Отандық білім беру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ОТАНДЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Қазақстанның білім беру жүйесінің сипаты ... ... ... ... ..6
1.2 Білім беру ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Білім сапасын арттыру . инновациялық технологиялардың қажетті шарттары және оларды қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .30
1.4 Елдің білім беру саласы мамандарын даярлау мен оларды дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2 ОТАНДЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ САЛАСЫНЫҢ БӘСЕКЕЛЕСТІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ БАҒЫТТАРЫН ЖАҢАШЫЛДАНДЫРУ
2.1 Қазақстан Республикасының білім беру саласын жаңашылдандырудың бағыттары және эконмикалық.құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Қазақстан Республикасының ғылыми зертеулерді мемлекеттік қаржыландырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Білім беру жүйесінде Отандық құндылықтарды қалыптастыру мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.4 Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің білім беру жүйесіндегі орны мен тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ОТАНДЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Қазақстанның білім беру жүйесінің сипаты ... ... ... ... ..6
1.2 Білім беру ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Білім сапасын арттыру . инновациялық технологиялардың қажетті шарттары және оларды қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .30
1.4 Елдің білім беру саласы мамандарын даярлау мен оларды дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2 ОТАНДЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ САЛАСЫНЫҢ БӘСЕКЕЛЕСТІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ БАҒЫТТАРЫН ЖАҢАШЫЛДАНДЫРУ
2.1 Қазақстан Республикасының білім беру саласын жаңашылдандырудың бағыттары және эконмикалық.құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Қазақстан Республикасының ғылыми зертеулерді мемлекеттік қаржыландырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Білім беру жүйесінде Отандық құндылықтарды қалыптастыру мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.4 Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің білім беру жүйесіндегі орны мен тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бүгін еліміздің өзінің даму барысындағы басты ұстанымы – Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың әлемдегі бәсеке мейлінше қабілетті озық елу ел елдің қатарына қосылу.
Білім мемлекеттің интелектуалдық және рухани ресурстарының сарқылмас бұлағы ретінде адамзат капиталының сапасын арттыруда басты роль атқаратын белгілі. Мемлекеттердің экономикалық және әлеуметтік жетістіктері, ең алдымен, олардың білім жүйесімен, азаматтарының білімділігімен анықталады.
Білімді ел туралы халық арманы, адамзат арманы ғасырдан ғасырға жалғасып, бүгінге жетуі кездейсоқ емес. Өйткені білім - қашанда темірқазық әрі шамшырақ. Онымен елдің өресі және бүгінгі мен келешегі бағамдалады. Халықта «бойындағы білімді азсыну», «өмір бойы оқу» деген ұғым – түсінік бар. Бұл – болар, толар елдің ісі. Білімнің құндылығы мен қасиеті – бір орында тұрып қалмайтынында, дәстүр мен сабақтастықты қалайтынында, тапжылмай ізденуді тілейтінінде, ал ең бастысы адамның жетілуіне қозғау салып отыратынында.
Бүгінгі ғаламдану дәуірі - заман шындығы. Сондықтан Қазақстан ғаламдану кезеңіне қалай ілесе алады, елдік ұлттық бет-бейнемізді қайтіп сақтаймыз, ең бастысы біз ғаламдануға не қоса аламыз - осы сұрақтар төңірегінде ойланып - толғанған абзал. Ал мұны білім мәселесімен сабақтастыра айтсақ, әлемдік білімнің ғаламдануы Қазақстанның алдына көптеген сынақтарды көлденең тартады.
ХХІ ғасыр – жаһандық жаңалықтар ғасыры да, өйткені, ол қазіргі кезде мемлекеттің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, сондай-ақ әлемдік рыноктағы, әлемдік қоғамдастықтағы орнын айқындап, халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін көтеруде айрықша маңызды роль атқарады. Әлемдегі елдердің бәсекелестік жағдайында халықаралық деңгейде өзара кірігу үрдістерінің жандану дәуірі де болғандықтан, білім - пайдалы инвестиция саласы ретінде елдің экономикалық, әлеуметтік және саяси даму тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Бұл өз кезегінде жоғары білікті мамандардың (ғалымдардың, мамандардың, жұмысшылардың, менеджерлердің, т.б.) бәсекеге қабілетілігімен анықталады.
Мемлекет басшысының "Бәсекеге қабілетті Қазақстан, бәсекеге қабілетті экономика, бәсекеге қабілетті ұлт" атты Жолдауында ғаламдану жағдайындағы бәсекеге қабілеттіліктің мәні жан-жақты түсіндіріліп, ел алдында тұрған міндеттер тұжырымдалған болатын. Солардың ішінде білім беру саласындағы бәсекеге қабілеттілік мәселесіне айрықша назар аударылып, "ұлттық бәсекелестік қабілеттілік" бірінші кезекте ұлттың білімділік деңгейімен айқындалатындығы белгіленді.
Білім мемлекеттің интелектуалдық және рухани ресурстарының сарқылмас бұлағы ретінде адамзат капиталының сапасын арттыруда басты роль атқаратын белгілі. Мемлекеттердің экономикалық және әлеуметтік жетістіктері, ең алдымен, олардың білім жүйесімен, азаматтарының білімділігімен анықталады.
Білімді ел туралы халық арманы, адамзат арманы ғасырдан ғасырға жалғасып, бүгінге жетуі кездейсоқ емес. Өйткені білім - қашанда темірқазық әрі шамшырақ. Онымен елдің өресі және бүгінгі мен келешегі бағамдалады. Халықта «бойындағы білімді азсыну», «өмір бойы оқу» деген ұғым – түсінік бар. Бұл – болар, толар елдің ісі. Білімнің құндылығы мен қасиеті – бір орында тұрып қалмайтынында, дәстүр мен сабақтастықты қалайтынында, тапжылмай ізденуді тілейтінінде, ал ең бастысы адамның жетілуіне қозғау салып отыратынында.
Бүгінгі ғаламдану дәуірі - заман шындығы. Сондықтан Қазақстан ғаламдану кезеңіне қалай ілесе алады, елдік ұлттық бет-бейнемізді қайтіп сақтаймыз, ең бастысы біз ғаламдануға не қоса аламыз - осы сұрақтар төңірегінде ойланып - толғанған абзал. Ал мұны білім мәселесімен сабақтастыра айтсақ, әлемдік білімнің ғаламдануы Қазақстанның алдына көптеген сынақтарды көлденең тартады.
ХХІ ғасыр – жаһандық жаңалықтар ғасыры да, өйткені, ол қазіргі кезде мемлекеттің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, сондай-ақ әлемдік рыноктағы, әлемдік қоғамдастықтағы орнын айқындап, халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін көтеруде айрықша маңызды роль атқарады. Әлемдегі елдердің бәсекелестік жағдайында халықаралық деңгейде өзара кірігу үрдістерінің жандану дәуірі де болғандықтан, білім - пайдалы инвестиция саласы ретінде елдің экономикалық, әлеуметтік және саяси даму тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Бұл өз кезегінде жоғары білікті мамандардың (ғалымдардың, мамандардың, жұмысшылардың, менеджерлердің, т.б.) бәсекеге қабілетілігімен анықталады.
Мемлекет басшысының "Бәсекеге қабілетті Қазақстан, бәсекеге қабілетті экономика, бәсекеге қабілетті ұлт" атты Жолдауында ғаламдану жағдайындағы бәсекеге қабілеттіліктің мәні жан-жақты түсіндіріліп, ел алдында тұрған міндеттер тұжырымдалған болатын. Солардың ішінде білім беру саласындағы бәсекеге қабілеттілік мәселесіне айрықша назар аударылып, "ұлттық бәсекелестік қабілеттілік" бірінші кезекте ұлттың білімділік деңгейімен айқындалатындығы белгіленді.
1. Қазақстан Республикасы президентінің халыққа жолдауы. Астана, 2007ж.
2. Назарбаев Н.А. Критическое десятилетие. - Алматы: Атамұра, 2003.
3. Ң.Ә. Назарбаев К экономике знаний через инновации и образование. Лекция Президента РК Н.А. Назарбаева в Евразийском Национальном Университете имени Л.Н.Гумилева / Казахстанская правда 27.05.2006.№ 131-132
4. Указ Президента Республики Казахстан от 17 мая 2003 года № 10-96 «О стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы».
5. Әубәкіров Я.А, Нәрібаев К., Есқалиев М., Жатқанбаев Е.Б. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. – Алматы, “Санат”, 1998.– 479б.
6. Кулекеев Ж.А. Нам следует избавиться от пережитков прошлого и переориентировать наук и на решение конкретных социально-экономических проблем общества // Материалы международной научно-практической конференции ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 10 – 1
7. Послание президента страны народу Казахстана “к конкурентноспособному Казахстану, конкурентноспособной экономике, конкурентноспособной нации!” (Астана, 19 марта 2004 года).
8. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг. – Алматы. Қазақ университеті. –2002. –152б.
9. Шеденов У.К., Ядгаров Я.С., Досқалиев С.Ә. Экономика ілімдерінің тарихы. – Алматы. Қазақ университеті. –2003. –317б.
10. Бимендиева Л.А., Жатқанбаев Е.Б., Күренкеева Г.Т. Экономикалық теориялар бойынша практикалық оқу құралы. –Алматы.–2006. –230б.
11. Кулекеев Ж. Роль экономического планирования в реализации Стратегии развития «Казахстан – 2030»: Материалы выступления на заседании Правительства Республики Казахстан. – Астана,2000.
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл, 30 тамыз.
13. Сарбасова Т.С. Социально-экономические проблемы сферы образования.Алматы ФЭБ.УЛ.2006г.
14. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К. Экономическое образование и интерактивные методы обучения.Алматы Қазақ университеті 2006 г
15. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К.
16. Кусаинов А.К. Развитие образования: проблемы и перстпективы. Алматы -2005.-279с.
17. Национальные системы образования: общая характеристика и структура.//Под.ред. А.К.Кусаинова. Алматы. РОНД –2004. – С.174.
18. Нурмагамбетов А.А. Образовательная политика Республики Казахстан в контексте трансформации системы высшего образования. – Алматы. КазНУ им.альФараби. –2002.–С.355.
19. Реформы образования в современном мире. Общие и локальные тенденции. М., 1995.
20. Фрумин И. За что в ответе? Компетентностный подход как естественный этап обновления содержания образования. // «Педагогика», 2003, № 3, стр. 23-33.
21. Жадрина М.Ж. Некоторые вопросы развития школьного образования как открытой системы. // «Открытая школа». 2004. № 2, стр. 3-6.
22. Түймебаев Ж.Қ. Білім сапасы – бәсекелестік кепілі.//Егеменді Қазақстан. 25 мамыр 2007. 5б.
23. Әкімбеков С., Баймаханова А.С., Жанайдаров. Экономикалық теория. Алматы, 2003, 230с.
24. Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компетентность личностно-ориентировочной парадигмы образования. //Народное образование. №2, 2003, 58 с.
25. Давлетова Ж.Е. Білім беру экономикалық ресурс ретінде. //Экономика Казахстана в контексте индустриально-инновационного развития. (Труды меджународной научно-проактической конференции). Алматы 2004, С17.
26. Бектұрғанов Н. Заман талабы – білім мен билік. //Егеменді Қазақстан. –2001. 13б.
27. Бектұрғанов Н. Аккредитация – білім беру сапасының кепілі.//Жоғарғы білім. – 2002.17б.
28. Бордовская Н.В. Оценка качества высшего образования. //Высшее образование сегодня. 2002. №9, С18-20.
29. Введенский В.Н. Моделирование профессиональной компетентности педагога. //Педагогика, 2003, №10, С 51.
30. Кусаинов А.К. Состояние педагогической науки в Казахстане. С 57.
31. Андреев А. Знания или компетенции? //Высшее образования в России, 2000, №2, С 26.
32. Савелова Е. Формирования культурной компетентности. //Высшее образование в России, 2004, №11, С12.
33. Экономика Казахстана в контексте индустриально-инновационного развития. (Труды меджународной научно-проактической конференции). Алматы 2004, С17.
34. Розенова М. Профессиональная компетентность и гуманитарные дисциплины. // Высшее образование в России, 2004, №11, С23.
35. Байденко В. Компетенции в профессиональном образовании. //Высшее образование в России, 2004, №11, С21.
36. Петров А. Профессиональная компетентность: понятийно-терминологические проблемы. //Alma mater. Вестник высшей школы, 2004, №4, С13.
37. Болатов В.А. Сериков В.В. Компетентностная модель: от идеи к образовательной программе. // Педагогика, 2003, №10, С10.
38. Ключевые социальные компетенции студента. – Москва – Уфа, 2004. С 204.
39. Баширова Ж.Р. Развитие университетского образования в аспекте подготовки преподавателя высшей школы. Алматы, 2003, 160с.
40. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. Москва, 1999, 294с.
41. БЭС. Изд. «Советская энциклопедия», 2001, С 27.
42. Баширова Ж.Р. Методологические основы преемственности в системе непрерывного образования. //Вестник Каз ГУ. Серия «Педагогические науки», 2000, №4, С 33-39.
43. Фрумин И. За что в ответе? Компетентностный подход как естественный этап обновления содержания образования. // «Педагогика», 2003, № 3, 250с.
44. Земцов В.Е. Формирование профессиональной самостоятельности учащихся в процессе производственного обучения. Автореферат дис. Канд. Пед. Наук – Казань, 1987, -24 б.
45. Ростунов А. Т. Формирование профессиональной пригодности. Минск, 1997, 176 б.
46. Насырова Г.И. Профессиональная адаптация будущих учителей. В сб.: Формирование социальной активности личности учителя. Москва,2001.203 б.
2. Назарбаев Н.А. Критическое десятилетие. - Алматы: Атамұра, 2003.
3. Ң.Ә. Назарбаев К экономике знаний через инновации и образование. Лекция Президента РК Н.А. Назарбаева в Евразийском Национальном Университете имени Л.Н.Гумилева / Казахстанская правда 27.05.2006.№ 131-132
4. Указ Президента Республики Казахстан от 17 мая 2003 года № 10-96 «О стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы».
5. Әубәкіров Я.А, Нәрібаев К., Есқалиев М., Жатқанбаев Е.Б. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. – Алматы, “Санат”, 1998.– 479б.
6. Кулекеев Ж.А. Нам следует избавиться от пережитков прошлого и переориентировать наук и на решение конкретных социально-экономических проблем общества // Материалы международной научно-практической конференции ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 10 – 1
7. Послание президента страны народу Казахстана “к конкурентноспособному Казахстану, конкурентноспособной экономике, конкурентноспособной нации!” (Астана, 19 марта 2004 года).
8. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг. – Алматы. Қазақ университеті. –2002. –152б.
9. Шеденов У.К., Ядгаров Я.С., Досқалиев С.Ә. Экономика ілімдерінің тарихы. – Алматы. Қазақ университеті. –2003. –317б.
10. Бимендиева Л.А., Жатқанбаев Е.Б., Күренкеева Г.Т. Экономикалық теориялар бойынша практикалық оқу құралы. –Алматы.–2006. –230б.
11. Кулекеев Ж. Роль экономического планирования в реализации Стратегии развития «Казахстан – 2030»: Материалы выступления на заседании Правительства Республики Казахстан. – Астана,2000.
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл, 30 тамыз.
13. Сарбасова Т.С. Социально-экономические проблемы сферы образования.Алматы ФЭБ.УЛ.2006г.
14. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К. Экономическое образование и интерактивные методы обучения.Алматы Қазақ университеті 2006 г
15. Сарбасова Т.С. Сарбасова А.К.
16. Кусаинов А.К. Развитие образования: проблемы и перстпективы. Алматы -2005.-279с.
17. Национальные системы образования: общая характеристика и структура.//Под.ред. А.К.Кусаинова. Алматы. РОНД –2004. – С.174.
18. Нурмагамбетов А.А. Образовательная политика Республики Казахстан в контексте трансформации системы высшего образования. – Алматы. КазНУ им.альФараби. –2002.–С.355.
19. Реформы образования в современном мире. Общие и локальные тенденции. М., 1995.
20. Фрумин И. За что в ответе? Компетентностный подход как естественный этап обновления содержания образования. // «Педагогика», 2003, № 3, стр. 23-33.
21. Жадрина М.Ж. Некоторые вопросы развития школьного образования как открытой системы. // «Открытая школа». 2004. № 2, стр. 3-6.
22. Түймебаев Ж.Қ. Білім сапасы – бәсекелестік кепілі.//Егеменді Қазақстан. 25 мамыр 2007. 5б.
23. Әкімбеков С., Баймаханова А.С., Жанайдаров. Экономикалық теория. Алматы, 2003, 230с.
24. Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компетентность личностно-ориентировочной парадигмы образования. //Народное образование. №2, 2003, 58 с.
25. Давлетова Ж.Е. Білім беру экономикалық ресурс ретінде. //Экономика Казахстана в контексте индустриально-инновационного развития. (Труды меджународной научно-проактической конференции). Алматы 2004, С17.
26. Бектұрғанов Н. Заман талабы – білім мен билік. //Егеменді Қазақстан. –2001. 13б.
27. Бектұрғанов Н. Аккредитация – білім беру сапасының кепілі.//Жоғарғы білім. – 2002.17б.
28. Бордовская Н.В. Оценка качества высшего образования. //Высшее образование сегодня. 2002. №9, С18-20.
29. Введенский В.Н. Моделирование профессиональной компетентности педагога. //Педагогика, 2003, №10, С 51.
30. Кусаинов А.К. Состояние педагогической науки в Казахстане. С 57.
31. Андреев А. Знания или компетенции? //Высшее образования в России, 2000, №2, С 26.
32. Савелова Е. Формирования культурной компетентности. //Высшее образование в России, 2004, №11, С12.
33. Экономика Казахстана в контексте индустриально-инновационного развития. (Труды меджународной научно-проактической конференции). Алматы 2004, С17.
34. Розенова М. Профессиональная компетентность и гуманитарные дисциплины. // Высшее образование в России, 2004, №11, С23.
35. Байденко В. Компетенции в профессиональном образовании. //Высшее образование в России, 2004, №11, С21.
36. Петров А. Профессиональная компетентность: понятийно-терминологические проблемы. //Alma mater. Вестник высшей школы, 2004, №4, С13.
37. Болатов В.А. Сериков В.В. Компетентностная модель: от идеи к образовательной программе. // Педагогика, 2003, №10, С10.
38. Ключевые социальные компетенции студента. – Москва – Уфа, 2004. С 204.
39. Баширова Ж.Р. Развитие университетского образования в аспекте подготовки преподавателя высшей школы. Алматы, 2003, 160с.
40. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. Москва, 1999, 294с.
41. БЭС. Изд. «Советская энциклопедия», 2001, С 27.
42. Баширова Ж.Р. Методологические основы преемственности в системе непрерывного образования. //Вестник Каз ГУ. Серия «Педагогические науки», 2000, №4, С 33-39.
43. Фрумин И. За что в ответе? Компетентностный подход как естественный этап обновления содержания образования. // «Педагогика», 2003, № 3, 250с.
44. Земцов В.Е. Формирование профессиональной самостоятельности учащихся в процессе производственного обучения. Автореферат дис. Канд. Пед. Наук – Казань, 1987, -24 б.
45. Ростунов А. Т. Формирование профессиональной пригодности. Минск, 1997, 176 б.
46. Насырова Г.И. Профессиональная адаптация будущих учителей. В сб.: Формирование социальной активности личности учителя. Москва,2001.203 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ОТАНДЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Қазақстанның білім беру жүйесінің сипаты ... ... ... ... ..6
1.2 Білім беру ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 17
1.3 Білім сапасын арттыру – инновациялық технологиялардың қажетті
шарттары және оларды қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .30
1.4 Елдің білім беру саласы мамандарын даярлау мен оларды дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2 ОТАНДЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ САЛАСЫНЫҢ БӘСЕКЕЛЕСТІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫНЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ БАҒЫТТАРЫН ЖАҢАШЫЛДАНДЫРУ
2.1 Қазақстан Республикасының білім беру саласын жаңашылдандырудың
бағыттары және эконмикалық-құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Қазақстан Республикасының ғылыми зертеулерді мемлекеттік
қаржыландырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Білім беру жүйесінде Отандық құндылықтарды қалыптастыру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..49
2.4 Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің білім беру
жүйесіндегі орны мен тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгін еліміздің өзінің даму барысындағы басты ұстанымы – Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың әлемдегі бәсеке мейлінше
қабілетті озық елу ел елдің қатарына қосылу.
Білім мемлекеттің интелектуалдық және рухани ресурстарының сарқылмас
бұлағы ретінде адамзат капиталының сапасын арттыруда басты роль атқаратын
белгілі. Мемлекеттердің экономикалық және әлеуметтік жетістіктері, ең
алдымен, олардың білім жүйесімен, азаматтарының білімділігімен анықталады.
Білімді ел туралы халық арманы, адамзат арманы ғасырдан ғасырға
жалғасып, бүгінге жетуі кездейсоқ емес. Өйткені білім - қашанда темірқазық
әрі шамшырақ. Онымен елдің өресі және бүгінгі мен келешегі бағамдалады.
Халықта бойындағы білімді азсыну, өмір бойы оқу деген ұғым – түсінік
бар. Бұл – болар, толар елдің ісі. Білімнің құндылығы мен қасиеті – бір
орында тұрып қалмайтынында, дәстүр мен сабақтастықты қалайтынында,
тапжылмай ізденуді тілейтінінде, ал ең бастысы адамның жетілуіне қозғау
салып отыратынында.
Бүгінгі ғаламдану дәуірі - заман шындығы. Сондықтан Қазақстан
ғаламдану кезеңіне қалай ілесе алады, елдік ұлттық бет-бейнемізді қайтіп
сақтаймыз, ең бастысы біз ғаламдануға не қоса аламыз - осы сұрақтар
төңірегінде ойланып - толғанған абзал. Ал мұны білім мәселесімен
сабақтастыра айтсақ, әлемдік білімнің ғаламдануы Қазақстанның алдына
көптеген сынақтарды көлденең тартады.
ХХІ ғасыр – жаһандық жаңалықтар ғасыры да, өйткені, ол қазіргі кезде
мемлекеттің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, сондай-ақ
әлемдік рыноктағы, әлемдік қоғамдастықтағы орнын айқындап, халықтың өмір
сүру сапасы мен деңгейін көтеруде айрықша маңызды роль атқарады. Әлемдегі
елдердің бәсекелестік жағдайында халықаралық деңгейде өзара кірігу
үрдістерінің жандану дәуірі де болғандықтан, білім - пайдалы инвестиция
саласы ретінде елдің экономикалық, әлеуметтік және саяси даму тұрақтылығын
қамтамасыз етеді. Бұл өз кезегінде жоғары білікті мамандардың
(ғалымдардың, мамандардың, жұмысшылардың, менеджерлердің, т.б.) бәсекеге
қабілетілігімен анықталады.
Мемлекет басшысының "Бәсекеге қабілетті Қазақстан, бәсекеге қабілетті
экономика, бәсекеге қабілетті ұлт" атты Жолдауында ғаламдану жағдайындағы
бәсекеге қабілеттіліктің мәні жан-жақты түсіндіріліп, ел алдында тұрған
міндеттер тұжырымдалған болатын. Солардың ішінде білім беру саласындағы
бәсекеге қабілеттілік мәселесіне айрықша назар аударылып, "ұлттық
бәсекелестік қабілеттілік" бірінші кезекте ұлттың білімділік деңгейімен
айқындалатындығы белгіленді.
Мақсаты бәсекелестік жоғары білікті мамандардың тікелей белсенді
қатысуы арқылы жүзеге асып, жаңару бағытындағы қоғам өз әлеуетін мейлінше
жаңа күшпен толықтыруға мүдделі болса, бұл орайда ел тәуелсіздігінің
алғашқы жылдарынан-ақ білім бәсекелестігінің міндеті қойылған. Ел білімінің
қандай болашағы, әлбетте, мемлекет таңдаған жолы - "осы заманғы әрі ұтымды
технологиялардың негізінде өзінің ғылыми-техникалық әлеуетін жедел қалпына
келтіру мен дамыту, өндіріс пен инвестицияның өсімін арттыру" деп
көрсетілген болатын.
Сондықтан, біз студенттік дипломдық жұмысымызда білім беруді,
білімнің сапасын ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің кепілі, парасат
экономикасын құрудағы басты түйін ретінде негіздеуге талпыныс жасап, осы
мәселені жұмыстың басты мақсаты ретінде қойдық. Дипломдық жұмыстың
мақсатына қол жеткізу үшін бірнеше міндеттер қарастырылды:
• білім беруді ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің факторы ретінде негіздеу;
• білім сапасын арттыру мәселесін инновациялық даму қажеттіліктерімен
ұштастыра отырып талдау;
• Қазақстан Республикасының білім беру саласын жаңашылдандырудың
бағыттарын талдау;
• инновациялық технологияларды отандық білім беру саласында қолданудың
артықшылықтарын жүйелеу;
• білім беру жүйесінде ұлттық құндылықтарды қалыптастыру мүмкіндіктерін,
қажеттілігін шетелдік тәжірибені талдау арқылы негіздеу;
• Қазақстан Республикасында ғылыми-зерттеулерді мемлекеттік
қаржыландырудың қазіргі жағдайын талдау.
Ғылыми жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ОТАНДЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1. Қазақстанның білім беру жүйесінің сипаты
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004
жылғы 19 наурыздағы "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті
экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" атты Қазақстан халқына
жолдауына, Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы
№ 735 Жарлығымен бекітілген Казақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі
Стратегиялық даму жоспарына сәйкес әзірленді. Бағдарлама білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын, негізгі бағыттарын,
басымдықтарын, міндеттерін және оны іске асыру тетіктерін айқындайды әрі
Қазақстан Республикасының заңнамасына, білім беру жүйесін басқару мен
қаржыландыруға, құрылымы мен мазмұнына, кадр саясатына және әлеуметтік
саясатқа өзгерістер мен толықтырулар енгізу үшін негіз болып табылады.
Осы Бағдарлама жаңа экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдайларда
қазақстандық білім беру жүйесінің алдында тұрған білім беру сапасын
арттыруға, стратегиялық міндеттерді шешуге бағытталған түбегейлі қайта
өзгертулердің кажеттігінен туындады.
Бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 30
қыркүйектегі № 448 Жарлығымен бекітілген "Білім" мемлекеттік бағдарламасын
іске асырудың нәтижелерін талдау негізінде әзірленді.
Қазақстан Республикасын әлемдік қоғамдастық нарықтық экономикалық
мемлекет ретінде таныды. Тәуелсіздігінің қысқа тарихи кезеңінде еліміз
әлемдік қоғамдастыққа ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай өсуге қол
жеткізді.
Осы орайда, қоғамдық даму деңгейінің елдің экономикалық қуаты мен
ұлттық қауіпсіздігінің өлшемдері ретінде білім беру жүйесінің адам
ресурстарының рөлі мен маңызы арта түседі. Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
өзгерістер білім беруге, одан ұтқырлықты, жаңа тарихи кезеңнің болмысына
барабар әрекет етуді және экономиканың даму қажеттіктеріне сай болуды талап
ете отырып әсерін тигізеді.
Жедел өзгеріп тұратын әлем және ақпарат легінің ұлғаюы жағдайында
іргелі пәндік білім міндетті, бірақ ол білім берудің жеткілікті нысанасы
болып табылмайды. Оқитындар қазақстандық білім беру жүйесі бағыт алған
білімнің, дағды-біліктің жиынтығын (білім үстемдігі) меңгеріп қана қоймауға
тиіс. Оқитындардың өзін барынша көрсете білу және қоғам өміріне пайдалы
түрде қатысу үшін (құзіреттілік) ақпаратты өз бетінше табу, талдау,
құрылымдау және тиімді пайдалану дағдысын бойына сіңіру әлдеқайда маңызды
да күрделі. Қазақстандық білім беру жүйесі оның әлемдік білім беру
кеңістігінде лайықты орын алуына мүмкіндік бермейтін ескірген әдіснамалық
базасы, құрылымы мен мазмұны жағдайында дамуын жалғастыруда. Білім беру
мазмұны фактологиялық күйінде қалып отыр және оқитындарды қоғам өміріне
құзыретті, жауапты әрі шығармашылық тұрғыдан қатыстыра отырып даярлауға -
бағдарланбаған. Өңірлік деңгейде білім беруді басқарудың біріздендірілген
жүйесінің болмауы, білім беру бөлімдерінде мамандардың штат санының
жетіспеушілігі білім беруді басқарудың тиімділігіне кері әсер етеді [3].
Көптеген дамыған елдер мектепке дейінгі білім беруге тең қол жеткізу
үшін мүмкіндік жасайды. Бұл тек қаржыландыру деңгейінде ғана емес
(Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінін білім берудін жалпы
бюджетінен 9,5 %., 1999 ж.), сонымен қатар балалардың толық күнге немесе
қысқа уакытқа келуіне негізделген мектепке дейінгі тәрбиенің әр түрлі
модельдерін жасаудан да айқын көрінеді: міндетті аналар мектептері,
сәбилерге арналған мектептер, 3-тен 5 жасқа дейінгі балаларға арналған
мектептер, ойын топтары, балаларды қарау және күту топтары.
Қазақстанда 2000 жылмен салыстырғанда мектепке дейінгі ұйымдардың саны
12 бірлікке (1%), ал олардағы балалардың контингенті 25 421 балаға (18,7 %)
өсті, бұл мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту сұраныстарының өсуі мен осы
сұраныстарды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы теңсіздікті айғақтайды
(1-кесте). Нәтижесінде мектепке дейінгі ұйымдардағы 100 орынға 105-тен 130-
ға дейін баладан келді. Тұтастай алғанда, республика бойынша 22 мыңға жуық
бала мектепке дейінгі үйымдарға орналасу үшін кезекте тұр.
1-кесте
Жылдар Саны Контингент
2000 1144 135287
2001 1167 146375
2002 1162 153965
2003 1156 160708
Дерек көздері[4-10-96]
Мектепке дейінгі тәрбие жүйесінде 16,3 мың педагог қызметкер еңбек
етуде, олардығң 38,7% –ының жоғары білімі, 52,8% –ының арнаулы орта білімі
және 2,1% –ының орта білімі бар. Мектепке дейінгі ұйымдар педагогтарыныңы
40-ының ғана жоғары және бірінші санаттары бар, ал 31,2 %–ының санаты жоқ.
Мектепке дейінгі тәрбиенің нормативтік құқықтық және оқу-әдістемелік
базасы құрылуда. Мемлекеттік және орыс тілдеріндегі 82 атаудан тұратын 19-
оқу-әдістемелік кешен әзірленді, сынақтан өткізілді және 20032004 оқу
жылында алғаш рет енгізілді.
1999 жылы Қазақстанда балалардың міндетті мектеп алды дайындығы
енгізілді, бұл балаларды мектеп алды дайындық бағдарламасымен қамтуға әсер
етті.
Сонымен қатар мектепке дейінгі білім беруде де бірқатар проблемалар
бар. Қазіргі таңда мектеп алды дайындықтағы тек 40%-ға жуық бала ғана
жергілікті бюджет есебінен оқулықтармен қамтамасыз етілген. Жұмыс істеп
тұрған балабақшалардағы жиһаздар, спорттық мүкәммал, кітапхана қоры,
ойыншықтар, оқытудың көрнекі құралдары моральдық тұрғыдан ескірген және
табиғи тозған. Аудандық және қалалық білім беру бөлімдерінің 58%-ы ғана
мектепке дейінгі тәрбие мамандарымен жасақталған.
МКҚК (мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорындар) мәртебесіне ие
мектепке дейінгі ұйымдарды қалдық қағидаты бойынша қаржыландыру балалардың
балабақшада болу ақысының өсуіне әкеліп соқгы және мектепке дейінгі
ұйымдарға аса мұқтаж халықтың табысы аз және әлеуметтік жағынан шетін
жіктеріне ауыр тиді.
Тұтас алғанда, мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту бір жастан алты жасқа
дейінгі балалардың балабақшалармен қамтылуының төмендігін көрсетеді
(19,1%). Мектепалды дайындықтағы міндетті бағдарламаны бес жастағы
балалардың 40%-ы және алты жастағы 60% бала ғана алады.Балабақшадан кейінгі
оқу сатысы ол жалпы орта білім беру болып табылады.
Жалпы білім беретін мектептегі реформалардың шетелдік тәжірибесі
окытудың мерзімін 12-13 жылға дейін үзартуды, жоғары сатыдағы окушылардың
окудағы жетістіктері мен кәсіби окытуды сыртқы бағалау жүйесін енгізуді
көздейді.
Қазақстанның жалпы орта білімі, жалпы білім беретін мектептер санының
көбеюімен әрі демографиялық және көші-қон процестеріне орай жекелеген
өңірлерде шағын жинақталған мектептердің өсуіне ықпал еткен оқушылар
контингентінің азаюымен сипатталады (2-кесте).
2-
кесте
Оқу жылы Мектептер саны Оқитындар контингенті
20002001 8109 3043,3
20012002 8171 3019,5
20022003 8164 3095,6
20032004 8260 3026,2
Дерек көздері[6-10-1]
Республикада 4272 жалпы білім беретін шағын жинақталған мектеп (бұдан
өрі- ШЖМ) жұмыс істейді (жалпы мектептер санының 52%-ы), Оларда 429,1 мың
бала (жалпы оқитындар контигентінің 14,1%-ы) оқиды. ШЖМ-нің бір оқушысын
оқытуға жұмсалған шығын қалыпты мектепке карағанда цифрлерге байланысты) 30
— 100 %-ға жоғары мектептердің тұрғын жерден алыс орналасуына байланысты 37
мың баланы тасымалдау ұйымдастырылған.
Қазіргі таңда 3687 (44,6%) қазақ тілінде оқытатын, 2069 (26,1%) қазақ
және орыс тілдерінде оқытатын жалпы білім беретін мектептер жұмыс
мемлекеттік тілде оқыған болса, ал бүгінгі таңда 54,8%-ы оқиды. Өзбек,
ұйғыр, неміс, тәжік, украин жөне басқа да ана тілдерінде оқытатын мектептер
жұмыс істейді.
Республиканың жалпы білім беретін мектептерінде 270 мыңнан астам
педагог жүмыс істейді, оның ішінде 195,8 мыңының жоғары білімі, 6 (мыңнан
астамының кәсіптік орта білімі бар. 36,5 мың педагог жоғары санатты, 67
мыңы бірінші санатты. Шағын жинақталған мектептерде 64 мыңнан астам мұғалім
жұмыс істейді.
Жалпы білім беретін мектептердің оқу процесіне оқушы-жетім балалар,
тұрмысы төмен жөне көп балалы отбасыларындағы балалар тегін қамтамасыз
етілетін 1-8 сыныптарға арналған жаңа буын окулықтары енгізілген. Кәсіптік
мектептерде (лицейлерде), колледждерде арнайы пәндер бойынша отандык,
оқулықтар енгізілуде.
"Білім" мемлекеттік бағдарламасын іске асыру нәтижесінде
(психологиялық-медициналық-педагоги калық консультациялардың саны 27
бірлікке артты, бұл арнайы оқытуға мұқтаж балаларды анықтауды қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Республикада 614 интернат мекемелері жұмыс істейді, оларды мемлекет
есебінен 75 мыңға жуық жетім балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балалар, тұрмысы төмен және көп балалы отбасыларынан шыққан балалар,
девиантты мінез-құлықты балалар тұрады; 18 балалар интернат-үйлері жұмыс
істейді, оның ішінде біреу дене бітімінде кемшілігі бар балаларға арналған,
онда толық мемлекеттік қамқорлыққа алынған 2,8 мың бала тәрбиеленуде.
5 отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және 17 жасөспірімдер үйлер ашылды,
онда өмір сүру жағдайы отбасына жақын. Тәрбие беруді патронаттық нысаны
даму үстінде.
2000 жылдан бастап мектептен тыс ұйымдардың саны 25 бірлікке
оқушыларды қамту 1,6 %-ға артты (3-кесте);
3-кесте
Оқу жылы Мектептен тыс ұйымдардың саны Контингент
20002001 568 219126
20012002 598 251684
20022003 617 66547
20032004 629 291545
Дерек көздері[21-3-6]
Сонымен қатар жалпы орта білім беруде өз шешімін күткен проблемалар да
анықталуда. Оқулықтар шығару тәжірибесінің, авторлар мектептерінің,
толыққанды сараптаманы қамтамасыз етудің қаржыландыру тетігін және
институционалдық қолдаудың жоқтығынан окулықгардың сапасы педагогтар
қауымын қанағаттандырмай отыр[2].
Ескіргендерді пайдалану және казіргі заманғы оку жиһаздары мен
жабдықтарының, спорт мүкәммалының (әсіресе, ауылдық мектептерде) жоқтығы
мемлекеттік жалпыға бірдей білім беру стандарттары талаптарын толық көлемде
орындауға мүмкіндік бермей отыр және балалар мен жасөспірімдер денсаулығына
кері әсерін тигізеді. Республиканың әрбір үшінші мектебінде пән
кабинеттері: химия, физика, биология, математика және т.б.,
мамандандырылған зертханалар мен спорт залдары жоқ.
Пәндік көзкарасқа негізделген мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарттары оқушылардың өмір жолын таңдауына, мүдделері мен
перспективаларын нақты белгілеуіне оң негіз бола алмайды. Жоғары сынып
оқушыларының 30%-ы ғана өздерінің қабілеттеріне сәйкес келетін кәсіптік
қызметті саналы түрде таңдайды. Болашақ мектеп түлектерінің 70 -інің өзін-
өзі бағалау деңгейі өте төмен және өз бетінше өмір сүруге дайын емес.
Жоғары сатыда бейінді оқытудың жетіспеушілігінен еңбек жарығында мектеп
бітірушілерге деген сұраныс жоқ.
Кешенді тестілеудің нәтижелері талапкерлердің білім деңгейлерінің
жоғары еместігін көрсетеді. Қанағаттанарлық емес баға алғандар үлесі 5 жыл
бойы өзгеріссіз қалып отыр және олар 28-30%-ды құрайды. 2004 бірыңғай
тестілеудің (ҰБТ) корытындылары мектеп _бітірушілердің 24,2%-ы жинауға
болатын 120 балдың 40 балдық өту деңгейін жинай алмағанын, оқушылардың тек
0,7%-ы 101-120 балл жинап, үздік бағаларын дәлелдегенін көрсетеді.
120 мыңнан астам мүмкіндігі шектеулі балалардың үштен бір бөлігі ғана
түзеу ұйымдарында арнайы білім берумен қамтылған. Арнайы білім берудің
нормативтік-құқықтық және бағдарламалық-әдістемелік базасы, түзеу
мекемелері үшін педагог кадрларды даярлау және қайта даярлау және жаңартуды
кажет етеді. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды орталықтандырылған есепке алу
жүйесі жоқ.
2000 жылмен салыстырғанда колледждер саны жекеше оқу орындарын ашу
есебінен 101 бірлікке өсті. Колледждерде окитындардың контингенті 86,5 мың
адамға артты.
Сонымен катар, тез өзгеріп отырған экономикалық жағдайда білім беру
қызметтерінің реттелмеген нарығының дамуы, жұмыс беруші мен бастауыш және
орта кәсіптік білім беру жүйесі арасында әлеуметтік серіктестігінің болмауы
білім беру деңгейі және экономика секторлары бойынша кадрлар даярлауда
тепе-тендіктің болмауына әкеп соқты. Тұрғындардың 10 мыңына шаққанда
техникалык, және кызмет көрсету еңбегі мамандарын даярлаудың саны жоғары
білім беру саласына карағанда едәуір төмен және ол колледждерде - 162
оқушыны, кәсіптік мектептерде - 66 оқушыны, ал жоғары оқу орындарында 439
студентті құрайды. Қызмет көрсету саласы және өндірістік емес сектор үшін
кадрларды даярлаудың артуы байқалады, ал техникалық, құрылыс және ауыл
шаруашылығы мамандарына деген сұраныс қанағаттанарлықсыз күйде калып
отыр.Жұмыс берушілер мен басқа да әлеуметтік серіктестер техникалық және
қызмет көрсету еңбегі мамандарын даярлау тапсырысын түзеуге нашар
тартылған. Кәсіптік білім беруді және кадрларды даярлауды ұйымдастыруға
экономиканың жекеше секторының каражаттарын тарту тетігі жоқ. 115 ғимарат
(42,1%) ағымдағы жөндеуді талап етеді, кәсіптік циклдегі 153 кабинет, жалпы
білім беру цикліндегі 146 кабинет, 108 оқу зертханасы, 78 оқу шеберханасы,
33 асхана, 72 медициналық пункт жетіспейді.
Кәсіптік мектептер мен колледждердегі кадр тапшылығы арнайы пәндердің
934 оқытушысын және өндірістік оқыту шеберін құрайды. Кәсіптік мектептер
мен колледждердегі кадр кұрамының қартаю, неғұрлым білікті оқытушылардың
шағын және орта бизнеске кету үрдісі сақталып отыр. Жас мамандардың
еңбекақының және педагогтың әлеуметтік мәртебесінің төмендеуінен кәсіптік
мектептер мен колледждердегі жұмыс істеуге деген ынтасы жоқ[4].
Облыстық деңгейде кәсіптік білім беру және кадрларды даярлайтын оқу
орындарының басқару мен оку-әдістемелік қамтамасыз ету кұрылымы осы оқу
орындарының басқару және қаржыландыру функциялары жергілікті өкілді
орындарға және атқарушы билік органдарына берілген сәттен бастап (1996 жыл)
нығайтылмаған.Келесі оқу сатысы ол жоғары білім беру жүйесі болып
табылады.
Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде жоғары және жоғары оқу орнынан
кейінгі білім беру жүйесінің дамуын талдау онда кредиттік білім беру
жүйесіне негізделген, кадрлар даярлаудың үш сатылы моделінің кең
тарағанын көрсетеді: бакалавриат-магистратура- РҺ.d докторантурасы. Бұл
модель АҚШ университетгерінде және Еуропаның көптеген елдерінде
қолданылады. Ол неғұрлым икемді де тиімді болып табылады, академиялық
ұткырлықты және еңбек нарығының тез өзгеріп тұрған шағында түлектерге деген
сұранысты қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесінде 180 жоғары оқу
орны және ЖОО-ның 86 филиалы бар. 9 жетекші университеттің ерекше мәртебесі
бар. Педагог кадрларды даярлау және олардың біліктілігін арттыру жүйесін
жетілдіру мақсатында 2004 жылы 5 мемлекеттік педагогикалық ЖОО-ы ашылды.
Жоғары оку орындарының саны, студенттер контингенті және мемлекеттік
білім беру тапсырысы өсіп отыр (6-кесте).
6-кесте
Оку жылы Жоғары оқу Оқитындардын Мемлекеггік тапсырыс
орындары саны контингенті (оқуын
жалғастыру-шылардан
баскасы)
20002001 181 440715 21970
20012002 182 514738 25265
20022003 173 590982 25465 180 656561 26465
Дерек көздері[
Жоғары оқу орындарының 41 мың адамды құрайтын профессор-оқытушы
кұрамының 2520-сы ғылым докторы және 11610-ы ғылым кандидаты. 10000
тұрғынға шаққандағы студенттердің саны 2000-2001 оқу жылындағы 257 адамнан
2003-2004 оку жылында 439 адамға артқан. 2000 жылы кабылданған "Білім"
мемлекеттік бағдарламасын іске асыру барысында жоғары білім беру
мамандықтарының жіктеушісі жетілдірілген. Оқу процесінің технологиялы
болуын қамтамасыз еткен, бастауыш курстардың біріздендірілген білім беру
бағдарламаларымен қоса жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттары әзірленді. Жоғары білімге даярлық мамандыктары мен
бағыттарының пәндері 7000 үлгі оқу бағдарламаларымен камтамасыз етілді.
Кәсіптік жоғары білім алуға тең қол жеткізуді камтамасыз ету және
неғұрлым дайындалған жастарды іріктеу мақсатында кешенді тестілеу немесе
ұлттық бірыңғай тестілеу жүргізу және конкурстық негізде мемлекеттік білім
беру гранттары мен кредиттерін беру арқылы студенттер контингентін
калыптастырудың жаңа моделі енгізілді.
Кадрларды даярлау жүйесін әлемде жалпы қабылданған бакалавр-магистр
моделіне көшірудің негіздері каланды. Жоғары оқу орындарына айтарлықтай
академиялық еркіндік берілді. Оқытуда пайдаланылатын ғылыми-зерттеулер
жанданып, академиялық ұтқырлық арта түсті. Қазақстан Республикасының 19
мыңға жуық азаматы әлемнің 35 елінде оқиды, оның ішінде 16,4 мыңы Ресей
жоғары оку орындарында оқиды. 800 адам Қазақстан Республикасы Президентінің
"Болашақ" халықаралық стипендиясының иегері болды. Республиканың жоғары оқу
орындарында 8690 шетел азаматы оқиды.
Сонымен катар жекелеген жоғары оқу орындарының және олардың көптеген
филиалдарының, зияткерлік, кадрлык, материалдық-техникалық әлеуетінің
жетіспеуінен талапкерлердің және студенттердің даярлық деңгейіне қоятын
талаптарының төмендеуі мамандарды даярлау сапасының төмендеуіне әкеп
соқтырады. Бұл жоғары оқу орындарын кадрмен қамтамасыз етуге және олардың
материалдық-техникалық базасына койылатын талаптарды күшейту бағытындағы
нормативтік кұқықтық базаны жетілдіру кажеттігін туындатады.
Жоғары оку орындарындағы бір бейінді мамандықтарға даярлау жоспарлы
экономикаға тән тұрақты салаларға және тұтынушыларға ғана бағдарланған.
Әлеуметтік серіктестік және кадрларды атаулы даярлау, әсіресе, өңірлік
деңгейде одан әрі даму үстінде. Техникалық, аграрлық, технологиялык,
ветеринарлық мамандықтар бойынша мемлекеттік тілдегі оқулықтар мен оқу
құралдарының тапшылығы байқалады. Жоғары оқу орындарындағы окулықтардың,
оқу-әдістемелік және ғылыми әдебиеттердің 50 %-ы жаңартуды талап етеді[5].
Білім беру саласында экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда
рыноктық қатынастардың дамуы тар, шектелген сипатта. Біріншіден, ақысыз
білімді әлеуметтік-кепілденген деңгейде тұтыну қағидасы, білім берудің адам
құқығы ретінде жүзеге асырылуы осы саланың принципті түрде коммерциялық
критерийлерге бағыттала алмайтынын көрсетеді.
Екіншіден, осы саланың құндылықка бағытталған жүйе сипаты
прагматикалық рыноктық қатынастардың дамуын елеулі түрде тежейді. Микро-
және макроэкономикалық үлгілердің басым бөлігі экономикалық қатынастар
тұлғалары өзінің экономикалық мінез-құлқында мақсатты функцияны
оптималдауға ұмтылады деген тұжырымға негізделеді. Нақты өмірде әлеуметтік
жүйелерде мақсат емес, керісінше, құндылықтар жүйесі жетекшілік етеді; яғни
мақсатты рациоиалды мінез-кұлықтан гөрі шектелген рационалдылық
сипатындағы құндылықтарға бағытталған мінез-қүлық басым. Вебер-Парсонстың
әлеуметтану дәстүрінде аталған термин нақты тұлғалар іс-әрекетіне
рационалды есепті эмоционалды серпілістер және дәстүр, норма, рәсімдерге
баламасыз жүгінуді ұштастыратын аралас критерийлер және ұстанымдардың тән
екендігін көрсетсе, микроэкономика дәстүрінде осы термин қатал экстремумды
шешім таңдаудан бас тартуды, оптималдандыру үлгісінен пайдалылық функциясы
аксиоматикасының мінез-құлқындағы ауытқулардан, т.б. көрінетін үлгісіне
ауысуды білдіреді. Қазақстан Республикасында білім беруді қаржыландыру
Республикалық бюджет және жергілікті бюджет есебінен жүргізіледі және ол
мемлекеттік міндетті стандарттардың талаптарына сай жүргізіледі.Ақшалық
және натуралды нормаларды ескере отырып сондай-ақ Қазақстан Республикасының
заңына сәйкес анықталатын еңбек ақы төлеу нормалары арқылы жүзеге
асырылады.
Аз көлемді мектептерді қаржыландыру оқушылар санынан тәуелсіз
шығындарды ескеру қажет
Басқа да қаржылық немесе материалды түсімдер соның ішінде валюталық
мемлекеттік білім беру мекемелерімен арнайы бекітілген талаппен жүзеге
асырылады. Мемлекеттік емес білім беру мекемелерінің қаржыландырылуы білім
беру қызметтерін сату есебінен және де басқа да құрылтайшылар есебінен және
Қазазқстан Республикасының заңына тыйым салынбаған көздерден
қаржыландырылады.
Мемлекеттік емес бастапқы кәсіптік,орта кәсіптік және жоғары кәсіптік
білім беру мекемелері мемлекеттік аттестация өткен жағдайда,мемлекеттік
білім беру тапсырысына қатысып,конкурстық негізде мемлекеттік грант және
несие иегерлеріне білім беру қызметін көрсете алады.
Қазақстан Республикасында білім беруді қаржыландыру мына жолмен жүзеге
асырылады.бұл процесс бірнеше сатыдан тұрады.Ең алдымен білім беру
мекемелері қажетті қаражатқа тапсырыс береді.Кейінен республикалық бюджет
талқыланған кезде осы тапсырыстарға назар аударылып парламент қажетті
қаражатты бөледі.Енді осы қаржыландырудың процесіне келетін болсақ ол мына
жолмен жүзеге асырылады.
Мектептік білім беру жүйесі облыстық немесе аймақтық білім беру
департаменттерге бюджеттен бөлінген қаражатпен қаржыландырылады.
ЖОО болса тікелей Ғылым және білім беру министрлігі арқылы
қаржыландырылады.
Мемлекеттік білім беру мекемелерінде жұмыс істейтін қызметкерлер жалақы
төлеу жүйесі Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге
асырылады.Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік білім беру мекеме
қызметкерлерінің жағдайы білім беру саласындағы орталық атқарушы орган
тарапынан бекітіледі және ол еңбек саласындағы орталық атқарушы органмен
келісіледі.Мемлекеттік білім беру мекемелерінің қызметкерлерінің еңбекақысы
олардың квалификацияларын, функционалды міндеттеріне сай
анықталады.Мемлекеттік білім беру мекемелері өз қаржылары шеңберінде және
кәсіпкерлік қызмет есебінен өздері қосымша жалақы тағайындай алады. Оқу
орындарының педагог қызметкерлеріне Қазақстан Республикасының ғылыми
кадрларды аттестациялаудың өкілетті органы берген ғылым кандидаты немесе
ғылым докторы дипломы үшін қосалқы жалақы беріледі.Оның мөлшері ғылым
кандидаттарына бір минималды айлық мөлшерінде ал ғылым докторларына екі
минималды айлық мөлшерінде болады
Білім беру саласында экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда
рыноктық қатынастардың дамуы тар, шектелген сипатта. Біріншіден, ақысыз
білімді әлеуметтік-кепілденген деңгейде тұтыну қағидасы, білім берудің адам
құқығы ретінде жүзеге асырылуы осы саланың принципті түрде коммерциялық
критерийлерге бағыттала алмайтынын көрсетеді.
Екіншіден, осы саланың құндылықка бағытталған жүйе сипаты прагматикалық
рыноктық қатынастардың дамуын елеулі түрде тежейді. Микро- және
макроэкономикалық үлгілердің басым бөлігі экономикалық қатынастар тұлғалары
өзінің экономикалық мінез-құлқында мақсатты функцияны оптималдауға ұмтылады
деген тұжырымға негізделеді. Нақты өмірде әлеуметтік жүйелерде мақсат емес,
керісінше, құндылықтар жүйесі жетекшілік етеді; яғни мақсатты рациоиалды
мінез-кұлықтан гөрі шектелген рационалдылық сипатындағы құндылықтарға
бағытталған мінез-қүлық басым. Вебер-Парсонстың әлеуметтану дәстүрінде
аталған термин нақты тұлғалар іс-әрекетіне рационалды есепті эмоционалды
серпілістер және дәстүр, норма, рәсімдерге баламасыз жүгінуді ұштастыратын
аралас критерийлер және ұстанымдардың тән екендігін көрсетсе,
микроэкономика дәстүрінде осы термин қатал экстремумды шешім таңдаудан бас
тартуды, оптималдандыру үлгісінен пайдалылық функциясы аксиоматикасының
мінез-құлқындағы ауытқулардан, т.б. көрінетін үлгісіне ауысуды білдіреді.
Кейінгі жылдары әлеуметтік саланы дамытуға,адамды дамытуға біз де көңіл
бөле бастадық.Өткен жылы Білім беру жүйесін 2010 жылға дейін дамытуға
арналған мемлекеттік бағдарлама қабылданды.Қазір білім беру саласына
Қазақстан ішкі ұлттық өнімнің 3,8 пайызын жұмсап отырса,бағдарлама мақсаты
осы көрсеткішті көптеген елдерде қалыптасқан 5,5-6 пайыз деңгейіне
жеткізу.Нәтижесінде осы салаға миллиардтаған қосымша қаржы
бөлінеді,нәтижесінде елдегі білім деңгейі алдыңғы қатарлы мемлекеттердің
беретін білім деңгейіне жақындайды.Ал енді олардың қатарына тепе-тнң болып
қосылу үшін әлі көптеген жылдар мемлекет тарапынан көмек керек.
Аталмыш Жолдауында Елбасы білім беру жүйесін дамытудың тағы бірнеше
ауқымды шараларын ұсынды. Келешекте жоғары технологиялық және ғылыми
қамтымды кәсіпорындар тұрғызу үшін кадрлар қорын жасақтауымыз керек
екенін,білім беруді әлемдік стандарт деңгейіне жеткізу қажеттігін атап
өтті.Президенттің мектеп мұғалімдерінің, жоғары оқу орындарының
профессорлары мен ұстаздардың жалақысын көбейтіп,өмір сапасын жақсарту
тұрғысында ұсынған шаралары өте қажет,толғағы жеткен,осы саладағы
кемшілікті тезірек жоюға арналған.Жасампаз ұрпақ өсіреміз десек,алдымен
ұстаздарды қолдауымыз қажет.Жолдауда көрсетілгендей жылына (Биылғы жылдың
ортасынан бастап) 30-32 пайызға көтерілетін мұғалімдер жалақысы оларды 2-3
жыл шамасында орташа тап құрамына қосады.Сонымен қатар, білім беру жүйесіне
деген мемлекет жәрдемі экономикада туып жатқан,болашақта туатын әрбір
мүмкіншілікті пайдаланып,ауқымды түрде жалғасын таба беру керек.Өйткені
сонау Кеңес Одағы дәуірінде де,реформаны бастаған жылдары да орта және орта
мектептің күйі өте нашар болды.Қазақстанда адам басына шаққанда білім беру
жүйесіне жұмсалатын қаржы осы жылдың екінші жартысында 132 долларды құрайды
(бес жыл бұрын –40 доллар),осы көрсеткіш Ресейде 239 доллар,дамыған батыс
елдерінде орта есеппен 3-4 мың,АҚШ-та –5735 доллар.Алшақтық әлі де көп
болғанымен,бағытымыз дұрыс,өте маңызды бағдарлама қабылдадық,солардың
негізінде білім жүйесі де жоғары сатыға көтерілетініне күмән жоқ.
2. Білім беру ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің факторлары
Жаhандану жағдайында барлық индустриалды дамыған елдер білімге,
интеллектуалды және білім әлеуетіне, инновацияларға, озық технологияларға
негізделген экономиканы дамытуға бетбұрыс жасады. Қазақстан Республикасы
үшін түбінде елдің жоғары бәсекеге қабілеттілігіне, халықтың сапалы және
жоғары өмір сүру деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік беретін парасат
экономикасын құру – стратегиялық дамудың іргелі басымдықтарының бірі.
Парасат экономикасын қалыптастыру шетелдік сарапшылардың пікірінше, жан
басына шаққандағы ЖІӨ-нің тұрақты өсімінен көрінетін елдің жоғары
экономикалық өсу қарқынына қол жеткізу және оны қолдау қабілеттілігі болып
табылады. Басқаша айтқанда, ұлттық экономиканың жоғары бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз етуші ортаны, соның ішінде инновациялық-білім
беру ортасын қалыптастыру және оны одан әрі дамыту қолдау болып саналады.
Жаһандық бәсекеге қабілеттіліктің Давос индексіне сәйкес Қазақстан
бәсекеқабілеттілік факторларының үш тобы бойынша (макроэкономикалық
көрсеткіш бойынша – 10-шы; нарықтың тиімділігі көрсеткіші бойынша – 44-ші;
жоғары білімнің сапасы бойынша – 51-ші орын) әлемнің озық елдерінің
қатарына енген. Алайда қалған алты топ бойынша біздің ел әжептәуір артта.
Айталық, технологиялық даму деңгейі бойынша Қазақстан 66-шы,
инфрақұрылымның дамуы бойынша – 68-ші, инновация саласында – 70-ші,
бизнесті жетілдіру бойынша – 72-ші, мемлекеттік институттардың дамуы
бойынша – 75-ші, денсаулық сақтау және бастауыш білім беру бойынша 86-шы
орында.
Басқалармен салыстырғанда, технологиялық бәсекеге қабілеттілік деңгейі
қазіргі уақытта ұлттық экономиканың неғұрлым әлсіздеу тұсы болғандықтан
оның өзектілігі артуда. Осы ретте, ҚР Үкіметінің ұлттық инновациялық жүйені
қалыптастыруға бағытталған жаңа экономикалық саясаты белгіленіп, 2003-2015
ж.ж. индустриалды-инновациялық даму Стратегиясының басты мақсаты шикізаттық
бағыттан сервистік – технологиялық экономикаға көшу ретінде айқындалды.
Қазақстанның дәстүрлі шикізат өндірісін есептемегенде, кемінде тоғыз
салалық сегментте бәсекеге қабілетті екендігі әлемдік деңгейдегі сарапшылар
жүргізген жұмыстар нәтижесінде анықталып, құрылыс материалдарын өндіруші,
туристік, жеңіл өнеркәсіп, жиhаз өндірісі, тамақ өнеркәсібі, инвестициялық
банк қызметтері, жүк тасымалдау,тау-кен өндірісі үшін құралдар өндіруші
сала, металлургия салаларын кластерлік үлгіде дамыту бағыттары белгіленді.
Адамзат баласы қоғам дамуының соңғы он жылдық көрінісіндегі
жетістіктердей құбылысқа ешқашан куә болған емес. Білім деңгейінің қарқынды
қозғалысы адам әрекетінің барлық салаларын қамтып алды. Ғаламдастыру үрдісі
әлеуметтік, мәдени және экономикалық шекараларды бірлесуіне себеп болды.
Идеялардың, ойлау стереотиптерінің, өмір сүру тәсілдерінің алға жылжу
темпінің ұлғаюына орай қоғамдағы білім берудің орыны мен рөлі өзшеге
сипатқа ие болды.1;2] ЮНЕСКО халықаралық ұйымы XXI ғасырдағы білім беру
үрдісінде төрт нәрсеге ерекше тоқталған: бірлесіп өмір сүруге, білім алуға,
жұмыс жасауға және өмір сүруге үйрену.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылғы халыққа
жолдаған жолдауында “елдің бәсекелестікке төзімділік деңгейі оның білім
сапасынан көрінетіндігін... Елімізге болашақты көздейтін жаңа білім
бағдарламасы қажет екендігін тағы да атап өтті”
Еліміздің әлемдегі бәсекелестікке қабілетті елу елдің санатына қарай
жасайтын қарышты қадамын сөз еткен елбасы Н.Ә.Назарбаев ендігі жерде алдағы
он жылдықта атқаруға тиісті жұмыстарды айқындауда ең алдымен білім, ғылымды
өркендетуден бастайтындығын атап өтті. Бұл жолдауда көзделген мақсатымыз
да, экономикалық өсудің көлденең тартар көрсеткіші де емес, бұл –
қазақстандықтардың тұрмысын жақсарта берудің қолымызда бар нақты мүмкіндігі
екендігін ескертті. Сонымен қатар ел президенті осы жолдауында біз
мемлекеттің білімі мен ғылымын дамыта отырып, экономикалық дамуы жағынан
Қазақстанды “аймақтық локомативке” айналдыруға мүмкіндігіміз бар деген
еді.1;2 XXI ғасырдың басындағы әлеуметтік-мәдени жағдайлар білім беру
жүйесіндегі өзгерістерді көздеп қана қоймай, оның қалыптасу жағдайын да
ұстанатын жаңа білім кеңістігінің орнығуына негізделген. XX ғасырда
қоғамдық өмірдің барлық салаларында әлеуметтік жағдайдың барлығы
макромодельге: ғылым – өндіріс – білім жүйесіне негізделгендігі анық.
Білім беруге деген жаңа көзқарас бұл жүйенің: мәдениет – білім – тарих
деген мәдени макромоделінің қалыптасуына себеп болды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауында Қазақстанды жаңартудың
жаңа кезеңіндегі басты басымдылықтарды саралап, отыз бағытты белгілеп,
осылардың қатарында білім және ғылым саласына да баса назар аударды. Білім
беру реформасының басты өлшемі білім мен білік екенін атап өтіп, “парасатты
экономиканың” негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен
көзқарастарды тиімді пайдалану, инновациялық экономиканың дамыту, білім
беру қызметін әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру қажеттігі назарға
алынды. Демек, әлемдік еңбек рыногында бәсекеге төзімді қызметкерлер
қатарын қалыптастырамыз деген талпынысымызға жан-жақты қолдау көрсетуде
талмай еңбек ету қажеттігі айқын. Бұл тұрғыдан Әубәкіров Я., Шеденов О.К.,
Жатқанбаев Е.Б. сынды экономист ғалымдардың ғылыми еңбектеріне жүгенетін
болсақ өркениетті экономикаға, дүние жүзілік бәсекелестікке сауатты білім
арқылы жететіндігіміз деген пікірімізді әрі қарай нақтылай түседі.
Отандық экономикада ғалымдар бәсекені рыноктық тепе-теңдікті орнататын
құрал ретінде қарастырады. Онда әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы барынша
ұлғайту болып табылады. Ал бұның өзі өндірістің аса қолайлы жағдайлары үшін
кәсіпкерлердің өзара күресіне әкеп соғады. Егер қандай да бір тауардың
ұсынысы сұранысынан көп болса, онда сатушылар арасында бәсекелестік
күшейеді дейді, – экономист ғалым Е.А. Жатқанбаев өз еңбегінде. Егер
сұраныс ұсыныстан көп болса, онда бір бірімен бәсекеге сатып алушылар
түседі. Тапшы тауарды сатып алу мүмкіндігіне ие болу үшін, әрбір сатып
алушы өз қарсыласына қарағанда жоғары баға ұсынуға тырысады. Баға өседі, ал
тауарға ұсынысты ұлғайтады.6;118 Демек, бүгінгі күні біздің білім
саласындағы өндірісіміз осындай тапшы тауарлар қатарынан орын алуға тиіс.
Кесте 2
Мемлекеттік және рыноктың экономикалық қызметі
Экономикалық қызметі
Рыноктың Мемлекеттің
Жеке Рынок талаптары Рынок
бойынша құлдырауының
шеттелуі
▪ қалыпты бағаны ▪ салықтық ▪ сертификаттау ▪ экономиканы
қалыптастыру ▪ бюджетті басқару және меншік тұрақтандыру
▪ шығынға қарсы▪ экономиканы құқығын қорғау ▪ сыртқы
▪ есептік құқықтық қамтамасыз▪ бәсекелестікті ұстанымды
▪ негіздемелік ету қолдау компенсациялау
▪ тауар-ақша ▪ тұтынушы
айналым жүйесі құқығын қорғау
аралас ЭКОНОМИКА
Дүние жүзінің еңбек рыногында қызмет ұсынысын нығайтып, бәсекелесті
жеңіп шығуда аянбай еңбек ету еліміздің ертеңі десек артық болмас. Ал еңбек
рыногындағы маманның жеке индивид ретінде тұлғааралық қатынастар жүйесінде
өзін қоршаған орта адамдарымен бірлесе әрекет ете алу қабілеті, әлеуметтік
жағдайға бағдар тұта білу, басқа адамдардың жеке тұлғалық ерекшеліктері мен
эмоционалдық ахуалын дұрыс айқындап, кәсіби қарым-қатынаста тиімді
тәсілдерді таңдап алу және оны бірлесіп әрекет ету үстінде жүзеге асыру,
ұлттық және әлемдік мәдени ерекшеліктерді игеру, қоғамдағы ұстамдылық,
тілдік этикетті сақтау сияқты қасиеттер тұтастығы кәсіби, қоғамдық-мәдени
біліктілік дағдыларын көрсететін өлшем. Экономикада адамға тән бұндай сапа
иеліктерін адам капиалы терминимен атайды. Жалпы бірқатар саяси
экономиканың классиктері “капиталды” жинақталған еңбек деп қараса, енді
біреулері оны өндіріс құрал-жабдықтары жеп қараған. Бұл қазіргі
Е.Б.Жатқанбаев сынды отандық экономистердің еңбектерінде толық қарастылған.
Мемлекетіміздің алға қойған басты мақсаттарына үлкен мәдениет шыңына,
өркениетті ел қатарына білім, ғылымды жетілдіру арқылы қол
жеткізетіндігіміз анық. Мәдениет ұғымының өзін зерттеп қарар болсақ,
адамзат мәдениеті (қоғам ұғымы сияқты) экономика, психология және басқа
да гуманитарлы ғылымдарда өте кең ауқымда қолданылады. Мәдениетті
психология ғылымдарында белгілі бір топқа тән ерекше қасиет, әлеуметтік
мұра, тарихи-қоғамдық, мәдени тәжірибе деп таниды.18 Э.Тайлор: мәдениет
білім, өнер, таным, заңдылықтар, дәстүрлер мен адамның қоғам мүшесі ретінде
игерген бірқатар дағдылары мен қабілеттіліктерінің тұтастығы,- деп
тұжырымдайды. Бірқатар сөз шеберлерінің ойларына көз жүгіртетін болсақ
көптеген ғұламалар сөзді қатынас құралы, мәдениеттің архетипі деп
танығандығына куә боламыз. Оған дәлел ретінде Х.Ортега-и-Гессеттің Человек
в качестве человека не может существовать без культуры. Собственно
культурным актом является созидательное действие, посредством которого мы
извлекаем logos некого объекта, до этого момента являюшегося
необозначенным деген сөзін келтірсек болады.
Егер білім беру кеңістігін талдайтын болсақ оның үнемі динамикалық
қозғалыста болатындығына көз жеткіземіз. Қоғам дамуы мен мемлекеттің ішкі
қозғалысына икемделіп, оның қажеттіліктерін анықтап отырады.
Білім беру реформасын сөз етпес бұрын “реформа” деген ұғымның өзін
талдап алсақ орынды болар. “Реформалау” – экономикалық жүйенің бір
үлгісінен басқасына өтуі. Экономикалық реформа – экономикалық қатынастарды
өзгертуге бағытталған саналы түрде жүзеге асырылатын өзгерістер. Білім беру
жүйесін реформалау, басқару істерінің қызметін соңғы жылдары жаңаша
“менеджмент” терминімен атан жүрміз. “Менеджмент” дегеніміздің – нарықтық
экономика жағдайында кәсіпорындарды басқару нысаны, менеджменттің негізгі
қызметі – шешім қабылдау және оны орындау.
Білім саласындағы бүгінгі жетістік, көтерілген биік, экономиканың
қарыштап дамуы, халықтың әл-ауқатының жақсаруы 1997 жылғы қабылданған
Елбасының “Қазақстан-2030” Стратегиялық бағдарламасының алғашқы
қорытындысының нәтижелі болғандығын білдіреді. Осыған қарап, Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаевтың саясатының дұрыстығына көз жеткізіп, алдағы он жылда
да Отанымыздың даму қарқыны еселеп артатындығына толық сеніммен қарауға
болады. Мұндағы игілікті іс, батыл қадамдар білім мен ғылым саласының да
дамуына кең жол ашты.
“Парасатты экономиканы” қалыптастыруда, экономикалық өсуде білім мен
ғылымның, білікті кадрдың атқарар рөлі қашан да ерекше десек, соны
жүйелілікпен жүзеге асыру жолында жұмыстар жүргізіліп жатыр деп батыл
айтуға болады. Экономикалық өсу дегеніміз – бұл қоғамдық өндірістің өсуі
және сапалы түрде жетілдіруі деп түсіндіреді отандық экономист ғалымдар.
Экономикалық өсу белгілі бір уақыт аралығындағы ұлттық экономиканың дамуын
сипаттайды, яғни нақты ұлттық табыстың, нақты жалпы ішкі өнімнің артуы
кезіндегі ұлттық шаруашылықтың дамуы. Мағынасы бойынша, экономикалық өсу өз
құрамына өндіріс нәтижелеріне жаңа үдемелі теңдіктердің қалыптасуын
қосатын, экономикалық даму процесінің бір нысаны болып табылады. Даму – бұл
көп өлшемді процесс, оның құрамына техникалық, экономикалық, әлеуметтік,
саяси саладағы терең түбегейлі өзгерістер кіреді. Білім саласын дамыту
факторларын іздестіре келе біз Бальцеровтың мынадай пікіріне кездестік.
Зерттеушінің пікірінше, экономикалық даму қарқынын анықтайтын басты
факторлар төр топқа бөлінеді:
1.Экономикалық дамудың бастапқы деңгейі
2.Адам капиталы, яғни халықтың білім деңгейі
3.Шаруашылық жүргізудің ішкі шарттары, яғни экономикалық құрылыс
4.Шаруашылық жүргізудің сыртықы шарттары, яғни әлемдік экономика
конъюнктурасы. 4, 261
Алдыңғы қатарлы елдердің білім беру жүйесі жүргізілген реформалар
негізінде дамиды. Мемлекеттік-саяси және әлеуметтік-экономикалық қайта
құрулар, сонымен қатар әлемде болып жатқан жаңа мәдени қозғалыстар оның
жүзеге асыуна себепші болады. Бірақ нақтылы жағдайларға сай болашақ мақсат,
міндеттері анықталады. Мысалы АҚШ-та ұлттық білім беру жүйесінің алғашқы
масштабты реформалары Совет Үкіметінің мақтанышы болған технологиялық
жетістігі – алғашқы жасанды спутнигінің шығарылуына жауап ретінде қолға
алынған болатын. Осыдан соң кәсіби мамандарды даярлаудың сапасын арттыруды
мықтап қолға алған.
Жапонияда алғашқы реформа ХХІ ғасырдың 70 жылдары басталды. Оның басты
мақсаты ұзақ жылдық қорғауда қалған Жапонияның экономикалық жағдайын
жақсарту, қажеттіліктерін қамтамасыз ету және озық мамандармен жасақтау
саясаты болды. Қазіргі үшінші реформа сексенінші жылдардан бастау алады
және жиырма бірінші ғасырдың бірінші он жылдығын қамтуды көздейді. Басты
мақсат ашық қоғам азаматтарының тұлғасын қалыптастыру, эгализм мен бір
беткейлікті игеру, массалық және унифициалды қалыптан тұлғалық даралыққа,
ұлттық болмысқа көшу.
Біз кез келген саланы қарастырарда қашан да шет елдік немесе дамыган
елдермен байланыста, салыстырмалы түрде талдайтындығымыз анық. Ендеше
осындай алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесіне көз жүгіртетін болсақ
Германияда білім беру жүйесі 1950, 1960, 1970, 1980, 1990 және 2000 жылдары
алға қойылған. Соңғы реформаның міндеті – орта білім беру жүйесінің мақсат,
міндеттерін қайта қарастыру, жоғары білікті жас мамандар қатарын даярлау,
ғылым мен білімге сапалы стандарттарды енгізу.
Шет мемлекеттерде білім саласында реформалар даярлауға арнайы ғылыми-
зерттеу институттары мен орталықтары құрылады. АҚШ-та білім саласының
мәселелерімен айналысатын жылдық бюджеттік қоры 100 млн. долларды құрайтын
ұлттық білім институты ашылды. Жапонияда әр жылдары орталық ұйымдар
(1987ж), өмір бойы білімді жетілдіру ұйымы (1990ж), оқу әдебиттеріне
байланысты өкілетті ұйым, оқытушылардың білім жетілдіру ұйымы, ғылыми және
кәсіби білім беру ұйымдары құрылды. Германияда 1980 жылдар реформалар
жүргізу үшін білім беріді жоспарлауда бірлескен комиссия құрылды. Ол
болашаққа бағытталған кең ауқымды білім беру жүйесін талдауға бағытталды.
1,4 млрд.марканы қажет ететін 2000-нан астам эксперименттік зерттеу
жұмыстарын жүргізді. Соңғы жылдары Францияда білім беру министрлігінде
ерекше орынға ие консультативтік ұйымдар – ұлттық білім берудің жоғарғы
советі болып отыр. Бұл білім министрлігіндегі чиновниктердің ғана емес
педагог мамандардың жауапкершілігін талап ететін, сонымен қатар министр
шешімінің жауапты әрі ұқыпты болуына ықпал ететін фактор.
Совет үкіметінде білім беру саласы мәселелерімен атақты СССР
Педагогикалық Ғылым Академиясы айналысты (оның ішінде мектепке дейінгі
тәрбие, жалпы орта білім беру, бастауын кәсіби білім беру, орта кәсіби
білім және жоғарғы білім).
Мектеп индустриясының мәселелерімен айналысатын ғылыми зерттеу
институттары болды. Олардың ұйымдастыруымен жүздеген ұйымдар мектеп
кабинеттерінің құрал-жабдықтарын шығарумен айналысатын.
Базалық факторларға көшер алдында фактор және білім беру жүйесін
дамыту факторлары ұғымдарының ұқсастықтары мен ерекшеліктерін ажыратып
алған дұрыс.
Орысша – қазақша сөздіктерде фактор сөзі – әсер, ықпал деген мағына
береді. Яғни, өз тақырыбымыз төңірегінде сөз қозғар болсақ, түрлі ғылыми-
зерттеу еңбектерін қарастыра келе біз білім беру саласын дамытудың
факторлары жалпы білім саласындағы өзгерістер мен жетістіктерге негіз
болатын қоғамдық шаралар жиынтығы деген қорытындыға келдік.
Білім беру жүйесі – жеке тұлғаның қабілетін, қоғамның болашағын
қалыптастырушы әлеуметтік мәнді идеалдарды арттыруға бейімделген;
адамдардың өмір бойы білім алу қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, сонымен
қатар ел экономикасын дамытуда жас жеткіншектердің кәсіби-профессионалды
дағдыларын пайдаланудағы әлеуметтік бейімделуінде қоғамның талаптарын
қамтамасыз етуі болып табылады.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев мемлекет дамуының стратегиялық даму бағытына
экономикалық және ғылыми-техникалық прогресс, саяси даму, қоғамның мәдени
және рухани дамуына тікелей әсер ететін білім мен ғылымды алдыңғы орынға
қойып отыр.
Халыққа жолдауында Н.Ә. Назарбаев әлемдік алдыңғы қатарлы дамыған және
бәсекелестікке төзімді мемлекеттер қатарына қосылуды ұсынған болатын. Бұл
мәселені шешуде ең маңызды жеті бағыт анықталды. Осындай кілттік
басымдылықтардың бірі білім мен ғылымды дамытуды дұрыс жолға қою болды.
Халық алдындағы басты талап жаңа ғасырдың жаңаша өзгерістері мен
бағыт-бағдарына әрқашан даяр болып, қатаң бәсекелестік сайысына бейімделу.
Мен бүгінгі жастар жолдаудың мәні мен мақсатын түсініп, басты идеясына
тереңнен көз жүгіртсе деймін. Бүгінде алдымызда тұрған тапсырмаларды жақсы
меңгеріп, түсіну үшін қазіргі ғаламдық әлемді көре біл керек, – деген
болатын Н.Ә. Назарбаев.
Әлемдік бәсекелестікке төзімділіктің жылдық тізбегін құрастырушы
Лозаннадағы менеджментті дамыту институтында 320-дан астам көрсеткіштер мен
эксперттік бағаны атап айтады, оның ішінде: 83 экономикалық көрсеткішті, 77
үкіметтік және басқару ықпалы, 69 сауда-саттық ықпалы, 94 инфра-құрылымдық
әсерлестіктер көрсетілген. Осы аталған шарттар мен факторлардың өзара
ықпалы мемлекеттің бәсекеге төзімділігін анықтайды. Олардың ішінде кейбір
көрсеткіштерді ерекше атап айтуға болады.
Бірінші, білім деңгейі. Мұның мәні кез келген ұлт тауар және қызмет
көрсету арқылы ғана емес, қоғамдық құндылықтары және білім беру жүйесі
арқылы да бәсекеге түсе алатындығында.
Екіншіден, адам капиталының дамуы. Қазіргі экономикада материалдық
тауарлар мен қызметке ғана емес, “интеллектуалдық потенциалға” да ерекше
акцент қойылуда. Бүгінгі ықпалды білім беру жүйесін ұлттың қорғау қабілеті,
білім беру арқылы жұмыс күшінің интеллектуалдық компонентін арттыру
бәсекеге қабілеттіліктің аса маңызды шарттарының бірі болып саналады.
Үшіншіден, инновациялық өркендеу. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ОТАНДЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Қазақстанның білім беру жүйесінің сипаты ... ... ... ... ..6
1.2 Білім беру ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 17
1.3 Білім сапасын арттыру – инновациялық технологиялардың қажетті
шарттары және оларды қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .30
1.4 Елдің білім беру саласы мамандарын даярлау мен оларды дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2 ОТАНДЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ САЛАСЫНЫҢ БӘСЕКЕЛЕСТІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫНЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ БАҒЫТТАРЫН ЖАҢАШЫЛДАНДЫРУ
2.1 Қазақстан Республикасының білім беру саласын жаңашылдандырудың
бағыттары және эконмикалық-құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Қазақстан Республикасының ғылыми зертеулерді мемлекеттік
қаржыландырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Білім беру жүйесінде Отандық құндылықтарды қалыптастыру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..49
2.4 Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің білім беру
жүйесіндегі орны мен тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгін еліміздің өзінің даму барысындағы басты ұстанымы – Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың әлемдегі бәсеке мейлінше
қабілетті озық елу ел елдің қатарына қосылу.
Білім мемлекеттің интелектуалдық және рухани ресурстарының сарқылмас
бұлағы ретінде адамзат капиталының сапасын арттыруда басты роль атқаратын
белгілі. Мемлекеттердің экономикалық және әлеуметтік жетістіктері, ең
алдымен, олардың білім жүйесімен, азаматтарының білімділігімен анықталады.
Білімді ел туралы халық арманы, адамзат арманы ғасырдан ғасырға
жалғасып, бүгінге жетуі кездейсоқ емес. Өйткені білім - қашанда темірқазық
әрі шамшырақ. Онымен елдің өресі және бүгінгі мен келешегі бағамдалады.
Халықта бойындағы білімді азсыну, өмір бойы оқу деген ұғым – түсінік
бар. Бұл – болар, толар елдің ісі. Білімнің құндылығы мен қасиеті – бір
орында тұрып қалмайтынында, дәстүр мен сабақтастықты қалайтынында,
тапжылмай ізденуді тілейтінінде, ал ең бастысы адамның жетілуіне қозғау
салып отыратынында.
Бүгінгі ғаламдану дәуірі - заман шындығы. Сондықтан Қазақстан
ғаламдану кезеңіне қалай ілесе алады, елдік ұлттық бет-бейнемізді қайтіп
сақтаймыз, ең бастысы біз ғаламдануға не қоса аламыз - осы сұрақтар
төңірегінде ойланып - толғанған абзал. Ал мұны білім мәселесімен
сабақтастыра айтсақ, әлемдік білімнің ғаламдануы Қазақстанның алдына
көптеген сынақтарды көлденең тартады.
ХХІ ғасыр – жаһандық жаңалықтар ғасыры да, өйткені, ол қазіргі кезде
мемлекеттің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, сондай-ақ
әлемдік рыноктағы, әлемдік қоғамдастықтағы орнын айқындап, халықтың өмір
сүру сапасы мен деңгейін көтеруде айрықша маңызды роль атқарады. Әлемдегі
елдердің бәсекелестік жағдайында халықаралық деңгейде өзара кірігу
үрдістерінің жандану дәуірі де болғандықтан, білім - пайдалы инвестиция
саласы ретінде елдің экономикалық, әлеуметтік және саяси даму тұрақтылығын
қамтамасыз етеді. Бұл өз кезегінде жоғары білікті мамандардың
(ғалымдардың, мамандардың, жұмысшылардың, менеджерлердің, т.б.) бәсекеге
қабілетілігімен анықталады.
Мемлекет басшысының "Бәсекеге қабілетті Қазақстан, бәсекеге қабілетті
экономика, бәсекеге қабілетті ұлт" атты Жолдауында ғаламдану жағдайындағы
бәсекеге қабілеттіліктің мәні жан-жақты түсіндіріліп, ел алдында тұрған
міндеттер тұжырымдалған болатын. Солардың ішінде білім беру саласындағы
бәсекеге қабілеттілік мәселесіне айрықша назар аударылып, "ұлттық
бәсекелестік қабілеттілік" бірінші кезекте ұлттың білімділік деңгейімен
айқындалатындығы белгіленді.
Мақсаты бәсекелестік жоғары білікті мамандардың тікелей белсенді
қатысуы арқылы жүзеге асып, жаңару бағытындағы қоғам өз әлеуетін мейлінше
жаңа күшпен толықтыруға мүдделі болса, бұл орайда ел тәуелсіздігінің
алғашқы жылдарынан-ақ білім бәсекелестігінің міндеті қойылған. Ел білімінің
қандай болашағы, әлбетте, мемлекет таңдаған жолы - "осы заманғы әрі ұтымды
технологиялардың негізінде өзінің ғылыми-техникалық әлеуетін жедел қалпына
келтіру мен дамыту, өндіріс пен инвестицияның өсімін арттыру" деп
көрсетілген болатын.
Сондықтан, біз студенттік дипломдық жұмысымызда білім беруді,
білімнің сапасын ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің кепілі, парасат
экономикасын құрудағы басты түйін ретінде негіздеуге талпыныс жасап, осы
мәселені жұмыстың басты мақсаты ретінде қойдық. Дипломдық жұмыстың
мақсатына қол жеткізу үшін бірнеше міндеттер қарастырылды:
• білім беруді ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің факторы ретінде негіздеу;
• білім сапасын арттыру мәселесін инновациялық даму қажеттіліктерімен
ұштастыра отырып талдау;
• Қазақстан Республикасының білім беру саласын жаңашылдандырудың
бағыттарын талдау;
• инновациялық технологияларды отандық білім беру саласында қолданудың
артықшылықтарын жүйелеу;
• білім беру жүйесінде ұлттық құндылықтарды қалыптастыру мүмкіндіктерін,
қажеттілігін шетелдік тәжірибені талдау арқылы негіздеу;
• Қазақстан Республикасында ғылыми-зерттеулерді мемлекеттік
қаржыландырудың қазіргі жағдайын талдау.
Ғылыми жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ОТАНДЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1. Қазақстанның білім беру жүйесінің сипаты
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004
жылғы 19 наурыздағы "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті
экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" атты Қазақстан халқына
жолдауына, Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы
№ 735 Жарлығымен бекітілген Казақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі
Стратегиялық даму жоспарына сәйкес әзірленді. Бағдарлама білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын, негізгі бағыттарын,
басымдықтарын, міндеттерін және оны іске асыру тетіктерін айқындайды әрі
Қазақстан Республикасының заңнамасына, білім беру жүйесін басқару мен
қаржыландыруға, құрылымы мен мазмұнына, кадр саясатына және әлеуметтік
саясатқа өзгерістер мен толықтырулар енгізу үшін негіз болып табылады.
Осы Бағдарлама жаңа экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдайларда
қазақстандық білім беру жүйесінің алдында тұрған білім беру сапасын
арттыруға, стратегиялық міндеттерді шешуге бағытталған түбегейлі қайта
өзгертулердің кажеттігінен туындады.
Бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 30
қыркүйектегі № 448 Жарлығымен бекітілген "Білім" мемлекеттік бағдарламасын
іске асырудың нәтижелерін талдау негізінде әзірленді.
Қазақстан Республикасын әлемдік қоғамдастық нарықтық экономикалық
мемлекет ретінде таныды. Тәуелсіздігінің қысқа тарихи кезеңінде еліміз
әлемдік қоғамдастыққа ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай өсуге қол
жеткізді.
Осы орайда, қоғамдық даму деңгейінің елдің экономикалық қуаты мен
ұлттық қауіпсіздігінің өлшемдері ретінде білім беру жүйесінің адам
ресурстарының рөлі мен маңызы арта түседі. Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
өзгерістер білім беруге, одан ұтқырлықты, жаңа тарихи кезеңнің болмысына
барабар әрекет етуді және экономиканың даму қажеттіктеріне сай болуды талап
ете отырып әсерін тигізеді.
Жедел өзгеріп тұратын әлем және ақпарат легінің ұлғаюы жағдайында
іргелі пәндік білім міндетті, бірақ ол білім берудің жеткілікті нысанасы
болып табылмайды. Оқитындар қазақстандық білім беру жүйесі бағыт алған
білімнің, дағды-біліктің жиынтығын (білім үстемдігі) меңгеріп қана қоймауға
тиіс. Оқитындардың өзін барынша көрсете білу және қоғам өміріне пайдалы
түрде қатысу үшін (құзіреттілік) ақпаратты өз бетінше табу, талдау,
құрылымдау және тиімді пайдалану дағдысын бойына сіңіру әлдеқайда маңызды
да күрделі. Қазақстандық білім беру жүйесі оның әлемдік білім беру
кеңістігінде лайықты орын алуына мүмкіндік бермейтін ескірген әдіснамалық
базасы, құрылымы мен мазмұны жағдайында дамуын жалғастыруда. Білім беру
мазмұны фактологиялық күйінде қалып отыр және оқитындарды қоғам өміріне
құзыретті, жауапты әрі шығармашылық тұрғыдан қатыстыра отырып даярлауға -
бағдарланбаған. Өңірлік деңгейде білім беруді басқарудың біріздендірілген
жүйесінің болмауы, білім беру бөлімдерінде мамандардың штат санының
жетіспеушілігі білім беруді басқарудың тиімділігіне кері әсер етеді [3].
Көптеген дамыған елдер мектепке дейінгі білім беруге тең қол жеткізу
үшін мүмкіндік жасайды. Бұл тек қаржыландыру деңгейінде ғана емес
(Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінін білім берудін жалпы
бюджетінен 9,5 %., 1999 ж.), сонымен қатар балалардың толық күнге немесе
қысқа уакытқа келуіне негізделген мектепке дейінгі тәрбиенің әр түрлі
модельдерін жасаудан да айқын көрінеді: міндетті аналар мектептері,
сәбилерге арналған мектептер, 3-тен 5 жасқа дейінгі балаларға арналған
мектептер, ойын топтары, балаларды қарау және күту топтары.
Қазақстанда 2000 жылмен салыстырғанда мектепке дейінгі ұйымдардың саны
12 бірлікке (1%), ал олардағы балалардың контингенті 25 421 балаға (18,7 %)
өсті, бұл мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту сұраныстарының өсуі мен осы
сұраныстарды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы теңсіздікті айғақтайды
(1-кесте). Нәтижесінде мектепке дейінгі ұйымдардағы 100 орынға 105-тен 130-
ға дейін баладан келді. Тұтастай алғанда, республика бойынша 22 мыңға жуық
бала мектепке дейінгі үйымдарға орналасу үшін кезекте тұр.
1-кесте
Жылдар Саны Контингент
2000 1144 135287
2001 1167 146375
2002 1162 153965
2003 1156 160708
Дерек көздері[4-10-96]
Мектепке дейінгі тәрбие жүйесінде 16,3 мың педагог қызметкер еңбек
етуде, олардығң 38,7% –ының жоғары білімі, 52,8% –ының арнаулы орта білімі
және 2,1% –ының орта білімі бар. Мектепке дейінгі ұйымдар педагогтарыныңы
40-ының ғана жоғары және бірінші санаттары бар, ал 31,2 %–ының санаты жоқ.
Мектепке дейінгі тәрбиенің нормативтік құқықтық және оқу-әдістемелік
базасы құрылуда. Мемлекеттік және орыс тілдеріндегі 82 атаудан тұратын 19-
оқу-әдістемелік кешен әзірленді, сынақтан өткізілді және 20032004 оқу
жылында алғаш рет енгізілді.
1999 жылы Қазақстанда балалардың міндетті мектеп алды дайындығы
енгізілді, бұл балаларды мектеп алды дайындық бағдарламасымен қамтуға әсер
етті.
Сонымен қатар мектепке дейінгі білім беруде де бірқатар проблемалар
бар. Қазіргі таңда мектеп алды дайындықтағы тек 40%-ға жуық бала ғана
жергілікті бюджет есебінен оқулықтармен қамтамасыз етілген. Жұмыс істеп
тұрған балабақшалардағы жиһаздар, спорттық мүкәммал, кітапхана қоры,
ойыншықтар, оқытудың көрнекі құралдары моральдық тұрғыдан ескірген және
табиғи тозған. Аудандық және қалалық білім беру бөлімдерінің 58%-ы ғана
мектепке дейінгі тәрбие мамандарымен жасақталған.
МКҚК (мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорындар) мәртебесіне ие
мектепке дейінгі ұйымдарды қалдық қағидаты бойынша қаржыландыру балалардың
балабақшада болу ақысының өсуіне әкеліп соқгы және мектепке дейінгі
ұйымдарға аса мұқтаж халықтың табысы аз және әлеуметтік жағынан шетін
жіктеріне ауыр тиді.
Тұтас алғанда, мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту бір жастан алты жасқа
дейінгі балалардың балабақшалармен қамтылуының төмендігін көрсетеді
(19,1%). Мектепалды дайындықтағы міндетті бағдарламаны бес жастағы
балалардың 40%-ы және алты жастағы 60% бала ғана алады.Балабақшадан кейінгі
оқу сатысы ол жалпы орта білім беру болып табылады.
Жалпы білім беретін мектептегі реформалардың шетелдік тәжірибесі
окытудың мерзімін 12-13 жылға дейін үзартуды, жоғары сатыдағы окушылардың
окудағы жетістіктері мен кәсіби окытуды сыртқы бағалау жүйесін енгізуді
көздейді.
Қазақстанның жалпы орта білімі, жалпы білім беретін мектептер санының
көбеюімен әрі демографиялық және көші-қон процестеріне орай жекелеген
өңірлерде шағын жинақталған мектептердің өсуіне ықпал еткен оқушылар
контингентінің азаюымен сипатталады (2-кесте).
2-
кесте
Оқу жылы Мектептер саны Оқитындар контингенті
20002001 8109 3043,3
20012002 8171 3019,5
20022003 8164 3095,6
20032004 8260 3026,2
Дерек көздері[6-10-1]
Республикада 4272 жалпы білім беретін шағын жинақталған мектеп (бұдан
өрі- ШЖМ) жұмыс істейді (жалпы мектептер санының 52%-ы), Оларда 429,1 мың
бала (жалпы оқитындар контигентінің 14,1%-ы) оқиды. ШЖМ-нің бір оқушысын
оқытуға жұмсалған шығын қалыпты мектепке карағанда цифрлерге байланысты) 30
— 100 %-ға жоғары мектептердің тұрғын жерден алыс орналасуына байланысты 37
мың баланы тасымалдау ұйымдастырылған.
Қазіргі таңда 3687 (44,6%) қазақ тілінде оқытатын, 2069 (26,1%) қазақ
және орыс тілдерінде оқытатын жалпы білім беретін мектептер жұмыс
мемлекеттік тілде оқыған болса, ал бүгінгі таңда 54,8%-ы оқиды. Өзбек,
ұйғыр, неміс, тәжік, украин жөне басқа да ана тілдерінде оқытатын мектептер
жұмыс істейді.
Республиканың жалпы білім беретін мектептерінде 270 мыңнан астам
педагог жүмыс істейді, оның ішінде 195,8 мыңының жоғары білімі, 6 (мыңнан
астамының кәсіптік орта білімі бар. 36,5 мың педагог жоғары санатты, 67
мыңы бірінші санатты. Шағын жинақталған мектептерде 64 мыңнан астам мұғалім
жұмыс істейді.
Жалпы білім беретін мектептердің оқу процесіне оқушы-жетім балалар,
тұрмысы төмен жөне көп балалы отбасыларындағы балалар тегін қамтамасыз
етілетін 1-8 сыныптарға арналған жаңа буын окулықтары енгізілген. Кәсіптік
мектептерде (лицейлерде), колледждерде арнайы пәндер бойынша отандык,
оқулықтар енгізілуде.
"Білім" мемлекеттік бағдарламасын іске асыру нәтижесінде
(психологиялық-медициналық-педагоги калық консультациялардың саны 27
бірлікке артты, бұл арнайы оқытуға мұқтаж балаларды анықтауды қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Республикада 614 интернат мекемелері жұмыс істейді, оларды мемлекет
есебінен 75 мыңға жуық жетім балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балалар, тұрмысы төмен және көп балалы отбасыларынан шыққан балалар,
девиантты мінез-құлықты балалар тұрады; 18 балалар интернат-үйлері жұмыс
істейді, оның ішінде біреу дене бітімінде кемшілігі бар балаларға арналған,
онда толық мемлекеттік қамқорлыққа алынған 2,8 мың бала тәрбиеленуде.
5 отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және 17 жасөспірімдер үйлер ашылды,
онда өмір сүру жағдайы отбасына жақын. Тәрбие беруді патронаттық нысаны
даму үстінде.
2000 жылдан бастап мектептен тыс ұйымдардың саны 25 бірлікке
оқушыларды қамту 1,6 %-ға артты (3-кесте);
3-кесте
Оқу жылы Мектептен тыс ұйымдардың саны Контингент
20002001 568 219126
20012002 598 251684
20022003 617 66547
20032004 629 291545
Дерек көздері[21-3-6]
Сонымен қатар жалпы орта білім беруде өз шешімін күткен проблемалар да
анықталуда. Оқулықтар шығару тәжірибесінің, авторлар мектептерінің,
толыққанды сараптаманы қамтамасыз етудің қаржыландыру тетігін және
институционалдық қолдаудың жоқтығынан окулықгардың сапасы педагогтар
қауымын қанағаттандырмай отыр[2].
Ескіргендерді пайдалану және казіргі заманғы оку жиһаздары мен
жабдықтарының, спорт мүкәммалының (әсіресе, ауылдық мектептерде) жоқтығы
мемлекеттік жалпыға бірдей білім беру стандарттары талаптарын толық көлемде
орындауға мүмкіндік бермей отыр және балалар мен жасөспірімдер денсаулығына
кері әсерін тигізеді. Республиканың әрбір үшінші мектебінде пән
кабинеттері: химия, физика, биология, математика және т.б.,
мамандандырылған зертханалар мен спорт залдары жоқ.
Пәндік көзкарасқа негізделген мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарттары оқушылардың өмір жолын таңдауына, мүдделері мен
перспективаларын нақты белгілеуіне оң негіз бола алмайды. Жоғары сынып
оқушыларының 30%-ы ғана өздерінің қабілеттеріне сәйкес келетін кәсіптік
қызметті саналы түрде таңдайды. Болашақ мектеп түлектерінің 70 -інің өзін-
өзі бағалау деңгейі өте төмен және өз бетінше өмір сүруге дайын емес.
Жоғары сатыда бейінді оқытудың жетіспеушілігінен еңбек жарығында мектеп
бітірушілерге деген сұраныс жоқ.
Кешенді тестілеудің нәтижелері талапкерлердің білім деңгейлерінің
жоғары еместігін көрсетеді. Қанағаттанарлық емес баға алғандар үлесі 5 жыл
бойы өзгеріссіз қалып отыр және олар 28-30%-ды құрайды. 2004 бірыңғай
тестілеудің (ҰБТ) корытындылары мектеп _бітірушілердің 24,2%-ы жинауға
болатын 120 балдың 40 балдық өту деңгейін жинай алмағанын, оқушылардың тек
0,7%-ы 101-120 балл жинап, үздік бағаларын дәлелдегенін көрсетеді.
120 мыңнан астам мүмкіндігі шектеулі балалардың үштен бір бөлігі ғана
түзеу ұйымдарында арнайы білім берумен қамтылған. Арнайы білім берудің
нормативтік-құқықтық және бағдарламалық-әдістемелік базасы, түзеу
мекемелері үшін педагог кадрларды даярлау және қайта даярлау және жаңартуды
кажет етеді. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды орталықтандырылған есепке алу
жүйесі жоқ.
2000 жылмен салыстырғанда колледждер саны жекеше оқу орындарын ашу
есебінен 101 бірлікке өсті. Колледждерде окитындардың контингенті 86,5 мың
адамға артты.
Сонымен катар, тез өзгеріп отырған экономикалық жағдайда білім беру
қызметтерінің реттелмеген нарығының дамуы, жұмыс беруші мен бастауыш және
орта кәсіптік білім беру жүйесі арасында әлеуметтік серіктестігінің болмауы
білім беру деңгейі және экономика секторлары бойынша кадрлар даярлауда
тепе-тендіктің болмауына әкеп соқты. Тұрғындардың 10 мыңына шаққанда
техникалык, және кызмет көрсету еңбегі мамандарын даярлаудың саны жоғары
білім беру саласына карағанда едәуір төмен және ол колледждерде - 162
оқушыны, кәсіптік мектептерде - 66 оқушыны, ал жоғары оқу орындарында 439
студентті құрайды. Қызмет көрсету саласы және өндірістік емес сектор үшін
кадрларды даярлаудың артуы байқалады, ал техникалық, құрылыс және ауыл
шаруашылығы мамандарына деген сұраныс қанағаттанарлықсыз күйде калып
отыр.Жұмыс берушілер мен басқа да әлеуметтік серіктестер техникалық және
қызмет көрсету еңбегі мамандарын даярлау тапсырысын түзеуге нашар
тартылған. Кәсіптік білім беруді және кадрларды даярлауды ұйымдастыруға
экономиканың жекеше секторының каражаттарын тарту тетігі жоқ. 115 ғимарат
(42,1%) ағымдағы жөндеуді талап етеді, кәсіптік циклдегі 153 кабинет, жалпы
білім беру цикліндегі 146 кабинет, 108 оқу зертханасы, 78 оқу шеберханасы,
33 асхана, 72 медициналық пункт жетіспейді.
Кәсіптік мектептер мен колледждердегі кадр тапшылығы арнайы пәндердің
934 оқытушысын және өндірістік оқыту шеберін құрайды. Кәсіптік мектептер
мен колледждердегі кадр кұрамының қартаю, неғұрлым білікті оқытушылардың
шағын және орта бизнеске кету үрдісі сақталып отыр. Жас мамандардың
еңбекақының және педагогтың әлеуметтік мәртебесінің төмендеуінен кәсіптік
мектептер мен колледждердегі жұмыс істеуге деген ынтасы жоқ[4].
Облыстық деңгейде кәсіптік білім беру және кадрларды даярлайтын оқу
орындарының басқару мен оку-әдістемелік қамтамасыз ету кұрылымы осы оқу
орындарының басқару және қаржыландыру функциялары жергілікті өкілді
орындарға және атқарушы билік органдарына берілген сәттен бастап (1996 жыл)
нығайтылмаған.Келесі оқу сатысы ол жоғары білім беру жүйесі болып
табылады.
Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде жоғары және жоғары оқу орнынан
кейінгі білім беру жүйесінің дамуын талдау онда кредиттік білім беру
жүйесіне негізделген, кадрлар даярлаудың үш сатылы моделінің кең
тарағанын көрсетеді: бакалавриат-магистратура- РҺ.d докторантурасы. Бұл
модель АҚШ университетгерінде және Еуропаның көптеген елдерінде
қолданылады. Ол неғұрлым икемді де тиімді болып табылады, академиялық
ұткырлықты және еңбек нарығының тез өзгеріп тұрған шағында түлектерге деген
сұранысты қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесінде 180 жоғары оқу
орны және ЖОО-ның 86 филиалы бар. 9 жетекші университеттің ерекше мәртебесі
бар. Педагог кадрларды даярлау және олардың біліктілігін арттыру жүйесін
жетілдіру мақсатында 2004 жылы 5 мемлекеттік педагогикалық ЖОО-ы ашылды.
Жоғары оку орындарының саны, студенттер контингенті және мемлекеттік
білім беру тапсырысы өсіп отыр (6-кесте).
6-кесте
Оку жылы Жоғары оқу Оқитындардын Мемлекеггік тапсырыс
орындары саны контингенті (оқуын
жалғастыру-шылардан
баскасы)
20002001 181 440715 21970
20012002 182 514738 25265
20022003 173 590982 25465 180 656561 26465
Дерек көздері[
Жоғары оқу орындарының 41 мың адамды құрайтын профессор-оқытушы
кұрамының 2520-сы ғылым докторы және 11610-ы ғылым кандидаты. 10000
тұрғынға шаққандағы студенттердің саны 2000-2001 оқу жылындағы 257 адамнан
2003-2004 оку жылында 439 адамға артқан. 2000 жылы кабылданған "Білім"
мемлекеттік бағдарламасын іске асыру барысында жоғары білім беру
мамандықтарының жіктеушісі жетілдірілген. Оқу процесінің технологиялы
болуын қамтамасыз еткен, бастауыш курстардың біріздендірілген білім беру
бағдарламаларымен қоса жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттары әзірленді. Жоғары білімге даярлық мамандыктары мен
бағыттарының пәндері 7000 үлгі оқу бағдарламаларымен камтамасыз етілді.
Кәсіптік жоғары білім алуға тең қол жеткізуді камтамасыз ету және
неғұрлым дайындалған жастарды іріктеу мақсатында кешенді тестілеу немесе
ұлттық бірыңғай тестілеу жүргізу және конкурстық негізде мемлекеттік білім
беру гранттары мен кредиттерін беру арқылы студенттер контингентін
калыптастырудың жаңа моделі енгізілді.
Кадрларды даярлау жүйесін әлемде жалпы қабылданған бакалавр-магистр
моделіне көшірудің негіздері каланды. Жоғары оқу орындарына айтарлықтай
академиялық еркіндік берілді. Оқытуда пайдаланылатын ғылыми-зерттеулер
жанданып, академиялық ұтқырлық арта түсті. Қазақстан Республикасының 19
мыңға жуық азаматы әлемнің 35 елінде оқиды, оның ішінде 16,4 мыңы Ресей
жоғары оку орындарында оқиды. 800 адам Қазақстан Республикасы Президентінің
"Болашақ" халықаралық стипендиясының иегері болды. Республиканың жоғары оқу
орындарында 8690 шетел азаматы оқиды.
Сонымен катар жекелеген жоғары оқу орындарының және олардың көптеген
филиалдарының, зияткерлік, кадрлык, материалдық-техникалық әлеуетінің
жетіспеуінен талапкерлердің және студенттердің даярлық деңгейіне қоятын
талаптарының төмендеуі мамандарды даярлау сапасының төмендеуіне әкеп
соқтырады. Бұл жоғары оқу орындарын кадрмен қамтамасыз етуге және олардың
материалдық-техникалық базасына койылатын талаптарды күшейту бағытындағы
нормативтік кұқықтық базаны жетілдіру кажеттігін туындатады.
Жоғары оку орындарындағы бір бейінді мамандықтарға даярлау жоспарлы
экономикаға тән тұрақты салаларға және тұтынушыларға ғана бағдарланған.
Әлеуметтік серіктестік және кадрларды атаулы даярлау, әсіресе, өңірлік
деңгейде одан әрі даму үстінде. Техникалық, аграрлық, технологиялык,
ветеринарлық мамандықтар бойынша мемлекеттік тілдегі оқулықтар мен оқу
құралдарының тапшылығы байқалады. Жоғары оқу орындарындағы окулықтардың,
оқу-әдістемелік және ғылыми әдебиеттердің 50 %-ы жаңартуды талап етеді[5].
Білім беру саласында экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда
рыноктық қатынастардың дамуы тар, шектелген сипатта. Біріншіден, ақысыз
білімді әлеуметтік-кепілденген деңгейде тұтыну қағидасы, білім берудің адам
құқығы ретінде жүзеге асырылуы осы саланың принципті түрде коммерциялық
критерийлерге бағыттала алмайтынын көрсетеді.
Екіншіден, осы саланың құндылықка бағытталған жүйе сипаты
прагматикалық рыноктық қатынастардың дамуын елеулі түрде тежейді. Микро-
және макроэкономикалық үлгілердің басым бөлігі экономикалық қатынастар
тұлғалары өзінің экономикалық мінез-құлқында мақсатты функцияны
оптималдауға ұмтылады деген тұжырымға негізделеді. Нақты өмірде әлеуметтік
жүйелерде мақсат емес, керісінше, құндылықтар жүйесі жетекшілік етеді; яғни
мақсатты рациоиалды мінез-кұлықтан гөрі шектелген рационалдылық
сипатындағы құндылықтарға бағытталған мінез-қүлық басым. Вебер-Парсонстың
әлеуметтану дәстүрінде аталған термин нақты тұлғалар іс-әрекетіне
рационалды есепті эмоционалды серпілістер және дәстүр, норма, рәсімдерге
баламасыз жүгінуді ұштастыратын аралас критерийлер және ұстанымдардың тән
екендігін көрсетсе, микроэкономика дәстүрінде осы термин қатал экстремумды
шешім таңдаудан бас тартуды, оптималдандыру үлгісінен пайдалылық функциясы
аксиоматикасының мінез-құлқындағы ауытқулардан, т.б. көрінетін үлгісіне
ауысуды білдіреді. Қазақстан Республикасында білім беруді қаржыландыру
Республикалық бюджет және жергілікті бюджет есебінен жүргізіледі және ол
мемлекеттік міндетті стандарттардың талаптарына сай жүргізіледі.Ақшалық
және натуралды нормаларды ескере отырып сондай-ақ Қазақстан Республикасының
заңына сәйкес анықталатын еңбек ақы төлеу нормалары арқылы жүзеге
асырылады.
Аз көлемді мектептерді қаржыландыру оқушылар санынан тәуелсіз
шығындарды ескеру қажет
Басқа да қаржылық немесе материалды түсімдер соның ішінде валюталық
мемлекеттік білім беру мекемелерімен арнайы бекітілген талаппен жүзеге
асырылады. Мемлекеттік емес білім беру мекемелерінің қаржыландырылуы білім
беру қызметтерін сату есебінен және де басқа да құрылтайшылар есебінен және
Қазазқстан Республикасының заңына тыйым салынбаған көздерден
қаржыландырылады.
Мемлекеттік емес бастапқы кәсіптік,орта кәсіптік және жоғары кәсіптік
білім беру мекемелері мемлекеттік аттестация өткен жағдайда,мемлекеттік
білім беру тапсырысына қатысып,конкурстық негізде мемлекеттік грант және
несие иегерлеріне білім беру қызметін көрсете алады.
Қазақстан Республикасында білім беруді қаржыландыру мына жолмен жүзеге
асырылады.бұл процесс бірнеше сатыдан тұрады.Ең алдымен білім беру
мекемелері қажетті қаражатқа тапсырыс береді.Кейінен республикалық бюджет
талқыланған кезде осы тапсырыстарға назар аударылып парламент қажетті
қаражатты бөледі.Енді осы қаржыландырудың процесіне келетін болсақ ол мына
жолмен жүзеге асырылады.
Мектептік білім беру жүйесі облыстық немесе аймақтық білім беру
департаменттерге бюджеттен бөлінген қаражатпен қаржыландырылады.
ЖОО болса тікелей Ғылым және білім беру министрлігі арқылы
қаржыландырылады.
Мемлекеттік білім беру мекемелерінде жұмыс істейтін қызметкерлер жалақы
төлеу жүйесі Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге
асырылады.Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік білім беру мекеме
қызметкерлерінің жағдайы білім беру саласындағы орталық атқарушы орган
тарапынан бекітіледі және ол еңбек саласындағы орталық атқарушы органмен
келісіледі.Мемлекеттік білім беру мекемелерінің қызметкерлерінің еңбекақысы
олардың квалификацияларын, функционалды міндеттеріне сай
анықталады.Мемлекеттік білім беру мекемелері өз қаржылары шеңберінде және
кәсіпкерлік қызмет есебінен өздері қосымша жалақы тағайындай алады. Оқу
орындарының педагог қызметкерлеріне Қазақстан Республикасының ғылыми
кадрларды аттестациялаудың өкілетті органы берген ғылым кандидаты немесе
ғылым докторы дипломы үшін қосалқы жалақы беріледі.Оның мөлшері ғылым
кандидаттарына бір минималды айлық мөлшерінде ал ғылым докторларына екі
минималды айлық мөлшерінде болады
Білім беру саласында экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда
рыноктық қатынастардың дамуы тар, шектелген сипатта. Біріншіден, ақысыз
білімді әлеуметтік-кепілденген деңгейде тұтыну қағидасы, білім берудің адам
құқығы ретінде жүзеге асырылуы осы саланың принципті түрде коммерциялық
критерийлерге бағыттала алмайтынын көрсетеді.
Екіншіден, осы саланың құндылықка бағытталған жүйе сипаты прагматикалық
рыноктық қатынастардың дамуын елеулі түрде тежейді. Микро- және
макроэкономикалық үлгілердің басым бөлігі экономикалық қатынастар тұлғалары
өзінің экономикалық мінез-құлқында мақсатты функцияны оптималдауға ұмтылады
деген тұжырымға негізделеді. Нақты өмірде әлеуметтік жүйелерде мақсат емес,
керісінше, құндылықтар жүйесі жетекшілік етеді; яғни мақсатты рациоиалды
мінез-кұлықтан гөрі шектелген рационалдылық сипатындағы құндылықтарға
бағытталған мінез-қүлық басым. Вебер-Парсонстың әлеуметтану дәстүрінде
аталған термин нақты тұлғалар іс-әрекетіне рационалды есепті эмоционалды
серпілістер және дәстүр, норма, рәсімдерге баламасыз жүгінуді ұштастыратын
аралас критерийлер және ұстанымдардың тән екендігін көрсетсе,
микроэкономика дәстүрінде осы термин қатал экстремумды шешім таңдаудан бас
тартуды, оптималдандыру үлгісінен пайдалылық функциясы аксиоматикасының
мінез-құлқындағы ауытқулардан, т.б. көрінетін үлгісіне ауысуды білдіреді.
Кейінгі жылдары әлеуметтік саланы дамытуға,адамды дамытуға біз де көңіл
бөле бастадық.Өткен жылы Білім беру жүйесін 2010 жылға дейін дамытуға
арналған мемлекеттік бағдарлама қабылданды.Қазір білім беру саласына
Қазақстан ішкі ұлттық өнімнің 3,8 пайызын жұмсап отырса,бағдарлама мақсаты
осы көрсеткішті көптеген елдерде қалыптасқан 5,5-6 пайыз деңгейіне
жеткізу.Нәтижесінде осы салаға миллиардтаған қосымша қаржы
бөлінеді,нәтижесінде елдегі білім деңгейі алдыңғы қатарлы мемлекеттердің
беретін білім деңгейіне жақындайды.Ал енді олардың қатарына тепе-тнң болып
қосылу үшін әлі көптеген жылдар мемлекет тарапынан көмек керек.
Аталмыш Жолдауында Елбасы білім беру жүйесін дамытудың тағы бірнеше
ауқымды шараларын ұсынды. Келешекте жоғары технологиялық және ғылыми
қамтымды кәсіпорындар тұрғызу үшін кадрлар қорын жасақтауымыз керек
екенін,білім беруді әлемдік стандарт деңгейіне жеткізу қажеттігін атап
өтті.Президенттің мектеп мұғалімдерінің, жоғары оқу орындарының
профессорлары мен ұстаздардың жалақысын көбейтіп,өмір сапасын жақсарту
тұрғысында ұсынған шаралары өте қажет,толғағы жеткен,осы саладағы
кемшілікті тезірек жоюға арналған.Жасампаз ұрпақ өсіреміз десек,алдымен
ұстаздарды қолдауымыз қажет.Жолдауда көрсетілгендей жылына (Биылғы жылдың
ортасынан бастап) 30-32 пайызға көтерілетін мұғалімдер жалақысы оларды 2-3
жыл шамасында орташа тап құрамына қосады.Сонымен қатар, білім беру жүйесіне
деген мемлекет жәрдемі экономикада туып жатқан,болашақта туатын әрбір
мүмкіншілікті пайдаланып,ауқымды түрде жалғасын таба беру керек.Өйткені
сонау Кеңес Одағы дәуірінде де,реформаны бастаған жылдары да орта және орта
мектептің күйі өте нашар болды.Қазақстанда адам басына шаққанда білім беру
жүйесіне жұмсалатын қаржы осы жылдың екінші жартысында 132 долларды құрайды
(бес жыл бұрын –40 доллар),осы көрсеткіш Ресейде 239 доллар,дамыған батыс
елдерінде орта есеппен 3-4 мың,АҚШ-та –5735 доллар.Алшақтық әлі де көп
болғанымен,бағытымыз дұрыс,өте маңызды бағдарлама қабылдадық,солардың
негізінде білім жүйесі де жоғары сатыға көтерілетініне күмән жоқ.
2. Білім беру ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің факторлары
Жаhандану жағдайында барлық индустриалды дамыған елдер білімге,
интеллектуалды және білім әлеуетіне, инновацияларға, озық технологияларға
негізделген экономиканы дамытуға бетбұрыс жасады. Қазақстан Республикасы
үшін түбінде елдің жоғары бәсекеге қабілеттілігіне, халықтың сапалы және
жоғары өмір сүру деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік беретін парасат
экономикасын құру – стратегиялық дамудың іргелі басымдықтарының бірі.
Парасат экономикасын қалыптастыру шетелдік сарапшылардың пікірінше, жан
басына шаққандағы ЖІӨ-нің тұрақты өсімінен көрінетін елдің жоғары
экономикалық өсу қарқынына қол жеткізу және оны қолдау қабілеттілігі болып
табылады. Басқаша айтқанда, ұлттық экономиканың жоғары бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз етуші ортаны, соның ішінде инновациялық-білім
беру ортасын қалыптастыру және оны одан әрі дамыту қолдау болып саналады.
Жаһандық бәсекеге қабілеттіліктің Давос индексіне сәйкес Қазақстан
бәсекеқабілеттілік факторларының үш тобы бойынша (макроэкономикалық
көрсеткіш бойынша – 10-шы; нарықтың тиімділігі көрсеткіші бойынша – 44-ші;
жоғары білімнің сапасы бойынша – 51-ші орын) әлемнің озық елдерінің
қатарына енген. Алайда қалған алты топ бойынша біздің ел әжептәуір артта.
Айталық, технологиялық даму деңгейі бойынша Қазақстан 66-шы,
инфрақұрылымның дамуы бойынша – 68-ші, инновация саласында – 70-ші,
бизнесті жетілдіру бойынша – 72-ші, мемлекеттік институттардың дамуы
бойынша – 75-ші, денсаулық сақтау және бастауыш білім беру бойынша 86-шы
орында.
Басқалармен салыстырғанда, технологиялық бәсекеге қабілеттілік деңгейі
қазіргі уақытта ұлттық экономиканың неғұрлым әлсіздеу тұсы болғандықтан
оның өзектілігі артуда. Осы ретте, ҚР Үкіметінің ұлттық инновациялық жүйені
қалыптастыруға бағытталған жаңа экономикалық саясаты белгіленіп, 2003-2015
ж.ж. индустриалды-инновациялық даму Стратегиясының басты мақсаты шикізаттық
бағыттан сервистік – технологиялық экономикаға көшу ретінде айқындалды.
Қазақстанның дәстүрлі шикізат өндірісін есептемегенде, кемінде тоғыз
салалық сегментте бәсекеге қабілетті екендігі әлемдік деңгейдегі сарапшылар
жүргізген жұмыстар нәтижесінде анықталып, құрылыс материалдарын өндіруші,
туристік, жеңіл өнеркәсіп, жиhаз өндірісі, тамақ өнеркәсібі, инвестициялық
банк қызметтері, жүк тасымалдау,тау-кен өндірісі үшін құралдар өндіруші
сала, металлургия салаларын кластерлік үлгіде дамыту бағыттары белгіленді.
Адамзат баласы қоғам дамуының соңғы он жылдық көрінісіндегі
жетістіктердей құбылысқа ешқашан куә болған емес. Білім деңгейінің қарқынды
қозғалысы адам әрекетінің барлық салаларын қамтып алды. Ғаламдастыру үрдісі
әлеуметтік, мәдени және экономикалық шекараларды бірлесуіне себеп болды.
Идеялардың, ойлау стереотиптерінің, өмір сүру тәсілдерінің алға жылжу
темпінің ұлғаюына орай қоғамдағы білім берудің орыны мен рөлі өзшеге
сипатқа ие болды.1;2] ЮНЕСКО халықаралық ұйымы XXI ғасырдағы білім беру
үрдісінде төрт нәрсеге ерекше тоқталған: бірлесіп өмір сүруге, білім алуға,
жұмыс жасауға және өмір сүруге үйрену.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылғы халыққа
жолдаған жолдауында “елдің бәсекелестікке төзімділік деңгейі оның білім
сапасынан көрінетіндігін... Елімізге болашақты көздейтін жаңа білім
бағдарламасы қажет екендігін тағы да атап өтті”
Еліміздің әлемдегі бәсекелестікке қабілетті елу елдің санатына қарай
жасайтын қарышты қадамын сөз еткен елбасы Н.Ә.Назарбаев ендігі жерде алдағы
он жылдықта атқаруға тиісті жұмыстарды айқындауда ең алдымен білім, ғылымды
өркендетуден бастайтындығын атап өтті. Бұл жолдауда көзделген мақсатымыз
да, экономикалық өсудің көлденең тартар көрсеткіші де емес, бұл –
қазақстандықтардың тұрмысын жақсарта берудің қолымызда бар нақты мүмкіндігі
екендігін ескертті. Сонымен қатар ел президенті осы жолдауында біз
мемлекеттің білімі мен ғылымын дамыта отырып, экономикалық дамуы жағынан
Қазақстанды “аймақтық локомативке” айналдыруға мүмкіндігіміз бар деген
еді.1;2 XXI ғасырдың басындағы әлеуметтік-мәдени жағдайлар білім беру
жүйесіндегі өзгерістерді көздеп қана қоймай, оның қалыптасу жағдайын да
ұстанатын жаңа білім кеңістігінің орнығуына негізделген. XX ғасырда
қоғамдық өмірдің барлық салаларында әлеуметтік жағдайдың барлығы
макромодельге: ғылым – өндіріс – білім жүйесіне негізделгендігі анық.
Білім беруге деген жаңа көзқарас бұл жүйенің: мәдениет – білім – тарих
деген мәдени макромоделінің қалыптасуына себеп болды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы Жолдауында Қазақстанды жаңартудың
жаңа кезеңіндегі басты басымдылықтарды саралап, отыз бағытты белгілеп,
осылардың қатарында білім және ғылым саласына да баса назар аударды. Білім
беру реформасының басты өлшемі білім мен білік екенін атап өтіп, “парасатты
экономиканың” негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен
көзқарастарды тиімді пайдалану, инновациялық экономиканың дамыту, білім
беру қызметін әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру қажеттігі назарға
алынды. Демек, әлемдік еңбек рыногында бәсекеге төзімді қызметкерлер
қатарын қалыптастырамыз деген талпынысымызға жан-жақты қолдау көрсетуде
талмай еңбек ету қажеттігі айқын. Бұл тұрғыдан Әубәкіров Я., Шеденов О.К.,
Жатқанбаев Е.Б. сынды экономист ғалымдардың ғылыми еңбектеріне жүгенетін
болсақ өркениетті экономикаға, дүние жүзілік бәсекелестікке сауатты білім
арқылы жететіндігіміз деген пікірімізді әрі қарай нақтылай түседі.
Отандық экономикада ғалымдар бәсекені рыноктық тепе-теңдікті орнататын
құрал ретінде қарастырады. Онда әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы барынша
ұлғайту болып табылады. Ал бұның өзі өндірістің аса қолайлы жағдайлары үшін
кәсіпкерлердің өзара күресіне әкеп соғады. Егер қандай да бір тауардың
ұсынысы сұранысынан көп болса, онда сатушылар арасында бәсекелестік
күшейеді дейді, – экономист ғалым Е.А. Жатқанбаев өз еңбегінде. Егер
сұраныс ұсыныстан көп болса, онда бір бірімен бәсекеге сатып алушылар
түседі. Тапшы тауарды сатып алу мүмкіндігіне ие болу үшін, әрбір сатып
алушы өз қарсыласына қарағанда жоғары баға ұсынуға тырысады. Баға өседі, ал
тауарға ұсынысты ұлғайтады.6;118 Демек, бүгінгі күні біздің білім
саласындағы өндірісіміз осындай тапшы тауарлар қатарынан орын алуға тиіс.
Кесте 2
Мемлекеттік және рыноктың экономикалық қызметі
Экономикалық қызметі
Рыноктың Мемлекеттің
Жеке Рынок талаптары Рынок
бойынша құлдырауының
шеттелуі
▪ қалыпты бағаны ▪ салықтық ▪ сертификаттау ▪ экономиканы
қалыптастыру ▪ бюджетті басқару және меншік тұрақтандыру
▪ шығынға қарсы▪ экономиканы құқығын қорғау ▪ сыртқы
▪ есептік құқықтық қамтамасыз▪ бәсекелестікті ұстанымды
▪ негіздемелік ету қолдау компенсациялау
▪ тауар-ақша ▪ тұтынушы
айналым жүйесі құқығын қорғау
аралас ЭКОНОМИКА
Дүние жүзінің еңбек рыногында қызмет ұсынысын нығайтып, бәсекелесті
жеңіп шығуда аянбай еңбек ету еліміздің ертеңі десек артық болмас. Ал еңбек
рыногындағы маманның жеке индивид ретінде тұлғааралық қатынастар жүйесінде
өзін қоршаған орта адамдарымен бірлесе әрекет ете алу қабілеті, әлеуметтік
жағдайға бағдар тұта білу, басқа адамдардың жеке тұлғалық ерекшеліктері мен
эмоционалдық ахуалын дұрыс айқындап, кәсіби қарым-қатынаста тиімді
тәсілдерді таңдап алу және оны бірлесіп әрекет ету үстінде жүзеге асыру,
ұлттық және әлемдік мәдени ерекшеліктерді игеру, қоғамдағы ұстамдылық,
тілдік этикетті сақтау сияқты қасиеттер тұтастығы кәсіби, қоғамдық-мәдени
біліктілік дағдыларын көрсететін өлшем. Экономикада адамға тән бұндай сапа
иеліктерін адам капиалы терминимен атайды. Жалпы бірқатар саяси
экономиканың классиктері “капиталды” жинақталған еңбек деп қараса, енді
біреулері оны өндіріс құрал-жабдықтары жеп қараған. Бұл қазіргі
Е.Б.Жатқанбаев сынды отандық экономистердің еңбектерінде толық қарастылған.
Мемлекетіміздің алға қойған басты мақсаттарына үлкен мәдениет шыңына,
өркениетті ел қатарына білім, ғылымды жетілдіру арқылы қол
жеткізетіндігіміз анық. Мәдениет ұғымының өзін зерттеп қарар болсақ,
адамзат мәдениеті (қоғам ұғымы сияқты) экономика, психология және басқа
да гуманитарлы ғылымдарда өте кең ауқымда қолданылады. Мәдениетті
психология ғылымдарында белгілі бір топқа тән ерекше қасиет, әлеуметтік
мұра, тарихи-қоғамдық, мәдени тәжірибе деп таниды.18 Э.Тайлор: мәдениет
білім, өнер, таным, заңдылықтар, дәстүрлер мен адамның қоғам мүшесі ретінде
игерген бірқатар дағдылары мен қабілеттіліктерінің тұтастығы,- деп
тұжырымдайды. Бірқатар сөз шеберлерінің ойларына көз жүгіртетін болсақ
көптеген ғұламалар сөзді қатынас құралы, мәдениеттің архетипі деп
танығандығына куә боламыз. Оған дәлел ретінде Х.Ортега-и-Гессеттің Человек
в качестве человека не может существовать без культуры. Собственно
культурным актом является созидательное действие, посредством которого мы
извлекаем logos некого объекта, до этого момента являюшегося
необозначенным деген сөзін келтірсек болады.
Егер білім беру кеңістігін талдайтын болсақ оның үнемі динамикалық
қозғалыста болатындығына көз жеткіземіз. Қоғам дамуы мен мемлекеттің ішкі
қозғалысына икемделіп, оның қажеттіліктерін анықтап отырады.
Білім беру реформасын сөз етпес бұрын “реформа” деген ұғымның өзін
талдап алсақ орынды болар. “Реформалау” – экономикалық жүйенің бір
үлгісінен басқасына өтуі. Экономикалық реформа – экономикалық қатынастарды
өзгертуге бағытталған саналы түрде жүзеге асырылатын өзгерістер. Білім беру
жүйесін реформалау, басқару істерінің қызметін соңғы жылдары жаңаша
“менеджмент” терминімен атан жүрміз. “Менеджмент” дегеніміздің – нарықтық
экономика жағдайында кәсіпорындарды басқару нысаны, менеджменттің негізгі
қызметі – шешім қабылдау және оны орындау.
Білім саласындағы бүгінгі жетістік, көтерілген биік, экономиканың
қарыштап дамуы, халықтың әл-ауқатының жақсаруы 1997 жылғы қабылданған
Елбасының “Қазақстан-2030” Стратегиялық бағдарламасының алғашқы
қорытындысының нәтижелі болғандығын білдіреді. Осыған қарап, Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаевтың саясатының дұрыстығына көз жеткізіп, алдағы он жылда
да Отанымыздың даму қарқыны еселеп артатындығына толық сеніммен қарауға
болады. Мұндағы игілікті іс, батыл қадамдар білім мен ғылым саласының да
дамуына кең жол ашты.
“Парасатты экономиканы” қалыптастыруда, экономикалық өсуде білім мен
ғылымның, білікті кадрдың атқарар рөлі қашан да ерекше десек, соны
жүйелілікпен жүзеге асыру жолында жұмыстар жүргізіліп жатыр деп батыл
айтуға болады. Экономикалық өсу дегеніміз – бұл қоғамдық өндірістің өсуі
және сапалы түрде жетілдіруі деп түсіндіреді отандық экономист ғалымдар.
Экономикалық өсу белгілі бір уақыт аралығындағы ұлттық экономиканың дамуын
сипаттайды, яғни нақты ұлттық табыстың, нақты жалпы ішкі өнімнің артуы
кезіндегі ұлттық шаруашылықтың дамуы. Мағынасы бойынша, экономикалық өсу өз
құрамына өндіріс нәтижелеріне жаңа үдемелі теңдіктердің қалыптасуын
қосатын, экономикалық даму процесінің бір нысаны болып табылады. Даму – бұл
көп өлшемді процесс, оның құрамына техникалық, экономикалық, әлеуметтік,
саяси саладағы терең түбегейлі өзгерістер кіреді. Білім саласын дамыту
факторларын іздестіре келе біз Бальцеровтың мынадай пікіріне кездестік.
Зерттеушінің пікірінше, экономикалық даму қарқынын анықтайтын басты
факторлар төр топқа бөлінеді:
1.Экономикалық дамудың бастапқы деңгейі
2.Адам капиталы, яғни халықтың білім деңгейі
3.Шаруашылық жүргізудің ішкі шарттары, яғни экономикалық құрылыс
4.Шаруашылық жүргізудің сыртықы шарттары, яғни әлемдік экономика
конъюнктурасы. 4, 261
Алдыңғы қатарлы елдердің білім беру жүйесі жүргізілген реформалар
негізінде дамиды. Мемлекеттік-саяси және әлеуметтік-экономикалық қайта
құрулар, сонымен қатар әлемде болып жатқан жаңа мәдени қозғалыстар оның
жүзеге асыуна себепші болады. Бірақ нақтылы жағдайларға сай болашақ мақсат,
міндеттері анықталады. Мысалы АҚШ-та ұлттық білім беру жүйесінің алғашқы
масштабты реформалары Совет Үкіметінің мақтанышы болған технологиялық
жетістігі – алғашқы жасанды спутнигінің шығарылуына жауап ретінде қолға
алынған болатын. Осыдан соң кәсіби мамандарды даярлаудың сапасын арттыруды
мықтап қолға алған.
Жапонияда алғашқы реформа ХХІ ғасырдың 70 жылдары басталды. Оның басты
мақсаты ұзақ жылдық қорғауда қалған Жапонияның экономикалық жағдайын
жақсарту, қажеттіліктерін қамтамасыз ету және озық мамандармен жасақтау
саясаты болды. Қазіргі үшінші реформа сексенінші жылдардан бастау алады
және жиырма бірінші ғасырдың бірінші он жылдығын қамтуды көздейді. Басты
мақсат ашық қоғам азаматтарының тұлғасын қалыптастыру, эгализм мен бір
беткейлікті игеру, массалық және унифициалды қалыптан тұлғалық даралыққа,
ұлттық болмысқа көшу.
Біз кез келген саланы қарастырарда қашан да шет елдік немесе дамыган
елдермен байланыста, салыстырмалы түрде талдайтындығымыз анық. Ендеше
осындай алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесіне көз жүгіртетін болсақ
Германияда білім беру жүйесі 1950, 1960, 1970, 1980, 1990 және 2000 жылдары
алға қойылған. Соңғы реформаның міндеті – орта білім беру жүйесінің мақсат,
міндеттерін қайта қарастыру, жоғары білікті жас мамандар қатарын даярлау,
ғылым мен білімге сапалы стандарттарды енгізу.
Шет мемлекеттерде білім саласында реформалар даярлауға арнайы ғылыми-
зерттеу институттары мен орталықтары құрылады. АҚШ-та білім саласының
мәселелерімен айналысатын жылдық бюджеттік қоры 100 млн. долларды құрайтын
ұлттық білім институты ашылды. Жапонияда әр жылдары орталық ұйымдар
(1987ж), өмір бойы білімді жетілдіру ұйымы (1990ж), оқу әдебиттеріне
байланысты өкілетті ұйым, оқытушылардың білім жетілдіру ұйымы, ғылыми және
кәсіби білім беру ұйымдары құрылды. Германияда 1980 жылдар реформалар
жүргізу үшін білім беріді жоспарлауда бірлескен комиссия құрылды. Ол
болашаққа бағытталған кең ауқымды білім беру жүйесін талдауға бағытталды.
1,4 млрд.марканы қажет ететін 2000-нан астам эксперименттік зерттеу
жұмыстарын жүргізді. Соңғы жылдары Францияда білім беру министрлігінде
ерекше орынға ие консультативтік ұйымдар – ұлттық білім берудің жоғарғы
советі болып отыр. Бұл білім министрлігіндегі чиновниктердің ғана емес
педагог мамандардың жауапкершілігін талап ететін, сонымен қатар министр
шешімінің жауапты әрі ұқыпты болуына ықпал ететін фактор.
Совет үкіметінде білім беру саласы мәселелерімен атақты СССР
Педагогикалық Ғылым Академиясы айналысты (оның ішінде мектепке дейінгі
тәрбие, жалпы орта білім беру, бастауын кәсіби білім беру, орта кәсіби
білім және жоғарғы білім).
Мектеп индустриясының мәселелерімен айналысатын ғылыми зерттеу
институттары болды. Олардың ұйымдастыруымен жүздеген ұйымдар мектеп
кабинеттерінің құрал-жабдықтарын шығарумен айналысатын.
Базалық факторларға көшер алдында фактор және білім беру жүйесін
дамыту факторлары ұғымдарының ұқсастықтары мен ерекшеліктерін ажыратып
алған дұрыс.
Орысша – қазақша сөздіктерде фактор сөзі – әсер, ықпал деген мағына
береді. Яғни, өз тақырыбымыз төңірегінде сөз қозғар болсақ, түрлі ғылыми-
зерттеу еңбектерін қарастыра келе біз білім беру саласын дамытудың
факторлары жалпы білім саласындағы өзгерістер мен жетістіктерге негіз
болатын қоғамдық шаралар жиынтығы деген қорытындыға келдік.
Білім беру жүйесі – жеке тұлғаның қабілетін, қоғамның болашағын
қалыптастырушы әлеуметтік мәнді идеалдарды арттыруға бейімделген;
адамдардың өмір бойы білім алу қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, сонымен
қатар ел экономикасын дамытуда жас жеткіншектердің кәсіби-профессионалды
дағдыларын пайдаланудағы әлеуметтік бейімделуінде қоғамның талаптарын
қамтамасыз етуі болып табылады.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев мемлекет дамуының стратегиялық даму бағытына
экономикалық және ғылыми-техникалық прогресс, саяси даму, қоғамның мәдени
және рухани дамуына тікелей әсер ететін білім мен ғылымды алдыңғы орынға
қойып отыр.
Халыққа жолдауында Н.Ә. Назарбаев әлемдік алдыңғы қатарлы дамыған және
бәсекелестікке төзімді мемлекеттер қатарына қосылуды ұсынған болатын. Бұл
мәселені шешуде ең маңызды жеті бағыт анықталды. Осындай кілттік
басымдылықтардың бірі білім мен ғылымды дамытуды дұрыс жолға қою болды.
Халық алдындағы басты талап жаңа ғасырдың жаңаша өзгерістері мен
бағыт-бағдарына әрқашан даяр болып, қатаң бәсекелестік сайысына бейімделу.
Мен бүгінгі жастар жолдаудың мәні мен мақсатын түсініп, басты идеясына
тереңнен көз жүгіртсе деймін. Бүгінде алдымызда тұрған тапсырмаларды жақсы
меңгеріп, түсіну үшін қазіргі ғаламдық әлемді көре біл керек, – деген
болатын Н.Ә. Назарбаев.
Әлемдік бәсекелестікке төзімділіктің жылдық тізбегін құрастырушы
Лозаннадағы менеджментті дамыту институтында 320-дан астам көрсеткіштер мен
эксперттік бағаны атап айтады, оның ішінде: 83 экономикалық көрсеткішті, 77
үкіметтік және басқару ықпалы, 69 сауда-саттық ықпалы, 94 инфра-құрылымдық
әсерлестіктер көрсетілген. Осы аталған шарттар мен факторлардың өзара
ықпалы мемлекеттің бәсекеге төзімділігін анықтайды. Олардың ішінде кейбір
көрсеткіштерді ерекше атап айтуға болады.
Бірінші, білім деңгейі. Мұның мәні кез келген ұлт тауар және қызмет
көрсету арқылы ғана емес, қоғамдық құндылықтары және білім беру жүйесі
арқылы да бәсекеге түсе алатындығында.
Екіншіден, адам капиталының дамуы. Қазіргі экономикада материалдық
тауарлар мен қызметке ғана емес, “интеллектуалдық потенциалға” да ерекше
акцент қойылуда. Бүгінгі ықпалды білім беру жүйесін ұлттың қорғау қабілеті,
білім беру арқылы жұмыс күшінің интеллектуалдық компонентін арттыру
бәсекеге қабілеттіліктің аса маңызды шарттарының бірі болып саналады.
Үшіншіден, инновациялық өркендеу. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz