Экономикалық өсу факторы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.Экономикалық өсудің факторы ретінде теорияның негіздері ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Өнім қабілеттігі туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Өнім қабілеттігіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3. Өнім қабілеттігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
II. ЖШС «МАРТ» «Алтын» сауда саласындағы қызметінің экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1. Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы және олардың даму мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. ЖШС «МАРТ».тың экономикалық сипатамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
I.Экономикалық өсудің факторы ретінде теорияның негіздері ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Өнім қабілеттігі туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Өнім қабілеттігіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3. Өнім қабілеттігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
II. ЖШС «МАРТ» «Алтын» сауда саласындағы қызметінің экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1. Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы және олардың даму мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. ЖШС «МАРТ».тың экономикалық сипатамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты. Нарыкгык талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Бұл тұрғыда, өнім өңдеудің түпкі кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген жауапкершілік те үлғая түспек. Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ өнеркәсібіндегі өсімдік майларын өндеумен айналысатын өндіріс орындарын жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі нарықгағы азық-түлік қауіпсіздігін сақтауда, мемлекеттің экспортгық мүмкіндіктерін ұлғайтуда, отандық өзара байланысты кәсіпорындардың тиімділігін арттыруда және олардың сыртқы өндірушілерге тәуелділігін төмендетуде, ауыл шаруашылығы өнімдерін мақсатты пайдалануда және бәсекеге қабілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің әлемдік нарықтағы беделін арттыруда көрініс табады.
Отандық өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындардың дамуы соңғы он жылдықга үлкен өзгерістерге ұшырады. Кеңестік жүйеде қалыптасқан экономикалық байланыстардың бұзылуы, нақгы сектор қаржы саласының арасындағы алшақтық, өндірістерді дамытудын бірыңғай, арнайы мақсатгы бағдарламаларының жоқгығы, өңдеу. салаларды ынталандыру тетіктерінің қалыптаспауы нарықгык қатынастардың алғашқы кезеңінде бұл сала көсіпорындарының жетілуіне мүмкіндік бермеді.
Статистика мәлшетгеріне жүгінсек, Қазақстандағы өсімдік майларына деген қажеттілік жылына 120 мың тн. мөлшерінде болып отыр, алайда оның отандық өндірісі 2002 жылы тек 34,8 мың тн. қүрады. Осының нәтижесінде елімізде импорттық майларға тәуелділік арта түсіп, ішкі нарықгағы импорттың үлесі 75-80 пайызга дейін жетті. Тек соңғы кездері нақгы секторды дамыту бағытындағы басты міндеггер мен қолайлы ортаны қалыптастыру шараларының нәтижесінде жаңа өндіріс орындары ашылып, халықгың тұтыну қажеттіліктерін қанагаттандыра бастады.
Әйтсе де ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде қолда бар жетістіктерге қанағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелелі іс-әрекетті арқау еткен әлемдік нарық өндірушілері барынша жаңа нарықтарды игеруге ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатаң шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік қауқарын нығайтуды, өнімдердің бәсекелік қыспақтарға төтеп берелік қабілетін арттыруды, ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді айқындауды және сол арқылы мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесін шешуді қажет етеді. Бұл жағдай Қазақстан Республика Президентінің 2009 жылғы 19 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында ерекше айтылды: «Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқына қол жеткізу- негізгі міндетіміз болып қала береді.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Бұл тұрғыда, өнім өңдеудің түпкі кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген жауапкершілік те үлғая түспек. Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ өнеркәсібіндегі өсімдік майларын өндеумен айналысатын өндіріс орындарын жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі нарықгағы азық-түлік қауіпсіздігін сақтауда, мемлекеттің экспортгық мүмкіндіктерін ұлғайтуда, отандық өзара байланысты кәсіпорындардың тиімділігін арттыруда және олардың сыртқы өндірушілерге тәуелділігін төмендетуде, ауыл шаруашылығы өнімдерін мақсатты пайдалануда және бәсекеге қабілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің әлемдік нарықтағы беделін арттыруда көрініс табады.
Отандық өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындардың дамуы соңғы он жылдықга үлкен өзгерістерге ұшырады. Кеңестік жүйеде қалыптасқан экономикалық байланыстардың бұзылуы, нақгы сектор қаржы саласының арасындағы алшақтық, өндірістерді дамытудын бірыңғай, арнайы мақсатгы бағдарламаларының жоқгығы, өңдеу. салаларды ынталандыру тетіктерінің қалыптаспауы нарықгык қатынастардың алғашқы кезеңінде бұл сала көсіпорындарының жетілуіне мүмкіндік бермеді.
Статистика мәлшетгеріне жүгінсек, Қазақстандағы өсімдік майларына деген қажеттілік жылына 120 мың тн. мөлшерінде болып отыр, алайда оның отандық өндірісі 2002 жылы тек 34,8 мың тн. қүрады. Осының нәтижесінде елімізде импорттық майларға тәуелділік арта түсіп, ішкі нарықгағы импорттың үлесі 75-80 пайызга дейін жетті. Тек соңғы кездері нақгы секторды дамыту бағытындағы басты міндеггер мен қолайлы ортаны қалыптастыру шараларының нәтижесінде жаңа өндіріс орындары ашылып, халықгың тұтыну қажеттіліктерін қанагаттандыра бастады.
Әйтсе де ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде қолда бар жетістіктерге қанағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелелі іс-әрекетті арқау еткен әлемдік нарық өндірушілері барынша жаңа нарықтарды игеруге ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатаң шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік қауқарын нығайтуды, өнімдердің бәсекелік қыспақтарға төтеп берелік қабілетін арттыруды, ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді айқындауды және сол арқылы мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесін шешуді қажет етеді. Бұл жағдай Қазақстан Республика Президентінің 2009 жылғы 19 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында ерекше айтылды: «Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқына қол жеткізу- негізгі міндетіміз болып қала береді.
1. Голубков Е.П. Основы маркетинга: Учебнж. -М.: Финпресс, 1999. -С 656.
2. Генри А. Маркетшг: принципы и стратегия:Учебнж для вузов. М.:ИНФРА-М, 1999. -С.804.
3. Қажымурат К. Кәсіпорынды басқару жуйесіндегі маркетингтің рөлі // Саясат, 2002. №1,59-606.
4. Светунъков С.Г., Литвинов А.А. Конкуренция и предпринимателъские решения.—Улъяновск: Корпорация технологий продвижения, —2000 С.256.
5. Ванифатова М.М. Феномен торговой марки современном маркетинге: проблемы оценки стоимости марки // Маркетинг и маркетинговые исследования е России. 2001. \№6. С.37-48.
6. Песоцская Е.В. Маркетшг услуг/ Под ред.акад. Г.Л. Багиева. Учебное пособие.-СПб.: Изд-во СПб ГУЭФ. 1997. -С.52.
7. Хойер В. Как делатъ бизнес в Европе / Вст.сл. Ю.А. Пискунова. —М.: Прогресс. 1992. -С.253.
8. Дуданов И.И. Подходы к оценке конку-рентоспособности товарной продущии на регионалъных продовольственных рынках // Экономика селъскохозяйственных и перерабатывающих предприятий, №12, 1998. — С 23-27.
9. Нурмаганбетов К.Р. Рыночное регулиро-вание производственно-хозяйственной деятельности фирмы по переработке селъскохозяйственной продукции. Алматы, Галым-2002г
10. Оразәлі Сәбден. XXΙ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. – Алматы: Қазақстан, 1997. – 192 б.
11. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Атамұра, 2001. –С.192
12. Ахметгалиев Б. 10 лет: Казахстан и интеграция. – Алматы: Атамұра, 2001. – С.192
13. Аубәкіров Я.А. Экономикалық теория. (авторлармен бірлесе) Алматы, 1999. – 78б
14. Алиев О.Ж. Общая теория и структура предмета теоретической экономики как научной дисциплины. Алматы, 2002. – 111б.
15. Рикардо Д. Соч. Т.» М, Госполитиздат, 1955, с. 89
16. Человеческое развитие в Казахстане. – учебник / под общ. Ред. Н.К. Мамырова и Ф.Акчуры. – Алматы: Экономика, 2008. – С10
17. К. Маркс, Ф.Энгельс. Соч. Т.46, ч2,с221
18. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. С англ. М., Дело ЛТД. М: 1992г. с56
19. Друкер П. Нарық: как выйти в лидеры. Практика и принципы. М: СПб. – ГМП «Форматика», 1992. -164с.
20. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг (уч. пособие). Алматы: Қазақ университеті, 2002, с.6-7
21. Гэлбрейт Дж. Экономические теории и цели общества. – М.: Прогресс, 1976
22. Иноземцев В. Структурирование общественного производства в системе постиндустриальных координат (методолого – теоретические аспекты). – РЭЖ, 1997, 11-12, с59-68
23. Марцинкевич В.И. США:человеческий фактор и эффективность в экономике. М, Наука, 1991. стр 17.
24. Шеденов У.К. Сфера обслуживания: экономика развитого социализма и удовлетворение насущных потребностей народа. Алма – Ата, Казахстан, 1983. - с224
25. Есентугелов А. Путь Казахстана к рынку был долгим и тернистым, но не напрасным (к десятилетию экономических реформ) / Экономика и статистика. – 2001. №2. – С.11-15
26. Л. Эрхард. Благосостояние для всех. – М.: Дело, 2001. С332
27. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана / Материалы Международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1. – С.49
28. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку / Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1. – С.49
2. Генри А. Маркетшг: принципы и стратегия:Учебнж для вузов. М.:ИНФРА-М, 1999. -С.804.
3. Қажымурат К. Кәсіпорынды басқару жуйесіндегі маркетингтің рөлі // Саясат, 2002. №1,59-606.
4. Светунъков С.Г., Литвинов А.А. Конкуренция и предпринимателъские решения.—Улъяновск: Корпорация технологий продвижения, —2000 С.256.
5. Ванифатова М.М. Феномен торговой марки современном маркетинге: проблемы оценки стоимости марки // Маркетинг и маркетинговые исследования е России. 2001. \№6. С.37-48.
6. Песоцская Е.В. Маркетшг услуг/ Под ред.акад. Г.Л. Багиева. Учебное пособие.-СПб.: Изд-во СПб ГУЭФ. 1997. -С.52.
7. Хойер В. Как делатъ бизнес в Европе / Вст.сл. Ю.А. Пискунова. —М.: Прогресс. 1992. -С.253.
8. Дуданов И.И. Подходы к оценке конку-рентоспособности товарной продущии на регионалъных продовольственных рынках // Экономика селъскохозяйственных и перерабатывающих предприятий, №12, 1998. — С 23-27.
9. Нурмаганбетов К.Р. Рыночное регулиро-вание производственно-хозяйственной деятельности фирмы по переработке селъскохозяйственной продукции. Алматы, Галым-2002г
10. Оразәлі Сәбден. XXΙ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. – Алматы: Қазақстан, 1997. – 192 б.
11. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Атамұра, 2001. –С.192
12. Ахметгалиев Б. 10 лет: Казахстан и интеграция. – Алматы: Атамұра, 2001. – С.192
13. Аубәкіров Я.А. Экономикалық теория. (авторлармен бірлесе) Алматы, 1999. – 78б
14. Алиев О.Ж. Общая теория и структура предмета теоретической экономики как научной дисциплины. Алматы, 2002. – 111б.
15. Рикардо Д. Соч. Т.» М, Госполитиздат, 1955, с. 89
16. Человеческое развитие в Казахстане. – учебник / под общ. Ред. Н.К. Мамырова и Ф.Акчуры. – Алматы: Экономика, 2008. – С10
17. К. Маркс, Ф.Энгельс. Соч. Т.46, ч2,с221
18. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. С англ. М., Дело ЛТД. М: 1992г. с56
19. Друкер П. Нарық: как выйти в лидеры. Практика и принципы. М: СПб. – ГМП «Форматика», 1992. -164с.
20. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг (уч. пособие). Алматы: Қазақ университеті, 2002, с.6-7
21. Гэлбрейт Дж. Экономические теории и цели общества. – М.: Прогресс, 1976
22. Иноземцев В. Структурирование общественного производства в системе постиндустриальных координат (методолого – теоретические аспекты). – РЭЖ, 1997, 11-12, с59-68
23. Марцинкевич В.И. США:человеческий фактор и эффективность в экономике. М, Наука, 1991. стр 17.
24. Шеденов У.К. Сфера обслуживания: экономика развитого социализма и удовлетворение насущных потребностей народа. Алма – Ата, Казахстан, 1983. - с224
25. Есентугелов А. Путь Казахстана к рынку был долгим и тернистым, но не напрасным (к десятилетию экономических реформ) / Экономика и статистика. – 2001. №2. – С.11-15
26. Л. Эрхард. Благосостояние для всех. – М.: Дело, 2001. С332
27. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана / Материалы Международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1. – С.49
28. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку / Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1. – С.49
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.Экономикалық өсудің факторы ретінде теорияның
негіздері ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Өнім қабілеттігі туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2. Өнім қабілеттігіне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...6
1.3. Өнім қабілеттігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..8
II. ЖШС МАРТ Алтын сауда саласындағы қызметінің экономикалық
көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .12
2.1. Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы және олардың даму
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2. ЖШС МАРТ-тың экономикалық
сипатамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...32
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикалық даму
кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты. Нарыкгык талаптардың ерекшеліктерін
ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік
ахуалын одан ары жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті
жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да
артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты
ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Бұл тұрғыда, өнім өңдеудің түпкі
кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген
жауапкершілік те үлғая түспек. Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ
өнеркәсібіндегі өсімдік майларын өндеумен айналысатын өндіріс орындарын
жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі
нарықгағы азық-түлік қауіпсіздігін сақтауда, мемлекеттің экспортгық
мүмкіндіктерін ұлғайтуда, отандық өзара байланысты кәсіпорындардың
тиімділігін арттыруда және олардың сыртқы өндірушілерге тәуелділігін
төмендетуде, ауыл шаруашылығы өнімдерін мақсатты пайдалануда және бәсекеге
қабілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің әлемдік нарықтағы беделін
арттыруда көрініс табады.
Отандық өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындардың дамуы соңғы он жылдықга
үлкен өзгерістерге ұшырады. Кеңестік жүйеде қалыптасқан экономикалық
байланыстардың бұзылуы, нақгы сектор қаржы саласының арасындағы алшақтық,
өндірістерді дамытудын бірыңғай, арнайы мақсатгы бағдарламаларының жоқгығы,
өңдеу. салаларды ынталандыру тетіктерінің қалыптаспауы нарықгык
қатынастардың алғашқы кезеңінде бұл сала көсіпорындарының жетілуіне
мүмкіндік бермеді.
Статистика мәлшетгеріне жүгінсек, Қазақстандағы өсімдік майларына деген
қажеттілік жылына 120 мың тн. мөлшерінде болып отыр, алайда оның отандық
өндірісі 2002 жылы тек 34,8 мың тн. қүрады. Осының нәтижесінде елімізде
импорттық майларға тәуелділік арта түсіп, ішкі нарықгағы импорттың үлесі 75-
80 пайызга дейін жетті. Тек соңғы кездері нақгы секторды дамыту бағытындағы
басты міндеггер мен қолайлы ортаны қалыптастыру шараларының нәтижесінде
жаңа өндіріс орындары ашылып, халықгың тұтыну қажеттіліктерін
қанагаттандыра бастады.
Әйтсе де ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде қолда бар
жетістіктерге қанағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелелі іс-
әрекетті арқау еткен әлемдік нарық өндірушілері барынша жаңа нарықтарды
игеруге ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатаң
шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік қауқарын нығайтуды, өнімдердің
бәсекелік қыспақтарға төтеп берелік қабілетін арттыруды, ішкі және сыртқы
нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді
айқындауды және сол арқылы мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ету мәселесін шешуді қажет етеді. Бұл жағдай Қазақстан Республика
Президентінің 2009 жылғы 19 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында ерекше
айтылды: Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық
өсімнің барынша жоғары қарқына қол жеткізу- негізгі міндетіміз болып қала
береді.
Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы, ...
қол жеткіземіз .
Бәсекеге қабілетті отандық өсімдік майларын қалыптастыруда озық
тәжірибелерімен жетістіктері бар елдердің қолдануға тиімді нәтижелерін, осы
салаға қатысты ғылыми-техникалық және инновациялық ізденістердің қолданысын
пайымдай отырып, бәсекелік қабілеттілікті арттыру механизіміндегі негізгі
тетіктер ретінде бәсекелік қабілетті арттыру механизіміндегі негізгі
тетіктер ретінде өнімнің тұтынушылық қасиеттерін анықтайтын сапалық өнімнің
тұтынушылық қасиеттерін анықтайтын сапалық көрсеткіштерін, кәсіпорынның
баға саясатын, өнімнің тартымдылығын жоғарлатуға ықпал ететін кәсіпорынның
маркетингтік жүйесін және өндрістің өркендеуін ынталандыратын мемлекеттік
қолдану қажеттілігі туындайды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Курстық жұмысымның мақсаты өсімдік
майларын өңдеуші кәсіпорындардың міндеттерін жан-жақты сараптай отырып,
олардың өнімдерінің бәсекелік қабілеттерін арттыру тетіктерін негіздеу және
оларды қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Белгіленген мақсатқа жету үшін курстық жұмыста келесі міндеттерді шешу
көзделді:
- өнімнің бәсеке қабілетіне қатысты анықтамаларды зерттеу әне олардың
мазмұнын ашу;
- нарық жағдайында бәсекелік қабілетке ықпал ететін факторларды
анықтау және олардың әсер ету деңгейін бағамдау;
- өнімнің бәсекелік қабілетін тұтынушылық көзқарас негізінде бағалау
әдістемесін дайындау;
- бәсекеге қабілеті өнімді қалыптастырудың маңызды тетіктерін
айқындау;
- ҚР өсімдік майлары нарығының дамуын экономикалық бағалау және май
өңдеуші кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін өзара салыстырмалы
түрде талдау;
- Ішкі нарықтағы отандық және шетелдік өсімдік майлары өнімдерінің
бәсекелік қабілет деңгейлерін бағалау;
- өнімнің сапалық қасиеттерін жақсарту , кәсіпорынның баға саясатын,
маркетингтік жүйесін жетілдіру және өндірісті мемлекеттік қолдау
тетіктері бойынша өсімдік майлары өнімдердің бәсекелік қабілетін
арттыру бағыттарын және олардың шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу обьектісіне Қазақстан Республикасындағы өсімдік майларын
өңдеуші кәсіпорындар жатады.
I.Экономикалық өсудің факторы ретінде теорияның негіздері
1.1. Өнім қабілеттігі туралы түсінік
Өнімнің бәсекеге қабілетігі туралы көптеген ғалымдар әртүрлі
анықтамалар берген еді. Мысалы, Рессейлік ғалым И.В. Сергеев, өнімнің
бәсекеге қабілетігі тұтынушының қажетін өтейтін және сатып алу мүмкіндігіне
сай келетін тауардың сапалық және құндылық көрсеткіштердің жиынтығымен
сипаталады. Сондай-ақ осы тектес бәсекелестіктерден ерекшеленеді.
Тағы да бір ғалым бәсекеге қабілетік деп - тұтынушының жеке
сұраныстарын қанағаттандыратын бағасы жағыннан тиімді және сапасы жоғары,
ұқсас тауардан айырмашылығы артық тауардың жиынтық қасиетін айтады.
Ал отандық ғалымдардың пікірінше, өнімнің бәсекеге қабілетігі бұл -
өнімнің бәсекеліс өндірушілердің ұқсас өнімдермен салыстырғанда жоғары
тұтынушылық қасиеттермен, төмен бағамен, тартымдылығымен және оны
қажетілікті өтеу құндылығымен ерекшеленеді.
Бірінші жағдайды қамтамасыз ету үшін кәсіпорын өзінің өнім өндіру
шығындылығын бәсекелестеріне қарағанда мейлінше төмендету керек.
Екінші жағдайда бөлшектеу стратегиясы барлық жағдайда әмбебап болып
келеді. Яғни, бөлшектеу өнімнің өзінде оны жеткізу әдістерінде маркетинг
жүзінде басқада факторлар болуы мүмкін, мұның бірінші стратегиядан
айырмашылығы бар, яғни шығындылықты төменету тек – үнемдеуге қатысты болса,
бұл стратегияға әртүрлі жолдармен жетуге болады.
Үшінші стратегия бар ынталы қызмет жүйесінің белгілі бір түріне
жұмылдырумен байланысты бұл сала ішіндегі ауқымы шектелген бәсекеге
сүйенеді. Мысалы, фирма белгілі бір тұтынушылардың талғамына жауап беретін
аз ғана өнім шығарып барлық күні жігерді осы мақсатқа жұмсайды.
Өнімнің бәсекеге қабілетігі бірнеше маңызды қасиеттерге ие.Олар:
1.Бәсеке қабілетік салыстырмалы шама, яғни ұқсас өнімдермен салыстыру
немесе теңестіру арқылы анықталады;
2. Ол динамикалық шама, яғни уақытқа байланысты өзгереді. Өнімнің
өмірлік және де басқада жағдайларға белгілі бір деңгейде тәелділік
қалыптасады;
3.Әрбір тұтынушының жеке талғамы әрбір өнімнің бәсеке қабілетігіне
өзінше әсер етеді. Сондықтан да ол құбылмалы немесе ауыспалы сипатқа ие
болады;
4.Бәсекеге қабілетілік нақты өнімнің белгілі бір түріне нарықта ғылыми-
техникалық прогресстің даму деңгейіне байланысты болады.
Тауарлардың бәсекеге жарамдылығының көрсеткіштері.
Нарыктық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауаарға деген
өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу сату актісінде
көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесу өндіруші мен
тұтынушының мұдделерінің сақталуы негізінде тауарлар жэне
тұтынушылар талабының сипатамасын, сол сияқты нарық
жағдайында тауардың толық сайкестігін бәсекенің жарамдылыгы деп
атайды.
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына мүмкіндік
берегін тұтыну кешенінің (сапалық және сандық) сипатамасын анықтайды.
Бәсекеге жарамдылығы өнім рынокта жеңіл және тез сатылады. Әрбір сатыпалушы
өзінің жеке мұқтажын ең жоғары қанағаттандыратын тауарды ғана алады. Жалпы
алғанда, сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажын толық
сәйкес келетін тауарды сатып алады. Сондықтан, сатып алушының тауарға деген
қанағаттанушылық деңгейінде жеке дара көрсеткішггер пікір жиынтығын
құрайды, оның тағы да нарықтың пайда болу қарамағында қалыптасады.
Сонымен, тауарға бәсекенің жарамдылыық оның сапалық және құндық
сипаттамасының жиынтығы деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы
мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді және сатьт алушы үшін тиімділігі
ұқсас тауар – бәсекелестер ерекшеленеді.
Бүл маңызды көрсеткішті анықтаудың бірнеше тәсілдері белгілі.
Олардың ең көп таралғандарына қысқша тоқталайық.
Бірінші тәсіл. Техникаға бәсекенің жарамдылығын анықтайтын белгісі - бұл
тауарды түтыну бағасы болып табылады. Ол мынадай фромуламен
анықталады;
Қ = Б, + Ш„
Мұндағы , С,. — тұтыну бағасы Б, — сатылу бағасы
Шт - бұл онімді түтынушылардың шығындары (онын барлық
нормативтік мерзім ішіндегі
қызметі)
Екінші тәсіл. Тауардың бәсекелестік жарамдылығын анықтағанда бұл
тәсіл екі өлшемді еске алуы мүмкін; өнімнің өзіндік құны, тауарды сату
және оның сапалық деңгейі. Сөзсіз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын
тауар оны өндіруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейі
бөсекелес тауарға карағанда жоғарылау болатын болса.
Үшінші тәсіл. Бүл тәсіл техникалық деңгейін және сату бағасын есепке
ала отырып, бәсекелестік тауарларды салыстыруға негізделген Бұл тәсілге
сәйкес басында салыстырмалы сапаның сандық көрсеткіштерінің деңгейі және
базалық үлгілер (тауар) мына формуламен анықталады:
КК = КК, КК, КК,
Мұндағы, КК - таyap деңгейінің кешенді көрсеткіші;.
КК — эстетико-эргономикалық деңгейінің кешенді
көрсеткіші;
КК - техникалық деңгейнің кешенді көрсеткіші; КК, - көрсеткіш
кешенінің сенімділігі.
Төртінші тәсіл. Бұл тәсілде бәсекеге жарамдылықтың деңгейі қалай
техникалык, солай экономикалың параметрге салыстыру негізінде анықталады.
Сонымен, техниқалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары
деңгейде қанағаттандыратынды таңдайды.
Қорыта айтқанда, біздің республикада өткізіліп жатққан нарыққа көшу
сапа және өнімнің бәсекеге жарамдылық жөніндегі мәселеге жаңадан қарауға
мәжбүр етеді. Егер бүгін емес, ол ертең бәсекелестік нарығының дамуы
өнімнің сапалық даму серпінін және деңгейін арттыруға еріксіз түрде
көндіруге болады.
1.2. Өнім қабілеттігіне әсер ететін факторлар.
Өнім қабілеттігіне әсер ететін факторлар обьективті, субьективті,
эндрогенді және экзогенді болып бөлінеді.
Обьективті факторлар - өндірушіге тікелей (сапа деңгейі немесе
жарнама) сатылған өнімге қызмет көрсету жанама түрде байланысты болады.
Субьективті факторлар - өндірушілерге байланысыз, яғни психологиялық
және жеке тұлғалық факторлар жатады. Мысалы: тұтынушылардың ұстанымы ,
салты тағыда сол сияқтылар.
Экзогенді факторлар - әлемдік фактордың мемлекеттік тауарлар
нарығынның қажетіліктерін және тауарға деген сұранысты анықтайды.
Эндрогенді факторлар- өндіріс кәсіпорының мүмкіндіктерін сипатайды
және өнімнің техникалық-экономикалық деңгейіне ықпал етеді.
Рессейлік ғалым А. Трибулин бәсеке қабілеті факторларды сыртқы,
экономикалық және сапалық деп бөледі.
Сыртқы факторларға экономикалық нарықтың даму тенденциялары, ғылыми-
техникалық прогресстің тұтыну құрылымындағы өзгерістер, нарық құрылымы,
бәсекелестер құрамы, кәсіпорының имиджімен танымалдылығы, өндіруші
мемлекеттің беделі және де тағы да басқалары жатады.
Сапалық факторларға қазіргі қолданыстағы стандарттар, нормалар
аңықтайтын өнімнің сапа көрсеткіштері, өнімнің қауіпсіздігі, ұзақ мерзімді
сақталуы тағы да сол сияқтылары жатады. Бұл жерде өнім сапасын басқару
жүйесіннің дамуын былайша түсіндіреді.
Өнімнің сапасын басқару - бұл белгілеу, қамтамасыз ету және сапаның
қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе
өнімді тұтыну кезіндегі жүргізілетін іс-әрекет.
Соңғы кездерге дейін кәсіпорындарда cапа проблемасын шешу кезінде
нарықтылық қажетгілік есепке алынбай өнім сапасы техникалық деңгейге
бағытталды. Сапаны басқару мәселелерімен техникалық бақылау және сапаны
талдау бөлімдері айналысты. Олардың функцияларына бұйымдар параметрлерін
(белгілер) тексеру, өндірістік процестердің әрбір операцияларында
қолданылатын (шикізаттар материалдар, жабдықтардың дәлдік жұмыстары ,
өнімде табылған кемістіктер, оларды талдау және се-бептерін белгілеу
кіреді.
Өнімнің сапаоын басқаруды жетілдіруде отандық өндірушілердің
алдына қойылатын негізгі проблемалар, олар:
- өнімніц сапалығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі
механизімін қосу;
- тұтынушыга және барлық өндірістік қызметтерде сапаны басқару
жүйесін қалай бағыттау;
- өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны
басқару жүйесіндегі механизм әсерлерән күшейту;
Сапаны басқару жүйесін енгізу кәсіпорында мынандай
міндеттерді шешуге мүмкіидік береді:
- жоғары сапалы өнімнің түрақтылығын қамтамасыз ету;
- өнім көлемін ұлғайту және оны сататын нарықты (рынокты)
табу;
- жоғары бағада сататын өнімді көбейту мүмкіндіген
қарастыру;
- өнімнің бәсекеге жарамдылығы және қаржы жағдайының
тұрақтылығы жөніндегі проблемаларды шешу.
Сонымен, өнімнің сапасын басқару әрбір кәсіпорындарда
жүйелі түрде іске асқан жөн.
Экономикалық факторларға өнімнің бағасын қалыптастыратын
экономикалық көрсеткіштерді жатқызамыз.
Әлемдік тәжірибеде өнімнің бәсекеге қабілетігі келесі факторлармен
анықталады:
- өнім сапасының нарықтық және нақты тұтынушының талабына сай
болуменен;
- сатып алуға жеткізуге кеткен шығындармен;
- тұтынушыға тиімді уақытта жеткізу жағдайымен:
- кәсіпорының беделімен сенімді әріптес бола алатын дәлелімен;
Өнім мен кәсіпорының бәсекеге қабілетігі ұқсас болғанымен, мағыналары
жағыннан ерекшеленеді. Негізгі ерекшелену белгілері келесілер:
1.Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір қысқа уақыт аралығында
анықталса кәсіпорынның қабілеттілігі салыстырмалы түрде ұзақ болады.
2.Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі тұтынушының әсеріне тікелей
байланысты, ал бәсекенің тиімділігі кәсіпорының иесінің өзі анықтап қажет
болған жағдайда өндірістік өткізу қызметіне стратегияларды енгізе алады.
3.Кәсіпорын бірнеше өнім шығару өндіріске байланыссыз, өндірістің
басқа түрлерімен айналасуы мүмкін (қаржылық, делдалдық және т.б.).
Кәсіпорының бәсекеге қабілеттілігі барлық өнімнің қабілетілігіне және
қызмет түріне байланысты.
4. Өнімнің бәсекелік қабілетігін кәсіпорының бәсекеге қабілетілігі
анықтайды. Өнімнің бәсекеге қабілетігін баға төмендету арқылы қамтамасыз
етуі мүмкін, алайда осы өнімді өндіруге кеткен шығын толық жабылмай табыс
таппау мүмкін. Мұндай жағдайда қаржылық бәсекелік қабілетті төмендейді.
1.3. Өнім қабілеттігін бағалау.
Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау бүгінгі күні өндіруші үшін де, түтынушы
үшін де маңызды. Өйткені шығарылған өнімдерінің өткізу нарғында бөсекелес
өнімдерден артықшылығын немесе кемшілігін анықтау, сол арқылы өндірістік
стратегиясын белгілеу өндірушіге; сатып алатын өнімінің осы тектес
өнімдерден қүндылығын айкындау, сол өнімнің мейлінше тиімділігін бағалау
түтынушыға қажет.
Өнімнің бәсекелік қабілетті оның құрамындагы заттармен, сапасымен,
берікгігімен, адам өміріне қауіпсіздігімен және сол сияқты көптеген
жағдайлармен бағаланады. Өндіруші өз өнімінің бәсекелік қабілетін
бағалағанда түтынушы тарапынан қойылатын талаптарды ескеруі қажет. Бәсекеге
қабілеттігі өнімге белгілі қасиетгер сай болады. Өндіруші тұтынушылар
талабына қоса өткізілетін нарықтағы бәсекенің үстемдігін де ескеруі шарт.
Бұган қоса, өз өнімінің сапасы белгіленген стандарттар мен нормаларга
сәйкестігін бақылауы керек.
Бүгінгі таңда өнімнің бәсекелік қабілеттін бағалаудың көптеген әдістері
мен оларды жүргізу жолдары қалыптасқан, негізгілері 1-сызбада көрсетілген.
Жалпы, өнімнің бәсекелік қабілетін анықтау әдістерінен әр сала өнімдерін
бірдей тиімділікпен анықтайтын әмбебап үлгісін жасау өте киын. Себебі әр
сала өнімдерінің өзіндік дайындалу ерекшеліктері бар, соған сәйкес олардың
қүндылықтары да өзгешеленеді.
Менің курс жүмысымның талдауына негіз болып отырған өсімдік майлары
тамақ өнімдеріне жатады, ол өз кезегінде адам өмірінің қауіпсіздігімен
тікелей байланысты. Сондықтан да, өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау ең
алдымен оның сапалық құрамына тәуелді. Бәсекелес өнімдерден сапалық
артықшылыгы оның бәсекелік қабілетінің бірден-бір мүмкіндігі болып
табылады. Келесі бағыт оның бағалық көрсеткіштерін анықтауга негізделеді.
Ішкі нарықтағы өсімдік майлары өнімдсрінің бәсекелік ортасы, сондай-ақ
сыртқы тасымалдаушылардың бә~ секелік ортаға әсері өндірушілерді баға
саясатын дүрыс жүргізуге итермелейді. Бағалауды қажет ететін тағы бір түсы
— ол өнімнің тартымдылық қасиеті, оған өнімнің сыртқы келбеті, қорабының
ыңғайлылығы, сауда белгісі және өнімнің танымалдылығы жатады. Кәсіпорын
жүмысының тұтынушы талаптарына сай өнім өндіруге негізделуі оның бәсекелік
тұрақтылығынъщ жоғарлауына кепіл болады.
Осы орайда, тамақ өнімдершің бәсекелік қабілетін бағалаудың ыңғайлы әрі
шынайы мәлімет беретін әдісін дайындау қажеттілігі туындайды. Осы бағытта
мен қолданған әдебиеттердің ішіннен төменде келтірілетін екі әдістің
негізінде, өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудъщ өзіндік әдісін ұсынған
әдістерге тоқталып кеткім келеді.
Ресейлік ғалым И.И. Дуданов үсынған өнімнің бәсекелік қабілетін багалау
әдісі біршама қызығушылық туғызады [1сызба]. Оның әдісі бойынша бағалау
төмендегі формулаға негізделеді:
Кпр=РЦ+Пцн.пр (1)
Мұндагы кпр - өнімнің бәсекелік қабілет деңгейі;
РЦ — өнімнің нарықтық бағасы;
Пцн.пр - өнімнің тұтыну қүндылығы (балмен).
И.И. Дудановтың бүл әдісі өнімнің бәсекелік қабілетін интегралдық
әдіс бойынша анықтауға ұқсас болып келеді. Өнімнің тұтынушылық тиімділігін
оның сапасы мен бағасы бойынша анықтау қазіргі кезде тиімді болып
есептеледі, өйткені сараптық бағалаудың барлық жүйесіне сүйенетін бұл әдіс
өнімнің бәсекелік қабілетін анықтауға ыңғайлы. Бірақ та бұл әдісте өнімнің
тартымдылық қасиеттері ескерілмейді. Кез келген сапалы немесе бағасы төмен
жаңа өнім бөсекелі нарықта танымал немесе сауда белгісі сенім тудыратын
өнімнен бәсекелік қабілеті жағынан жеңіліс табуы мүмкін. Сондықтан да бұл
әдіс өнімнің бәсекелік қабілетін толық анықтауға мүмкіндік бермейді.
Қазақстандық ғалым, профессор К.Р. Нүрмағанбетовтың өнімді багалау
әдісі тамақ өнімдерінің бәсекелік қабілетін дәлірек анық-тауга мүмкіндік
береді. Өнімнің тұтынушылық қасиеттері мен оны сатуды үйым-даетыру
деңгейлерін сараптық балл жүйесін белгілеу арқылы анықтайтын бұл әдіс
бағаланатын өнімді үлгілі өніммен салыстыруға негізделеді. Бұл әдіс бойынша
өнімнің тұтынушылық қасиетінің деңгейін (ТД) есептеу мына формуланың
көмегімен жүргізіледі:
ТД = q1m1 * q2m2 * ... qnmn (2)
мұндағы ТД - өнімнің түтынушылық қасиетінің деңгейі;
q1, q2 ,...qn - өнімнің әрбір түтынушылық қасиеттерінщ балдық бағасы;
m1, m2, ... mn - түтынушылық қасиеттерін салыстырмалы мәндерінің
коэффициенттері, сараптық бағалау әдісінің көмегімен өнімнің әрбір
қасиетіне тиісті мәндік белгі қойылады.
Нәтижесіңце алынған мәліметтер үш көрсеткіш бойынша (ТД, СД және баға)
үлгілі өнім мен бағаланған өнімді салыстырып, олардың бәсекелік қабілет
деңгейін анықтауға ықпал етеді. Бұл жерде ескерте кететін бір жайт, аталған
әдіс тек екі өнімнің ғана бір-бірімен салыстыру арқылы олардың бәсекелік
қабілетін анықтауға мүмкіндік береді.
Жоғарыда аталған әдістерді ескере отырып, бір мезетте нарықта өзара
бәсекелес бірнеше өнімді қатар бағалаудың өзіндік әдісін ұсынуға болады.
Ұсынылатын әдістің негізі өнімнің жоғарыда аталған үш жақты құндылығын
(бағасы, сапасы, тартымдылығы) қатар ескеруге бағытталған. Бұл әдістің
көмегімен өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудың сипаты мына формуламен
бейнеленеді:
БҚ - С Б х Т (4)
мүндағы БҚ — өнімнің бәсекелік қабілет деңгейі;
С — өнімнің сапалық қасиеттерінің деңгейі, балдық жүйемен;
Б — өнімнің нарықтық бағасы;
Т — өнімнің тартымдылық қасиеттері, баддық жүйе бойынша.
Аталған әдіс тамақ өнеркәсібі өнімдерінің бәсекелік қабілетін анықтауға
кең мүмкіндік береді. Өнімнің сапасы мен тартымдылық қасиеттерінің оның
бағасына шаққандағы құны тұтынушы үшін сатып алатын өнімінің қаншалықты
тиімді болатынын көрсетеді. Өйткені кез келген тұтынушы үшін өнімнің
тұтынушылық құндылығы сол өнімнің белгілі бір қасиеттері үшін төлеуге
болатын шекті бағасымен сипатталады. Тамақ өнімдерінің тұтынушылық
құндылығы олардың қүрамындағы адам өміріне қажет витаминдермен,
белоктармен, минералдық заттармен немесе өндіруші кәсіпорынның беделімен,
сауда белгісінің сенімділігімен және т. б. анықталуы мүмкін. Өнімнің әрбір
қасиеті 10 баддық жүйемен бағаланады. Егер тұтынушыға өнімнің тұтынушылық
қасиеттері жағымды болса, онда өнім бәсекеге қабілетті, егер қандай да бір
қасиеті тұтынушыға тартымсыз болса, онда өнім салыстырмалы түрде бәсекеге
қабшеті төмен болып есептеледі.
Нарықтағы өсімдік майларының сапалық қасиеттерін бағалау үшін, ең
алдымен әрбір көрсеткіштің тұтынушы үшін салыстырмалы маңыздылығын анықтап
алу қажет. Бүл үшін тұтынушылардан алынған жауаптарға сараптык бағалау
жүргізіледі (1-кесте).
Сараптық бағалау жүйесі бойынша анықталған сапа көрсеткіштерінің ішінен
өсімдік майының өңделу деңгейі, яғни олардың иіссіздендірілу және
түссіздендірілу қасиеттері маңыздылығы жағынан негізгі мәнге ие бодцы.
Өнімді сапалық қасиеттері арқылы таңдаған кезде, тұтынушы үшін келесі
басты көрсеткіштер болып өсімдік майының дәмі (маңыздлық коэффициенті -
0,171), пайдалану кезіндегі көпіршіктенуі (0,164) және иісі (0,153)
саналады.
Өсімдік майыньщ түсі, сіңімділігі және сақталу мерзімі түтынушы үшін ең
басты көрсеткіш болмағанымен, салыстырмалы өнімдердің басқа қасиетгері
ұқсас болған жағдайда, таңдау осы көрсеткіштерге ауысады.
Тұтынушы үшін маңыздылығы жоғары сапа көрсеткіштерін анықтау ішкі нарықтағы
өсімдік майларының сапалық қасиеттерін сараптық бағалауға мүмкіндік береді.
Мұнда әрбір көрсеткіштің балдық деңгейі салыстырмалы мәніне тиісті
коэффициентіне көбейтіліп, нәтижесінде өнімнің сапалық қасиетінің жалпы
балдық деңгейі анықталады.
Елімізде тұтынылатын өсімдік майларының сапалық көрсеткіші жағынан әлі
де болса шетелдік өнімдерге сұраныстың басым екендігі байқалады. Бағаланған
өнімдердің арасынан украиналық "Олейна" майы сапалық көрсеткіштерінің
деңгейі бойынша тұтынушылар тарапынан ең жоғары балды (9,64) иемденді.
Екінші және үшінші орындарға "ІdеаІ" (9,26) және "Опа" (9,01) сауда
белгісшдегі майлар шықты. Көпшілікке бүрыннан таныс болып қалған бүл майлар
өздерінің сапалық қасиеттері жағынан да тұтынушылар тарапынан үлкен
сүранысқа ие.
Отандық өндірістегі өсімдік майларының ішінен Алматы маргарин зауытында
шыға-рылатын "Шедевр" сауда белгісіндегі майы салыстырмалы түрде, сапалық
қасиеттері бойынша жоғары балға (8,54) ие болды.
Өңделу деңгейлері, иісі және көпіршіктену қасиеттері бойынша "Доня" және
"Майя" майлары түтынушылар тарапынан төмен балмен бағаланып, сапалық
деңгейлері бойынша 10 және 11 орындарды бөлісті.
Қазіргі кезде өсімдік майларын тұтынушы өндіріс орындары тарапынан да
иіссіздендірілген және түссіздендірілген майларға сүраныс артуда. Сондықтан
отандық май өндіруші кәсіпорындар тарапынан өнімнің өңделу деңгейін
тереңдету технологиясын жетілдіруге немесе оны өндіріске енгізуге
байланысты шаралар тобын қарастырған жөн.
Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудың келесі кезеңі, яғни оның
тартымдылық қасиеттері деңгейін анықтау да, сапа деңгейі іспеттес,
салыстырмалы түрде балдық жүйе-мен жүргізіледі. Өнімнің тартымдылық
қасиеттері бойынша маңыздылық коэффициенттерін анықтау үшін сараптық
бағалау нәтижелері сұрыпталды (3-кесте).
II. ЖШС МАРТ Алтын сауда саласындағы қызметінің экономикалық
көрсеткіштерін талдау.
2.1. Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы және олардың даму
мүмкіндіктері.
Өсімдік майлары тамақ өнімдерінің ішінде өзіндік маңызы бар тағам түрі
болып есептеледі. ТМД елдері статистикалық қызмет басшылары Кеңесінің 1996
ж. 24 мамырдағы отырысында МАСЕ (француздық версия) стандарты негізінде
бірыңғай үлттық жіктеменің экономикалық әдістемесі бекітілген. Ол жануар
және өсімдік майларына бөлінеді. Жануар және өсімдік майларының өндірісі
өңдеу өнеркәсібінің Д тобына жатқызылып, 151хкодын иеленді.
Өсімдік майлары өзінің дайындау сипатымен халық шаруашылығының басқа
салаларынан ерекшеленеді, Қазақстан Рес-публикасының георафиялық
ерекшелігіне сай елімізде негізінен күнбағыс, мақта, жүгері және
мақсары майлары өндіріледі. Соңғы кездері соя майын өндіру қолға алына
бастады. Еліміздің әр аймағында өсімдік майларынын 309 жуық ірілі-ұсақты
өндіріс орындары орналасқан. Майлы дақылдар өндіруші ауыл шаруашылығы
үйымдары осы кәсіпорындардың негізгі жабдықтаушылары болып отыр.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы
негізінен шетелдерден әкелінген және отандық тауар
өндірушілердің өнімдерінен тұрады. Алыс және жақын шет мемлекеттерден
әкелініп жатқан өсімдік майлары өнімдері отандық тауар өндірушілердің
непзп бәсекелестеріне айналды. Бүған қоса, ішкі өнім өндірушілер Қазақстан
нарығында бәсекелік ортаның жоғарылауына ықпал етуде. Отандық өсімдік
майларының негізгі өндірушілеріне қазіргі кезде келесі зауыттар жатады:
-Накоста" ААҚ ("Шедевр" сауда белгісімен), бүл қоғам "Ал-маты маргарин
зауыты" ААҚ„ "Қарағанды маргарин зауыты ААҚ,, Өскемен қаласындағы "Май" АҚ
кәсіпорындарын бақылайды;
-Шымкентмай" ААҚ,, "Доня"сауда белгісімен;
-"Март" ЖШС, "Алтын" сауда белгісімен;
-"Арай" ЖШС, Түркістан қаласы;
-"Яссы" ААҚ,, Оңтүстік Қазақстан облысы.
Қазастандық май өңдеуші кәсіпорындардың жиынтық өндіру көлемі ішкі нарық
қажеттілігінің 25-30% жуық мөлшерін құрайды.
Экономикалық қайта құрулар барысында өсімдік майларының отандық нарығы
түбірлі өзгерістерге ұшырады. Ауыл шаруашылығындағы майлы дақылдар
өндірушілермен қоса май өңдеуші кәсіпорындар да жекешендірілді.Нарықтық
экономиканыңдамуы бұл кәсіпорындардың
алдына жаңа міндеттер қоя бастады.Әлемдік нарықтың қатал бәсекелік шарты,
тұтынушылардың кең көлемді талғамы, сұраныстың жоғары сапа мен төмен бағаға
икемделуі, жаңа нормативтік талаптар мен заңдылықтардың қажеттілігі
өндірушілерді тың ізденістерге итермеледі. Өндірісті жоғары өнімділікке,
тиімділікке, тұрақтылыққа бағыттаған кәсіпорын басты тұтынушылардың
сұранысын қанағаттандыруға негізделген кәсіпорынның тауарлық стратегиясын
қайта қалыптастыра бастады. Бұл талпыныстардың нәтижесі отандық нарықта
өсімдік майларының бәсекелік ортасының қалыптасуына алып келді.
Өсімдік майларының өнімдері адам ағзасына қажетті маңызды тағам түрі.
Майдың құрамындағы минералдар, майлы қышқылдар, витаминдер мен басқа да
қүнды элементтер адам организміндегі қызметтердің дұрыс атқарылуына өз
септігін тигізеді. Майлы дақылдардан алынған өнімдер адамның тәуліктік
энергиялық қуатының 90% жуығын қамтамасыз етеді.
Өсімдік майларының өнімдері тамақ өнеркәсібінің басқа да салаларының
өндірістерінде кеңінен пайдаланылады. Мәселен, маргарин өнімдері, асханалық
майлар, майонез өнімдері, көкөніс, балық консервілері өсімдік майларын
қажет етеді.
Майлы дақылдардың тағамдық сапаға жарамсыз бөліктерінен техникалық
мақсаттарға қажетті майлар шығарады. Олар: сабын, жуғыш заттар, олиф, лак,
бояғыш майлар, кос-метикалық өнімдер шығаруға қолданылады.
Елімізде өсімдік майларының негізі өндіруші аймақтары болып Шығыс
Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстары және Алматы қаласы саналады. Бұл
аймақ өсімдік майларын өндіру көлемі республика бойынша 2002 жылы 32320 тн
қүрады, бүл деңгей 1995 жылмен салыстырғанда 25,6% төмен.Күнбағыс майы
елімізде кеңінен өндіріледі. Бұл май түріне сұраныстың көптігі және
шикізат қоры-ның молдығы өсімдік майларының басқа түрлеріне қарағанда
өндіріс көлемін жоғарлатуға септігін тигізді. 1995 жылғы деңгеймен
салыстырғанда 2002 жылы күнбағыс майын республика бойынша өндіру шамасы
32,4% артып отыр.
1.Кесте
Қазақстан Республикасы аумағындағы өсімдік майларының өндірісі.*
Аталуы
Ескертпе: * — Қазақстан Республикасы статистикалық Агенттігінің
мәліметтері бойынша есептелген.
Елімізде өсімдік майлары тұтыну деңгейі әлі де болса биологиялық қажетті
шамадан (13,5 кг) төмен. Тек соңғы кездері май өндіру саласының түрақтылығы
мен импорт көлемінің өсуіне байланысты бұл көрсеткіш біршама жоғарлап
келеді. 2002 жылы жан басына шаққандағы түтыну көлемі 8,9 кг теңелді.
Салыстырмалы түрде алатын болсақ Еуропалық одақ мемлекеттерінде 2002 жылы
бұл көрсеткіш 43,7 кг, АҚШ— та 51,1 кг, көп халықта Қытайдың өзінде бүл
шама 13,1 кг жеткен . Әрине бүл жағдай, ең алдымен, халықтың әл-ауқаты
деңгөйіне байланысты. Түрақты табыс олардың тамақ мәзірінің сапасына да оң
ықпалын тигізетіні белгілі.
Қазақстан аумағындағы өсімдік майларының нарығын сипаттай келе,
мемлекетіміздің азық -түлік қауіпсіздіпн қамтамасыз ету, соның ішінде
өсімдік майларының нарығында ішкі мүмкіндіктерді айқындау және дамыту
қажеттілігі бар екендігін байқаймыз. Біздіңше, қазіргі талап отандық
өсімдік майларын өндірушілерді экономикалық қолдаудың тетіктерін
жетілдіруге
бағытталуы тиіс. Олар шикізат алуға жеңілдетілген несиелер беру (бүл
тетіктің ауыл шаруашылығындағы үйымдарға да оң ықпалы бар, өйткені несиелер
майлы дақылдарды егуге, өсіруге, жинауға жүмсалады),өндірістік негізгі
қүралдарды жаңартқан кәсіпорындарға салық жеңілдіктерін беру, лизингтік
қорларды құру, маусым кезінде шикізат тасымалына жеңілдетілген темір жол
тарифтерін енгізу сияқты қолдаулармен жүзеге асуы мүмкін.
Соңғы кездері әлемдік нарыққа "аралас" майларды шығару өзектілігі
туындауда. Бұл "аралас" майдың ерекшелігі— ол бірнеше майдың қоспасынан
түрады және оған жағымды дәм беретін табиғи қоспалар сарым-сақ, пияз,
көкшөп, бұрыш дәмдері қосылады. Мұндай майлар өзінің дәмдік қасиеттерімен
және татымдылығымен басқа майлардан ерекшеленеді. Осы орайда мақсары,
жүгері және мақта майларының сүранысын қалыптастыруда және олардың
бәсекелік қабілетін арттыруда аталған "аралас" майлар өндіру технологиясын
жолға қойған жөн сияқты.
Отандық бәсекелі нарықтағы өсімдік майларына қатысты тағы бір мәселе — ол
импорт-талатын өсімдік майларын ішкі нарықтан ығыстыру. Бүл тек бәсекеге
қабілетті өнім шығару мен терең мемлекеттік қолдау есебінен ғана жүзеге
асуы мүмкін. Ішкі нарықтық бәсекелік сипатын көрсететін кесте 2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.Экономикалық өсудің факторы ретінде теорияның
негіздері ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Өнім қабілеттігі туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2. Өнім қабілеттігіне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...6
1.3. Өнім қабілеттігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..8
II. ЖШС МАРТ Алтын сауда саласындағы қызметінің экономикалық
көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .12
2.1. Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы және олардың даму
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2. ЖШС МАРТ-тың экономикалық
сипатамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...32
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикалық даму
кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты. Нарыкгык талаптардың ерекшеліктерін
ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік
ахуалын одан ары жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті
жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да
артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты
ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Бұл тұрғыда, өнім өңдеудің түпкі
кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген
жауапкершілік те үлғая түспек. Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ
өнеркәсібіндегі өсімдік майларын өндеумен айналысатын өндіріс орындарын
жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі
нарықгағы азық-түлік қауіпсіздігін сақтауда, мемлекеттің экспортгық
мүмкіндіктерін ұлғайтуда, отандық өзара байланысты кәсіпорындардың
тиімділігін арттыруда және олардың сыртқы өндірушілерге тәуелділігін
төмендетуде, ауыл шаруашылығы өнімдерін мақсатты пайдалануда және бәсекеге
қабілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің әлемдік нарықтағы беделін
арттыруда көрініс табады.
Отандық өсімдік майларын өңдеуші кәсіпорындардың дамуы соңғы он жылдықга
үлкен өзгерістерге ұшырады. Кеңестік жүйеде қалыптасқан экономикалық
байланыстардың бұзылуы, нақгы сектор қаржы саласының арасындағы алшақтық,
өндірістерді дамытудын бірыңғай, арнайы мақсатгы бағдарламаларының жоқгығы,
өңдеу. салаларды ынталандыру тетіктерінің қалыптаспауы нарықгык
қатынастардың алғашқы кезеңінде бұл сала көсіпорындарының жетілуіне
мүмкіндік бермеді.
Статистика мәлшетгеріне жүгінсек, Қазақстандағы өсімдік майларына деген
қажеттілік жылына 120 мың тн. мөлшерінде болып отыр, алайда оның отандық
өндірісі 2002 жылы тек 34,8 мың тн. қүрады. Осының нәтижесінде елімізде
импорттық майларға тәуелділік арта түсіп, ішкі нарықгағы импорттың үлесі 75-
80 пайызга дейін жетті. Тек соңғы кездері нақгы секторды дамыту бағытындағы
басты міндеггер мен қолайлы ортаны қалыптастыру шараларының нәтижесінде
жаңа өндіріс орындары ашылып, халықгың тұтыну қажеттіліктерін
қанагаттандыра бастады.
Әйтсе де ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде қолда бар
жетістіктерге қанағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелелі іс-
әрекетті арқау еткен әлемдік нарық өндірушілері барынша жаңа нарықтарды
игеруге ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатаң
шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік қауқарын нығайтуды, өнімдердің
бәсекелік қыспақтарға төтеп берелік қабілетін арттыруды, ішкі және сыртқы
нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді
айқындауды және сол арқылы мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ету мәселесін шешуді қажет етеді. Бұл жағдай Қазақстан Республика
Президентінің 2009 жылғы 19 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында ерекше
айтылды: Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық
өсімнің барынша жоғары қарқына қол жеткізу- негізгі міндетіміз болып қала
береді.
Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы, ...
қол жеткіземіз .
Бәсекеге қабілетті отандық өсімдік майларын қалыптастыруда озық
тәжірибелерімен жетістіктері бар елдердің қолдануға тиімді нәтижелерін, осы
салаға қатысты ғылыми-техникалық және инновациялық ізденістердің қолданысын
пайымдай отырып, бәсекелік қабілеттілікті арттыру механизіміндегі негізгі
тетіктер ретінде бәсекелік қабілетті арттыру механизіміндегі негізгі
тетіктер ретінде өнімнің тұтынушылық қасиеттерін анықтайтын сапалық өнімнің
тұтынушылық қасиеттерін анықтайтын сапалық көрсеткіштерін, кәсіпорынның
баға саясатын, өнімнің тартымдылығын жоғарлатуға ықпал ететін кәсіпорынның
маркетингтік жүйесін және өндрістің өркендеуін ынталандыратын мемлекеттік
қолдану қажеттілігі туындайды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Курстық жұмысымның мақсаты өсімдік
майларын өңдеуші кәсіпорындардың міндеттерін жан-жақты сараптай отырып,
олардың өнімдерінің бәсекелік қабілеттерін арттыру тетіктерін негіздеу және
оларды қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Белгіленген мақсатқа жету үшін курстық жұмыста келесі міндеттерді шешу
көзделді:
- өнімнің бәсеке қабілетіне қатысты анықтамаларды зерттеу әне олардың
мазмұнын ашу;
- нарық жағдайында бәсекелік қабілетке ықпал ететін факторларды
анықтау және олардың әсер ету деңгейін бағамдау;
- өнімнің бәсекелік қабілетін тұтынушылық көзқарас негізінде бағалау
әдістемесін дайындау;
- бәсекеге қабілеті өнімді қалыптастырудың маңызды тетіктерін
айқындау;
- ҚР өсімдік майлары нарығының дамуын экономикалық бағалау және май
өңдеуші кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін өзара салыстырмалы
түрде талдау;
- Ішкі нарықтағы отандық және шетелдік өсімдік майлары өнімдерінің
бәсекелік қабілет деңгейлерін бағалау;
- өнімнің сапалық қасиеттерін жақсарту , кәсіпорынның баға саясатын,
маркетингтік жүйесін жетілдіру және өндірісті мемлекеттік қолдау
тетіктері бойынша өсімдік майлары өнімдердің бәсекелік қабілетін
арттыру бағыттарын және олардың шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу обьектісіне Қазақстан Республикасындағы өсімдік майларын
өңдеуші кәсіпорындар жатады.
I.Экономикалық өсудің факторы ретінде теорияның негіздері
1.1. Өнім қабілеттігі туралы түсінік
Өнімнің бәсекеге қабілетігі туралы көптеген ғалымдар әртүрлі
анықтамалар берген еді. Мысалы, Рессейлік ғалым И.В. Сергеев, өнімнің
бәсекеге қабілетігі тұтынушының қажетін өтейтін және сатып алу мүмкіндігіне
сай келетін тауардың сапалық және құндылық көрсеткіштердің жиынтығымен
сипаталады. Сондай-ақ осы тектес бәсекелестіктерден ерекшеленеді.
Тағы да бір ғалым бәсекеге қабілетік деп - тұтынушының жеке
сұраныстарын қанағаттандыратын бағасы жағыннан тиімді және сапасы жоғары,
ұқсас тауардан айырмашылығы артық тауардың жиынтық қасиетін айтады.
Ал отандық ғалымдардың пікірінше, өнімнің бәсекеге қабілетігі бұл -
өнімнің бәсекеліс өндірушілердің ұқсас өнімдермен салыстырғанда жоғары
тұтынушылық қасиеттермен, төмен бағамен, тартымдылығымен және оны
қажетілікті өтеу құндылығымен ерекшеленеді.
Бірінші жағдайды қамтамасыз ету үшін кәсіпорын өзінің өнім өндіру
шығындылығын бәсекелестеріне қарағанда мейлінше төмендету керек.
Екінші жағдайда бөлшектеу стратегиясы барлық жағдайда әмбебап болып
келеді. Яғни, бөлшектеу өнімнің өзінде оны жеткізу әдістерінде маркетинг
жүзінде басқада факторлар болуы мүмкін, мұның бірінші стратегиядан
айырмашылығы бар, яғни шығындылықты төменету тек – үнемдеуге қатысты болса,
бұл стратегияға әртүрлі жолдармен жетуге болады.
Үшінші стратегия бар ынталы қызмет жүйесінің белгілі бір түріне
жұмылдырумен байланысты бұл сала ішіндегі ауқымы шектелген бәсекеге
сүйенеді. Мысалы, фирма белгілі бір тұтынушылардың талғамына жауап беретін
аз ғана өнім шығарып барлық күні жігерді осы мақсатқа жұмсайды.
Өнімнің бәсекеге қабілетігі бірнеше маңызды қасиеттерге ие.Олар:
1.Бәсеке қабілетік салыстырмалы шама, яғни ұқсас өнімдермен салыстыру
немесе теңестіру арқылы анықталады;
2. Ол динамикалық шама, яғни уақытқа байланысты өзгереді. Өнімнің
өмірлік және де басқада жағдайларға белгілі бір деңгейде тәелділік
қалыптасады;
3.Әрбір тұтынушының жеке талғамы әрбір өнімнің бәсеке қабілетігіне
өзінше әсер етеді. Сондықтан да ол құбылмалы немесе ауыспалы сипатқа ие
болады;
4.Бәсекеге қабілетілік нақты өнімнің белгілі бір түріне нарықта ғылыми-
техникалық прогресстің даму деңгейіне байланысты болады.
Тауарлардың бәсекеге жарамдылығының көрсеткіштері.
Нарыктық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауаарға деген
өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу сату актісінде
көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесу өндіруші мен
тұтынушының мұдделерінің сақталуы негізінде тауарлар жэне
тұтынушылар талабының сипатамасын, сол сияқты нарық
жағдайында тауардың толық сайкестігін бәсекенің жарамдылыгы деп
атайды.
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына мүмкіндік
берегін тұтыну кешенінің (сапалық және сандық) сипатамасын анықтайды.
Бәсекеге жарамдылығы өнім рынокта жеңіл және тез сатылады. Әрбір сатыпалушы
өзінің жеке мұқтажын ең жоғары қанағаттандыратын тауарды ғана алады. Жалпы
алғанда, сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажын толық
сәйкес келетін тауарды сатып алады. Сондықтан, сатып алушының тауарға деген
қанағаттанушылық деңгейінде жеке дара көрсеткішггер пікір жиынтығын
құрайды, оның тағы да нарықтың пайда болу қарамағында қалыптасады.
Сонымен, тауарға бәсекенің жарамдылыық оның сапалық және құндық
сипаттамасының жиынтығы деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы
мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді және сатьт алушы үшін тиімділігі
ұқсас тауар – бәсекелестер ерекшеленеді.
Бүл маңызды көрсеткішті анықтаудың бірнеше тәсілдері белгілі.
Олардың ең көп таралғандарына қысқша тоқталайық.
Бірінші тәсіл. Техникаға бәсекенің жарамдылығын анықтайтын белгісі - бұл
тауарды түтыну бағасы болып табылады. Ол мынадай фромуламен
анықталады;
Қ = Б, + Ш„
Мұндағы , С,. — тұтыну бағасы Б, — сатылу бағасы
Шт - бұл онімді түтынушылардың шығындары (онын барлық
нормативтік мерзім ішіндегі
қызметі)
Екінші тәсіл. Тауардың бәсекелестік жарамдылығын анықтағанда бұл
тәсіл екі өлшемді еске алуы мүмкін; өнімнің өзіндік құны, тауарды сату
және оның сапалық деңгейі. Сөзсіз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын
тауар оны өндіруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейі
бөсекелес тауарға карағанда жоғарылау болатын болса.
Үшінші тәсіл. Бүл тәсіл техникалық деңгейін және сату бағасын есепке
ала отырып, бәсекелестік тауарларды салыстыруға негізделген Бұл тәсілге
сәйкес басында салыстырмалы сапаның сандық көрсеткіштерінің деңгейі және
базалық үлгілер (тауар) мына формуламен анықталады:
КК = КК, КК, КК,
Мұндағы, КК - таyap деңгейінің кешенді көрсеткіші;.
КК — эстетико-эргономикалық деңгейінің кешенді
көрсеткіші;
КК - техникалық деңгейнің кешенді көрсеткіші; КК, - көрсеткіш
кешенінің сенімділігі.
Төртінші тәсіл. Бұл тәсілде бәсекеге жарамдылықтың деңгейі қалай
техникалык, солай экономикалың параметрге салыстыру негізінде анықталады.
Сонымен, техниқалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары
деңгейде қанағаттандыратынды таңдайды.
Қорыта айтқанда, біздің республикада өткізіліп жатққан нарыққа көшу
сапа және өнімнің бәсекеге жарамдылық жөніндегі мәселеге жаңадан қарауға
мәжбүр етеді. Егер бүгін емес, ол ертең бәсекелестік нарығының дамуы
өнімнің сапалық даму серпінін және деңгейін арттыруға еріксіз түрде
көндіруге болады.
1.2. Өнім қабілеттігіне әсер ететін факторлар.
Өнім қабілеттігіне әсер ететін факторлар обьективті, субьективті,
эндрогенді және экзогенді болып бөлінеді.
Обьективті факторлар - өндірушіге тікелей (сапа деңгейі немесе
жарнама) сатылған өнімге қызмет көрсету жанама түрде байланысты болады.
Субьективті факторлар - өндірушілерге байланысыз, яғни психологиялық
және жеке тұлғалық факторлар жатады. Мысалы: тұтынушылардың ұстанымы ,
салты тағыда сол сияқтылар.
Экзогенді факторлар - әлемдік фактордың мемлекеттік тауарлар
нарығынның қажетіліктерін және тауарға деген сұранысты анықтайды.
Эндрогенді факторлар- өндіріс кәсіпорының мүмкіндіктерін сипатайды
және өнімнің техникалық-экономикалық деңгейіне ықпал етеді.
Рессейлік ғалым А. Трибулин бәсеке қабілеті факторларды сыртқы,
экономикалық және сапалық деп бөледі.
Сыртқы факторларға экономикалық нарықтың даму тенденциялары, ғылыми-
техникалық прогресстің тұтыну құрылымындағы өзгерістер, нарық құрылымы,
бәсекелестер құрамы, кәсіпорының имиджімен танымалдылығы, өндіруші
мемлекеттің беделі және де тағы да басқалары жатады.
Сапалық факторларға қазіргі қолданыстағы стандарттар, нормалар
аңықтайтын өнімнің сапа көрсеткіштері, өнімнің қауіпсіздігі, ұзақ мерзімді
сақталуы тағы да сол сияқтылары жатады. Бұл жерде өнім сапасын басқару
жүйесіннің дамуын былайша түсіндіреді.
Өнімнің сапасын басқару - бұл белгілеу, қамтамасыз ету және сапаның
қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе
өнімді тұтыну кезіндегі жүргізілетін іс-әрекет.
Соңғы кездерге дейін кәсіпорындарда cапа проблемасын шешу кезінде
нарықтылық қажетгілік есепке алынбай өнім сапасы техникалық деңгейге
бағытталды. Сапаны басқару мәселелерімен техникалық бақылау және сапаны
талдау бөлімдері айналысты. Олардың функцияларына бұйымдар параметрлерін
(белгілер) тексеру, өндірістік процестердің әрбір операцияларында
қолданылатын (шикізаттар материалдар, жабдықтардың дәлдік жұмыстары ,
өнімде табылған кемістіктер, оларды талдау және се-бептерін белгілеу
кіреді.
Өнімнің сапаоын басқаруды жетілдіруде отандық өндірушілердің
алдына қойылатын негізгі проблемалар, олар:
- өнімніц сапалығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі
механизімін қосу;
- тұтынушыга және барлық өндірістік қызметтерде сапаны басқару
жүйесін қалай бағыттау;
- өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны
басқару жүйесіндегі механизм әсерлерән күшейту;
Сапаны басқару жүйесін енгізу кәсіпорында мынандай
міндеттерді шешуге мүмкіидік береді:
- жоғары сапалы өнімнің түрақтылығын қамтамасыз ету;
- өнім көлемін ұлғайту және оны сататын нарықты (рынокты)
табу;
- жоғары бағада сататын өнімді көбейту мүмкіндіген
қарастыру;
- өнімнің бәсекеге жарамдылығы және қаржы жағдайының
тұрақтылығы жөніндегі проблемаларды шешу.
Сонымен, өнімнің сапасын басқару әрбір кәсіпорындарда
жүйелі түрде іске асқан жөн.
Экономикалық факторларға өнімнің бағасын қалыптастыратын
экономикалық көрсеткіштерді жатқызамыз.
Әлемдік тәжірибеде өнімнің бәсекеге қабілетігі келесі факторлармен
анықталады:
- өнім сапасының нарықтық және нақты тұтынушының талабына сай
болуменен;
- сатып алуға жеткізуге кеткен шығындармен;
- тұтынушыға тиімді уақытта жеткізу жағдайымен:
- кәсіпорының беделімен сенімді әріптес бола алатын дәлелімен;
Өнім мен кәсіпорының бәсекеге қабілетігі ұқсас болғанымен, мағыналары
жағыннан ерекшеленеді. Негізгі ерекшелену белгілері келесілер:
1.Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір қысқа уақыт аралығында
анықталса кәсіпорынның қабілеттілігі салыстырмалы түрде ұзақ болады.
2.Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі тұтынушының әсеріне тікелей
байланысты, ал бәсекенің тиімділігі кәсіпорының иесінің өзі анықтап қажет
болған жағдайда өндірістік өткізу қызметіне стратегияларды енгізе алады.
3.Кәсіпорын бірнеше өнім шығару өндіріске байланыссыз, өндірістің
басқа түрлерімен айналасуы мүмкін (қаржылық, делдалдық және т.б.).
Кәсіпорының бәсекеге қабілеттілігі барлық өнімнің қабілетілігіне және
қызмет түріне байланысты.
4. Өнімнің бәсекелік қабілетігін кәсіпорының бәсекеге қабілетілігі
анықтайды. Өнімнің бәсекеге қабілетігін баға төмендету арқылы қамтамасыз
етуі мүмкін, алайда осы өнімді өндіруге кеткен шығын толық жабылмай табыс
таппау мүмкін. Мұндай жағдайда қаржылық бәсекелік қабілетті төмендейді.
1.3. Өнім қабілеттігін бағалау.
Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау бүгінгі күні өндіруші үшін де, түтынушы
үшін де маңызды. Өйткені шығарылған өнімдерінің өткізу нарғында бөсекелес
өнімдерден артықшылығын немесе кемшілігін анықтау, сол арқылы өндірістік
стратегиясын белгілеу өндірушіге; сатып алатын өнімінің осы тектес
өнімдерден қүндылығын айкындау, сол өнімнің мейлінше тиімділігін бағалау
түтынушыға қажет.
Өнімнің бәсекелік қабілетті оның құрамындагы заттармен, сапасымен,
берікгігімен, адам өміріне қауіпсіздігімен және сол сияқты көптеген
жағдайлармен бағаланады. Өндіруші өз өнімінің бәсекелік қабілетін
бағалағанда түтынушы тарапынан қойылатын талаптарды ескеруі қажет. Бәсекеге
қабілеттігі өнімге белгілі қасиетгер сай болады. Өндіруші тұтынушылар
талабына қоса өткізілетін нарықтағы бәсекенің үстемдігін де ескеруі шарт.
Бұган қоса, өз өнімінің сапасы белгіленген стандарттар мен нормаларга
сәйкестігін бақылауы керек.
Бүгінгі таңда өнімнің бәсекелік қабілеттін бағалаудың көптеген әдістері
мен оларды жүргізу жолдары қалыптасқан, негізгілері 1-сызбада көрсетілген.
Жалпы, өнімнің бәсекелік қабілетін анықтау әдістерінен әр сала өнімдерін
бірдей тиімділікпен анықтайтын әмбебап үлгісін жасау өте киын. Себебі әр
сала өнімдерінің өзіндік дайындалу ерекшеліктері бар, соған сәйкес олардың
қүндылықтары да өзгешеленеді.
Менің курс жүмысымның талдауына негіз болып отырған өсімдік майлары
тамақ өнімдеріне жатады, ол өз кезегінде адам өмірінің қауіпсіздігімен
тікелей байланысты. Сондықтан да, өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау ең
алдымен оның сапалық құрамына тәуелді. Бәсекелес өнімдерден сапалық
артықшылыгы оның бәсекелік қабілетінің бірден-бір мүмкіндігі болып
табылады. Келесі бағыт оның бағалық көрсеткіштерін анықтауга негізделеді.
Ішкі нарықтағы өсімдік майлары өнімдсрінің бәсекелік ортасы, сондай-ақ
сыртқы тасымалдаушылардың бә~ секелік ортаға әсері өндірушілерді баға
саясатын дүрыс жүргізуге итермелейді. Бағалауды қажет ететін тағы бір түсы
— ол өнімнің тартымдылық қасиеті, оған өнімнің сыртқы келбеті, қорабының
ыңғайлылығы, сауда белгісі және өнімнің танымалдылығы жатады. Кәсіпорын
жүмысының тұтынушы талаптарына сай өнім өндіруге негізделуі оның бәсекелік
тұрақтылығынъщ жоғарлауына кепіл болады.
Осы орайда, тамақ өнімдершің бәсекелік қабілетін бағалаудың ыңғайлы әрі
шынайы мәлімет беретін әдісін дайындау қажеттілігі туындайды. Осы бағытта
мен қолданған әдебиеттердің ішіннен төменде келтірілетін екі әдістің
негізінде, өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудъщ өзіндік әдісін ұсынған
әдістерге тоқталып кеткім келеді.
Ресейлік ғалым И.И. Дуданов үсынған өнімнің бәсекелік қабілетін багалау
әдісі біршама қызығушылық туғызады [1сызба]. Оның әдісі бойынша бағалау
төмендегі формулаға негізделеді:
Кпр=РЦ+Пцн.пр (1)
Мұндагы кпр - өнімнің бәсекелік қабілет деңгейі;
РЦ — өнімнің нарықтық бағасы;
Пцн.пр - өнімнің тұтыну қүндылығы (балмен).
И.И. Дудановтың бүл әдісі өнімнің бәсекелік қабілетін интегралдық
әдіс бойынша анықтауға ұқсас болып келеді. Өнімнің тұтынушылық тиімділігін
оның сапасы мен бағасы бойынша анықтау қазіргі кезде тиімді болып
есептеледі, өйткені сараптық бағалаудың барлық жүйесіне сүйенетін бұл әдіс
өнімнің бәсекелік қабілетін анықтауға ыңғайлы. Бірақ та бұл әдісте өнімнің
тартымдылық қасиеттері ескерілмейді. Кез келген сапалы немесе бағасы төмен
жаңа өнім бөсекелі нарықта танымал немесе сауда белгісі сенім тудыратын
өнімнен бәсекелік қабілеті жағынан жеңіліс табуы мүмкін. Сондықтан да бұл
әдіс өнімнің бәсекелік қабілетін толық анықтауға мүмкіндік бермейді.
Қазақстандық ғалым, профессор К.Р. Нүрмағанбетовтың өнімді багалау
әдісі тамақ өнімдерінің бәсекелік қабілетін дәлірек анық-тауга мүмкіндік
береді. Өнімнің тұтынушылық қасиеттері мен оны сатуды үйым-даетыру
деңгейлерін сараптық балл жүйесін белгілеу арқылы анықтайтын бұл әдіс
бағаланатын өнімді үлгілі өніммен салыстыруға негізделеді. Бұл әдіс бойынша
өнімнің тұтынушылық қасиетінің деңгейін (ТД) есептеу мына формуланың
көмегімен жүргізіледі:
ТД = q1m1 * q2m2 * ... qnmn (2)
мұндағы ТД - өнімнің түтынушылық қасиетінің деңгейі;
q1, q2 ,...qn - өнімнің әрбір түтынушылық қасиеттерінщ балдық бағасы;
m1, m2, ... mn - түтынушылық қасиеттерін салыстырмалы мәндерінің
коэффициенттері, сараптық бағалау әдісінің көмегімен өнімнің әрбір
қасиетіне тиісті мәндік белгі қойылады.
Нәтижесіңце алынған мәліметтер үш көрсеткіш бойынша (ТД, СД және баға)
үлгілі өнім мен бағаланған өнімді салыстырып, олардың бәсекелік қабілет
деңгейін анықтауға ықпал етеді. Бұл жерде ескерте кететін бір жайт, аталған
әдіс тек екі өнімнің ғана бір-бірімен салыстыру арқылы олардың бәсекелік
қабілетін анықтауға мүмкіндік береді.
Жоғарыда аталған әдістерді ескере отырып, бір мезетте нарықта өзара
бәсекелес бірнеше өнімді қатар бағалаудың өзіндік әдісін ұсынуға болады.
Ұсынылатын әдістің негізі өнімнің жоғарыда аталған үш жақты құндылығын
(бағасы, сапасы, тартымдылығы) қатар ескеруге бағытталған. Бұл әдістің
көмегімен өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудың сипаты мына формуламен
бейнеленеді:
БҚ - С Б х Т (4)
мүндағы БҚ — өнімнің бәсекелік қабілет деңгейі;
С — өнімнің сапалық қасиеттерінің деңгейі, балдық жүйемен;
Б — өнімнің нарықтық бағасы;
Т — өнімнің тартымдылық қасиеттері, баддық жүйе бойынша.
Аталған әдіс тамақ өнеркәсібі өнімдерінің бәсекелік қабілетін анықтауға
кең мүмкіндік береді. Өнімнің сапасы мен тартымдылық қасиеттерінің оның
бағасына шаққандағы құны тұтынушы үшін сатып алатын өнімінің қаншалықты
тиімді болатынын көрсетеді. Өйткені кез келген тұтынушы үшін өнімнің
тұтынушылық құндылығы сол өнімнің белгілі бір қасиеттері үшін төлеуге
болатын шекті бағасымен сипатталады. Тамақ өнімдерінің тұтынушылық
құндылығы олардың қүрамындағы адам өміріне қажет витаминдермен,
белоктармен, минералдық заттармен немесе өндіруші кәсіпорынның беделімен,
сауда белгісінің сенімділігімен және т. б. анықталуы мүмкін. Өнімнің әрбір
қасиеті 10 баддық жүйемен бағаланады. Егер тұтынушыға өнімнің тұтынушылық
қасиеттері жағымды болса, онда өнім бәсекеге қабілетті, егер қандай да бір
қасиеті тұтынушыға тартымсыз болса, онда өнім салыстырмалы түрде бәсекеге
қабшеті төмен болып есептеледі.
Нарықтағы өсімдік майларының сапалық қасиеттерін бағалау үшін, ең
алдымен әрбір көрсеткіштің тұтынушы үшін салыстырмалы маңыздылығын анықтап
алу қажет. Бүл үшін тұтынушылардан алынған жауаптарға сараптык бағалау
жүргізіледі (1-кесте).
Сараптық бағалау жүйесі бойынша анықталған сапа көрсеткіштерінің ішінен
өсімдік майының өңделу деңгейі, яғни олардың иіссіздендірілу және
түссіздендірілу қасиеттері маңыздылығы жағынан негізгі мәнге ие бодцы.
Өнімді сапалық қасиеттері арқылы таңдаған кезде, тұтынушы үшін келесі
басты көрсеткіштер болып өсімдік майының дәмі (маңыздлық коэффициенті -
0,171), пайдалану кезіндегі көпіршіктенуі (0,164) және иісі (0,153)
саналады.
Өсімдік майыньщ түсі, сіңімділігі және сақталу мерзімі түтынушы үшін ең
басты көрсеткіш болмағанымен, салыстырмалы өнімдердің басқа қасиетгері
ұқсас болған жағдайда, таңдау осы көрсеткіштерге ауысады.
Тұтынушы үшін маңыздылығы жоғары сапа көрсеткіштерін анықтау ішкі нарықтағы
өсімдік майларының сапалық қасиеттерін сараптық бағалауға мүмкіндік береді.
Мұнда әрбір көрсеткіштің балдық деңгейі салыстырмалы мәніне тиісті
коэффициентіне көбейтіліп, нәтижесінде өнімнің сапалық қасиетінің жалпы
балдық деңгейі анықталады.
Елімізде тұтынылатын өсімдік майларының сапалық көрсеткіші жағынан әлі
де болса шетелдік өнімдерге сұраныстың басым екендігі байқалады. Бағаланған
өнімдердің арасынан украиналық "Олейна" майы сапалық көрсеткіштерінің
деңгейі бойынша тұтынушылар тарапынан ең жоғары балды (9,64) иемденді.
Екінші және үшінші орындарға "ІdеаІ" (9,26) және "Опа" (9,01) сауда
белгісшдегі майлар шықты. Көпшілікке бүрыннан таныс болып қалған бүл майлар
өздерінің сапалық қасиеттері жағынан да тұтынушылар тарапынан үлкен
сүранысқа ие.
Отандық өндірістегі өсімдік майларының ішінен Алматы маргарин зауытында
шыға-рылатын "Шедевр" сауда белгісіндегі майы салыстырмалы түрде, сапалық
қасиеттері бойынша жоғары балға (8,54) ие болды.
Өңделу деңгейлері, иісі және көпіршіктену қасиеттері бойынша "Доня" және
"Майя" майлары түтынушылар тарапынан төмен балмен бағаланып, сапалық
деңгейлері бойынша 10 және 11 орындарды бөлісті.
Қазіргі кезде өсімдік майларын тұтынушы өндіріс орындары тарапынан да
иіссіздендірілген және түссіздендірілген майларға сүраныс артуда. Сондықтан
отандық май өндіруші кәсіпорындар тарапынан өнімнің өңделу деңгейін
тереңдету технологиясын жетілдіруге немесе оны өндіріске енгізуге
байланысты шаралар тобын қарастырған жөн.
Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудың келесі кезеңі, яғни оның
тартымдылық қасиеттері деңгейін анықтау да, сапа деңгейі іспеттес,
салыстырмалы түрде балдық жүйе-мен жүргізіледі. Өнімнің тартымдылық
қасиеттері бойынша маңыздылық коэффициенттерін анықтау үшін сараптық
бағалау нәтижелері сұрыпталды (3-кесте).
II. ЖШС МАРТ Алтын сауда саласындағы қызметінің экономикалық
көрсеткіштерін талдау.
2.1. Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы және олардың даму
мүмкіндіктері.
Өсімдік майлары тамақ өнімдерінің ішінде өзіндік маңызы бар тағам түрі
болып есептеледі. ТМД елдері статистикалық қызмет басшылары Кеңесінің 1996
ж. 24 мамырдағы отырысында МАСЕ (француздық версия) стандарты негізінде
бірыңғай үлттық жіктеменің экономикалық әдістемесі бекітілген. Ол жануар
және өсімдік майларына бөлінеді. Жануар және өсімдік майларының өндірісі
өңдеу өнеркәсібінің Д тобына жатқызылып, 151хкодын иеленді.
Өсімдік майлары өзінің дайындау сипатымен халық шаруашылығының басқа
салаларынан ерекшеленеді, Қазақстан Рес-публикасының георафиялық
ерекшелігіне сай елімізде негізінен күнбағыс, мақта, жүгері және
мақсары майлары өндіріледі. Соңғы кездері соя майын өндіру қолға алына
бастады. Еліміздің әр аймағында өсімдік майларынын 309 жуық ірілі-ұсақты
өндіріс орындары орналасқан. Майлы дақылдар өндіруші ауыл шаруашылығы
үйымдары осы кәсіпорындардың негізгі жабдықтаушылары болып отыр.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы өсімдік майларының нарығы
негізінен шетелдерден әкелінген және отандық тауар
өндірушілердің өнімдерінен тұрады. Алыс және жақын шет мемлекеттерден
әкелініп жатқан өсімдік майлары өнімдері отандық тауар өндірушілердің
непзп бәсекелестеріне айналды. Бүған қоса, ішкі өнім өндірушілер Қазақстан
нарығында бәсекелік ортаның жоғарылауына ықпал етуде. Отандық өсімдік
майларының негізгі өндірушілеріне қазіргі кезде келесі зауыттар жатады:
-Накоста" ААҚ ("Шедевр" сауда белгісімен), бүл қоғам "Ал-маты маргарин
зауыты" ААҚ„ "Қарағанды маргарин зауыты ААҚ,, Өскемен қаласындағы "Май" АҚ
кәсіпорындарын бақылайды;
-Шымкентмай" ААҚ,, "Доня"сауда белгісімен;
-"Март" ЖШС, "Алтын" сауда белгісімен;
-"Арай" ЖШС, Түркістан қаласы;
-"Яссы" ААҚ,, Оңтүстік Қазақстан облысы.
Қазастандық май өңдеуші кәсіпорындардың жиынтық өндіру көлемі ішкі нарық
қажеттілігінің 25-30% жуық мөлшерін құрайды.
Экономикалық қайта құрулар барысында өсімдік майларының отандық нарығы
түбірлі өзгерістерге ұшырады. Ауыл шаруашылығындағы майлы дақылдар
өндірушілермен қоса май өңдеуші кәсіпорындар да жекешендірілді.Нарықтық
экономиканыңдамуы бұл кәсіпорындардың
алдына жаңа міндеттер қоя бастады.Әлемдік нарықтың қатал бәсекелік шарты,
тұтынушылардың кең көлемді талғамы, сұраныстың жоғары сапа мен төмен бағаға
икемделуі, жаңа нормативтік талаптар мен заңдылықтардың қажеттілігі
өндірушілерді тың ізденістерге итермеледі. Өндірісті жоғары өнімділікке,
тиімділікке, тұрақтылыққа бағыттаған кәсіпорын басты тұтынушылардың
сұранысын қанағаттандыруға негізделген кәсіпорынның тауарлық стратегиясын
қайта қалыптастыра бастады. Бұл талпыныстардың нәтижесі отандық нарықта
өсімдік майларының бәсекелік ортасының қалыптасуына алып келді.
Өсімдік майларының өнімдері адам ағзасына қажетті маңызды тағам түрі.
Майдың құрамындағы минералдар, майлы қышқылдар, витаминдер мен басқа да
қүнды элементтер адам организміндегі қызметтердің дұрыс атқарылуына өз
септігін тигізеді. Майлы дақылдардан алынған өнімдер адамның тәуліктік
энергиялық қуатының 90% жуығын қамтамасыз етеді.
Өсімдік майларының өнімдері тамақ өнеркәсібінің басқа да салаларының
өндірістерінде кеңінен пайдаланылады. Мәселен, маргарин өнімдері, асханалық
майлар, майонез өнімдері, көкөніс, балық консервілері өсімдік майларын
қажет етеді.
Майлы дақылдардың тағамдық сапаға жарамсыз бөліктерінен техникалық
мақсаттарға қажетті майлар шығарады. Олар: сабын, жуғыш заттар, олиф, лак,
бояғыш майлар, кос-метикалық өнімдер шығаруға қолданылады.
Елімізде өсімдік майларының негізі өндіруші аймақтары болып Шығыс
Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстары және Алматы қаласы саналады. Бұл
аймақ өсімдік майларын өндіру көлемі республика бойынша 2002 жылы 32320 тн
қүрады, бүл деңгей 1995 жылмен салыстырғанда 25,6% төмен.Күнбағыс майы
елімізде кеңінен өндіріледі. Бұл май түріне сұраныстың көптігі және
шикізат қоры-ның молдығы өсімдік майларының басқа түрлеріне қарағанда
өндіріс көлемін жоғарлатуға септігін тигізді. 1995 жылғы деңгеймен
салыстырғанда 2002 жылы күнбағыс майын республика бойынша өндіру шамасы
32,4% артып отыр.
1.Кесте
Қазақстан Республикасы аумағындағы өсімдік майларының өндірісі.*
Аталуы
Ескертпе: * — Қазақстан Республикасы статистикалық Агенттігінің
мәліметтері бойынша есептелген.
Елімізде өсімдік майлары тұтыну деңгейі әлі де болса биологиялық қажетті
шамадан (13,5 кг) төмен. Тек соңғы кездері май өндіру саласының түрақтылығы
мен импорт көлемінің өсуіне байланысты бұл көрсеткіш біршама жоғарлап
келеді. 2002 жылы жан басына шаққандағы түтыну көлемі 8,9 кг теңелді.
Салыстырмалы түрде алатын болсақ Еуропалық одақ мемлекеттерінде 2002 жылы
бұл көрсеткіш 43,7 кг, АҚШ— та 51,1 кг, көп халықта Қытайдың өзінде бүл
шама 13,1 кг жеткен . Әрине бүл жағдай, ең алдымен, халықтың әл-ауқаты
деңгөйіне байланысты. Түрақты табыс олардың тамақ мәзірінің сапасына да оң
ықпалын тигізетіні белгілі.
Қазақстан аумағындағы өсімдік майларының нарығын сипаттай келе,
мемлекетіміздің азық -түлік қауіпсіздіпн қамтамасыз ету, соның ішінде
өсімдік майларының нарығында ішкі мүмкіндіктерді айқындау және дамыту
қажеттілігі бар екендігін байқаймыз. Біздіңше, қазіргі талап отандық
өсімдік майларын өндірушілерді экономикалық қолдаудың тетіктерін
жетілдіруге
бағытталуы тиіс. Олар шикізат алуға жеңілдетілген несиелер беру (бүл
тетіктің ауыл шаруашылығындағы үйымдарға да оң ықпалы бар, өйткені несиелер
майлы дақылдарды егуге, өсіруге, жинауға жүмсалады),өндірістік негізгі
қүралдарды жаңартқан кәсіпорындарға салық жеңілдіктерін беру, лизингтік
қорларды құру, маусым кезінде шикізат тасымалына жеңілдетілген темір жол
тарифтерін енгізу сияқты қолдаулармен жүзеге асуы мүмкін.
Соңғы кездері әлемдік нарыққа "аралас" майларды шығару өзектілігі
туындауда. Бұл "аралас" майдың ерекшелігі— ол бірнеше майдың қоспасынан
түрады және оған жағымды дәм беретін табиғи қоспалар сарым-сақ, пияз,
көкшөп, бұрыш дәмдері қосылады. Мұндай майлар өзінің дәмдік қасиеттерімен
және татымдылығымен басқа майлардан ерекшеленеді. Осы орайда мақсары,
жүгері және мақта майларының сүранысын қалыптастыруда және олардың
бәсекелік қабілетін арттыруда аталған "аралас" майлар өндіру технологиясын
жолға қойған жөн сияқты.
Отандық бәсекелі нарықтағы өсімдік майларына қатысты тағы бір мәселе — ол
импорт-талатын өсімдік майларын ішкі нарықтан ығыстыру. Бүл тек бәсекеге
қабілетті өнім шығару мен терең мемлекеттік қолдау есебінен ғана жүзеге
асуы мүмкін. Ішкі нарықтық бәсекелік сипатын көрсететін кесте 2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz