Сақтандыру саласына байланысты заңнамалық актілер
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Сақтандыру саласына байланысты заңнамалық актілер
2. Азаматтық құқықпен байланыстылығы
3. Қаржылық құқықпен байланыстылығы
4. Әкімшілік құқықпен байланыстылығы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
1. Сақтандыру саласына байланысты заңнамалық актілер
2. Азаматтық құқықпен байланыстылығы
3. Қаржылық құқықпен байланыстылығы
4. Әкімшілік құқықпен байланыстылығы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Сақтандыру – бұл қызметтің түрлілігімен, жоғарыда аталған мән-жайлар бойынша мемлекет тарапының қатысуымен, яғни ешкімнің араласуынсыз жүзеге асырыла береді. Адамзат тарихында мұндай қызметтер мемлекет қалыптасуының ерте кезеңдерінде бақыланды. Алайда мемлекеттің даму қарқынымен, сақтандыру қатынастары белгілі бір құқықтық нормалардың қалыптасу жолдары арқылы нақтырақ реттелуге жатады.
Осының соңында сақтандыру құқығының өзі де басталады. Сақтандыру құқығының нормалары – мемлекет тәртібімен бекітілген сақтандыру қатынастарының қатысушылық жүріс-тұрысы болып табылады. Сақтандыру құқығының нормалары кез келген құқықтық нормалар сияқты мемлекеттік-биліктік ерікті білдіреді, заңды тұлғалардың ішкі өзара реттеушілік актілердің мазмұндағы нормалары сияқтылардан (Жарлық және сақтандыру ұйымының құрылтай шарты) көрініс табады.
Сақтандыру құқығының нормалары жалпы қабылданған жүріс-тұрыс ережелерінің мазмұнынан тұрады, яғни бірнеше рет қолдануға есептелген және субъектілердің белгіленбеген санына бағытталған. Осылайша сақтандыру құқығының нормалары жүріс-тұрыс ережелерімен өзгешеленеді, ол сақтандыру шарттарында тіркелген, яғни нақты қатысушыларға ғана және сол қатынас шегінде қолданылады.
Өзінің құрылысы жағынан сақтандыру құқығының нормаларының өзі 3 элементтен құралған: гипотеза, диспозиция және санкция. Гипотеза шартты жағдай тізімінен және жазылған жағдайдардан құрылады. Олар осы нормалардың негізгі әрекет етуінен көрініс табады. Диспозиция бөлімі ереженің өзін сипаттайды, ол ережемен субъектінің жүріс-тұрысын басшылыққа алады. Санкция – субъектінің жауапкершілігі берілген ұйғарымдарды орындалуынан гипотезадан құралған жатады.
Сақтандыру құқығының нормаларының өзіне тән ерекшелігі болып тек қана гипотеза және диспозицияның құралы болып табылады, яғни оның екі мүшесі де жатады. Алайда бұл ұйғарымның орындалуына бұл нормалардың жазалаушылық шаралары қамтамасыз етілмеген. Жалпы ереже бойынша бұл нормалар қылмыстық және әкімшілік құқықтық нормаларда кездеседі.
Осының соңында сақтандыру құқығының өзі де басталады. Сақтандыру құқығының нормалары – мемлекет тәртібімен бекітілген сақтандыру қатынастарының қатысушылық жүріс-тұрысы болып табылады. Сақтандыру құқығының нормалары кез келген құқықтық нормалар сияқты мемлекеттік-биліктік ерікті білдіреді, заңды тұлғалардың ішкі өзара реттеушілік актілердің мазмұндағы нормалары сияқтылардан (Жарлық және сақтандыру ұйымының құрылтай шарты) көрініс табады.
Сақтандыру құқығының нормалары жалпы қабылданған жүріс-тұрыс ережелерінің мазмұнынан тұрады, яғни бірнеше рет қолдануға есептелген және субъектілердің белгіленбеген санына бағытталған. Осылайша сақтандыру құқығының нормалары жүріс-тұрыс ережелерімен өзгешеленеді, ол сақтандыру шарттарында тіркелген, яғни нақты қатысушыларға ғана және сол қатынас шегінде қолданылады.
Өзінің құрылысы жағынан сақтандыру құқығының нормаларының өзі 3 элементтен құралған: гипотеза, диспозиция және санкция. Гипотеза шартты жағдай тізімінен және жазылған жағдайдардан құрылады. Олар осы нормалардың негізгі әрекет етуінен көрініс табады. Диспозиция бөлімі ереженің өзін сипаттайды, ол ережемен субъектінің жүріс-тұрысын басшылыққа алады. Санкция – субъектінің жауапкершілігі берілген ұйғарымдарды орындалуынан гипотезадан құралған жатады.
Сақтандыру құқығының нормаларының өзіне тән ерекшелігі болып тек қана гипотеза және диспозицияның құралы болып табылады, яғни оның екі мүшесі де жатады. Алайда бұл ұйғарымның орындалуына бұл нормалардың жазалаушылық шаралары қамтамасыз етілмеген. Жалпы ереже бойынша бұл нормалар қылмыстық және әкімшілік құқықтық нормаларда кездеседі.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995ж 30 тамыз
2. С.М. Найманбаев Сақтандыру құқығы Алматы, «Жеті жарғы», 2007ж
3. Худяков Страховое право Алматы, Жеті жарғы
4. С.М.Найманбаев ҚР қаржы құқығы Алматы, Демеу, 1994ж
5. Е.Баянов Әкімшілік құқық Алматы, 2007
6. ҚР Азаматтық Кодексі
7. Сақтандыру қызметі туралы 2000ж 18 желтоқсандағы заңы
8. ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі 2001ж 30 қаңтар
2. С.М. Найманбаев Сақтандыру құқығы Алматы, «Жеті жарғы», 2007ж
3. Худяков Страховое право Алматы, Жеті жарғы
4. С.М.Найманбаев ҚР қаржы құқығы Алматы, Демеу, 1994ж
5. Е.Баянов Әкімшілік құқық Алматы, 2007
6. ҚР Азаматтық Кодексі
7. Сақтандыру қызметі туралы 2000ж 18 желтоқсандағы заңы
8. ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі 2001ж 30 қаңтар
Кіріспе.
Сақтандыру құқығының нормалары
Сақтандыру – бұл қызметтің түрлілігімен, жоғарыда аталған мән-жайлар
бойынша мемлекет тарапының қатысуымен, яғни ешкімнің араласуынсыз жүзеге
асырыла береді. Адамзат тарихында мұндай қызметтер мемлекет қалыптасуының
ерте кезеңдерінде бақыланды. Алайда мемлекеттің даму қарқынымен, сақтандыру
қатынастары белгілі бір құқықтық нормалардың қалыптасу жолдары арқылы
нақтырақ реттелуге жатады.
Осының соңында сақтандыру құқығының өзі де басталады. Сақтандыру
құқығының нормалары – мемлекет тәртібімен бекітілген сақтандыру
қатынастарының қатысушылық жүріс-тұрысы болып табылады. Сақтандыру
құқығының нормалары кез келген құқықтық нормалар сияқты мемлекеттік-
биліктік ерікті білдіреді, заңды тұлғалардың ішкі өзара реттеушілік
актілердің мазмұндағы нормалары сияқтылардан (Жарлық және сақтандыру
ұйымының құрылтай шарты) көрініс табады.
Сақтандыру құқығының нормалары жалпы қабылданған жүріс-тұрыс
ережелерінің мазмұнынан тұрады, яғни бірнеше рет қолдануға есептелген және
субъектілердің белгіленбеген санына бағытталған. Осылайша сақтандыру
құқығының нормалары жүріс-тұрыс ережелерімен өзгешеленеді, ол сақтандыру
шарттарында тіркелген, яғни нақты қатысушыларға ғана және сол қатынас
шегінде қолданылады.
Өзінің құрылысы жағынан сақтандыру құқығының нормаларының өзі 3
элементтен құралған: гипотеза, диспозиция және санкция. Гипотеза шартты
жағдай тізімінен және жазылған жағдайдардан құрылады. Олар осы нормалардың
негізгі әрекет етуінен көрініс табады. Диспозиция бөлімі ереженің өзін
сипаттайды, ол ережемен субъектінің жүріс-тұрысын басшылыққа алады. Санкция
– субъектінің жауапкершілігі берілген ұйғарымдарды орындалуынан гипотезадан
құралған жатады.
Сақтандыру құқығының нормаларының өзіне тән ерекшелігі болып тек қана
гипотеза және диспозицияның құралы болып табылады, яғни оның екі мүшесі де
жатады. Алайда бұл ұйғарымның орындалуына бұл нормалардың жазалаушылық
шаралары қамтамасыз етілмеген. Жалпы ереже бойынша бұл нормалар қылмыстық
және әкімшілік құқықтық нормаларда кездеседі.
Сондықтан сақтандыру құқығының нормалары мен сақтандыру заңнамасын
ажырату қажеттілігі, сақтандыру құқығының өзі де сақтандыру туралы заңнан
ажырату қажет. Сақтандыру туралы заңнамалар сақтандырудың құқықтық
тұрмыстық нысаны болып табылады, оның жүзеге асырылу тәсілі арқылы көрініс
табады.
Сақтандыру құқықтық нормалардың ұйғарымды орындамау салдарынан
жауапкершілік мәселесін атап өтсек, құқықтық нормалардың өзі реттеушілік
және қорғаушылық деп бөлуімізге болады. Реттеушілік нормаларға сақтандыру
қатынастарының қатысушыларының қатысуының ұсынуымен анықталған нормалар
жатады. Оларға белгілі бір міндеттер жүктеледі. Мысалы, сақтанушының өзінің
пайда алушыға өзінің құқықтарын тағайындап, сақтандырушы сақтанушының
нұсқауын орындауына міндетті болып табылады.
Қорғаушылық нормалар сақтандыру құқығының субъектілерінің заңды
жауапкершілік шараларын бекітеді, сақтандыру құқығының нормаларының бұзу
немесе осылайша өзінің міндеттерін орындауынан сақтандыру шарттарынан
туындайды, яғни бұл мемлекет мүдделерін нақты қатынасқа қатысушылардың
субъективтік құқықтарының мүдделерін қорғайды. Сақтандыру құқығы да
реттеушілік нормаларға ие.
Олардың орындалуы, қорғаушылық нормалармен, яғни қылмыстық- құқықтық,
азаматтық-құқықтық, әкімшілік –құқықтық және тәртіптік сипатта қамтамасыз
етіледі. Сақтандыру құқығының реттеушілік нормалары міндеттеу, тыйым салу
және басқарушылық болып бөлінеді.Сақтандыру құқығының міндеттеушілік
нормаларына, нормалардың адресаты ұйғарымы, оның мазмұнымен, яғни анықтауға
тиіс әрекетті жасаудан тұрады. Мұндай нормаларға сақтанушы, оның міндеті
сақтандырылады.
Тыйым салушы нормаларға, оның мазмұнының нормасының адресатының
талаптарының белгілі бір анықталған мінез-құлқынан құралады. Мұндай
нормалардың нысаны болып, сақтандырылмағанның құқыққа қарсы сақтанушының
нормаларын сақтандырушының тыйым салу нормасын жатқызуға болады.
Басқарушылық нормалар белгілі бір анықталған әрекеттерді жасау
мүмкіндігінен құралады, олар субъектінің өзі шешімге келіп, таңдау құқығын
береді. Мұндай норма болып жеке және заңды тұлғалар ұсынған ерікті
сақтандыру түрлері бойынша өз мүдделерін сақтау нормаларын жатқызамыз.
Міндеттеуші және тыйым салушы сақтандыру құқықтық нормалары императивті
болып табылады, яғни олар міндетті түрде сөзсіз орындалып, ол ұйғарымды
мазмұнына алады. Ұйғарымды орындаудан бас тарту, кінәлі тұлғаларға қатысты
санкцияларды қолдануға әлде өзге орындалуға тиіс ұйғарымның құқықтық
механизмін айтамыз.
Басқарушылық нормалар, әдетте диспозитивтік болып табылады, яғни
жіберілуге мүмкін адресатының нормаларына әрекеті өзінің қалауы бойынша
әлде әріптесінің келісімі бойынша жіберілуі мүмкін. Диспозитивтік
нормалардың түрлілігі болып альтернативтік және факультативтік нормалар
орындалады. Сақтандыру құқығының альтернативтік нормалары болып,
сақтандыру әрекет субъектілердің нормативтік актілерді вариантпен таңдау
мүмкіндігін береді. Мысалы, сақтанушы сақтандыру жарналарын уақытылы
төлемей, өткізіп алғандығы үшін сақтандырушы онымен сақтандыру шартын
бұзуға құқылы, келесі сақтандыру шарты жарналарын міндетті түрде басып
кетуге құқылы.
Сақтандыру құқығы нормаларының факультативтік нормаларында жүріс-тұрыс
ережесі бекітіледі. Яғни, негізгі варианты осы уақытта анықталған өзге де
жүріс-тұрыс варианттарының ережесі орындалмаған жағдайда, алдын ала
нақтылауы тиіс. Мысалы, сақтанушының қайтыс болу жағдайы жеке сақтандыру
шартын сақтанушы пайдасына, кейде құқықтар мен міндеттер шартта көзделген
негізде келісіммен өтеді.
Егер де сақтандырылған адам өзіне жүктелген сақтану құқығы мен
міндетіне келісім бермесе, сақтандыру шартының тоқтатылуына әкеп соғады.
Сақтандыру құқығы нормаларының альтернативті мінезі келесі тәсілдер арқылы
білдіріледі: 1) құқықтық нормаларда әдетте жүріс-тұрыс ережесі болады және
сонымен қатар, егер шартта өзгеше көзделмесе, дегеннен тұрады. Соған
қарай тараптардың кез келген вариантын таңдауға құқылы: немесе сол жолмен
жүруге, заңнама бекіткен тәртіппен жүруге, қабылдауға, яғни оны шартта
бекітуі тиіс болып табылады.
Егер де бұны жасамаса, заңнама бекітуші автоматты түрде белгіленген
ережесі жұмыс жасайды. Мысалы, сақтанушы бір мезеттте сақтандырылған және
сонымен қатар, егер шартта өзгеше көзделмесе, яғни шартта тараптар алдын
ала сақтанушы бұл бір тұлға, ал сақтандырылған өзге деп көрсетуі тиіс.
Мұнымен қатар мынадай варианттар жиі кездеседі: құқықтық норма
орнатушылық болып табылады, содан құралады, яғни сұрақтарды шешу заңнамада,
шартта өзгеше көзделмесе деп жазылады. Сондықтан бұл деген диспозитивтік
норма арасында орын алады, одан кейін құқықтық норманы шешу үшін
императивтік норма сияқты болады.
Сақтандыру құқықтық норманың объектісі болып, материалдық және
ұйымдастырушылық болып бөлінеді. Сақтандыру құқығының материалдық нормасы
сақтандыру жағдайы туындап, оны төлеу жағдайына сақтандыру орнын толтыруға
қатынастарды реттейді. Сақтандыру құқығының материалдық нормалары, өзінің
мазмұны жағынан ұйғарымдағы міндетті болып табылады.Олар міндетті
сақтандыруға байланысты қатынастарды реттейді. Сақтандыру құқығының
ұйымдастырушылық нормалары болып – сақтандыру жүйесінің анықталған құқықтық
нормасы ретінде мемлекеттік реттеу тәртібін анықтап, осы реттеумен
жүргізіліп мемлекеттік орган жүзеге асырады.
Сақтандыру заңнамасы және сақтандыруға қатысы бар өзге де заңнамалық
актілер сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметі аясында туындайтын қоғамдық
қатынастарды реттеуге ат салысатын нормативтік құқықтық актілер, басқаша
айтқанда Қазақстан Республикасының заңдары болып табылады
Бұл жерде сақтандыру заңнамасы тек сақтандыру саласын және сақтандыру
қатынастарын тікелей әрі жан-жақты реттеу мақсатында қабылданған сақтандыру
туралы арнай заңдардың жүйесін білдіреді. Сақтандыруға қатысы бар
заңнамалық актілерге Қазақстан Республикасының басқа құқық салалары
ауқымындағы қоғамдық қатынастарды регламенттеуге әрі реттеуге арналғанымен
құрамында сақтандыру құқығының нормалары бар кодекстер, заңдар жатады.
Алайда заңнама ұғымының, заң жүзіндегі нақтылы ашып көрсетілмеуі
айтарлықтай проблема туындатып отыр. Мәселен, Нормативтік құқықтық актілер
туралы ҚР заңының 1-бабынының 2-тармақшасында заңдар – белгіленген
тәртіппен қабылданған нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы, ал
нормативтік құқықтық акт – референдумда қабылданған уәкілетті орган немесе
мемлекеттің лауазымды тұлғасы қабылдаған, құқықтық нормаларды белгілейтін,
олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немес тоқтата тұратын
белгіленген нысандағы жазбаша ресми құжат деген айқындама берілген.
Демек, бұл ретте заңнама кодекстерден, заңдардан, лауазымды
тұлғалардың – министрлер мен орталық мемлекеттік органдар басшыларының, ҚР
Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің және тағы басқа
органдардың нормативтік құқықтық бұйрықтарынан, нормативтік құқықтық
қаулыларынан заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерден де тұрады деп
айтуға болады.
Сақтандыру саласына байланысты заңнамалық актілер
Қазақстан Республикасының сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі туралы
барлық Заңдары міндетті түрде Қазақстан Республикасы Конституциясының
принциптері мен ережелеріне негізделетіні жөнінде жоғарыда айтылған
болатын.
Осыған байланысты, бірінші кезекте Қазақстан Республикасы
Конституциясының тиісті баптарында көрсетілгендей, 1995 жылы 30 тамызда
өткізілген республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясы Қазақстан Республикасының бүкіл аумағын өзінің жоғары заңи
күшімен тікелей қамтитын нормативтік құқықтық акт болып табылады.
Конституцияның ережелері адамның және азаматтың өміріне, денсаулығына,
мүліктеріне, еңбек ету бостандығына, меншік субъектілері мен объектілеріне,
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, мүлікті кез келген кәсіпкерлік қызмет
аумағында пайдалануға, әлеуметтік қамсыздандыруға, қоршаған ортаны қорғауға
қатысты сақтандыру құқығының жалпы принциптерін белгілеуге, сақтандыру
саласындағы мемлекет саясатының басымдықтарын айқындауға, сондай-ақ ҚР
кәсіпкерлік қызметтің бір түрі сақтандыру қызметінің конституциялық
негіздерін құруға және сақтандыру туралы заңдарды қабылдауға байланысты мән-
жайларды белгілі бір дәрежеде регламенттейді.
Осы орайда сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметінің конституциялық
негіздерін құруға ат салысатын ҚР Констң мынадай бапа:
1) 1-бап, 1-тармағы: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең
қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
2) 4-бап, 2-тармағы: Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және
Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады.
3) 6-бап, 2-тармағы: Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен
қатар қоғам игілігіне де қызмет етуі тиіс. Меншік субъектілері мен
объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен
шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді.
4) 12-бап, 3-тармағы: Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай
құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады; 5-тармағы: Адамның және
азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық
имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.
5)13-бап, 1-тармақ: Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы
бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса
алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы; 2-
тармағы: Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына
құқығы бар.
6) 15-бап, 1-тармағы: Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
7) 24-бап, 1-тармағы: Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен
кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар...; 2-тармағы: Әркімнің
қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін
нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік
қорғалуға құқығы бар.
8) 26-бап, 4-тармағы: Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз
мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы
бар...
9) 28-бап: 1. Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген,
науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де
заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшеріне,
әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік береді.2. Ерікті әлеуметтік
сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасау және
қайырымдылық көтермеленіп отыралды.
10) 29-бап, 1-тармағы: Қазақстан Республикасы азаматтарының
денсаулығын сақтауға құқығы бар.
11) 31-бап: 1. Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы
айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды. 2. Адамдардың өмірі мен
денсаулығына қатер төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды
адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғадыдеп айтылған.
Бұл ретте аталған Конституциялық нормалардың тікелей сақтандыру
құқықтық бағытты ережелері 6-баптың 2-тармағында, 13-баптың 1-тармағында,
24-баптың 2-тармағында, 28-бабында, 31-бабында көрініс тапқанын
байқаймыз.Ал қалған баптар құқық саласы ретіндегі сақтандыру құқығының
жалпы принциптерін белгілеуге мүмкіндік беріп отыр.
Сақтандыру заңнамасы, бүгінгі таңда ұлттық сақтандыру құрылысының
іргетасын қалау, қлттық сақтандыру рыногының тиісінше жұмыс істеуін
ұйымдастыру әрі сақтандыру қызметін жүзеге асыру барысында мемлекеттің
ұлттық сақтандыру индустриясын дамыту басымдықтарына сай туындайтын кешенді
сипатты қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған.
Сақтандыру қызметі туралы, Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру
қоры туралы, Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы,
Міндетті экологиялық сақтандыру туралы, Аудиторлық ұйымдардың азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы, Туроператордың және
турагенттің азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы,
Жекеше нотариустардың азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру туралы, Қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен
байланысты объектілер иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру туралы, Қызметкер еңбек міндеттерін атқарған кезде оның өмірі
мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы, Тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы,
Өзара сақтандыру туралы және тағы басқа Қазақстан Республикасының
заңдарының жиынтығынан тұрады.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңына 2003 жылғы
16 мамырдағы заңында: Сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі туралы заңдар
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді жіне Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінен, осы Заң мен Қазақстан Республикасының
өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Осы Заңмен тікелей
реттелген қатынастарды қоспағанда, сақтандырудан туындайтын және өзге де
заң актілерінің қолданылатын аясына жататын қатынастар осы актілермен
реттеледі.
Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы
Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері
қолданылады. Ал оның Осы заңмен реттелетін қатынастар деген 2-бабына
орай: 1. Осы заң кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде сақтандыруды жүзеге
асырудың негізгі ережелерін, сақтандыру ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін
құру, лицензиялау, реттеу, олардың қызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзге де
жеке және заңды тұлғалардың сақтандыру рыногындағы қызметінің талаптарын,
сақтандыру рыногын мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандыру қызметін
қадағалауды қамтамасыз ету принциптерін белгілейді.
Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік органның және Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің осы Заңға сәйкес қабылдайтын нормативтік құқықтық актілері
сақтандыру рыногының барлық қатысушылары үшін міндетті болады.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының Сақтандыру
ісі және сақтандыру қызметі деп аталатын 4-бабында: 1. Сақтандыру
дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын
сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы
немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның мүліктік
мүдделерін қорғауға байланысты қатынастар кешені. Сақтандыру қызметі –
сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттарын жасау мен орындауға байланысты,
Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті органның
лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі деген ұғымдар айқындалған.
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шілдедегі, 2006 жылғы 20
ақпандағы Заңдарына сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілген осы Заң
мәжбүрлеп таратылу үстіндегі сақтандыру ұйымының жасасылған міндетті
сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру жағдайлары басталған кезде
сақтанушыларға тиесілі сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорының
құқықтық жағдайын, құрылу тәртібін және қызметін, сондай-ақ сақтандыру
ұйымдарының сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорына қатысу мән-жайларын
айқындауға ат салысады.
Осы Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы Қазақстан
Республикасы Заңының құрылымдық мазмұны мынадай көрініс тапқан: 1-тарау.
Жалпы ережелер (1-2 баптар); 2-тарау. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру
қорының қызметін мемлекеттік реттеу және бақылау (3-4 баптар); 3-тарау.
Қорды құру және оның қызметі (5-8 баптар); 4-тарау. Қорға қатысу тәртібі (9-
14 баптар); 5-тарау. Кепілдік төлемдері және өзге де қорғау шаралары (15-17-
баптар); 6-тарау. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру жүйесі
қатысушыларының құқықтары мен міндеттері (18-21-баптар); 7-тарау. Қорытынды
және өтпелі ережелер (22-24-баптар).
Аталмыш заңның заңи сипаттамасына тоқталмастан бұрын ескертетін маңызды
жәйт, Қазақстандағы сақтандыру ұйымдары заңнамалық актілерде көзделген
белгілі бір негіздерге орай сақтандыру ұйымы таратылған жағдайда тиісті
сақтанушыларға қатысты сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруды кепілдендіретін
қор құруға құқылы.
Сонымен қатар міндетті сақтандыру рыногында өздеріне тиесілі сақтандыру
қызметтерін көрсететін сақтандыру ұйымдарының сақтандыру төлемдерін жүзеге
асыруға кепілдік беретін қорға қатысу міндеттілігі Қазақстан Республикасы
заңнамалық актілерінде көзделуі ықтимал. Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 11-бабы 4-тармағының осындай ережелері
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы Қазақстан Республикасы
Заңының 8,9,10,18,19,24-баптарында нақтылы нысаналандырылған.
Мәселен, осы Заңның 24-бабының 1-тармағына сәйкес: Қазақстан
Республикасының заң актілерімен лицензиаттардың Қорға қатысу міндеті
көзделген сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру қызметін жүзеге
асыру құқығына лицензиясы бар сақтандыру ұйымдары Қор құрылған күннен
бастап бір ай ішінде қатысу шартын жасасуға міндетті.
Сонымен, сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы заңдар
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінен, Сақтандыру қызметі туралы,
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы Қазақстан Республикасы
Заңдарынан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық
актілерінен тұрады.
Осы Заңның 20-баптың 1-тармағына сәйкес тарату комиссиясы 1) Қордан
мәжбүрлеп таратылатын сақтандыру ұйымының кредиторларына кепілдік
төлемдерін жүзеге асырылғаны туралы хабарлама алуға; 2) қатысушы –
сақтандыру ұйымдарынан мәжбүрлеп таратылатын сақтандыру ұйымының
сақтанушылармен жасасқан міндетті сақтандыру шарттары туралы ақпарат алуға
құқылы, ал 2-тармағына орай 1) құжаттардың көшірмелерін және үзінділерін
алу құқығын бере отырып, Қордың уәкілетті өкілдерінің тарату процесіне
қатысты ақпарат пен құжаттамаға қол жеткізуін қамтамасыз етуге; 2) өзінің
кредитор алдындағы міндеттемелерінің тоқтатылғаны туралы Қорға шұғыл түрде
хабарлауға міндетті.
Сонымен, қажетті мән-жайлары бойынша осындай үзінділер берілген
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы Қазақстан
Республикасының Заңы ұлттық сақтандыру рыногының салаларында сақтандыру ісі
мен сақтандыру қызметіне байланысты туындайтын қоғамдық қатынасқа
қатысушылардың – әлеуетті сақтанушылардың мүліктік мүдделерін белгілі бір
жағдайларға орай сақтандыру қорғауымен қамтамасыз етуді кепілдендіретін,
жалпы алғанда әлеуетті сақтанушылардың ұлттық сақтандыру жүйесіне деген
сенімділігін арттыратын, сондай-ақ сақтандыру қатынастары ауқымында
материалдық сипатты сақтандыру құқықтық тәртібін қалыптастыруға ат
салысатын нормативтік құқықтық акті ретінде ерекшеленеді.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының 2003
жылғы 25 сәуірдегі №405-ІІ Заңы, 2004 жылғы 13 желтоқсандағы № 11-ІІІ және
20 желтоқсандағы №13-ІІІ ҚР заңдарына сәйкес өзгерістер мен толықтырулар
енгізілген, халықты әлеуметтік қорғау жүйесімен қамтылатын азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі ретінде
Қазақстан Республикасындағы міндеттті әлеуметтік сақтандырудың құқықтық,
экономикалық және ұйымдастыру негіздерін белгілеуге ат салысатын осы Заңның
құрылымдық бөлімшелері мазмұндалған: 1-тарау. Жалпы ережелер (1-13-баптар).
2-тарау. Әлеуметтік аударымдар (14-19- баптар).3-тарау. Әлеуметтік
төлемдерді тағайындау (20-24баптар). 4-тарау. Әлеуметтік төлемдер және одан
ұстап қалу (25-26-баптар). 5-тарау. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры
(27-32-баптар). 6-тарау. Қорытынды ережелер (33-35-баптар).
Әлеуметтік-экономикалық орнықты дамып келе жатқан Қазақстан
Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделеді және Міндетті әлеуметтік
сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңы мен өзге де нормативтік
құқықтық актілерінен тұрады.
Сонымен бірге, егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта
осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың
ережелері қолданылады. Осы Заңның 4-бабында міндетті әлеуметтік сақтандыру
түрлері ретінде: 1) еңбек ету қабілетінен айырылу жағдайы; 2) асыраушысынан
айырылу жағдайы; 3) жұмысынан айырылу жағдайы көрсетілген.
Оның 8-бабына сәйкес: Жұмыс істейтін зейнеткерлерді қоспағанда,
қызметкерлер, Қазақстан Республикасының аумағында табыс келтіретін қызметті
жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзін-
өзі жұмысын қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтандырылуға тиіс.
Осы Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының
Заңы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің тиісінше жұмыс істеуіне
айтарлықтай септігін тигізетін, тиісті азаматтарды, олардың отбасы
мүшелерін және тұрғылықты халықтың өзге де санаттарын әлеуметтік қатерлі
жағдайлардан сақтандыру қорғауымен қамсыздандыруға аса қажетті Мемлекеттік
сақтандыру қорын құрудың құқықтық негізін қалыптастыратын, сондай-ақ осы
ауқымдағы әлеуметтік аударымдарға, әлеуметтік төлемдерге және тиісті
субъектілердің мүліктік мүдделеріне байланысты туындайтын материалдық
сипатты қоғамдық қатынастарды мұқият реттейтін нормативтік құқықтық акті
болып табылады.
2006 жылғы 10 қаңтардағы №116-ІІІ және 31 қаңтардағы №125-ІІІ ҚР
Заңдарына сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілген Өсімдік
шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының
Заңы, бүгінде, өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндірумен шұғылданатын ауыл
шаруашылығы өнімін өндірушілерді міндетті сақтандырудың құқықтық, қаржылық
және ұйымдастыру негіздерін белгілеуге, сондай-ақ өсімдік шаруашылығындағы
міндетті сақтандыру саласында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттеуге ат
салысуда.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының өсімдік шаруашылығындағы
міндетті сақтандыру туралы заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді әрі Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінен, Сақтандыру қызметі туралы, Өсімдік шаруашылығындағы міндетті
сақтандыру туралы Қазақстан Республикасы Заңдарынан және Қазақстан
Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
Сонымен бірге егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта
осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері де
қолданылады.
Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандырудың объектісіне сақтандыру
жағдайының басталуы нәтижесінде сақтанушының өсімдік шаруашылығы өнімдерін
өндіру процесінде ақшалай шығындарын ішінара немесе толық өтеуге байланысты
сақтанушының мүліктік мүдделері де жатады.
Осы назарыңыздағы Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы
Қазақстан Республикасының Заңы табиғи құбылыс ерекшеліктеріне орай тиісті
аумақтың өсімдік шаруашылықтарында жылма-жыл немесе кенеттен орын алатын
ықтимал сақтандыру жағдайларының қолайсыз салдарына ұшырайтын
сақтанушылардың мүліктік мүдделерінің сақтандыру қорғауымен тікелей
қамтылуына мүмкіндік беретін, осы орайда өсімдік шаруашылығы өнімдерін
өндірушілерге міндетті сақтандыру арқылы мемлекеттік қолдау көрсету
шараларын құқықтық негіздейтін, сондай-ақ осы ауқымдағы сақтандырудың
сақтандыру ұйымдары үшін мәжбүрлі әрі тиімсіз көрініс табуына байланысты
сақтандырушының сақтанушыға төлеген сақтандыру төлемдерінің елу процентін
мемлекет есебінен өтеуді кепілдендіретін әрі сақтанушы мен сақтандырушының
және сақтандырушы мен мемлекеттің агенті арасында туындайтын қоғамдық
қатынастарды реттейтін заңнамалық актіге жатады.
Міндетті экологиялық сақтандыру туралы Қазақстан Ресупубликасының
Заңы міндетті түрде экологиялық сақтандыруды жүзеге асырудың құқықтық,
экономикалық және ұйымдастыру негіздерін белгілей отырып, осы міндетті
экологиялық сақтандыру саласында туындайтын қоғамдық қатынастарды өзінің
реттеуші әлеуетімен қамтиды.
Аталған Заңның 3-бабына орай міндетті экологиялық қауіпті түрлерін
жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалардың азаматтық-құқықтық
жауапкершілігі міндетті сақтандыруға жатады. Бұл ретте ескеретін бір жәйт,
8-баптың 2-тармағында жауапкершілігі осы Заңның 5-бабына сәйкес міндетті
экологиялық сақтандыруға жататын сақтанушының азаматтық-құқықтық
жауапкершілігі қызметі үшінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сақтандыру құқығының нормалары
Сақтандыру – бұл қызметтің түрлілігімен, жоғарыда аталған мән-жайлар
бойынша мемлекет тарапының қатысуымен, яғни ешкімнің араласуынсыз жүзеге
асырыла береді. Адамзат тарихында мұндай қызметтер мемлекет қалыптасуының
ерте кезеңдерінде бақыланды. Алайда мемлекеттің даму қарқынымен, сақтандыру
қатынастары белгілі бір құқықтық нормалардың қалыптасу жолдары арқылы
нақтырақ реттелуге жатады.
Осының соңында сақтандыру құқығының өзі де басталады. Сақтандыру
құқығының нормалары – мемлекет тәртібімен бекітілген сақтандыру
қатынастарының қатысушылық жүріс-тұрысы болып табылады. Сақтандыру
құқығының нормалары кез келген құқықтық нормалар сияқты мемлекеттік-
биліктік ерікті білдіреді, заңды тұлғалардың ішкі өзара реттеушілік
актілердің мазмұндағы нормалары сияқтылардан (Жарлық және сақтандыру
ұйымының құрылтай шарты) көрініс табады.
Сақтандыру құқығының нормалары жалпы қабылданған жүріс-тұрыс
ережелерінің мазмұнынан тұрады, яғни бірнеше рет қолдануға есептелген және
субъектілердің белгіленбеген санына бағытталған. Осылайша сақтандыру
құқығының нормалары жүріс-тұрыс ережелерімен өзгешеленеді, ол сақтандыру
шарттарында тіркелген, яғни нақты қатысушыларға ғана және сол қатынас
шегінде қолданылады.
Өзінің құрылысы жағынан сақтандыру құқығының нормаларының өзі 3
элементтен құралған: гипотеза, диспозиция және санкция. Гипотеза шартты
жағдай тізімінен және жазылған жағдайдардан құрылады. Олар осы нормалардың
негізгі әрекет етуінен көрініс табады. Диспозиция бөлімі ереженің өзін
сипаттайды, ол ережемен субъектінің жүріс-тұрысын басшылыққа алады. Санкция
– субъектінің жауапкершілігі берілген ұйғарымдарды орындалуынан гипотезадан
құралған жатады.
Сақтандыру құқығының нормаларының өзіне тән ерекшелігі болып тек қана
гипотеза және диспозицияның құралы болып табылады, яғни оның екі мүшесі де
жатады. Алайда бұл ұйғарымның орындалуына бұл нормалардың жазалаушылық
шаралары қамтамасыз етілмеген. Жалпы ереже бойынша бұл нормалар қылмыстық
және әкімшілік құқықтық нормаларда кездеседі.
Сондықтан сақтандыру құқығының нормалары мен сақтандыру заңнамасын
ажырату қажеттілігі, сақтандыру құқығының өзі де сақтандыру туралы заңнан
ажырату қажет. Сақтандыру туралы заңнамалар сақтандырудың құқықтық
тұрмыстық нысаны болып табылады, оның жүзеге асырылу тәсілі арқылы көрініс
табады.
Сақтандыру құқықтық нормалардың ұйғарымды орындамау салдарынан
жауапкершілік мәселесін атап өтсек, құқықтық нормалардың өзі реттеушілік
және қорғаушылық деп бөлуімізге болады. Реттеушілік нормаларға сақтандыру
қатынастарының қатысушыларының қатысуының ұсынуымен анықталған нормалар
жатады. Оларға белгілі бір міндеттер жүктеледі. Мысалы, сақтанушының өзінің
пайда алушыға өзінің құқықтарын тағайындап, сақтандырушы сақтанушының
нұсқауын орындауына міндетті болып табылады.
Қорғаушылық нормалар сақтандыру құқығының субъектілерінің заңды
жауапкершілік шараларын бекітеді, сақтандыру құқығының нормаларының бұзу
немесе осылайша өзінің міндеттерін орындауынан сақтандыру шарттарынан
туындайды, яғни бұл мемлекет мүдделерін нақты қатынасқа қатысушылардың
субъективтік құқықтарының мүдделерін қорғайды. Сақтандыру құқығы да
реттеушілік нормаларға ие.
Олардың орындалуы, қорғаушылық нормалармен, яғни қылмыстық- құқықтық,
азаматтық-құқықтық, әкімшілік –құқықтық және тәртіптік сипатта қамтамасыз
етіледі. Сақтандыру құқығының реттеушілік нормалары міндеттеу, тыйым салу
және басқарушылық болып бөлінеді.Сақтандыру құқығының міндеттеушілік
нормаларына, нормалардың адресаты ұйғарымы, оның мазмұнымен, яғни анықтауға
тиіс әрекетті жасаудан тұрады. Мұндай нормаларға сақтанушы, оның міндеті
сақтандырылады.
Тыйым салушы нормаларға, оның мазмұнының нормасының адресатының
талаптарының белгілі бір анықталған мінез-құлқынан құралады. Мұндай
нормалардың нысаны болып, сақтандырылмағанның құқыққа қарсы сақтанушының
нормаларын сақтандырушының тыйым салу нормасын жатқызуға болады.
Басқарушылық нормалар белгілі бір анықталған әрекеттерді жасау
мүмкіндігінен құралады, олар субъектінің өзі шешімге келіп, таңдау құқығын
береді. Мұндай норма болып жеке және заңды тұлғалар ұсынған ерікті
сақтандыру түрлері бойынша өз мүдделерін сақтау нормаларын жатқызамыз.
Міндеттеуші және тыйым салушы сақтандыру құқықтық нормалары императивті
болып табылады, яғни олар міндетті түрде сөзсіз орындалып, ол ұйғарымды
мазмұнына алады. Ұйғарымды орындаудан бас тарту, кінәлі тұлғаларға қатысты
санкцияларды қолдануға әлде өзге орындалуға тиіс ұйғарымның құқықтық
механизмін айтамыз.
Басқарушылық нормалар, әдетте диспозитивтік болып табылады, яғни
жіберілуге мүмкін адресатының нормаларына әрекеті өзінің қалауы бойынша
әлде әріптесінің келісімі бойынша жіберілуі мүмкін. Диспозитивтік
нормалардың түрлілігі болып альтернативтік және факультативтік нормалар
орындалады. Сақтандыру құқығының альтернативтік нормалары болып,
сақтандыру әрекет субъектілердің нормативтік актілерді вариантпен таңдау
мүмкіндігін береді. Мысалы, сақтанушы сақтандыру жарналарын уақытылы
төлемей, өткізіп алғандығы үшін сақтандырушы онымен сақтандыру шартын
бұзуға құқылы, келесі сақтандыру шарты жарналарын міндетті түрде басып
кетуге құқылы.
Сақтандыру құқығы нормаларының факультативтік нормаларында жүріс-тұрыс
ережесі бекітіледі. Яғни, негізгі варианты осы уақытта анықталған өзге де
жүріс-тұрыс варианттарының ережесі орындалмаған жағдайда, алдын ала
нақтылауы тиіс. Мысалы, сақтанушының қайтыс болу жағдайы жеке сақтандыру
шартын сақтанушы пайдасына, кейде құқықтар мен міндеттер шартта көзделген
негізде келісіммен өтеді.
Егер де сақтандырылған адам өзіне жүктелген сақтану құқығы мен
міндетіне келісім бермесе, сақтандыру шартының тоқтатылуына әкеп соғады.
Сақтандыру құқығы нормаларының альтернативті мінезі келесі тәсілдер арқылы
білдіріледі: 1) құқықтық нормаларда әдетте жүріс-тұрыс ережесі болады және
сонымен қатар, егер шартта өзгеше көзделмесе, дегеннен тұрады. Соған
қарай тараптардың кез келген вариантын таңдауға құқылы: немесе сол жолмен
жүруге, заңнама бекіткен тәртіппен жүруге, қабылдауға, яғни оны шартта
бекітуі тиіс болып табылады.
Егер де бұны жасамаса, заңнама бекітуші автоматты түрде белгіленген
ережесі жұмыс жасайды. Мысалы, сақтанушы бір мезеттте сақтандырылған және
сонымен қатар, егер шартта өзгеше көзделмесе, яғни шартта тараптар алдын
ала сақтанушы бұл бір тұлға, ал сақтандырылған өзге деп көрсетуі тиіс.
Мұнымен қатар мынадай варианттар жиі кездеседі: құқықтық норма
орнатушылық болып табылады, содан құралады, яғни сұрақтарды шешу заңнамада,
шартта өзгеше көзделмесе деп жазылады. Сондықтан бұл деген диспозитивтік
норма арасында орын алады, одан кейін құқықтық норманы шешу үшін
императивтік норма сияқты болады.
Сақтандыру құқықтық норманың объектісі болып, материалдық және
ұйымдастырушылық болып бөлінеді. Сақтандыру құқығының материалдық нормасы
сақтандыру жағдайы туындап, оны төлеу жағдайына сақтандыру орнын толтыруға
қатынастарды реттейді. Сақтандыру құқығының материалдық нормалары, өзінің
мазмұны жағынан ұйғарымдағы міндетті болып табылады.Олар міндетті
сақтандыруға байланысты қатынастарды реттейді. Сақтандыру құқығының
ұйымдастырушылық нормалары болып – сақтандыру жүйесінің анықталған құқықтық
нормасы ретінде мемлекеттік реттеу тәртібін анықтап, осы реттеумен
жүргізіліп мемлекеттік орган жүзеге асырады.
Сақтандыру заңнамасы және сақтандыруға қатысы бар өзге де заңнамалық
актілер сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметі аясында туындайтын қоғамдық
қатынастарды реттеуге ат салысатын нормативтік құқықтық актілер, басқаша
айтқанда Қазақстан Республикасының заңдары болып табылады
Бұл жерде сақтандыру заңнамасы тек сақтандыру саласын және сақтандыру
қатынастарын тікелей әрі жан-жақты реттеу мақсатында қабылданған сақтандыру
туралы арнай заңдардың жүйесін білдіреді. Сақтандыруға қатысы бар
заңнамалық актілерге Қазақстан Республикасының басқа құқық салалары
ауқымындағы қоғамдық қатынастарды регламенттеуге әрі реттеуге арналғанымен
құрамында сақтандыру құқығының нормалары бар кодекстер, заңдар жатады.
Алайда заңнама ұғымының, заң жүзіндегі нақтылы ашып көрсетілмеуі
айтарлықтай проблема туындатып отыр. Мәселен, Нормативтік құқықтық актілер
туралы ҚР заңының 1-бабынының 2-тармақшасында заңдар – белгіленген
тәртіппен қабылданған нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы, ал
нормативтік құқықтық акт – референдумда қабылданған уәкілетті орган немесе
мемлекеттің лауазымды тұлғасы қабылдаған, құқықтық нормаларды белгілейтін,
олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немес тоқтата тұратын
белгіленген нысандағы жазбаша ресми құжат деген айқындама берілген.
Демек, бұл ретте заңнама кодекстерден, заңдардан, лауазымды
тұлғалардың – министрлер мен орталық мемлекеттік органдар басшыларының, ҚР
Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің және тағы басқа
органдардың нормативтік құқықтық бұйрықтарынан, нормативтік құқықтық
қаулыларынан заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерден де тұрады деп
айтуға болады.
Сақтандыру саласына байланысты заңнамалық актілер
Қазақстан Республикасының сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі туралы
барлық Заңдары міндетті түрде Қазақстан Республикасы Конституциясының
принциптері мен ережелеріне негізделетіні жөнінде жоғарыда айтылған
болатын.
Осыған байланысты, бірінші кезекте Қазақстан Республикасы
Конституциясының тиісті баптарында көрсетілгендей, 1995 жылы 30 тамызда
өткізілген республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясы Қазақстан Республикасының бүкіл аумағын өзінің жоғары заңи
күшімен тікелей қамтитын нормативтік құқықтық акт болып табылады.
Конституцияның ережелері адамның және азаматтың өміріне, денсаулығына,
мүліктеріне, еңбек ету бостандығына, меншік субъектілері мен объектілеріне,
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, мүлікті кез келген кәсіпкерлік қызмет
аумағында пайдалануға, әлеуметтік қамсыздандыруға, қоршаған ортаны қорғауға
қатысты сақтандыру құқығының жалпы принциптерін белгілеуге, сақтандыру
саласындағы мемлекет саясатының басымдықтарын айқындауға, сондай-ақ ҚР
кәсіпкерлік қызметтің бір түрі сақтандыру қызметінің конституциялық
негіздерін құруға және сақтандыру туралы заңдарды қабылдауға байланысты мән-
жайларды белгілі бір дәрежеде регламенттейді.
Осы орайда сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметінің конституциялық
негіздерін құруға ат салысатын ҚР Констң мынадай бапа:
1) 1-бап, 1-тармағы: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең
қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
2) 4-бап, 2-тармағы: Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және
Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады.
3) 6-бап, 2-тармағы: Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен
қатар қоғам игілігіне де қызмет етуі тиіс. Меншік субъектілері мен
объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен
шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді.
4) 12-бап, 3-тармағы: Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай
құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады; 5-тармағы: Адамның және
азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық
имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.
5)13-бап, 1-тармақ: Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы
бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса
алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы; 2-
тармағы: Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына
құқығы бар.
6) 15-бап, 1-тармағы: Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
7) 24-бап, 1-тармағы: Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен
кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар...; 2-тармағы: Әркімнің
қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін
нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік
қорғалуға құқығы бар.
8) 26-бап, 4-тармағы: Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз
мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы
бар...
9) 28-бап: 1. Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген,
науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де
заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшеріне,
әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік береді.2. Ерікті әлеуметтік
сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасау және
қайырымдылық көтермеленіп отыралды.
10) 29-бап, 1-тармағы: Қазақстан Республикасы азаматтарының
денсаулығын сақтауға құқығы бар.
11) 31-бап: 1. Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы
айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды. 2. Адамдардың өмірі мен
денсаулығына қатер төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды
адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғадыдеп айтылған.
Бұл ретте аталған Конституциялық нормалардың тікелей сақтандыру
құқықтық бағытты ережелері 6-баптың 2-тармағында, 13-баптың 1-тармағында,
24-баптың 2-тармағында, 28-бабында, 31-бабында көрініс тапқанын
байқаймыз.Ал қалған баптар құқық саласы ретіндегі сақтандыру құқығының
жалпы принциптерін белгілеуге мүмкіндік беріп отыр.
Сақтандыру заңнамасы, бүгінгі таңда ұлттық сақтандыру құрылысының
іргетасын қалау, қлттық сақтандыру рыногының тиісінше жұмыс істеуін
ұйымдастыру әрі сақтандыру қызметін жүзеге асыру барысында мемлекеттің
ұлттық сақтандыру индустриясын дамыту басымдықтарына сай туындайтын кешенді
сипатты қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған.
Сақтандыру қызметі туралы, Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру
қоры туралы, Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы,
Міндетті экологиялық сақтандыру туралы, Аудиторлық ұйымдардың азаматтық-
құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы, Туроператордың және
турагенттің азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы,
Жекеше нотариустардың азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру туралы, Қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен
байланысты объектілер иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру туралы, Қызметкер еңбек міндеттерін атқарған кезде оның өмірі
мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы, Тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы,
Өзара сақтандыру туралы және тағы басқа Қазақстан Республикасының
заңдарының жиынтығынан тұрады.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңына 2003 жылғы
16 мамырдағы заңында: Сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі туралы заңдар
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді жіне Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінен, осы Заң мен Қазақстан Республикасының
өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Осы Заңмен тікелей
реттелген қатынастарды қоспағанда, сақтандырудан туындайтын және өзге де
заң актілерінің қолданылатын аясына жататын қатынастар осы актілермен
реттеледі.
Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы
Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері
қолданылады. Ал оның Осы заңмен реттелетін қатынастар деген 2-бабына
орай: 1. Осы заң кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде сақтандыруды жүзеге
асырудың негізгі ережелерін, сақтандыру ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін
құру, лицензиялау, реттеу, олардың қызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзге де
жеке және заңды тұлғалардың сақтандыру рыногындағы қызметінің талаптарын,
сақтандыру рыногын мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандыру қызметін
қадағалауды қамтамасыз ету принциптерін белгілейді.
Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік органның және Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің осы Заңға сәйкес қабылдайтын нормативтік құқықтық актілері
сақтандыру рыногының барлық қатысушылары үшін міндетті болады.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының Сақтандыру
ісі және сақтандыру қызметі деп аталатын 4-бабында: 1. Сақтандыру
дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын
сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы
немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның мүліктік
мүдделерін қорғауға байланысты қатынастар кешені. Сақтандыру қызметі –
сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттарын жасау мен орындауға байланысты,
Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті органның
лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі деген ұғымдар айқындалған.
Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шілдедегі, 2006 жылғы 20
ақпандағы Заңдарына сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілген осы Заң
мәжбүрлеп таратылу үстіндегі сақтандыру ұйымының жасасылған міндетті
сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру жағдайлары басталған кезде
сақтанушыларға тиесілі сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорының
құқықтық жағдайын, құрылу тәртібін және қызметін, сондай-ақ сақтандыру
ұйымдарының сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорына қатысу мән-жайларын
айқындауға ат салысады.
Осы Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы Қазақстан
Республикасы Заңының құрылымдық мазмұны мынадай көрініс тапқан: 1-тарау.
Жалпы ережелер (1-2 баптар); 2-тарау. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру
қорының қызметін мемлекеттік реттеу және бақылау (3-4 баптар); 3-тарау.
Қорды құру және оның қызметі (5-8 баптар); 4-тарау. Қорға қатысу тәртібі (9-
14 баптар); 5-тарау. Кепілдік төлемдері және өзге де қорғау шаралары (15-17-
баптар); 6-тарау. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру жүйесі
қатысушыларының құқықтары мен міндеттері (18-21-баптар); 7-тарау. Қорытынды
және өтпелі ережелер (22-24-баптар).
Аталмыш заңның заңи сипаттамасына тоқталмастан бұрын ескертетін маңызды
жәйт, Қазақстандағы сақтандыру ұйымдары заңнамалық актілерде көзделген
белгілі бір негіздерге орай сақтандыру ұйымы таратылған жағдайда тиісті
сақтанушыларға қатысты сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруды кепілдендіретін
қор құруға құқылы.
Сонымен қатар міндетті сақтандыру рыногында өздеріне тиесілі сақтандыру
қызметтерін көрсететін сақтандыру ұйымдарының сақтандыру төлемдерін жүзеге
асыруға кепілдік беретін қорға қатысу міндеттілігі Қазақстан Республикасы
заңнамалық актілерінде көзделуі ықтимал. Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 11-бабы 4-тармағының осындай ережелері
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы Қазақстан Республикасы
Заңының 8,9,10,18,19,24-баптарында нақтылы нысаналандырылған.
Мәселен, осы Заңның 24-бабының 1-тармағына сәйкес: Қазақстан
Республикасының заң актілерімен лицензиаттардың Қорға қатысу міндеті
көзделген сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру қызметін жүзеге
асыру құқығына лицензиясы бар сақтандыру ұйымдары Қор құрылған күннен
бастап бір ай ішінде қатысу шартын жасасуға міндетті.
Сонымен, сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы заңдар
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінен, Сақтандыру қызметі туралы,
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы Қазақстан Республикасы
Заңдарынан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық
актілерінен тұрады.
Осы Заңның 20-баптың 1-тармағына сәйкес тарату комиссиясы 1) Қордан
мәжбүрлеп таратылатын сақтандыру ұйымының кредиторларына кепілдік
төлемдерін жүзеге асырылғаны туралы хабарлама алуға; 2) қатысушы –
сақтандыру ұйымдарынан мәжбүрлеп таратылатын сақтандыру ұйымының
сақтанушылармен жасасқан міндетті сақтандыру шарттары туралы ақпарат алуға
құқылы, ал 2-тармағына орай 1) құжаттардың көшірмелерін және үзінділерін
алу құқығын бере отырып, Қордың уәкілетті өкілдерінің тарату процесіне
қатысты ақпарат пен құжаттамаға қол жеткізуін қамтамасыз етуге; 2) өзінің
кредитор алдындағы міндеттемелерінің тоқтатылғаны туралы Қорға шұғыл түрде
хабарлауға міндетті.
Сонымен, қажетті мән-жайлары бойынша осындай үзінділер берілген
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы Қазақстан
Республикасының Заңы ұлттық сақтандыру рыногының салаларында сақтандыру ісі
мен сақтандыру қызметіне байланысты туындайтын қоғамдық қатынасқа
қатысушылардың – әлеуетті сақтанушылардың мүліктік мүдделерін белгілі бір
жағдайларға орай сақтандыру қорғауымен қамтамасыз етуді кепілдендіретін,
жалпы алғанда әлеуетті сақтанушылардың ұлттық сақтандыру жүйесіне деген
сенімділігін арттыратын, сондай-ақ сақтандыру қатынастары ауқымында
материалдық сипатты сақтандыру құқықтық тәртібін қалыптастыруға ат
салысатын нормативтік құқықтық акті ретінде ерекшеленеді.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының 2003
жылғы 25 сәуірдегі №405-ІІ Заңы, 2004 жылғы 13 желтоқсандағы № 11-ІІІ және
20 желтоқсандағы №13-ІІІ ҚР заңдарына сәйкес өзгерістер мен толықтырулар
енгізілген, халықты әлеуметтік қорғау жүйесімен қамтылатын азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі ретінде
Қазақстан Республикасындағы міндеттті әлеуметтік сақтандырудың құқықтық,
экономикалық және ұйымдастыру негіздерін белгілеуге ат салысатын осы Заңның
құрылымдық бөлімшелері мазмұндалған: 1-тарау. Жалпы ережелер (1-13-баптар).
2-тарау. Әлеуметтік аударымдар (14-19- баптар).3-тарау. Әлеуметтік
төлемдерді тағайындау (20-24баптар). 4-тарау. Әлеуметтік төлемдер және одан
ұстап қалу (25-26-баптар). 5-тарау. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры
(27-32-баптар). 6-тарау. Қорытынды ережелер (33-35-баптар).
Әлеуметтік-экономикалық орнықты дамып келе жатқан Қазақстан
Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделеді және Міндетті әлеуметтік
сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының Заңы мен өзге де нормативтік
құқықтық актілерінен тұрады.
Сонымен бірге, егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта
осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың
ережелері қолданылады. Осы Заңның 4-бабында міндетті әлеуметтік сақтандыру
түрлері ретінде: 1) еңбек ету қабілетінен айырылу жағдайы; 2) асыраушысынан
айырылу жағдайы; 3) жұмысынан айырылу жағдайы көрсетілген.
Оның 8-бабына сәйкес: Жұмыс істейтін зейнеткерлерді қоспағанда,
қызметкерлер, Қазақстан Республикасының аумағында табыс келтіретін қызметті
жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзін-
өзі жұмысын қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтандырылуға тиіс.
Осы Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының
Заңы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің тиісінше жұмыс істеуіне
айтарлықтай септігін тигізетін, тиісті азаматтарды, олардың отбасы
мүшелерін және тұрғылықты халықтың өзге де санаттарын әлеуметтік қатерлі
жағдайлардан сақтандыру қорғауымен қамсыздандыруға аса қажетті Мемлекеттік
сақтандыру қорын құрудың құқықтық негізін қалыптастыратын, сондай-ақ осы
ауқымдағы әлеуметтік аударымдарға, әлеуметтік төлемдерге және тиісті
субъектілердің мүліктік мүдделеріне байланысты туындайтын материалдық
сипатты қоғамдық қатынастарды мұқият реттейтін нормативтік құқықтық акті
болып табылады.
2006 жылғы 10 қаңтардағы №116-ІІІ және 31 қаңтардағы №125-ІІІ ҚР
Заңдарына сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілген Өсімдік
шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының
Заңы, бүгінде, өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндірумен шұғылданатын ауыл
шаруашылығы өнімін өндірушілерді міндетті сақтандырудың құқықтық, қаржылық
және ұйымдастыру негіздерін белгілеуге, сондай-ақ өсімдік шаруашылығындағы
міндетті сақтандыру саласында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттеуге ат
салысуда.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының өсімдік шаруашылығындағы
міндетті сақтандыру туралы заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді әрі Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінен, Сақтандыру қызметі туралы, Өсімдік шаруашылығындағы міндетті
сақтандыру туралы Қазақстан Республикасы Заңдарынан және Қазақстан
Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
Сонымен бірге егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта
осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері де
қолданылады.
Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандырудың объектісіне сақтандыру
жағдайының басталуы нәтижесінде сақтанушының өсімдік шаруашылығы өнімдерін
өндіру процесінде ақшалай шығындарын ішінара немесе толық өтеуге байланысты
сақтанушының мүліктік мүдделері де жатады.
Осы назарыңыздағы Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы
Қазақстан Республикасының Заңы табиғи құбылыс ерекшеліктеріне орай тиісті
аумақтың өсімдік шаруашылықтарында жылма-жыл немесе кенеттен орын алатын
ықтимал сақтандыру жағдайларының қолайсыз салдарына ұшырайтын
сақтанушылардың мүліктік мүдделерінің сақтандыру қорғауымен тікелей
қамтылуына мүмкіндік беретін, осы орайда өсімдік шаруашылығы өнімдерін
өндірушілерге міндетті сақтандыру арқылы мемлекеттік қолдау көрсету
шараларын құқықтық негіздейтін, сондай-ақ осы ауқымдағы сақтандырудың
сақтандыру ұйымдары үшін мәжбүрлі әрі тиімсіз көрініс табуына байланысты
сақтандырушының сақтанушыға төлеген сақтандыру төлемдерінің елу процентін
мемлекет есебінен өтеуді кепілдендіретін әрі сақтанушы мен сақтандырушының
және сақтандырушы мен мемлекеттің агенті арасында туындайтын қоғамдық
қатынастарды реттейтін заңнамалық актіге жатады.
Міндетті экологиялық сақтандыру туралы Қазақстан Ресупубликасының
Заңы міндетті түрде экологиялық сақтандыруды жүзеге асырудың құқықтық,
экономикалық және ұйымдастыру негіздерін белгілей отырып, осы міндетті
экологиялық сақтандыру саласында туындайтын қоғамдық қатынастарды өзінің
реттеуші әлеуетімен қамтиды.
Аталған Заңның 3-бабына орай міндетті экологиялық қауіпті түрлерін
жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалардың азаматтық-құқықтық
жауапкершілігі міндетті сақтандыруға жатады. Бұл ретте ескеретін бір жәйт,
8-баптың 2-тармағында жауапкершілігі осы Заңның 5-бабына сәйкес міндетті
экологиялық сақтандыруға жататын сақтанушының азаматтық-құқықтық
жауапкершілігі қызметі үшінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz