Экономикалық іс-әрекеттердің нәтижесін өлшеу
Негізгі бөлім
1. Макроэкономикалық тұрақсыздық
а) Экономикалық циклдер әлеуетті ЖҰӨ
ә) Жұмыссыздық формасы
б) Инфляция. Инфляция деңгейі
2. Ақша нарығы
а) Ақша туралы түсінік. Ақшаның негізгі агрегаттары
ә) Банк жүйесі. Ақша-несие саясаты
3. Экономикалық өсуі туралы түсінік
а) Дамыған мемлекеттің Қазақстан Республикасында өсуіндегі ролі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Макроэкономика – жалпы экономиканың жедел дамуы немесе оның
құлдырауы тұсындағы жағдайы, өндірілетін өнімінің өсуі және инфляция
мен жұмыссыздық кезеңіндегі төлемнің балансы, айырбас курсы туралы
түсінік береді. Сонымен бірге макроэкономика экономикалық өзгерістерге,
оның ішінде экономикалық қаржылық саясатқа, тұтыну және қаржы, доллар
мен саудадағы байланыстарға, жалауы мен баға өзгерістеріне, ақша
қорына, мемлекеттік бюджетке баса назар аударды. Қысқаша айтқанда
экономикалық даму барысындағы әр алуан пікір таластарды, бүгінгі
таңдағы экономикалық проблемаларды да кеңінен қарастырылады. Тұрмысқа
қажетті тауарлардың көлемін, ұлттық экономиканың әрекеттестігі, шаруа
қожалықтарымен фирмалар жұмысын, нарық бағасын анықтайды. Нарық туралы
сөз болғанда, алдымен жалпы ауыл шаруашылық өнімдері, медициналық
қызмет пен бөлшек сауда еске түседі. Ал баға жайына келсек, жұмысшы
еңбегін дәрігер еңбегінен 3 м бөлшектерінің бағасын, Рембрандт
суреттерінің бағасының арасындағы ерекшеліктерді ажырата білу
қарастырылады.
Макротеорияны зерттеуші ұлы макроэконоистер Джон мейнард Кейш,
Нобель сыйлығының иегері Милтон Тридмен, Малачусетс техникалық
институтынан Франко Модильяни және Роберт Солаз, Иель
университетінен Джейлк Тбин, одан кейінгі жол буындар Харвард
университетін Роберт Барро, Мартин Фелдстейн, Чикаго университетін
Томас Сарджент, Джон Тойлер бірлесе отырып мемлекеттің баға
жөніндегі саясатына талдау жасайды.
Макроэкономикалық теорияның дамуы бүгінгі таңдағы экономикалық
проблемаға тікелей қатысты. Кейш экономика 1930ж тоқырау тұсында дамып,
сол тоқыраудан қалай шығу жолдарын көрсетті. Ал монератизм теориясы
инфляция проблемасының мақсатында 1960ж кеңінен өріс алды. Кейін
1970ж ұсынымы жақтайтын экономика бұл саладағы ретсіздікті салықтарды
қысқарту жолымен шешуге тырысты, бірақ бұдан ешқандай нәтиже шыға
қоймайды. Бүгінгі таңда Роберт Лунас жетекшілік ететін ойлау
мектебі өте ықпалды әйтсе де бұл мәселе әлі де өз шешімін
таппай отыр. Сонымен 1980ж макроэкономистерді тағы да мынандай
сұрақтарға жауап іздеуде ел тұрмыс жағдайының төмендеуіне қандай
факторлар әсер етуде және осынау экономикалық прогресті алға
бастыру иінде экономикалық саясаттың атқаратын қызметі қандай?
1. Макроэкономикалық тұрақсыздық
Кез келген адам өз қажеттіліктерін әрқашанда барынша толық
қанағаттандыруға тырысады. Бұл қажеттіліктердің негізгі ақша мен
байлықта елес, адамдардың өздерінде. Сондықтан экономика - адамдар
өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін шектеулі ресурстарды зерттейтін
қоғамдық ғылым. Барлық ресурс бүкіл адамзаттың қажеттіліктерін
қанағаттандыруға жете бермейді. Бұндай жағдайда сиректілік (редкость)
пайда болады. Сиректілік – кез келген адамның қажеттілігін
қанағаттандыруға ресурс көлемі жетпейтін жағдай. Міне, сондықтанда
экономиканы терең зерттеу керек. Осы зерттеудегі алғашқы қадам –
қандай тауарларды қаншалықты мөлшерде өндіру керек деген сұраққа
жауап беру. Бұл сұрақтарға жауап қазіргі экономиканың өзекті
мәселелерін тиімді жолмен шешуге зор әсерін тигізеді. әдетте
тиімділікке жету үшін өндірістік ресурстарды үш топқа бөліп
қарастырады. Олар: еңбек, капитал, табиғи ресурстар. Бұл үшеуін
біріктіріп өндіріс факторы деп атайды. Өндіріс факторлары - тауарды
немесе қызметті өндіруде пайдаланылатын еңбектің капиталдың және
табиғи ресурстардың негізгі салымдары. өз кезегінде еңбек - адам
өндіріс үрдісінде жұмсайтын барлық дене және ой шығындарының
жиынтығы. Капитал - өнеркәсіптік құрал-сайман, жабдықтар мен
инфрақұрылымды қоса алғанда адамның жасаған барлық өндірістік
құралдары.
Табиғи ресурстар - өндірісте өңдеусіз табиғи түрде қолданылатын барлық
заттар; мысалы: құнарлы жер, құрылысқа арналған бос орындар, тоғайлар,
минералды және т.б.
Жайлы, экономика ғылымы екі басты бөлімнен тұрады: макроэкономика және
микроэкономика.
Микроэкономика – фирмалар үй шаруашылығы, үкіметтік агентіктер сияқты
шағын бірліктер жасайтын таңдауларды зерттейтін экономикалық бөлімі.
Макраэкономика – экономикалық инфляция жұмыссыздық экономикалық өсу
секілді ірі масштабты экономикалық құбылыстарын зерттейтін бөлігі.
Макроэкономика экономиканы бір үлкен бүтін құбылыс ретінде қарастыратын
ғылым. Ол экономикадағы іс-әрекеттерді біріктіріп жалпылай қарастырады.
Белгілі бір уақыт аралығында кейбір фирмалар өндірген өнімдеріне бағаны
өсіреді, кейде төмендетеді.
Бағаның экономикадағы жиынтық динамикасын өлшеу үшін баға индексі
қолданылады. Макроэкономиканың негізгі мақсаты жеке фирмалар мен
жұмысшылардың дамуын қарастыру емес, экономиканың жиынтық беталысын
талдаудан тұрады. Макроэкономика ғылымы жалпы ұлттық өнім, қор жинағының
нормасы, тұтыну баға индексі инфляция деңгейі, жұмыссыздық деңгейі және
өндіріс көлемінің өзгеру қарқындылығы секілді көрсеткіштер экономиканың бір
бөлек элементін ғана қарастырмайды, олар экономиканың дамуының беталысын
зерттеуде мүмкіндік береді.
Макроэкономиканың ғаламдық мәселелерді де ұлттық экономиканың байлығы
өсті ме, әлде кеміді ме? Қарастырып отырған мемлекеттегі халықтың қор
жинағының мөлшері қандай? Неге кейбір мемлекеттерде инфляция бар, ал тағы
біреулерінде жоқ? Міне, осындай және тағы басқа да сұрақтарға
макроэкономикаға жауап береді.
Экономикалық өсу халық санының артуы және техникалық прогресс сияқты
салыстырмалы тұрақты факторлар әсерінің нәтижесі болып табылады. Осы
факторлардың ұзақ мерзімдегі динамикасы өндіріс көлемінің динамикасын
анықтайды.
Ал қысқа мерзімде экономика осы негізгі траекториядан ауытқып отырады.
Сол себепті тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін осы циклдік
толқуларды басқарып отыру қажет.
Ресурстардың толық пайдаланылуы және экономиканың инфляциясыз кезі
мақсатында экономиканың циклдері басқару макроэкономиканың саясат арқылы
жүзеге асырылады. Макроэкономиканың саясат бюджет салық немесе қазыналық
және ақша-несие немесе монетарлық саясаттан тұрады. Бюджет салық саясаты
сыртқы саудада, тек қана үкімет арқылы ал ақша-несие саясаты. Орталық банк
арқылы жүзеге асырылады. Осы қазыналық монетарлық сасясаттардың көмегімен
мемлекет шикі және сыртқы макроэкономиканың тұрақтылық орнатуға және оны
ұстап тұруға тырысады. Кез келген мемлеткеттік экономикан үшін
макроэкономикалық саясатын қатесіз анықтау, оны таңдалған бағытта дұрыс
жүргізу ең өзекті де басты мәселесм болып табылады.
Экономикалық циклдер әлеуметті жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ)
Экономикалық циклдер. Әлеуеттік жалпы ұлтты өнім. Қоғам біркелкі түрде
экономикалық өсуге, жұмыссыздықты толық жоюға және баға деңгейінің
тұрақтылығына ұмтылады.
Экономикалық (іскерлік) цикл деп өндірістің, инфляцияның және жұмыспен
қамтылу деңгейінің өзгеруін айтамыз. Циклдік өзгерістердің себептері
төменгідей: автоналды инвестициялардың азаюы, мультипликатор әсерінің
әлсіреуі, ақша жиыны көлемінің өзгеруі, негізгі қорлардың жаңаруы т.б.
Жалпы айтқанда экономикалық цикл – бірнеше жылдар ішіндегі экономикалық
активтілік деңгейлерінің бірінен кейін бірі келіп тұратын өсулер мен
құлдыраулардың өзгеруі. Кейбір экономикалық циклдер ұзақтылығымен және
қарқындылығымен бір-бірінен ерекшеленеді. Бірақ олардың барлығы әрқалай
аталатын бірдей фазалар арқылы өтеді.
1. Шың. Түсіндіруді шың фазасынан бастаймыз. Оның іскерлік
белсенділіктің уақытша ең шекті нүктесі деп аталады. Бұл нүктеде
экономикада өндірістің толықтай жұмыс істеуін және жұмыссыздықтың толық
жойылуын байқаймыз. Шың фазасында бағалар деңгейлі көтерілу беталасына ие
болады.
2. Құлдырау. Шың кезеңінен сол құлдырау кезеңі басталады – жалпы
өндіріс көлемі, табыс және жұмыс орындары азаятын кезең. Бұндай құлдырау
экономикалық секторларындағы жұмыс белсенділігінің жаппай келуімен
сипаттлады. Бірақ баға осы кезде түсе бермейді, олар тек, қана құлдырау өте
ұзаққа созылып, тоқырауға айналғанда шын мәнінде ауыр жағдайда ғана
төмендей бастайды.
3. Құлдыраудың немесе таңырқаудың ең төменгі нүктесі. Құлдыраудың
немесе тоқыраудың ең төменгі нүктесінде өндіріс және жұмыс орындары ең
төменгі даңгейге жетіп, біртіндеп көтеріле бастайды. Бұл цикл фазасы қысқа
және ұзақ мерзімді кезеңде болады.
4. Көтерілу. Көтерілу (жаңғыру) фазасында өндіргі өседі, жұмыссыздық
азаяды да толық жойылады. Көтерілу күшейе келе өндіріс толық
көтерілмей жатып бағалар өсуі мүмкін. Циклдер бірдей фазалардан өтсе
де, олар өздерінің ұзақтығы және белсенділігімен ерекшеленеді.
Сондықтан экономистер экономикалық циклдердің орнына экономикалық
тербелістер дегенді қолдануды дұрыс көреді, өйткені циклдер тұрақты
түрде өтеді.
Жұмыссыздықтың формасы Оукен заңы
Толық жұмысбастылық ұғымына анықтама беру қиын. Оны бүкіл 100%
халық жұмыспен қамтамасыз етілген деп түсінуге болады. Бірақ ол дұрыс
емес. Белгілі бір жұмыссыздық деңгейі болуы тиісті деп саналады.
Жұмыссыздық деңгейі
Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы қолданылатынына байланысты
сипатталады. Негізгі экономикалық ресурс жұмысбастылықты қолдайтын
жұмыс күші болады – бұл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты.
Жұмыссыздықтың деңгейі - бұл жұмыс істеуді қолдайтындардың жалпы
санының ішінде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз
түрінде). Статистика агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен
экономикалық саясаттағы еңбек нарығының жағдайымен бағалайды.
Статистикалық деректер үй шаруашылыққа зерттеу жүргізу негізінде
жиналады. Анкета сұрақтарына байланысты әрбір адам 3 түрлі санаттың
біреуіне жатады. Жұмыс істейтін, жұмыссыз және жұмыс күшіне
кірмейтіндер жұмыс істейтін адам деп – үй шаруашылығымен немесе оқумен
шұғылданбайтын апта бойы жұмыс істейтін адамдарды осы топқа
кіргіземіз.
Егерде адамзат жаңа жұмысқа шығуды күтіп жұмыс істемесе, яғни
уақытша босатылса немесе жұмыс іздеп жүрсе, онда ол – жұмыссыз деп
саналады.
Алғашқы екі санатқа жатпайтын азаматтар (мәселен, студенттер және
үй шаруашылығындағы әйелдер), жұмыс күші құрамына кірмейді. Олар
жұмыс істемейді.
Жұмыс күші – жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі – бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың
пайыз түріндегі анықталуы. Демек,
Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыссыздар саны.
Жұмыссыздық деңгейі =
Статистика агенттігі есептейтін тағы бір статистикалық көрсеткіш,
бұл пайыз түріндегі, жасы үлкен тұрғындар санының жалпы жұмыс
күшіндегі үлесі:
Бұл статистикалық көрсеткіш барлық тұрғындар үшін есептеледі, сонымен
қатар жеке топтар үшін де қолданылады, ерлер мен әйелдер үшін, кәрі
және жас адамдар үшін де есептеледі.
Жұмыссыздықтың түрлері
Толық жұмысбастылық ұғымына анқтама берудің алдында біз
жұмысбастылықтың 3 түрімен танысуымыз керек: уақытша, құрылымдық
және циклдік.
Уақытша жұмыссыздық
Кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет түрлерін таңдау
мүмкіншіліктері бар кезде жұмысаралық жағдайда қалады. Кейбіреулерін
жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп жүреді. Басқа
біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз болады.
Сонымен қатар жастар арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар
санаты болады.
Осы жұмыссыз адамдарр жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан
жұмысқа қайтып келген кезде олардың орнын басқа жұмыссыздар басады.
Сондықтан, әр түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын
өзгертсе де, осы жұмыссыздық типі қала береді, жұмыс іздеп жүрген немесе
жұмыс орнын алуын күтіп отырған адамдарға экономистер уақытша
жұмыссыздар деген термин қолданды.
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты көрсетеді: еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды.
Уақытша жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын білімдері бар деп
есептеледі.
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді.
Жұмысшылардың көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен түседі, олар
өздерінің төмен жалақысы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа
ауысады.
Бұл жұмысшылардың өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек
ресурстарының ұтымды пайдамен арттыру дегенді білдіреді. Яғни жалпы
экономикадағы нақты өндірісі көлемінің ұлғаюы.
Құрылымдық жұмыссыздық
Уақытша жұмыссыздық ақырындап құрылымдық жұмыссыздық деп
аталатын екінші санатқа ауысады. Экономистер құрылымдық терминін
қарамдық деген мағынада қолданылады. Уақыт өте келе технология мен
сұраныс құрылымында өзгерістер болады, олар өз алдына еңбек күшін
жиынтық сұраныс құрылымын өзгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде
кейбір мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе мүлде жойылады.
Басқа мамандықтарға соның ішінде, жаңаларына сұраныс көбейеді. Бұл
жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылысындағы жаңа
өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық
пайда болады.
Циклдік жұмыссыздық
Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық
шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде пайда болады.
Тауарлар мен қызметкерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық
төмендейді, жұмыссыздық көбейеді сол себепті циклдік жұмыссыздықты кейде
Сұраныс тапшылығына байланысты жұмыссыздық деп аталады.
Толық жұмысбастылық ұғымы
Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес. Экономиктер
уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан
толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100% -нан аз бөлігін қамтитын
жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда, толық жұмысбастылық
кезіндегі жұмыссыщздық деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық
деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі
циклдік жұмыссыздық нольге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты жұмыссыздықтың табиғи (шынайы)
деңгейі, деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі экономиканың өндірістік әулеті да.
Жұмыссыздық табиғи деңгейі өз алдына тұрақсыз көрсеткіш. Ол кезеңді
түрде еңбек күші мен институционалдық өзгерістермен байланысты
демографиялық қозғалыстар әсеріне түседі.
Инфляция инфляция деңгейі.
Сұраныс инфляциясы және шығындар инфляциясы.
Инфляция дегеніміз бағалардың орташа деңгейінің өсу қарқыны қарқыны
бірақ бұл жағдайда барлық бағалар енді деуге болмайды.
Инфляция кезінде кейбір бағалар бір қалыпта қалады, ал кейбір бағалар
төмендейді.
Инфляция деңгейін өлшеу.
Инфляция баға индексі арқылы өлшенеді. Есімізге түсірелік, жалпы
базалық мерзім баға индексі арқылы анықталады. Инфляция деңгейін мына
жолмен есептеп шығаруға болады. Осы жылдың (1999ж) баға индексін алдыңғы
жылдық (1998ж) баға индексінен шығарып, айырмасын алдыңғы жылдың (1998ж)
баға индексіне бөліп, содан кейін оны, пайыз түрінде шығару үшін 100-ге
көбейтеміз. Мысалы, 1998ж тауарлар тұтыну баға индексі 154,5 тең болса,
1999ж – 158,2 болды.
Сонымен, 1999ж инфляция деңгейі мына жолмен анықталады:
Инфляция қарқыны
70 – ереже да ереже инфляцияны басқаша анықтауға мүмкіндік береді.
Бұл бағалардың екі есе өсуіне керекті жылдарды тез есептеп табуға
көмектеседі.
Экономиктер инфляцияны-2 түрге бөледі:
1. Сұраныс инфляциясы. Эканомикада кейде ұсынысқа қарағанда сұраныс
шығындары көбірек болады. Артық сұранысқа өндірілетін артық көлемімен жауап
бере алмайды, өйткені барлық ресурс қамтылған. Бұл артық сұраныс бағаның
өсуіне әкеледі және сұраныс инфляциясын тудырады.
2. Шығын инфляция немесе ұсыныс инфляциясы. Шығын көлемі өзгеруінің
және жарықтың ұсыныстық нәтижесінде де инфляция пайда болуы мүмкін.
Жиынтық сұраныс артпағынан қарамастан, соңғы жылдың баға деңгейі өсті.
Өндіріс көлемі де, жұмыспен толық қамтамасыз ету де қысқарған кездері
болады, бірақ осымен бірге жалпы баға деңгейі де өсті. Шығын инфляциясының
пайда болуына екі негізгі себеп бар: а) атаулы төлемақының өсуі; ә) энергия
және шикізат сияқты ресурстарға бағаның өсуі.
Төлемақының өсуінен пайда болған инфляция. Шығын инфляция теориясы
бойынша кейбір жағдайларда бұл инфляцияның шығу себебі кәсіподақтан болуы
мүмкін. Бұл былай түсіндіріледі: ұйымдық келісімдер көлемімен кәсіподақтың
атаулы төлемақылар мөлшерлемесін (ставка) қадағалауға мүмкіншіліктер бар.
Ірі кәсіпоадқтар төлемақыны ұлғайтатын және мұндай деңгейдегі төлемақыны
кәсіподақ, қатарына кірмейтін жұмысшыларға тағайындады делік.
Егер барлық мемлекет аумағында төлемақының өсуі, қандай болса да
факторларға байланысты теңессе, орташа шығындар өсіп кетеді. Бұған фирмалар
өндірісті және тауар мен қызыметті қысқартумен жауап береді. Осы жағдайда
атаулы төлемақының өсуі байқалады; бұл инфляцияның түрін төлемақының
өсуінен пайда болады инфляция деп аталады, бұл шығын инфляциясының бір
түрі.
Ұсыныс механизімінің бұзылуынан пайда болатын инфляция.
Шығын инфляция ұсыныс механизмінің бұзылуымен түсіндіретін теория
өндіріс шығындарының өсу себептерін және өнімге пайдаланатын шикізат пен
энергияға ойламаған шығынның көбеюін қарастырады.
Мысалы: 1973-1974ж және 1979-1980ж мұнай бағасы қатты көтерілді.
Осы мезгілде энергияның бағасы өсіп жатты және өндіріс шығындары да өсті.
Бұл шығын инер-ң жылдам өсуіне әкеледі.
Қиыншылықтар. Біз инфляцияны екі типке бөлдік – сұраныстың артуынан
және шығындардың өсуінен болатын. Күнделікті өмірде бұл екі типті ажырату
қиын. Мысалы, денсаулық сақтау шығындары тез арада өсті, артынан жиынтық
шығыны көбейеді, бұл сұраныс инфляцияны тударады. Егер тауарларға
ресурстарға сұраныс өссе, онда кейбір фирмаларда материалдарға,
ресурстарға, жанармайға шығын өсіп жатқандығы байқалады. Сол кезде өндіріп
жатқан тауарлардың бағасын көтеруге мәжбүр болды. өндіріс шығындары өсуі
салдарынан сұраныс инфляциясы болды. Бірақ көптеген фирмалар оны инфляция
шығыны деп ойлайды. Бұл екі типтің қайсысы екенін ажырату қиын. Сұраныс
инфляциясы жиынтық шығындар болғанда байқалады. Ал инфляция шығыны
автоматты түрде өз-өзінен жоқ болады. Ұсыныс азайған кезде нақты шикі өнім
көлемі және айналым қысқарады. Бұл шығындардың өсуіне кедергі болады.
Инфляцияның үйлестірмелі әсері.
Ал енді инфляцияның зардабын зерттейік. Біріншіден, инфляция табысты
қалай жіктейтінін және Жіө-ге қалай әсер ететінен көрелік.
Баға деңгейі және жіө арасында белгілі бір қарым-қатынас бар. Нақты
көлем және өндірістік бағалардың деңгейі бір қалыпты көтеріледі немесе
қысқартылады. Бірақ соңғы 20 жыл ішінде көптеген оқиғалар болады. Мысалы,
нақты өндірістік көлем қысқартылып, ал бағалар өсіп жатады. Нақты өндіріс
көлемінің жеке табыстың өскенін елестелік. Бұл жерде инфляцияның әсер етуі
және табыс жіктелуін көре аламыз. Егер ұлттық табыс өзгермеген болса, онда
инфляция қалай әсер етеді?
Атаулы және нақты табыс. Бұл сұраққа жауап беру үшін біз атаулы табыс
және нақты табыстың айырмашылығын білуіміз керек. Атаулы табыс – бұл айлық
немесе пайыз түрінде алынған ақшаның саны. Нақты табыс – бұл тауарлар саны
немесе қызмет, яғни біз осы табыс арқылы атаулы табысты сатып аламыз.
Егер атаулы табыстың бағасының өсу деңгейіне қарағанда тезірекөссе,
онда нақты табыс өседі және керісінше, егер баға өсу деңгейі атаулы табыс
деңгейіне қарағанда тезірек өссе, онда нақты табыс азаяды.біз нақты табыс
қалай өзгеретінін мына формуламен шығара аламыз:
Нақты табыстың пайыздық өзгеруі = Атаулы табыстың пайыздық өзгеруі –
Баға даңгейінің пайыздық өсуі.
Егер атаулы табыс 10% өссе, ал баға деңгейі 5% өссе, онда нақты табыс
5% өседі және керісінше 5%-дай атаулы табыс болса, инфляция 10%, онда нақты
табыс 5% болады.
Тұрақты атаулы табыс алушылар. Атаулы және нақты табыс арасындағы
айырмашылық бізге белгілі. Тұрақты атаулы табыс алған адамдарға инфляция
жазалаудың бір түрі. Инфляция тұрақты табыс алушылар арқылы, басқа адамдар
тобына табысты жіктеледі.
Классикалық мысалға зейнеткерлерді алуға болады, оларға тұрақты
зейнетақы атаулы табыс әкеледі. 1980ж зейнеткерлікке шыққан адамның
тауарлады мол сатып алуға мүмкіншілігі бар еді, ал 1995ж сатып алу
қабілеті жартысына дейін төмендеп кетті, бұған жалдау төлемақысын жатқызуға
болады.
Мүлік иелері. Инфляция мүлікті сақтаушыларға да үлкен зардап әкеледі.
Баға өсуінен нақты тауардың бағасы төмендейді мысалы, бір кісі 1980ж бастап
1995ж дейін 1000 доллар тығып қойды делік, сонда нақты баға құны жартысына
дейін төмендейді. Бірақ сақтау формаларының бәрі пайыздық мөлшерлемеден
жоғары болса, онда сақтап қойған тауардың құны төмендейді.
Қарыз алушы және несие беруші. (дербитор және кредитор). Қарыз алушы
және несие беруші арасында инфляция табыстарды үйлестіреді. Болжалды
инфляция қарыз алушыларға несие берушілер арқылы пайда әкеледі.
Болжалды инфляция. Егер адамдар: 1) инфляцияны алдын ала біліп отырса;
2) атаулы табыстарын болжалды баға деңгейінің өзгеруімен теңестіруге
жағдайы болғанда, мысалы, 60-жылдың аяғында басталған инфляция 70 жылд.
Кәсіподақтарға жан берді, олар жұмысшылардың жалақысы инфляциямен
үйлестіріліп есептелуі керектігін айта бастады.
Болжалды инфляция кезінде неше берушілермен қарыз алушылар арасында
табысты үйлестіру басқаша түрде болуы мүмкін. Мысалы, егер несие беруші
және қарыз алушы арасында келісім жасалса, яғни егер баға деңгейі өзгермелі
болса, онда 1 жылға 5% беруге келіссе бірақ келесі жылға дейін 6% дейін
өсті дейік егер банк қарыз алушыға 5%-дан 100 доллар берсе онда ол жылдың
соңында 105% алады, бірақ инфляция осы жылдың ішінде 6%-ға жетсе, онда 105$
сатып алу қабілеттілігі 99$ дейін түседі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Макроэкономика ғылымы. Макроэкономикалық саясат
2. Экономикалық іс-әрекеттердің нәтижесін өлшеу
Негізгі бөлім
1. Макроэкономикалық тұрақсыздық
а) Экономикалық циклдер әлеуетті ЖҰӨ
ә) Жұмыссыздық формасы
б) Инфляция. Инфляция деңгейі
2. Ақша нарығы
а) Ақша туралы түсінік. Ақшаның негізгі агрегаттары
ә) Банк жүйесі. Ақша-несие саясаты
3. Экономикалық өсуі туралы түсінік
а) Дамыған мемлекеттің Қазақстан Республикасында өсуіндегі ролі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Макроэкономика – жалпы экономиканың жедел дамуы немесе оның
құлдырауы тұсындағы жағдайы, өндірілетін өнімінің өсуі және инфляция
мен жұмыссыздық кезеңіндегі төлемнің балансы, айырбас курсы туралы
түсінік береді. Сонымен бірге макроэкономика экономикалық өзгерістерге,
оның ішінде экономикалық қаржылық саясатқа, тұтыну және қаржы, доллар
мен саудадағы байланыстарға, жалауы мен баға өзгерістеріне, ақша
қорына, мемлекеттік бюджетке баса назар аударды. Қысқаша айтқанда
экономикалық даму барысындағы әр алуан пікір таластарды, бүгінгі
таңдағы экономикалық проблемаларды да кеңінен қарастырылады. Тұрмысқа
қажетті тауарлардың көлемін, ұлттық экономиканың әрекеттестігі, шаруа
қожалықтарымен фирмалар жұмысын, нарық бағасын анықтайды. Нарық туралы
сөз болғанда, алдымен жалпы ауыл шаруашылық өнімдері, медициналық
қызмет пен бөлшек сауда еске түседі. Ал баға жайына келсек, жұмысшы
еңбегін дәрігер еңбегінен 3 м бөлшектерінің бағасын, Рембрандт
суреттерінің бағасының арасындағы ерекшеліктерді ажырата білу
қарастырылады.
Макротеорияны зерттеуші ұлы макроэконоистер Джон мейнард Кейш,
Нобель сыйлығының иегері Милтон Тридмен, Малачусетс техникалық
институтынан Франко Модильяни және Роберт Солаз, Иель
университетінен Джейлк Тбин, одан кейінгі жол буындар Харвард
университетін Роберт Барро, Мартин Фелдстейн, Чикаго университетін
Томас Сарджент, Джон Тойлер бірлесе отырып мемлекеттің баға
жөніндегі саясатына талдау жасайды.
Макроэкономикалық теорияның дамуы бүгінгі таңдағы экономикалық
проблемаға тікелей қатысты. Кейш экономика 1930ж тоқырау тұсында дамып,
сол тоқыраудан қалай шығу жолдарын көрсетті. Ал монератизм теориясы
инфляция проблемасының мақсатында 1960ж кеңінен өріс алды. Кейін
1970ж ұсынымы жақтайтын экономика бұл саладағы ретсіздікті салықтарды
қысқарту жолымен шешуге тырысты, бірақ бұдан ешқандай нәтиже шыға
қоймайды. Бүгінгі таңда Роберт Лунас жетекшілік ететін ойлау
мектебі өте ықпалды әйтсе де бұл мәселе әлі де өз шешімін
таппай отыр. Сонымен 1980ж макроэкономистерді тағы да мынандай
сұрақтарға жауап іздеуде ел тұрмыс жағдайының төмендеуіне қандай
факторлар әсер етуде және осынау экономикалық прогресті алға
бастыру иінде экономикалық саясаттың атқаратын қызметі қандай?
1. Макроэкономикалық тұрақсыздық
Кез келген адам өз қажеттіліктерін әрқашанда барынша толық
қанағаттандыруға тырысады. Бұл қажеттіліктердің негізгі ақша мен
байлықта елес, адамдардың өздерінде. Сондықтан экономика - адамдар
өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін шектеулі ресурстарды зерттейтін
қоғамдық ғылым. Барлық ресурс бүкіл адамзаттың қажеттіліктерін
қанағаттандыруға жете бермейді. Бұндай жағдайда сиректілік (редкость)
пайда болады. Сиректілік – кез келген адамның қажеттілігін
қанағаттандыруға ресурс көлемі жетпейтін жағдай. Міне, сондықтанда
экономиканы терең зерттеу керек. Осы зерттеудегі алғашқы қадам –
қандай тауарларды қаншалықты мөлшерде өндіру керек деген сұраққа
жауап беру. Бұл сұрақтарға жауап қазіргі экономиканың өзекті
мәселелерін тиімді жолмен шешуге зор әсерін тигізеді. әдетте
тиімділікке жету үшін өндірістік ресурстарды үш топқа бөліп
қарастырады. Олар: еңбек, капитал, табиғи ресурстар. Бұл үшеуін
біріктіріп өндіріс факторы деп атайды. Өндіріс факторлары - тауарды
немесе қызметті өндіруде пайдаланылатын еңбектің капиталдың және
табиғи ресурстардың негізгі салымдары. өз кезегінде еңбек - адам
өндіріс үрдісінде жұмсайтын барлық дене және ой шығындарының
жиынтығы. Капитал - өнеркәсіптік құрал-сайман, жабдықтар мен
инфрақұрылымды қоса алғанда адамның жасаған барлық өндірістік
құралдары.
Табиғи ресурстар - өндірісте өңдеусіз табиғи түрде қолданылатын барлық
заттар; мысалы: құнарлы жер, құрылысқа арналған бос орындар, тоғайлар,
минералды және т.б.
Жайлы, экономика ғылымы екі басты бөлімнен тұрады: макроэкономика және
микроэкономика.
Микроэкономика – фирмалар үй шаруашылығы, үкіметтік агентіктер сияқты
шағын бірліктер жасайтын таңдауларды зерттейтін экономикалық бөлімі.
Макраэкономика – экономикалық инфляция жұмыссыздық экономикалық өсу
секілді ірі масштабты экономикалық құбылыстарын зерттейтін бөлігі.
Макроэкономика экономиканы бір үлкен бүтін құбылыс ретінде қарастыратын
ғылым. Ол экономикадағы іс-әрекеттерді біріктіріп жалпылай қарастырады.
Белгілі бір уақыт аралығында кейбір фирмалар өндірген өнімдеріне бағаны
өсіреді, кейде төмендетеді.
Бағаның экономикадағы жиынтық динамикасын өлшеу үшін баға индексі
қолданылады. Макроэкономиканың негізгі мақсаты жеке фирмалар мен
жұмысшылардың дамуын қарастыру емес, экономиканың жиынтық беталысын
талдаудан тұрады. Макроэкономика ғылымы жалпы ұлттық өнім, қор жинағының
нормасы, тұтыну баға индексі инфляция деңгейі, жұмыссыздық деңгейі және
өндіріс көлемінің өзгеру қарқындылығы секілді көрсеткіштер экономиканың бір
бөлек элементін ғана қарастырмайды, олар экономиканың дамуының беталысын
зерттеуде мүмкіндік береді.
Макроэкономиканың ғаламдық мәселелерді де ұлттық экономиканың байлығы
өсті ме, әлде кеміді ме? Қарастырып отырған мемлекеттегі халықтың қор
жинағының мөлшері қандай? Неге кейбір мемлекеттерде инфляция бар, ал тағы
біреулерінде жоқ? Міне, осындай және тағы басқа да сұрақтарға
макроэкономикаға жауап береді.
Экономикалық өсу халық санының артуы және техникалық прогресс сияқты
салыстырмалы тұрақты факторлар әсерінің нәтижесі болып табылады. Осы
факторлардың ұзақ мерзімдегі динамикасы өндіріс көлемінің динамикасын
анықтайды.
Ал қысқа мерзімде экономика осы негізгі траекториядан ауытқып отырады.
Сол себепті тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін осы циклдік
толқуларды басқарып отыру қажет.
Ресурстардың толық пайдаланылуы және экономиканың инфляциясыз кезі
мақсатында экономиканың циклдері басқару макроэкономиканың саясат арқылы
жүзеге асырылады. Макроэкономиканың саясат бюджет салық немесе қазыналық
және ақша-несие немесе монетарлық саясаттан тұрады. Бюджет салық саясаты
сыртқы саудада, тек қана үкімет арқылы ал ақша-несие саясаты. Орталық банк
арқылы жүзеге асырылады. Осы қазыналық монетарлық сасясаттардың көмегімен
мемлекет шикі және сыртқы макроэкономиканың тұрақтылық орнатуға және оны
ұстап тұруға тырысады. Кез келген мемлеткеттік экономикан үшін
макроэкономикалық саясатын қатесіз анықтау, оны таңдалған бағытта дұрыс
жүргізу ең өзекті де басты мәселесм болып табылады.
Экономикалық циклдер әлеуметті жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ)
Экономикалық циклдер. Әлеуеттік жалпы ұлтты өнім. Қоғам біркелкі түрде
экономикалық өсуге, жұмыссыздықты толық жоюға және баға деңгейінің
тұрақтылығына ұмтылады.
Экономикалық (іскерлік) цикл деп өндірістің, инфляцияның және жұмыспен
қамтылу деңгейінің өзгеруін айтамыз. Циклдік өзгерістердің себептері
төменгідей: автоналды инвестициялардың азаюы, мультипликатор әсерінің
әлсіреуі, ақша жиыны көлемінің өзгеруі, негізгі қорлардың жаңаруы т.б.
Жалпы айтқанда экономикалық цикл – бірнеше жылдар ішіндегі экономикалық
активтілік деңгейлерінің бірінен кейін бірі келіп тұратын өсулер мен
құлдыраулардың өзгеруі. Кейбір экономикалық циклдер ұзақтылығымен және
қарқындылығымен бір-бірінен ерекшеленеді. Бірақ олардың барлығы әрқалай
аталатын бірдей фазалар арқылы өтеді.
1. Шың. Түсіндіруді шың фазасынан бастаймыз. Оның іскерлік
белсенділіктің уақытша ең шекті нүктесі деп аталады. Бұл нүктеде
экономикада өндірістің толықтай жұмыс істеуін және жұмыссыздықтың толық
жойылуын байқаймыз. Шың фазасында бағалар деңгейлі көтерілу беталасына ие
болады.
2. Құлдырау. Шың кезеңінен сол құлдырау кезеңі басталады – жалпы
өндіріс көлемі, табыс және жұмыс орындары азаятын кезең. Бұндай құлдырау
экономикалық секторларындағы жұмыс белсенділігінің жаппай келуімен
сипаттлады. Бірақ баға осы кезде түсе бермейді, олар тек, қана құлдырау өте
ұзаққа созылып, тоқырауға айналғанда шын мәнінде ауыр жағдайда ғана
төмендей бастайды.
3. Құлдыраудың немесе таңырқаудың ең төменгі нүктесі. Құлдыраудың
немесе тоқыраудың ең төменгі нүктесінде өндіріс және жұмыс орындары ең
төменгі даңгейге жетіп, біртіндеп көтеріле бастайды. Бұл цикл фазасы қысқа
және ұзақ мерзімді кезеңде болады.
4. Көтерілу. Көтерілу (жаңғыру) фазасында өндіргі өседі, жұмыссыздық
азаяды да толық жойылады. Көтерілу күшейе келе өндіріс толық
көтерілмей жатып бағалар өсуі мүмкін. Циклдер бірдей фазалардан өтсе
де, олар өздерінің ұзақтығы және белсенділігімен ерекшеленеді.
Сондықтан экономистер экономикалық циклдердің орнына экономикалық
тербелістер дегенді қолдануды дұрыс көреді, өйткені циклдер тұрақты
түрде өтеді.
Жұмыссыздықтың формасы Оукен заңы
Толық жұмысбастылық ұғымына анықтама беру қиын. Оны бүкіл 100%
халық жұмыспен қамтамасыз етілген деп түсінуге болады. Бірақ ол дұрыс
емес. Белгілі бір жұмыссыздық деңгейі болуы тиісті деп саналады.
Жұмыссыздық деңгейі
Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы қолданылатынына байланысты
сипатталады. Негізгі экономикалық ресурс жұмысбастылықты қолдайтын
жұмыс күші болады – бұл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты.
Жұмыссыздықтың деңгейі - бұл жұмыс істеуді қолдайтындардың жалпы
санының ішінде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз
түрінде). Статистика агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен
экономикалық саясаттағы еңбек нарығының жағдайымен бағалайды.
Статистикалық деректер үй шаруашылыққа зерттеу жүргізу негізінде
жиналады. Анкета сұрақтарына байланысты әрбір адам 3 түрлі санаттың
біреуіне жатады. Жұмыс істейтін, жұмыссыз және жұмыс күшіне
кірмейтіндер жұмыс істейтін адам деп – үй шаруашылығымен немесе оқумен
шұғылданбайтын апта бойы жұмыс істейтін адамдарды осы топқа
кіргіземіз.
Егерде адамзат жаңа жұмысқа шығуды күтіп жұмыс істемесе, яғни
уақытша босатылса немесе жұмыс іздеп жүрсе, онда ол – жұмыссыз деп
саналады.
Алғашқы екі санатқа жатпайтын азаматтар (мәселен, студенттер және
үй шаруашылығындағы әйелдер), жұмыс күші құрамына кірмейді. Олар
жұмыс істемейді.
Жұмыс күші – жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі – бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың
пайыз түріндегі анықталуы. Демек,
Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыссыздар саны.
Жұмыссыздық деңгейі =
Статистика агенттігі есептейтін тағы бір статистикалық көрсеткіш,
бұл пайыз түріндегі, жасы үлкен тұрғындар санының жалпы жұмыс
күшіндегі үлесі:
Бұл статистикалық көрсеткіш барлық тұрғындар үшін есептеледі, сонымен
қатар жеке топтар үшін де қолданылады, ерлер мен әйелдер үшін, кәрі
және жас адамдар үшін де есептеледі.
Жұмыссыздықтың түрлері
Толық жұмысбастылық ұғымына анқтама берудің алдында біз
жұмысбастылықтың 3 түрімен танысуымыз керек: уақытша, құрылымдық
және циклдік.
Уақытша жұмыссыздық
Кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет түрлерін таңдау
мүмкіншіліктері бар кезде жұмысаралық жағдайда қалады. Кейбіреулерін
жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп жүреді. Басқа
біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз болады.
Сонымен қатар жастар арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар
санаты болады.
Осы жұмыссыз адамдарр жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан
жұмысқа қайтып келген кезде олардың орнын басқа жұмыссыздар басады.
Сондықтан, әр түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын
өзгертсе де, осы жұмыссыздық типі қала береді, жұмыс іздеп жүрген немесе
жұмыс орнын алуын күтіп отырған адамдарға экономистер уақытша
жұмыссыздар деген термин қолданды.
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты көрсетеді: еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды.
Уақытша жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын білімдері бар деп
есептеледі.
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді.
Жұмысшылардың көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен түседі, олар
өздерінің төмен жалақысы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа
ауысады.
Бұл жұмысшылардың өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек
ресурстарының ұтымды пайдамен арттыру дегенді білдіреді. Яғни жалпы
экономикадағы нақты өндірісі көлемінің ұлғаюы.
Құрылымдық жұмыссыздық
Уақытша жұмыссыздық ақырындап құрылымдық жұмыссыздық деп
аталатын екінші санатқа ауысады. Экономистер құрылымдық терминін
қарамдық деген мағынада қолданылады. Уақыт өте келе технология мен
сұраныс құрылымында өзгерістер болады, олар өз алдына еңбек күшін
жиынтық сұраныс құрылымын өзгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде
кейбір мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе мүлде жойылады.
Басқа мамандықтарға соның ішінде, жаңаларына сұраныс көбейеді. Бұл
жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылысындағы жаңа
өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық
пайда болады.
Циклдік жұмыссыздық
Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық
шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде пайда болады.
Тауарлар мен қызметкерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық
төмендейді, жұмыссыздық көбейеді сол себепті циклдік жұмыссыздықты кейде
Сұраныс тапшылығына байланысты жұмыссыздық деп аталады.
Толық жұмысбастылық ұғымы
Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес. Экономиктер
уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан
толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100% -нан аз бөлігін қамтитын
жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда, толық жұмысбастылық
кезіндегі жұмыссыщздық деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық
деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі
циклдік жұмыссыздық нольге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты жұмыссыздықтың табиғи (шынайы)
деңгейі, деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі экономиканың өндірістік әулеті да.
Жұмыссыздық табиғи деңгейі өз алдына тұрақсыз көрсеткіш. Ол кезеңді
түрде еңбек күші мен институционалдық өзгерістермен байланысты
демографиялық қозғалыстар әсеріне түседі.
Инфляция инфляция деңгейі.
Сұраныс инфляциясы және шығындар инфляциясы.
Инфляция дегеніміз бағалардың орташа деңгейінің өсу қарқыны қарқыны
бірақ бұл жағдайда барлық бағалар енді деуге болмайды.
Инфляция кезінде кейбір бағалар бір қалыпта қалады, ал кейбір бағалар
төмендейді.
Инфляция деңгейін өлшеу.
Инфляция баға индексі арқылы өлшенеді. Есімізге түсірелік, жалпы
базалық мерзім баға индексі арқылы анықталады. Инфляция деңгейін мына
жолмен есептеп шығаруға болады. Осы жылдың (1999ж) баға индексін алдыңғы
жылдық (1998ж) баға индексінен шығарып, айырмасын алдыңғы жылдың (1998ж)
баға индексіне бөліп, содан кейін оны, пайыз түрінде шығару үшін 100-ге
көбейтеміз. Мысалы, 1998ж тауарлар тұтыну баға индексі 154,5 тең болса,
1999ж – 158,2 болды.
Сонымен, 1999ж инфляция деңгейі мына жолмен анықталады:
Инфляция қарқыны
70 – ереже да ереже инфляцияны басқаша анықтауға мүмкіндік береді.
Бұл бағалардың екі есе өсуіне керекті жылдарды тез есептеп табуға
көмектеседі.
Экономиктер инфляцияны-2 түрге бөледі:
1. Сұраныс инфляциясы. Эканомикада кейде ұсынысқа қарағанда сұраныс
шығындары көбірек болады. Артық сұранысқа өндірілетін артық көлемімен жауап
бере алмайды, өйткені барлық ресурс қамтылған. Бұл артық сұраныс бағаның
өсуіне әкеледі және сұраныс инфляциясын тудырады.
2. Шығын инфляция немесе ұсыныс инфляциясы. Шығын көлемі өзгеруінің
және жарықтың ұсыныстық нәтижесінде де инфляция пайда болуы мүмкін.
Жиынтық сұраныс артпағынан қарамастан, соңғы жылдың баға деңгейі өсті.
Өндіріс көлемі де, жұмыспен толық қамтамасыз ету де қысқарған кездері
болады, бірақ осымен бірге жалпы баға деңгейі де өсті. Шығын инфляциясының
пайда болуына екі негізгі себеп бар: а) атаулы төлемақының өсуі; ә) энергия
және шикізат сияқты ресурстарға бағаның өсуі.
Төлемақының өсуінен пайда болған инфляция. Шығын инфляция теориясы
бойынша кейбір жағдайларда бұл инфляцияның шығу себебі кәсіподақтан болуы
мүмкін. Бұл былай түсіндіріледі: ұйымдық келісімдер көлемімен кәсіподақтың
атаулы төлемақылар мөлшерлемесін (ставка) қадағалауға мүмкіншіліктер бар.
Ірі кәсіпоадқтар төлемақыны ұлғайтатын және мұндай деңгейдегі төлемақыны
кәсіподақ, қатарына кірмейтін жұмысшыларға тағайындады делік.
Егер барлық мемлекет аумағында төлемақының өсуі, қандай болса да
факторларға байланысты теңессе, орташа шығындар өсіп кетеді. Бұған фирмалар
өндірісті және тауар мен қызыметті қысқартумен жауап береді. Осы жағдайда
атаулы төлемақының өсуі байқалады; бұл инфляцияның түрін төлемақының
өсуінен пайда болады инфляция деп аталады, бұл шығын инфляциясының бір
түрі.
Ұсыныс механизімінің бұзылуынан пайда болатын инфляция.
Шығын инфляция ұсыныс механизмінің бұзылуымен түсіндіретін теория
өндіріс шығындарының өсу себептерін және өнімге пайдаланатын шикізат пен
энергияға ойламаған шығынның көбеюін қарастырады.
Мысалы: 1973-1974ж және 1979-1980ж мұнай бағасы қатты көтерілді.
Осы мезгілде энергияның бағасы өсіп жатты және өндіріс шығындары да өсті.
Бұл шығын инер-ң жылдам өсуіне әкеледі.
Қиыншылықтар. Біз инфляцияны екі типке бөлдік – сұраныстың артуынан
және шығындардың өсуінен болатын. Күнделікті өмірде бұл екі типті ажырату
қиын. Мысалы, денсаулық сақтау шығындары тез арада өсті, артынан жиынтық
шығыны көбейеді, бұл сұраныс инфляцияны тударады. Егер тауарларға
ресурстарға сұраныс өссе, онда кейбір фирмаларда материалдарға,
ресурстарға, жанармайға шығын өсіп жатқандығы байқалады. Сол кезде өндіріп
жатқан тауарлардың бағасын көтеруге мәжбүр болды. өндіріс шығындары өсуі
салдарынан сұраныс инфляциясы болды. Бірақ көптеген фирмалар оны инфляция
шығыны деп ойлайды. Бұл екі типтің қайсысы екенін ажырату қиын. Сұраныс
инфляциясы жиынтық шығындар болғанда байқалады. Ал инфляция шығыны
автоматты түрде өз-өзінен жоқ болады. Ұсыныс азайған кезде нақты шикі өнім
көлемі және айналым қысқарады. Бұл шығындардың өсуіне кедергі болады.
Инфляцияның үйлестірмелі әсері.
Ал енді инфляцияның зардабын зерттейік. Біріншіден, инфляция табысты
қалай жіктейтінін және Жіө-ге қалай әсер ететінен көрелік.
Баға деңгейі және жіө арасында белгілі бір қарым-қатынас бар. Нақты
көлем және өндірістік бағалардың деңгейі бір қалыпты көтеріледі немесе
қысқартылады. Бірақ соңғы 20 жыл ішінде көптеген оқиғалар болады. Мысалы,
нақты өндірістік көлем қысқартылып, ал бағалар өсіп жатады. Нақты өндіріс
көлемінің жеке табыстың өскенін елестелік. Бұл жерде инфляцияның әсер етуі
және табыс жіктелуін көре аламыз. Егер ұлттық табыс өзгермеген болса, онда
инфляция қалай әсер етеді?
Атаулы және нақты табыс. Бұл сұраққа жауап беру үшін біз атаулы табыс
және нақты табыстың айырмашылығын білуіміз керек. Атаулы табыс – бұл айлық
немесе пайыз түрінде алынған ақшаның саны. Нақты табыс – бұл тауарлар саны
немесе қызмет, яғни біз осы табыс арқылы атаулы табысты сатып аламыз.
Егер атаулы табыстың бағасының өсу деңгейіне қарағанда тезірекөссе,
онда нақты табыс өседі және керісінше, егер баға өсу деңгейі атаулы табыс
деңгейіне қарағанда тезірек өссе, онда нақты табыс азаяды.біз нақты табыс
қалай өзгеретінін мына формуламен шығара аламыз:
Нақты табыстың пайыздық өзгеруі = Атаулы табыстың пайыздық өзгеруі –
Баға даңгейінің пайыздық өсуі.
Егер атаулы табыс 10% өссе, ал баға деңгейі 5% өссе, онда нақты табыс
5% өседі және керісінше 5%-дай атаулы табыс болса, инфляция 10%, онда нақты
табыс 5% болады.
Тұрақты атаулы табыс алушылар. Атаулы және нақты табыс арасындағы
айырмашылық бізге белгілі. Тұрақты атаулы табыс алған адамдарға инфляция
жазалаудың бір түрі. Инфляция тұрақты табыс алушылар арқылы, басқа адамдар
тобына табысты жіктеледі.
Классикалық мысалға зейнеткерлерді алуға болады, оларға тұрақты
зейнетақы атаулы табыс әкеледі. 1980ж зейнеткерлікке шыққан адамның
тауарлады мол сатып алуға мүмкіншілігі бар еді, ал 1995ж сатып алу
қабілеті жартысына дейін төмендеп кетті, бұған жалдау төлемақысын жатқызуға
болады.
Мүлік иелері. Инфляция мүлікті сақтаушыларға да үлкен зардап әкеледі.
Баға өсуінен нақты тауардың бағасы төмендейді мысалы, бір кісі 1980ж бастап
1995ж дейін 1000 доллар тығып қойды делік, сонда нақты баға құны жартысына
дейін төмендейді. Бірақ сақтау формаларының бәрі пайыздық мөлшерлемеден
жоғары болса, онда сақтап қойған тауардың құны төмендейді.
Қарыз алушы және несие беруші. (дербитор және кредитор). Қарыз алушы
және несие беруші арасында инфляция табыстарды үйлестіреді. Болжалды
инфляция қарыз алушыларға несие берушілер арқылы пайда әкеледі.
Болжалды инфляция. Егер адамдар: 1) инфляцияны алдын ала біліп отырса;
2) атаулы табыстарын болжалды баға деңгейінің өзгеруімен теңестіруге
жағдайы болғанда, мысалы, 60-жылдың аяғында басталған инфляция 70 жылд.
Кәсіподақтарға жан берді, олар жұмысшылардың жалақысы инфляциямен
үйлестіріліп есептелуі керектігін айта бастады.
Болжалды инфляция кезінде неше берушілермен қарыз алушылар арасында
табысты үйлестіру басқаша түрде болуы мүмкін. Мысалы, егер несие беруші
және қарыз алушы арасында келісім жасалса, яғни егер баға деңгейі өзгермелі
болса, онда 1 жылға 5% беруге келіссе бірақ келесі жылға дейін 6% дейін
өсті дейік егер банк қарыз алушыға 5%-дан 100 доллар берсе онда ол жылдың
соңында 105% алады, бірақ инфляция осы жылдың ішінде 6%-ға жетсе, онда 105$
сатып алу қабілеттілігі 99$ дейін түседі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz