Ұлы отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.5
І тарау. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің ауыл шаруашылығындағы ерлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Соғыс жылдарындағы қазақ әйелдерінің өнеркәсіптегі ролі...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
І тарау. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің ауыл шаруашылығындағы ерлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Соғыс жылдарындағы қазақ әйелдерінің өнеркәсіптегі ролі...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес үкіметі тұсында ғылым мен қоғамдық өмір комунисттік партияның қатаң бақылауында болғаны белгілі. Аз ұлттардың тарихы, соның ішінде тамыры тереңнен бастау алатын қазақ халқының тарихы барынша бұрмаланып, ұлттың қамын жеген зиялыларымыздың еңбегіне «халық жауы» деген атақ бергізіп, батыр аналарымызбен ағаларымыздың батырлық еңбегін жасыруға тырысқаны бүгінгі күні анықталып отыр. Әрине, бұл еліміздің сан жылдар бойы аңсаған егемендігімізге қол жеткізіп және тарих жазудағы қатаң идеологиялық шектеуден құтылғандығымызбен тікелей байланысты. Бұрынғы уақыттарда тарихи зерттеулерде айтылмай жүрген тақырыптарға еліміздің тарихшылары батыл бара отырып, қазақ тарихының көлеңкелі тұстарын ашуға ұмтылуда. Осы кезекте әлі де тыңғылықты зерттеулерді қажет ететін тақырыптардың бірі – Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің тылдағы көрсеткен ерлігі болып табылады.
ХХ ғасыр адамзат баласы үшін біраз тосын жаңалықтарға толы болғандығы рас. Осындай тарихи оқиғалар желісінде адамзат баласы үшін қаншама қайғы-қасірет алып келген Ұлы Отан соғысының тарихта алар орны ерекше. «Барлығы майдан үшін, барлығы жеңіс үшін» деген ұранмен тылдағы жұмыстарды өз қолына алуға мәжбүр болған әйелдер еңбегі мемлекеттің тиісті органдарымен заңдастырылып, Ұлы Жеңіске орасан зор үлес қосқан тылдағы әйелдер Отан үшін, Жеңіс үшін, отбасы үшін және өзі үшін аянбай еңбек етуге мәжбүр болды. Тылдағы әйелдер Отан алдындағы борыштарына үлкен жауапкершілікпен қарады. КСРО Қорғаныс Халық Комисариатының 23 ақпан 1946 жылғы бұйрығында: «Біздің бүкіл халқымыз, қолын қалт еткізбей, күні мен түні майдан үшін, Жеңіс үшін еңбек етті. Жұмысшылар, интелегенциялардың және әйелдердің еңбегінсіз, олардың матриалдық және моралдық көмегінсіз Қызыл Әскер жаудан асып түсуі мүмкін емес еді.»- деп тылдың роліне осылай деп баға берген еді.
Қолбасшы Г.К Жуков: «Тыл жеңістің жартысы, немесе одан да көп» деген сөзі тыл еңбегінің жоғары екендігін дәлелдей түседі. [1]
Кешегі ғаламат соғыс жылдарымен тұстас келген сол кездегі әйел адамдардың көзқарасы ілгері үмітке жетелеген бүкілхалықтық энтузиазм мен отаншылдық рухында қалыптасқан еді. [2.4б.]. Ал, аталып өткен тақырыбымыз немесе мәселеміздің тарих ғылымында және өскелең ұрпақты ұлтжандылық сезімінде тәрбиелеуде алар орны ерекше болғанымен, Отандық ғылымда толық талданып, өзінің тарихи бағасын ғылыми негізделген түрде әлі де болса толықтай ала алмады.
Қазіргі таңдағы ұлттық санадағы терең өзгерістер, қоғамдық дамудағы тың серпіндер Ұлы Отан соғысы жылдарындағы тылдағы қазақ әйелдерінің ерлігі мәселесін жаңаша көзқарас тұрғысынан зерттеуді күн тәртібіне қойып отыр. Әйтсе де, бүгінгі күні жоғарыда көрсеткен тарих жазудағы қатаң идеологиялық қысымның болмағандығына қарамастан аталған мәселе тарихнамада толық талданбаған.
ХХ ғасыр адамзат баласы үшін біраз тосын жаңалықтарға толы болғандығы рас. Осындай тарихи оқиғалар желісінде адамзат баласы үшін қаншама қайғы-қасірет алып келген Ұлы Отан соғысының тарихта алар орны ерекше. «Барлығы майдан үшін, барлығы жеңіс үшін» деген ұранмен тылдағы жұмыстарды өз қолына алуға мәжбүр болған әйелдер еңбегі мемлекеттің тиісті органдарымен заңдастырылып, Ұлы Жеңіске орасан зор үлес қосқан тылдағы әйелдер Отан үшін, Жеңіс үшін, отбасы үшін және өзі үшін аянбай еңбек етуге мәжбүр болды. Тылдағы әйелдер Отан алдындағы борыштарына үлкен жауапкершілікпен қарады. КСРО Қорғаныс Халық Комисариатының 23 ақпан 1946 жылғы бұйрығында: «Біздің бүкіл халқымыз, қолын қалт еткізбей, күні мен түні майдан үшін, Жеңіс үшін еңбек етті. Жұмысшылар, интелегенциялардың және әйелдердің еңбегінсіз, олардың матриалдық және моралдық көмегінсіз Қызыл Әскер жаудан асып түсуі мүмкін емес еді.»- деп тылдың роліне осылай деп баға берген еді.
Қолбасшы Г.К Жуков: «Тыл жеңістің жартысы, немесе одан да көп» деген сөзі тыл еңбегінің жоғары екендігін дәлелдей түседі. [1]
Кешегі ғаламат соғыс жылдарымен тұстас келген сол кездегі әйел адамдардың көзқарасы ілгері үмітке жетелеген бүкілхалықтық энтузиазм мен отаншылдық рухында қалыптасқан еді. [2.4б.]. Ал, аталып өткен тақырыбымыз немесе мәселеміздің тарих ғылымында және өскелең ұрпақты ұлтжандылық сезімінде тәрбиелеуде алар орны ерекше болғанымен, Отандық ғылымда толық талданып, өзінің тарихи бағасын ғылыми негізделген түрде әлі де болса толықтай ала алмады.
Қазіргі таңдағы ұлттық санадағы терең өзгерістер, қоғамдық дамудағы тың серпіндер Ұлы Отан соғысы жылдарындағы тылдағы қазақ әйелдерінің ерлігі мәселесін жаңаша көзқарас тұрғысынан зерттеуді күн тәртібіне қойып отыр. Әйтсе де, бүгінгі күні жоғарыда көрсеткен тарих жазудағы қатаң идеологиялық қысымның болмағандығына қарамастан аталған мәселе тарихнамада толық талданбаған.
1. Куренгин А. «Тыл это половина победы»
2. Жәнібеков Ө. «»
3. Қозыбаев М.Қ «Казахстан арсенал фронта» А., 1970 ж
4. Балакаев «Колхозное крестянства Казахстана в годы Великой Отечественной войны»
5. К.И Желтякованың «Всенародная помощь трудящихся Казахстана фронту»
6. Н. Едігеновтың «Социалистические соревнанование рабочих промышленности Казахстана в период войны»
7. Ю.И Романовтың «укрепление энергетической базы республики в военные годы»
8. Е.Ш Ибраевтың «Самоотвержный труд свекловодов в годы войны»
9. Қосуақ Т. А «Азапты аластаған арулар»;
10. Бейсембина Р.И «Рабочие пищевой промышленности в годы Великой Отечественной войны»;
11. Ибраев Е.Ш «Трудовые подвиги трудящихся Южного Казахстана в Великой Отечественной войны»
12. Мұхитов К.С «Ұлы Отан соғысы қарсаңынымен соғыс жылдарындағы Қазақстан мұнай өнеркәсібінің даму тарихы (1938-1945)»
13. Жақыпбеков С.К «Первая фабрика Казахстана»
14. Көлбаевтың «Майдан және тыл қаһармандары»
15. Абдукадыровтың «Они помогли фронту» мақала
16. Ыдыросов Т «Қаһарман қыздар бейнесі», // Егемен Қазақстан
17. Сәрсенбекова Ш «Тылдағы әйелдер», //
18. Азясская Н .Ф., Шипков В.А «Великая Отечественная в контексте современности»,
19. Б. Сайлан «Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жастар ұйымы»
20. Д.А. Кунаев. 50 лет Великой Октябрьской социалистической революции. Алма-Ата, 1967, стр.27.
21. А.Гаврилов. Внутрипартийная демократия в большевистской партии. М.,1951,стр.119.
22. К.И.Сатпаев. Казахский филиал АН СССР В годы Великой Отечественной войны. – «Вестник Академии наук СССР», 1945,№1 – 2стр. 87.
23. Н.Едігенов. Вклад ученых республики в моблилизацию ресурсов Казахстана на разгром фашистской Германии. – «Известия АН КазССР». Серия общественных наук, 1965, № 4, стр.65.
24. А.Г.Напорко. очерки развития желехнлдорожного транспорта СССР. Москва., 1954,стр.191.
25. С.А.Нейштадт. Экономическое развитие Казахской ССР.
2. Жәнібеков Ө. «»
3. Қозыбаев М.Қ «Казахстан арсенал фронта» А., 1970 ж
4. Балакаев «Колхозное крестянства Казахстана в годы Великой Отечественной войны»
5. К.И Желтякованың «Всенародная помощь трудящихся Казахстана фронту»
6. Н. Едігеновтың «Социалистические соревнанование рабочих промышленности Казахстана в период войны»
7. Ю.И Романовтың «укрепление энергетической базы республики в военные годы»
8. Е.Ш Ибраевтың «Самоотвержный труд свекловодов в годы войны»
9. Қосуақ Т. А «Азапты аластаған арулар»;
10. Бейсембина Р.И «Рабочие пищевой промышленности в годы Великой Отечественной войны»;
11. Ибраев Е.Ш «Трудовые подвиги трудящихся Южного Казахстана в Великой Отечественной войны»
12. Мұхитов К.С «Ұлы Отан соғысы қарсаңынымен соғыс жылдарындағы Қазақстан мұнай өнеркәсібінің даму тарихы (1938-1945)»
13. Жақыпбеков С.К «Первая фабрика Казахстана»
14. Көлбаевтың «Майдан және тыл қаһармандары»
15. Абдукадыровтың «Они помогли фронту» мақала
16. Ыдыросов Т «Қаһарман қыздар бейнесі», // Егемен Қазақстан
17. Сәрсенбекова Ш «Тылдағы әйелдер», //
18. Азясская Н .Ф., Шипков В.А «Великая Отечественная в контексте современности»,
19. Б. Сайлан «Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жастар ұйымы»
20. Д.А. Кунаев. 50 лет Великой Октябрьской социалистической революции. Алма-Ата, 1967, стр.27.
21. А.Гаврилов. Внутрипартийная демократия в большевистской партии. М.,1951,стр.119.
22. К.И.Сатпаев. Казахский филиал АН СССР В годы Великой Отечественной войны. – «Вестник Академии наук СССР», 1945,№1 – 2стр. 87.
23. Н.Едігенов. Вклад ученых республики в моблилизацию ресурсов Казахстана на разгром фашистской Германии. – «Известия АН КазССР». Серия общественных наук, 1965, № 4, стр.65.
24. А.Г.Напорко. очерки развития желехнлдорожного транспорта СССР. Москва., 1954,стр.191.
25. С.А.Нейштадт. Экономическое развитие Казахской ССР.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Тарих факультеті
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі
Орындаған:
Сейтқазиева М.
Ғылыми жетекшісі: Садуақасова З.Т
т.ғ.д., профессор
Алматы 2008 ж
ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 3-5
І тарау. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің ауыл
шаруашылығындағы ерлігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ тарау. Соғыс жылдарындағы қазақ әйелдерінің өнеркәсіптегі ролі...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес үкіметі тұсында ғылым мен қоғамдық өмір
комунисттік партияның қатаң бақылауында болғаны белгілі. Аз ұлттардың
тарихы, соның ішінде тамыры тереңнен бастау алатын қазақ халқының тарихы
барынша бұрмаланып, ұлттың қамын жеген зиялыларымыздың еңбегіне халық
жауы деген атақ бергізіп, батыр аналарымызбен ағаларымыздың батырлық
еңбегін жасыруға тырысқаны бүгінгі күні анықталып отыр. Әрине, бұл
еліміздің сан жылдар бойы аңсаған егемендігімізге қол жеткізіп және тарих
жазудағы қатаң идеологиялық шектеуден құтылғандығымызбен тікелей
байланысты. Бұрынғы уақыттарда тарихи зерттеулерде айтылмай жүрген
тақырыптарға еліміздің тарихшылары батыл бара отырып, қазақ тарихының
көлеңкелі тұстарын ашуға ұмтылуда. Осы кезекте әлі де тыңғылықты
зерттеулерді қажет ететін тақырыптардың бірі – Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы қазақ әйелдерінің тылдағы көрсеткен ерлігі болып табылады.
ХХ ғасыр адамзат баласы үшін біраз тосын жаңалықтарға толы
болғандығы рас. Осындай тарихи оқиғалар желісінде адамзат баласы үшін
қаншама қайғы-қасірет алып келген Ұлы Отан соғысының тарихта алар орны
ерекше. Барлығы майдан үшін, барлығы жеңіс үшін деген ұранмен тылдағы
жұмыстарды өз қолына алуға мәжбүр болған әйелдер еңбегі мемлекеттің
тиісті органдарымен заңдастырылып, Ұлы Жеңіске орасан зор үлес қосқан
тылдағы әйелдер Отан үшін, Жеңіс үшін, отбасы үшін және өзі үшін аянбай
еңбек етуге мәжбүр болды. Тылдағы әйелдер Отан алдындағы борыштарына үлкен
жауапкершілікпен қарады. КСРО Қорғаныс Халық Комисариатының 23 ақпан 1946
жылғы бұйрығында: Біздің бүкіл халқымыз, қолын қалт еткізбей, күні мен
түні майдан үшін, Жеңіс үшін еңбек етті. Жұмысшылар, интелегенциялардың
және әйелдердің еңбегінсіз, олардың матриалдық және моралдық көмегінсіз
Қызыл Әскер жаудан асып түсуі мүмкін емес еді.- деп тылдың роліне осылай
деп баға берген еді.
Қолбасшы Г.К Жуков: Тыл жеңістің жартысы, немесе одан да көп
деген сөзі тыл еңбегінің жоғары екендігін дәлелдей түседі. [1]
Кешегі ғаламат соғыс жылдарымен тұстас келген сол
кездегі әйел адамдардың көзқарасы ілгері үмітке жетелеген
бүкілхалықтық энтузиазм мен отаншылдық рухында қалыптасқан еді.
[2.4б.]. Ал, аталып өткен тақырыбымыз немесе мәселеміздің тарих
ғылымында және өскелең ұрпақты ұлтжандылық сезімінде тәрбиелеуде алар орны
ерекше болғанымен, Отандық ғылымда толық талданып, өзінің тарихи бағасын
ғылыми негізделген түрде әлі де болса толықтай ала алмады.
Қазіргі таңдағы ұлттық санадағы терең өзгерістер, қоғамдық
дамудағы тың серпіндер Ұлы Отан соғысы жылдарындағы тылдағы қазақ
әйелдерінің ерлігі мәселесін жаңаша көзқарас тұрғысынан зерттеуді күн
тәртібіне қойып отыр. Әйтсе де, бүгінгі күні жоғарыда көрсеткен тарих
жазудағы қатаң идеологиялық қысымның болмағандығына қарамастан аталған
мәселе тарихнамада толық талданбаған.
Осыдан келе мынадай ой түйіндейміз, біріншіден, Ұлы Отан
соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі туралы нақта мәселе
көп жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс келген, бұл тақырыптың тарих
ғылымында теориялық және практикалық және жастарды патриоттық сезімде
тәрбиелеуде зор маңызы бар, өз зерттеуін күтіп тұрған мәселе деген
қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеліп отырылған тақырыптың өзектілігінің
айғағы.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың маңыздылығы мен
оның бүгінгі күндегі өзектілігін ескере отырып, автор нақты тарихи
материалдар негізінде Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің
тылдағы ерен еңбегін олардың тарихи бейнесін ашып көрсету мен зерттеуді
диплом жұмысының басты мақсаты етіп алды. Көрсетілген мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер белгіленген:
- Ең бастысы әрине, қарастырып отырған мәселеміздің пайда болуына түрткі
болған Ұлы Отан соғысы және сол тұстағы тарихи жағдайға баға беру:
- Тылдағы ерлер жұмысын өз қолдарына алған қазақ әйелдерінің аталмыш
салаға тартылуының мемлекеттік қаулымен және адамдық борыш түсінігімен
негіздеу
- Қазақ әйелдерінің тыл жұмыстарының түрлі салаларындағы қызметтеріне
баға беріп, ерліктерін мейлінше ашып көрсету
- Тарихтағы кейбір олқылықтар немесе сол тұста айтылмай қазір таңдағы
айтылуы тиіс мәселелерді көрсетіп беру
Диплом жұмысның хронологиялық шеңбері. Зерттеу 1941-1945 жылдар
аралығын қамтиды. Осы аралықта Ұлы Отан соғысының басталуы, ерлердің жаппай
Отан қорғау мақсатында Қызыл Армия қатарына алынуы мен мемлекеттің арнайы
қаулысы, тылдағы жұмыстың әйелдер қолына өтуінің басты себепкері ретінде
қарастырыла келе, қазақ әйелдерінің көзсіз ерлігі, олардың өз бастарынан
өткізген және көрген қиыншылықтары мен еңбегінің уақытында тиісінше
бағаланбағандығын көрсетеді. Сол тұстағы тарихи жағдай мен қазақ әйелінің
бейнесі толықтай ашылып көрсетілген.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Жалпы, Ұлы Отан соғысы кезіндегі
тылдағы әйелдер ерлігі мәселесі Кеңестік тарихнамада біржақты жазылып, ұлы
орыс ұлты, яғни аталмыш жұмыстардағы орыс әйелдерінің ерлігі барынша
насихаттала түсті. Ал, ерлігі ұрпаққа аңызға айналған қазақ әйелдерінің
ауылдаық, қалалық жерлердегі Ұлы Жеңіске қосқан үлесін орыс әйелдерінің
ықпалында болып жатқан құбылыс дегенге сайатын еңбектер көптеп шыққандығы
бүгінгі күннің шындығы.
Қарастырып отырған мәселеміз, яғни қазақ әйелдерінің Ұлы Отан
соғысындағы тылдағы ерлігі жайлы біраз еңбектер шыққан. Атап өтер болсақ,
осы мәселе төңірегінде М.Қ Қозыбаевтың Казахстан как арсенал фронта [б.]
атты еңбегіне баса назар аударып атап өткеніміз жөн. Аталған еңбекте
қарастырып отырған мәселеміз әр қырынан көрсетіліп өткен. Яғни, қазақ
әйелдерінің тылдағы соның ішінде ауыл шаруашылығындағы, ауыр және жеңіл
өнеркәсіптегі сіңірген ерен еңбектері барынша ашып жазылған. Рас, еңбектің
кеңес үкіметі тұсында жарыққа шыққанын ескере отырып, еңбектің ішінде
комунисттік идеологияның айқын басымдылығын аңғару қиын емес.
Аталған тақырыбымыз яғни, қазақ әйелдерінің тылдағы ерен еңбегі жайында
жарық көрген еңбектердің қатарына біршама авторлардың еңбектерінің жинағы
болып шыққан Казахстан в годы Великой Отечественной войны [2.4б.]
зерттеулер жинағын жатқыза аламыз. Аталған жинақ ішінде сол заманғы белді
тарихшылардың осы мәселе төңірегіндегі зерттеулерін тауып, диплом жұмысы
барысында қолымыздан келгенше қолдануға тырыстық. Мысалы: Балақаевтың
Колхозное крестянство казахстана в годы Великой Отечественной войны
[2.4б.] атты зерттеуінде аталған мәселеміз жақсы көрсетілген. Алайда, бұл
аталған зерттеуде мәселеміздің яғни, қазақ әйелдерінің Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы ауыл шаруашылығындағы ерен еңбегі айтылған. Бұл зерттеу диплом
жұмысы барысында барынша қолданылды.
Сонымен қатар, аталған жинақта К.И Желтякованың Всенародная помощь
трудящихся Казахстана фронту [2.4б.] атты зерттеу жұмысы бар. Аталған
еңбекте Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жалпы халықтың Жеңіс үшін қосқан зор
үлесін айта келе, Кеңес үкіметі идеологиясының басты назар аударған
халықтар достастығы насихатталған. Комунисттік партияның сьездері және
ондағы қарастырылғын мәселелердің керек жақтарын айтып кеткен. Ал, біздің
қарастырып отырған мәселеміз аталған зерттеуде сәл де болса бейнеленген.
Аталған еңбектің атына ұқсас және бір зерттеулер жинағы ол: Казахстан
в годы Великой Отечественной войны [2.4б.] атты еңбек болып табылады. Бұл
аталған жинақтың ішіндегі негізгі қарастырылып өткен мәселелердің ішінде
біздің тақырыбымызда көрініс берген. Мысалға алатын болсақ: Н. Едігеновтың
Социалистические соревнанование рабочих промышленности Казахстана в период
войны [2.4б.] атты зерттеу жұмысы бар. Аталған зерттеуде автор Ұлы Отан
соғысы барысында халықтардың еңбегінің өнімдідлігін артыру мақсатында
ұйымдастырылған социалисттік жарыстар және ондағы тылдың майданға тигізген
көмегін ашуға тырысқан.
Сонымен қатар, Ю.И Романовтың укрепление энергетической базы
республики в военные годы [2.4б.] атты жұмысы диплом жұмысы барысында
барынша қолдандық. Алайда, қарастырып отырған диплом тақырыбымызға тек
жанама мағлұмат берсе де, ондағы материалдан сандық көрсеткіштер келтірдік.
Осындай зерттеулер қатарына Е.Ш Ибраевтың Самоотвержный труд
свекловодов в годы войны [2.4б.] атты жұмысты жатқызуға болады. Ондағы
ауыл шаруашылығы, соның ішінде қызылша өсіру ісі, ондағы қазақ әйелдерінің
ролі ерекше айқындалып, олардың қол жеткен табыстары, рекордық
көрсеткіштері көрсетілген. Аталған мәселемізді зерттеу барысында осы
аталған еңбектерді терең пайдаландық деп айтуға болады.
Сонымен қатар, қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі жайында біраз
мәліметтер беретін зерттеулердің қатарына Қосуақ Т. А Азапты аластаған
арулар [2.4б.]; Бейсембина Р.И Рабочие пищевой промышленности в годы
Великой Отечественной войны; [2.4б.] Ибраев Е.Ш Трудовые подвиги
трудящихся Южного Казахстана в Великой Отечественной войны [2.4б.] Мұхитов
К.С Ұлы Отан соғысы қарсаңынымен соғыс жылдарындағы Қазақстан мұнай
өнеркәсібінің даму тарихы (1938-1945) [2.4б.]атты зерттеулері мен тағы да
басқа еңбектердің негізгі тұжырымдамалары диплом жұмысы барысында
қолданылып, олардың көзқарастары шамамызша талданды.
Мәселемізге жанама болса да, мәлімет беретін еңбектердің қатарына
Жақыпбеков С.К Первая фабрика Казахстана [2.4б.] атты зерттеуін жатқыза
аламыз. Аталған еңбекте қазақ әйелдерінің ауыр өнеркәсіптегі еңбектері
көрсетіліп, бейнеленген және де Ұлы Отан соғысының басталуынан бастап,
ерлер орнын жоқтатпаған қазақ әйелдерінің өнеркәсіптерге тартылып, қаншама
рекордтық жетістіктерге жеткендігін көрсетуге тырысқан. Сонымен, қатар
қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі жайында мағлұмат беретін зерттеулер
қатарына біз В. Басиннің; С. Дейнекиннің; А. Байшиннің; П. Беланның; Н.
Едігеновтың; А. Жамасұлтанованың; К Оразовтың және Покровский мен Г.
Шибановтың еңбектерін жатқызамыз.
Біздің қарастырып отырған мәселеміз, яғни қазақ әйелдерінің тылдағы
ерлігі жайында баспасөз беттерінде жақсы жазылып, зерттелген. Атап айтар
болсақ:
Көлбаевтың Майдан және тыл қаһармандары атты мақаласы және
Абдукадыровтың Они помогли фронту атты зертеуі мәселеміздің мәнін аша
түседі. Диплом жұмысы барысында баспасөз беттерінде жарық көрген
мақалаларды келтіретін болсақ, олар төмендегідей:
Ыдыросов Т Қаһарман қыздар бейнесі, Сәрсенбекова Ш Тылдағы әйелдер,
Азясская Н .Ф., Шипков В.А Великая Отечественная в контексте
современности, Б. Сайлан Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жастар ұйымы және
тағы басқалар. Бұл аталған еңбектердің ең басты ерекшілігі оның жазылу
заманына байланысты. Себебі, Кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектердің
басты ерекшілігі оның жұмысшы табының ерен еңбегі барынша насихатталып,
тарихи шынайылықтан біршама алыстылған. Мысалы, жұмыс нәтижесін асырып
көрсету және тағы басқалар. әрине, сол тұстағы ғылымның комунисттік
партияның идеологиясына бағыныштылығы жағдайды осылай шешкен болатын.
Ал, тәуелсіздік тұсындағы еңбектерде біршама шынайы жазушылық
байқалады.
Жоғарыда аталған зерттеулер мен мақалалар диплом жұмысы барысында
кеңінен әрі, барынша қолданылды.
Диплом жұмысының деректік негізі. Әрине, аталған мәселеміздің деректік
негізін сол заманғы үкімет қаулылары, тарихи жазбалар немесе зерттеулер
болып табылады. Жалпы, сол соғыс кезінде тарихи зерттеудің бірнеше жанры
пайда болды. Ең алғашқы болып құжаттар жинағы шығып, басшылардың мінбеден
сөйлеген сөздері мен жоғарғы қолбасшы И.В Сталиннің айтқан сөздері баспа
беттерінде жарық көріп, біздер үшін тарихи дерекке айналды. Сонымен қатар,
мемлекеттік қайраткерлер М.И Калинин, А.А Жданов, Е.М Ярославск, Н.М
Шверник пен А.С Щербаковтың еңбектерін келтіруге болады. Осындай тарихи
деректерде Қазақстанның негізігі тыл аймағы екендігін баса назар аудара
отырып, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы атқарған қызметі мен алған ролдін
көрсетіп өткен.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Аталған диплом жұмысын жазу
барысында мен алдыма қойған мақсаттарыма жете отырып, өзім үшін
төмендегідей жаңалықтар жасадым. Мысалы:
- ғылыми жұмыста тылдағы қазақ әйелдерінің ерлердің орнын басудағы
негізгі себептеріне толық талдау жасалды.
- тылдағы қазақ әйелдерінің ерлер орнын басуының мемлекеттік қаулы
бойынша және адамгершілік принцип тұрғысынан заңдастырдық
- қолда бар, яғни табылған деректер мен зерттеулер негізінде тылдағы
қазақ әйелдерінің шаруашылықтың әр саласындағы көрсеткен еңбектерін
шынайы көрсеттік
- сол тұстағы тарихи жағдайдың және қазақ әйелдерінің еңбегін бағалаудағы
кері әсерлерге деген саясаттың ықпалын анықтадық.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Аяқтау жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университеті Қазақстаннның жаңа және қазіргі заманғы тарихы
кафедрасында дайындалып, талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диплом жұмысының құрлымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің ауыл
шаруашылығындағы ерен еңбегі
Қолына қару ұстап, фашистер басқыншылығына қарсы күресте Қызыл Армияның
қатарында сапқа тұрып, ерлік көрсеткендердің үлесінде Қазақстандықтар
алдыңғы орында тұрды. Қазақстан халқы майдан даласында ғана емес, тылдағы
еңбек майданында да ерен ерліктер көрсетті Күн-түн демей еңбек етіп
шаруашылықтағы жұмысты тоқтатпады. Жеңіске деген сенім әрбір Қазақстан
азаматының көкірегінде ұялады. Сондай сеніммен еңбек майданында жан аямай
күреске шыққандардыңбірі, қазақ әйелдері болды. Соғысқа кеткен әкелері мен
ағаларының орнын басқан олар тыл майданында қажырлы қайрат жүмсай білді.
Олар мұндай жолда белсенді күшке айналып, соғыстағы жеңіске ықпалын
тигіздІ.
Соғыстың қысылтаяң кезеңінде емшектегі баласын жөргекке орай салып,
кәсіпорын, колхоз бен совхоз жұмысына таң сәріден жүгіріп, түн ортасында
қайтқан олардың жарлары мен аяулы ата-анасын, туыстарын, өзім жемесем
жемейін, өзім ішпесем ішпейін, бәрі де солар үшін, бәрі де майдан үшін,
жеңіс үшін болсын! деген игі ниетті асыл сезімін кім есінен шығара алады.
Ұлы Отан соғысының қаһарлы жылдарында майданда да, тылда да есі жаңа кіріп
келе жатқан жас баладан бастап, жасы жүзге келген Жамбылға дейін
отандастарымыз жауға қарсы майданға жаппай қатысты.
Майдандағы сұранысты қанағаттандыру үшін материалдық және адамдар
ресурсы, барлығы жұмылдарылды. Жұмысшылардың соның ішінде заводтар мен
фабрикадағы, колхоздағылардың қажырлы енбегі және интелегция өкілдерінің
шығармашылдық ойлары майдан мүддесіне бағытталды. Сын сағатта Отанымыздың
барлық адамдары өз жұмыстарың Барлығы жеңіс үшін,барлығы майдан үшін
деген ұранмен байланыстырды. Адамдар колхоз алқаптарында, шахталарда, домна
пештерінде жұмыс атқарып, майдан қажеттілігін өтеді.
Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін ауыл шаруашылығы саласын жолға қою
күрделі жағдайда жүрді. Астық жинау науқанының алдында механизатор
кадрлардың басым көпшілігі майданға кетті. Бұп туралы ақпарат беретін
мәліметтерге жүгінсек тракторшыпардың құрамының 56%-ы, комбайншылардың
арасында 45%-дан астамы, қомбайншыпардың көмекшілерінің 60%-ына жуығы 25
жасқа дейінгі жастар болды (1).
Майдандаға жұмысқа қабілетті ауыл шарушылық жұмысшыларының кетуі, соның
ішінде механизатор және т.б кадрлар орнын колхоз жұмысын адам әрі жылжыту
үшін басқалары басуы тиіс еді. Соғыс басталысымен осындай міндеттер
қойылды. Әрине,қосымша күш тарту өздігінен бола салмайтын құбылыс еді.Ол
үшін алдымен ұзақ уақыт үгіт-насихат жұмысы жүргізілуі тиіс еді.Үкімет аз
уақыт ішінде әйелдерді еңбекке тарта білді.Әйелдердің саяси және еңбек
белсенділігі осындай қиын сәтте кадр мәселесін шеше алуына үлкен жағдай
жасады.
Адамдардың саны жағынан Қазақ КСР соғысқа дейінгі кезенде 5 орында
болды.1941 жылдың қаңтарыда жұмысшылар саны 1350,1 мың адамды құрады.
Колхоз құрылысына 1084,1 мың адам атсалысса, соның 577,2 мыңы әйелдер еді.
Бұл мәліметте түсінетіміз колхоз құрылысында әйелдер күші көп болды.
Бұл уақытта ауыл тұрғындарының саны азайды. Мысалы, 1942 жылдың 1
шілдесінен 1943 жылдың 1 маусымына дейін республиканың халық шаруашылығы
арасында Қызыл Армияға кеткен еңбек резервінің 873316 адамның 750 мыңы ауыл
шәруашылығынан алынған жұмысшы колонналары, өнеркәсіп кәсіпорындары мен
құрылысқа аттанды. Армия қатарына қалаға қарағанда ауылды жерлерден көбірек
алынды. Оған қоса азат етілген аудандарға тек 1943 жылдың езінде
республикадан тракторшылар, бригадирлер, механизаторлар, МТС басшылары,
барлығы 5 мың адам жіберілді (3).
Соғыс азат етілген аудандарды жабдықтау мен қорғанысты қатайтуға
қажетті күштерді керек етті. Тек соғыстың бірінші көзеңінің өзінде
республикадағы трактор паркінің жалпы қуаты 20% қысқарды. 1943 жылы азат
етілгөн аудандарға Қазақстан ауыл шаруашылығынан Қызыл Армияға 4111
трактор, 90 комбайн, 338 комбайн моторлары жәие 1184 жүк автомашинасы
жіберілді. Барлығы соғыс жылдарында қорғанысты қатайту мақсатында ауыл
шаруашылығынан 14 мың машинадан 7,5 мың машина және 30318 ат әкетілді.
Трактор паркінің 32,7% 10 жылдан аса уақыт пайдаланылды. Соғыс жылдары
өнеркәсіп ауыл шаруашылығына қажетті құрал жабдықтарды барынша шектеді.
Егер 1942 жылы өнеркәсіп МТС пен колхоз, совхоздарға 9 млн. сомға қосымша
құрал жабдықтар өндірсе, 1943 жылы барлығы 3 млн. сомға, яғни үш есеге
қысқартты (4).
Ауыл шаруашылық машиналардың техникалық ахуалының нашарлуы мен олардың
санының аздығы бірте-бірте жеке машиналарға ауыртпалығын түсіріл, астық
себетін алқаптарды игеру қиынға тусті. Бұл жағдай ауыл шаруашылық
майданымен күресті күшейтуге шақырды. Соғыс ауыл шаруашылық тұрғындарының
сандық және сапалық құрамына өзгеріс әкелді. Онда жастар мен әйелдердің
салмағы басым түсті. 1944 жылы республиканың егіншілері 1 млн. 200 мың
адамды құраса, оның 730 мың адамы, яғни 60%-ы 14 пен 23 жастағылар еді.
Колхоздардың жыл сайынғы есебіне сай Қазақстанда 1942 жылда 1 қаңтарда
6809 колхоз болған. Сол колхоздардың 491200 еңбекке жарамды еркектер мен
593407 әйелдер болса, олардың жас шамасы 16-дан жоғары еді. Әйелдер колхоз
алқабының 60-65 құрады. Сол тұста өндірістегі әйелдер саны 26,2 дан
45,2 дейін өссе,ал ауыл шаруашылығында 2-2.5 өсті.
Міне, осындай қалыптасқан жағдайда майданға кеткен ерлер орнын басқан
әйелдер жоғарғы көрсеткіштерге қол жеткізді. Мысалы: Павлодар облысы Н.К
Крупская колхозында 1940 жылы әйелдер жұмыс күнінің 10765 өтесе, ал 1942
жылы 36456 жұмыс күнінің әйелдерге 20263 тура келіп, бейбіт күндегі
мөлшерден 9498 күн артық болды.
Жалпы, елде жұмысқа қабілетті әйелдер 56 пайызды құраса, ал
Қазазқстанда 46 пайыз болдды. Ауыл шарушылығының механизатор кадрларының 9
пайызы әйелдер құрап, соғыстың алғашқы 3 жылында олар 49 мыңға өсті. АҚШ-ң
соғыс өндірісіінің басшысы Уильям Батт бұл турасында 1942 жылы былай деді:
Мен КСРО-мен Одақ болу мақсатында келісім-шартқа отыруға бара жатқанымда
түрлі ойларға өзім жеңдірдім. Себебі, мұндай соғысқа тартылған бұл ел
осындай сынақты көтере алар ме екен деп те ойладым. Ал, мұнда келіп, Жеңіс
үшін тіпті, әйелдердің өзінің ерен еңбегін көріп алдыңғы ойларымнан бас
тартуыма мәжбүр болдым дейді.
Соғыс әйелдердің еңбек белсенділігін бірден жоғары көтерді. Мысалы:
Батыс Қазақстан облысының Теректі аудыны Чапаев колхозының 220 әйелі мен
Хлебороб шығып, жоғары ұйымдастырушылық пен жинақтылық көрсетті. Ал,
Семей облысының механизатор әйелдері былай деп жазды: Қазіргі таңда біздер
үшін игере алмайтын мамандық түрі жоқ. Ұлы Жеңіс үшін барлығы да біздің
қолымыздан келері анық деген еді.
Соғыстың алғашқы күнінен қазақ әйелдері егін алқабы мен мал шаруашылығы
фермаларында екпінді еңбектің үлгілерін көрсетті. Олар соғыстың алғашқы
жылында егін жинауда айтарлықтай табыстар кіргізді.
Қалыптасқан жағдайды қарастыра келе, 1942 жылдың 13 сәуірінде үкімет
колхоздардың еңбек күнінің орта есебін өсіре түсіруді талап етіп, Қазақстан
үшін 120 күн деп белгіленді. Еңбек белсенділігінің өскендігін көрсететін
тағы бір факты ол тапсырманы орындамау көрсеткішінің 1940 жылмен
салыстырғанда 1944 жылы 12,4 % төмендеуі еді.
Әйелдердің еңбекке тартылуында үлкен роль атқарған ОК жанынан құрылып
және облыстық, қалалық, ауылдық жерлерде жұмыс атқарған әйелдерді колхозға
тарту және олардың белсендлігін арттыру бөлімінің жұмысы болды. Әрі
колхоздар мен савхоздарда әйелдер кеңесі жұмыс істеп, 1944 жылы
Республикада 4269 әйелдер кеңесі жұмыс атқарған.
Соғыстың алғашқы күндерінде тіпті әйелдер колхоз басшылары болып қызмет
істеді. Мысалы: Сайран ауданы, Чкалов атындағы колхоз председателі
Ф.Толмачева болса, С.Байдаулетоваларда бұл істе көзге түсті. Ал, 60 жастағы
Ақмола облысының Қорғалжың ауданының колхозшысы Заги Абакова шабан болып
қызметке кірісті. Осы үшін де Отан соғысы орденінің I дәрежесі атағын
иеленді.
Колхозшы әйелдер өздеріне жаңа бір мамандықтарды – тракторист,
комбайнер, шопан, табыншы және т.б. ерлер жұмысын игерді.
Колхоздар мен МТС жандарына әйелдерді ауыл шаруашылық істерді игере
алуды үйрететін курстар ашылды. Мысалы: Солтүстік Қазақстанның Полудин МТС
жанында 170 колхоз әйелдері оқыды және олар Республика әйелдеріне арнап
былай деді: Тракторшы, комбайншылар, малшылар соғысқа кетіп, өз істерін
шешелеріне, әпкелеріне, қарындастарына тастады. Осындай ерлер жұмысын өз
қолына алған қазақ әйелдерінің бірі Халипа Түлкібаева еді. Ол Қызылорда
облысы, Жаңақорған ауданы, Екпінді ауылында осы соғысы жылдарында трактор
жүргізген еді.
Ол туралы былай деп өз ауылдастары өз ойларын білдірген: Ұлы Отан
соғысының басталғанына біраз айлар өтті. Біздің кішкентай Екпінді ауылында
ерлер мүлдем қалмады. Бірақ, оған қарамастан біз үлкен алқапқа күріш еге
алдық. Күннің атысы, кештің батысы егіс алаңында жүрдік. Тіпті бала қарауға
қол тимеді. Солардың ішінде халықтың да Халипаның да ұлы болды. Ол
шешесінің қара қағаз алғанын білмеді. Барлығының бұл қара қағаз жас
әйелді сындырып кетеді деп айыптады. Бірақ, ол шыдай алмады. Халипа біраз
уақыт өткеннен кейін басқармаға келіп трактор сұрады. Сол тұста ол
машинасының тұсына келіп, ұлы Нұрділдәні көтеріп, жігіт болып өс, құлыным!
Ал, мен әкеңнің орнын басамын дегенде барлығымыз шыдамай жыладық дейді Ж.
Қосдаурова. Ал, Т. Мусаев былай дейді: ауыр жарақатпен мен ауылым
Екпіндіге келдім. Жұмыс істей жүріп, жазылуыма тура келді. Тіпті әйелдер
балаларын ертіп еңбек істеді. Сол тұста мен алғаш Халипа туралы естідім.
Оның істеген ісін үлгі тұтып, 12 әйел механизатор атанды. Халипаны жас
тракторшылр өз басшылары деп санады. Кешке жас – механизаторлар Халипаның
үйіне жиналып ән салып, балалары жайлы, істері жайлы сөйлесіп, оларды
Халипа қоғамдық өмірге тартқысы келді.
Халипа Түлкібаева. : Мен ешқашан осындай ауыр мамандықты таңдағаныма
еш өкінбеймін. Трактор күшімді көбейтіп қиын тұста қайғымды бөлісті. Өзің
егіп, өзің орсаң нағыз бақыт. Ұлым Нұрділдә Қызылорда гидромельративті
техникумды бітіріп, өзімізде механик болып істейді. Яғни, отбасылық істі
жалғастырушы .
Міне, халық арасында аңызға айналып, қаншама ақын-жазушылар еңбегіне
арқау болып отырған Х. Түлкібаева еңбегі осындай болды. Әрине, сол тұста ел
басына қауіп төнген кезде қазақ даласында мұндай батыр қыздар көптеп
кездесті. Сөзіміз дәлелді болуы үшін мынадай факті келтірейік:
жылдар Дайындалмеханиктер трактористтеКомбайнер әйелдер %
ғандар р
1940-1941 15163 316 378 1979 10,5
1941-1942 37031 289 647 4965 52,3
1942-1943 52631 379 1477 6388 55,9
1943-1944 23727 152 346 27 47,2
1944-1945 16830 210 400 12
Келтірілген мәліметтерден көретініміз қазақ жері Ұлы Отан
соғысы жылдарында еңбек кадр мәселесін шешуде негізінен әйелдерге жүгінген,
ал олардың ерен еңбегі диплом жұмысымыздың негізі болып табылады.
Соғыс жылдарында кадр мәселесінде тұрақтылық көп сақталмады. 1941 жылы
қаңтарда 1943 жылы қыркүйегіне 8785 колхоз басшысы ауысып, оның 4565
соғысқа кеткен еді.
Соғыстың соңғы жылдарында 226 әйел колхоз басшысы еді. Және бұл
көрсеткіш Орта Азия мен Кавказ елдеріне қарағанда жоғары болды. Колхоз
басшысы- 11 пайыз, жұмысшы колхоздарда 56 пайыз, ферма басшылары болып-
49,2 пайыз әйелдер жұмыс атқарды.
Қазақстан елдің шығыс бөлігіндегі бірден-бір тыл ауданы болып
табылды.Ал майдан үшін Қазақстан азық-түлікөнімін жеткізіп, шикізатпен
қолдауда үлкен роль атқарды.
Ауыл шарушылығын соғыс жағдайына бейімдеу басталды. Ол дегеніміз
1)материалды және адамдық ресурсты майдан қажеттілігін өтеу үшін жұмылдыру.
2)әскери іс-әрекеттер орын алып отырған аймақтардан эвакуациаланған мал
және т.б орналастыру.
3)Егіндік және техникалық өсу көлемін ұлғайту және бидай, ет, тері және
т.б ауыл шаруашылығының өнімін ұлғайту.
Қызыл әскер санына ерлердің кетуі әйелдер тарапынан толықтырылды.
Соғысқа дейінгі кезенде қосымша күш түрі болған әйелдер ендігі кезекте
негізгі еңбек күшіне айналды. Сол тұста билік құрған ком.партияның алғашқы
қадамы Ү пленум шешімі болды. Ол шешімде ауыл шаруашылығын соғыс жағдайына
байланысты қайта құру басты бағыт болды.
Сонымен қатар, ОК пен ҚазКСР ХКК-ң қазақ әйелдерінің
трактор, комбайын, және автомашина құпияларын меңгеру болатын. Бұл
шешім 1941 жылы қабылданған болатын. Бұл жерде ең бастысы
қазақ әйелдерін қысқа курс ішінде ауыл шаруашылығының кадрларын
дайындау болды. Қойылған жоспар бойынша Республикада 1941жылы 26 шілдеде
31039 әйел мен 12168 комсомол-қыздар оқыды. 1941жылдың қыркүйегіне
трактор, комбайн, автомашина курсын 12 мың әйелдер мен қыздар аяқталды. Ол
әрине, аға, әке, інілерін орнын басуды ойлаған қазақ әйелдерінің патриоттық
сезіміне байланысты болды. Патриоттық сезім Республиканың барлық
жұмысшыларын қамтыды. Өндірістерде, колхоздар мен совхоздар да соғысқа
байланысты туындаған мәселелерді талқылады. Ауыл шаруашылығын аман-сақтап,
өрлету үшін күшті тиімді пайдалану алға қойылды. Партияның Барлығы майдан
үшін, барлығы Жеңіс үшін деген ұраны барлығының жүрегіне жол тапқандай
болды. Республикалық, қалалық және жергілікті газет беттерінде, радиоларда
еңбекті барынша жоғарылату жұмысы насихатталды.КСРО-ның Европа бөліігіндегі
егінді алқабының уақытша жау қолында қалу нәтижесінде, Қазақстан майдан
қажеттілігін өтейтін негізгі базаға айналды.
Егін егетін алаңның көлемі Ұлы Отан соғысы жылдарында ұлғая бастады.
1940 жылы колхоздарда оның көлемі 5684 мың, ал 1942 жылы 6 млн. 916 мың
гектарга жеткізілді. 1940 жылдан, 1942 жылға дейін астық егетін алқаптың
көлөмі 950 мың гектарға немесе 18%-ға көбейді (2). Аталған мәселемізді
ендігі жерде кесте арқылы көрсететін болсақ, мынадай болмақ.
жылдар Егіс көлемі Астық дайындау
барлығы Дәнді бидай Жеміс ет сүт
дақылдар жидек
1940 6830,8 5398,7 76688,7 24980 89,4 -
1941 7362,8 6217 100423 40521 114 283,5
1942 8285,1 6095,8 82708,9 45541 158,6 263,7
1943 7379,3 6034,6 43216,7 29738 167,2 222,5
1944 6469,7 4331,3 64335,3 27426 155,6 194,2
1945 6065,4 4227 65682,9 30343 141,5 178,4
Көктемгі егіс науқанының жоспары артығымен орындалды. 1942 жылы 10
маусымда республикада 600 мың га жерге астық артығымен егілді. ЛКЖО ОК-нің
қаулысымен үлгілі жүмыстары үшін ¥лы Отан соғысының Қүрмет кітабына Алматы
облысының Еңбекші қазақ ауданы "Ударник" колхозы, Қызылорда обпысының Шиелі
ауданы "Авангард" колхозы кірді (6).
1941 жылғы шабындық бейбіт түрде жүрді. Сол уақыттағы Қызыл Армияның
Мәскеу, Ленинград жерін барынша қорғап жатқанда, Қазақстандық жұмысшылар
егін өнімін тез арада жинап, майдан сұранысын қаанағаттандыру үшін
жанталасты.
Мысалы, Оңтүстік Қазақстанда 1941 жылдың 20 шілдесінде 448, 214 га
егін жинап, бейбіт кездегі жиыннан 135 га көп алды. Мемлекетке 6080 пұт нан
өткізіп, бейбіт бейбіт уақыттан 2262 мың пұт артық өткізген. Басқа
аудандарда Қызылордада 9 есе, Алматы 2,5 есе, Жамбыл 2 есе, Оңтүстік
Қазақстанда 1,5 есе көп өткізген.
Комбайншы М. Бүркітова Талдықорғанда 7 күнде 87 га жинады. Бұл
жылдарда социалисттік жарыстар кең етек алып, рекордтар қойылды. Қостанай,
Ақмола 7-9 есе көп алса, АрықБалық (Ақмола) пен Айыртау (Солтүстік
Қазақстан) әр га-дан 17 га-дан алып, кей жерде 29,3 ц алды.
Реслубликаның 11 облысындағы егін жинау ісіне қазақ әйелдері мен
қатар 71500 жастар үйымының мүшесі қатысты. Бес облыстың мәліметі бойынша
13500 жас-колхозшылар өз жоспарларын артығымен орындады. Бүл кезеңде
үйымдасу жұмыстарында жастар үйыіуіының арасында үлгі боларлыктай жүмыс
атқарған Ақмола облыстық "Интернационал" ауыл шаруашылық артелі болды.
Артелдегі барлық жауапкершілік жастар ұйымының иығына түсті. Жастар ұйымы
кейбір аудандардағы өндірістің артта қалушылықтың себеп-салдарын анықтап,
олардың тез жолға түсуіне керекті шаралар қабылдады. Күрделі мәселелер
жастар үйымы және колхоз мүшелерінің қатысуымен болған жиналыстарда
талқыланып шешілді. Колхозшылар мен бөлімшелердің, бригадалардың арасында
социапистік жарыстар үйымдастырылды.
Еңбектің жемісті нәтижесінің үлгісін Жамбыл облысы, Свердлов ауданы,
"Диқан" колхозының жастардан құралған бөлімшелері көрсетті. Қазақстанның
ЛКЖО ОК-нің шешімімен осы ауыл шаруашылық артелдерінің жастар ұйымдары
республикада бірінші болып Ұлы Отан соғысының Қүрмет кітабына енді.
Соғыстағы бетбұрыс жылдар колхоздардағы жастар үйымдарының үйымдастыру
жұмыстарын жігерлендіре түсті. Жастар одағының мүшепері 8 мыңға көбейіп,
олар 749 колхоздар мен 8 МТС-терде жаңа жастар үйымдарын қүруға мүмкіндік
берді.
Жастар одағы мүшелерінің ауқымды армиясы ауыл шаруашылық
өндірісіндегі шешуші жұмыстарға басшылық етті. Мысалға сөзіміз дәлелді
болуы үшін мына кесте назар аударайық:
Ауыл 17 жасқа дейін 18 – 25 жас 25 жаса % - дық
шаруашылығының дейінгілкөрсетк
салалары ердің іш
саны
Ер адам әйел Ер адам әйел
Жұмысшы саны 65351 57351 62975 150030 346229 35
Өндіріс 12726 9832 13419 24562 60539 41
Құрылыс 3522 2398 4720 5436 16176 32,6
Транспорт 10693 4978 9910 15751 41332 35,3
Ауыл 17031 14657 8709 20333 60730 30,5
шаруашылығы
1943 жылы 3745 тракторшыны қамтитын 450 әйелдердің бригадасы
ұйымдастырылды. Бұл бригадаларға кірмейтін тағы 5 мың трактошы жарысқа
түсті. Бүкіл республиканы бригадалар арасындағы жарыстың жеңімпазы, жастар
одағының мүшесі- Қызылорда облысы Сырдария ауданындағы Сұлутөбе МТС-індегі
Разахи Қамбарованың есімі шарлады (10).
Науқан барысындағы ерен еңбек Павлодар облысы, Лозов ауданы "От-өзөк"
колхозының жастар ұйымының хатшысы Анна Дацкованың даңқын шығарды. Оның
жастар звеносы 15 га жерге еккен егінінің әр гектарынан 30 центнерден астық
алды. Республика бойынша бұл уақытта жөне мұндай ауыр жағдайда астық жинау
гектарына 3-5 центнер көрсеткішін құрайтын еді.
4418 жастар бригадаларын біріктіретін 33 мыңнан аса жастар мен қыздар
23 млн. пұттан аса астықты Отан қамбасына құйды. Жастар ұйымдары ауыл
жастары арасында мемлекетке артық қордан астық тапсыру жүмыстарын жүргізді,
1943 жылы жас патриоттар мемлекетке артық қордан мың пұтқа жуық астық және
24 мың пұт картоп сатты.
1944 жылы Қызыл әскер қорына Көкшетау облысының жастары артық қордан 27
мың пут астық, Оңтүстік Қазақстан жастары 15 мың пұт астық, Ақмола жастары
9 мың пұт, Солтүстік Қазақстан облысының жастары 4108 пұт астық тапсырды.
Барлығы Республика бойынша жастар үйымдары мен оның мүшелері артық қордан
57902 пұт астық тапсырды (11).
1944 жылы Қазақстан Жастар Одағы ОК ауыл жастарын ауыл шаруашылық
жұмыстарына белсенді түрде қатыстыру мақсатында төмендегіше шаралар
өткізді:
а) Көктемгі егіс жүмысын өткізу және оған дайындалу барысында
Қазақстан Жастар Одағы ОК, Халықтық жер комитеті мен Халық комиссариаты
Қазақстан Республикасының совхоздары мен колхоздарында облыстық
аудандық, ауылдық жастар ұйымдары арасында, жастардың тракторшы бригадалары
мен звенолары арасында жоғары егін өнімін жинау үшін жарыстар өткізуге
қаулы қабылдады. Қаулы 1944 жылы Қазақстан Республикасының ОК-де бекітіліп,
газеттерде жарияланды, арнайы 9000 дана тиражбен кітапша түрінде басылып,
бүкіл колхоз, совхоз және МТС-тердегі жастар ұйымдарына таратылды. Жарыс
жеңімпаздары үшін Қазақстан Жастар Одағының 7 Қызыл
Туы мәреге қойылды. Республикалық жарыстың жеңімпаздары үшін 233 мың сом
сый ақы мен Құрмет грамоталары тағайындалды.
б) Қазақстан Республикасы Халықтық жер комитетінің
төрағасы Дауылбаевтың жастардың тракторшы бригадалары мен звеноларына
арнайы
жер мөлшері бөлініп бекітілсін деген бүйрығы шықты.
в) Жастар үйымдарының осы бастамасын қолдау
мақсатында Бүкілқазақстандық жастардың он күндігі өткізілді.
е) Республиканың колхоз және совхоз далаларында көктемгі егін егу
науқаны барысында 59500 жастар жумыс істеді, бұл көрсеткіш ауылдағы
жастардың 66 %-ыеді (12).
Бұл жылы Жастар үйымдары Қазақстанның колхоз және
совхоздарында 3793 жастар звеносын ұйымдастырды, бұл 1943 жылмен
салыстырғанда 590 звеноға артық еді. 1944 жылы егін науқанындағы дала
жұмыстарына 13446 жас колхозшыларды біріктірген 3496 звено қатысты. 11
облыстың мәліметі бойынша 2096 жастар звеносы өз жоспарларын артығымен
орындады.
1944 жылы комоомол ұйымдары осы жылғы ауыл жастары арасындагы жарыстың
қорытындысын шығарды. 151 әйелдердің тракторшы бригадаларыньің 87-сі
Бүкілодақтық жарыстың шартын орындады, 8 трактор бригадасы мен 78 тракторшы
көктемгі егістегі үлгілі жұмыстары үшін Жастар одагының Құрмет грамотасымен
марапатталды. Жыл қорытындысы бойынша П.Н. Ангелинаның бригадасы Жастар
одағының Қызыл Туын жеңіп алды, ал 30 әйелдер бригадасы мен 98 тракторшы
Жастар одағының грамотасымен марапатталды. П. Ангелинаның басшылығындағы
Буденов МТС-інің бригадасы жыл бойына 5406 га жерді өңдеп, тракторшылар
жұмысының жылдық жоспарын 237%-ға артығымен орындады және 14 мың кг жанар-
жағар май материалдарын үнемдеді. Бүкілодақтық Жастар одағының 25 жылдығына
өткізілген социалистік жарыста біріншілікті республикада Атырау және
Қарағанды облысының жастар ұйымдары жеңіп алды (13).
Ауыл жастарының жарысы жаңа күшпен жандана түсті. 1944 жылы
көктемде еселі еңбек науқаны үшін жастардың 3793 звеносы құрылды. Әйел
тракторшылардың жарысы жастар бригадалары мен жас тракторшылар жарысымен
үдеді. Жастардан құралған тракторшылар бригадалары арасынан Шаяхмет
Рахымжанов (Ақмола обпысы, Комсомольский МТС-і), Орынкүл Көбейсінова
(Қазалы МТС-І), сынды тракторшылар жарысты табысты бастады.
1944 жылы жазда Ақмола облысы "Октябрь" колхозының жастары егін
науқанында егін шабатын машина жүргізушілердің звеносын құрды. Оның
жетекшісі тәжірибелі колхозшы П. Елемесов болды. Ауысымда жұмыс істеген бұл
звено бір науқанда 400 га жердің шөбін шапты.
Жастар звенолары астық жинау науқанында жоғары табыстарға жетті.
Қызылорда облысы, Шиелі ауданы "Авангард" колхозының жастар звенолары
гектарынан 100 центнерден күріш жинады. Олар Бүкілодақтық Жастар одағының
Қызыл Туын жеңіп алды. Қарағанды облысы, Тельман ауданы "Қызыл октябрь"
колхозының Агафьи Литвишко звеносы 207 пұт астық және 146 пұт тарыны гектар
жерден өндірді. Бүкілодақтық Жастар Одағы звеноны Құрмет грамотасымен
марапаттады (14).
1944 жылы мақта өсірудің ең жоғарғы көрсеткішін (гектарына 93 центнер)
Оңтүстік Қазақстан облысы, "ҚазКСР-ға 15 жыл" колхозындағы Рыскүл
Махатованың звеносы көрсетті. 1945 жылы ол республикада гектарына 110
центнерден мақта жинап жаңа жоғары көрсеткіш жасады. Жамбыл облысы, құлан
ауданы "Көкарық" колхозындағы Қылышкүл Мұсабекованың жастар звеносы ерен
еңбек етті. Олар жыл сайын гектарынан 700-800 центнер қант қызылшасының
өнімін жинады.
Отан егін шаруашылығына белсене қатысқан жас шеберлердің ерлігін
жоғары бағалады. Рыскүл Махатова Ленин орденімен, Қылышкүл Мүсабекова, Анна
Дацкова Еңбек Қызыл Ту ордендерімен марапатталды. Соғыс жылдардағы
жастардың батырлық жылнамасының жарқын беттеріне звеношылар Бибі Бахмарова
(Солтүстік Қазақстан облысы), Нұрқашила Ниязова (Алматы облысы, Талдықорған
еңірі), Ульяно Матишко (Алматы облысы), Гүлнар Усубалиева (Оңтүстік
Қазақстан облысы), Галина Аракельян (Қарағанды облысы), Күлміс Нұрдыбаева
(Ақтөбе облысы), Мырзагұл Айтқұлова (Жамбыл облысы), Мунира Сатыбалдина
(Павлодар облысы) өз аттарын қалдырды. Олар "қандай шығыс болса, сондай
табыс болады" деген ұран аясында еңбек етті(15). Бірінші гвардиялық,
майдандық звенолар мен бригадалар алға шықты. Айтарлықтай табыспен алға
шыққан Балташ Самжүрекованың звеносын айтуға болады. Павлодар обпысы,
Ұрлытөбе аудандық "Еңбекші" колхозындағы оның звеносы 1941 жылы 110 га
жерден 18 центнерден бидай және 8 га жерден 21 центнер май өндіретін
өнімдер жинады.
Семей облысының Абай ауданында негізгі ауыл шаруашылығы жерлерінде 479
жастар немесе аудандағы барлық жастар ұйымы мүшелерінің 80%-ы еңбек етті.
Олардың әрқайсысы өздеріне тиеселі еңбекті артығымен де, өз мөлшерінде де
орындады. Егінді жинауда үлкен көмек көрсеткен студенттер мен мектеп
оқушылары болды. Соғыстың алғашқы жылы егін жинауда 350 мың мектеп
оқушылары қатысты.
1941 жылы Қазақстан Респубпикасы Отан қамбасына 23 млн. 745 мың пұт
астық, 384 100 центнер мақта, 52 906 центнер жеміс, 10 538 центнер темекі,
соғысқа дейінгі 1940 жылмен салыстырғанда үш есе көп картоп енімдерін
берді. Жалпы табыстың маңызды үлесі жастардың үлесіне тиді.
Шашу шығармай егін жинауда үлкен табыстар кіргізген жас
механизаторлар қатары аз болған жоқ. Олар Шаяхмет Рахымжанов, М.
Махамадиева, Василиса Бондарева, Анна Степанова, А Омарова, Сүйіндік
Сүлейменов, Григори Фомин, Орынбасар Шаймерденов, О. Серікеевтер болды. Бұл
жас механизаторлар "МТС трактор бригадаларының үздігі" омырау белгісімен
марапатталды.
Ауыл еңбеккерлеріне үлкен көмек берген жастар одағының мүшелері мен
мектеп оқушылары болды. 1941-1945 жж. ауыл шаруашылық жұмысына 800 мың
оқушы қатысты. 1944 жылы колхозжәнё совхоз далаларына 5651 отрядтан түратын
181 332 оқушы, 10 421 мүгалім қатысты. 1945 жылы республика оқушылары төрт
млн. астам еңбек күн жасап, 592 948 сом тапты (16). Қазақстан ЛКЖО ОК
Ақтөбе облысы Қауынжар жеті жылдық мектебін (жастар ұйымының хатшысы Роза
Мүлікова) екі жыл қатарынан Қызыл Тумен марапаттады. Фашистік
гитлершілдерді жеңгеннен кейін бұл мектепке Жастар Одағының Қызыл Туы мәңгі
сақтауға қалдырылды.
1945 жылы дала жұмыстарына жастар одағына мүше 43 309 адам және одаққа
мүше емес жастардан 60 мың адам қатысты. 1945 жылы звенолар саны 4639-ға
жетті, олардың қатарына кіретін 20 мыңнан астам адам жас балалар мен қыздар
болды. Өңделген жер келемі 94 776 га жерді құрады (17). Жастардан
жасақталған звенолардың құрылуы соғыс жағдайындағы ауыл шаруашылық
өндірісін ұйымдастыруда кедергі келтірмеді, керісінше септігін тигізді
дейді кейбір ззертеушілер. Звено тек жұмыстың емес, ұйымдасу мен тәртіптің,
еңбексүйгіштіктің үлгісі болды.
Соғыс жылдары жастардан және қазақ әйелдерінен жасақталған еңбекшілер
армиясы тылдағы шаруашылық өндірісінде осылайша еңбек етті. Күн-түн демей
дамылсыз дала шаруашылығында күреске шыққан олар майдан жеңісіне өз
үлестерін қоспай қойған жоқ. Бөрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін деген
үрандар олардЫң әрдайым жүрегінде болды. Сондықтанда жастар және қазақ
әйелдерінің ұйымдастырған елеулі күштері тыл жұмыстарында да ерен еңбектер
көрсетіп таныла білді. Олардың тылдағы ерліктері мен еңбектері Ұлы Отан
соғысының тарихында мәңгі сақталып қалды.
Соғыстың алғашқы көктемі өте ауыр тиді. Егістік алқаптарды үлғайту мен
ауыл шаруашылық өнімдерді арттыру көзделді. Қазақ әйелдері мен қоса жастар
және оның мүшелері егінді сапалы және өз уақытында егуде үлкен рол атқарды.
1942 жылы наурызда Алматы облысы, Іле ауданы Новый мир" колхозында жастар
үйымы егінді табысты егу жолында социалистік жарыс ұйымдастырып соның
ұйытқысы болды. Оған дейін Қазақстан ЛКЖО ОК-і Қостанай облыстық Семиозер
МТС-і жастары мен оның мүшелерінің тракторларды, тіркеме қозғалтқыштарды,
автомашиналарды дер кезінде өңдеу мен қосалқы бөлшөктерін қайта жасау және
жаңа өндіріс өнімдерін көбейтуге алған міндеттемелерін қолдап, бекітті.
Әрбір тракторды өңдеу құнын 20%-ға төмендетті, жөндеу жұмыстары барысында
500 кг жағар май үнемдеуге шақырды. Жағармайды үнемдеу және оларды кузету
үшін жастар мүшелері арасынан бақылау бекеттері қүрылды. Бекеттер 3-7
адамнан түрды. Барлық облыстарда осындай бекеттер жұмыс істей бастады, Тек
Алматы облысының өзіндв 1942 жылдың көктемінде осындай 180 бекет жүмыс
істеді. Ақмолада ондай бекеттер саны 334-ке жетті. Тек "Авангард" МТС-нің
жастары көктем жұмыстары кезінде 129 тонна жағар- май, 16 тонна май
өнімдерін үнемдеді
1942 жылы күзде егін жинау науқаны Батыс Қазақстандықтарға өте ауыр
соқты. Мұнда Стапинград майданының жақын болуына байланысты астықты жинау
жаудың бомбалаған гуілінің астында жүрді. Тұрғындар фашист барлаушылары
қалдырған даладағы фугаст бомбаларынан шыққан өртті сөндірумен күресті.
Батыс Қазақстан әйелдері мен жастары астық үшін күресте нағыз ерен еңбектің
ерлігін көрсетті. Осы жылы Ақтөбе облысында А. Бектенова пен З.Баймолдиннің
жастар звеносы айтарлықтай табыстарға жетті. Бірінші звено гектарынан 180
центнер, екіншісі 108 центнерден өнім жинады.
1943 жылы жастар астық жинауды өз жауапкершіліктеріне алды. Мыңдаған
механизаторлар мен соқашылар таңның атысы күннің батысына дейін жер жыртып
сүдігерлерде жүрді. Тек Ақмола облысының сүдігерлерінде 3 мың адам осы
жүмыспен айналысты. Ертіс жағалауында мұндай жұмыс қарқынды дамыды. Оның
ұйымдастырушысы Теңдік колхозының соқашысы Сөрсембай Сатыбалдинов болды. Ол
өз ауысымында жоспарда белгіленген 1,5 га орнына 4,5 га жерді жыртты.
1943 жылы наурызда Қазақстан КП ОК-і әйел тракторшылары бригадаларының
жарысының қорытындысын шығарды. Қазақстанның ЛКЖО ОК-і қаулысы бойынша
Қызыл Ту Цымбал басқаратын жастардың тракторшы бригадасына берілді. Бес
бригада Құрмет грамотасымен марапатталса, 70 жас тракторшыларға үлгілі
көрсеткіштері үшін ақшалай сый ақылар берілді (9).
Соғыстың алғашқы күнінен бастап әйелдердермен қатар, сол
тұстағы ауыл жастары егін алқабы мен мал шаруашылығы фермаларында екпінді
еңбектің үлгілерін көрсетті, Олар соғыстың алғашқы жылында егін жинауда
айтарлықтай табыстар кіргізді. Республиканың оңтүстік аудандары майдандық
қарқынмен іске кірісті. Қазақстанның оңтүстік аудандарында, өсіресе мақта
өндіретін аудандарда 1941 жылы күзде ауыл үйымының мүшесі
еді.шаруашылығында еңбек етіп жатқан жалпы 13419 адамның, мақта жинау
жүмысында 9811 адамы жастар болды.
Реслубликаның 11 облысымдағы егін жинау ісіне 71500 жастар үйымының
мүшесі қатысты. Бес облыстың мәліметі бойынша 13500 жас-колхозшылар өз
жоспарларын артығымен орындады. Бұл кезеңде үйымдасу жұмыстарында жастар
ұйымының арасында үлгі боларлықтай жұмыс атқарған Ақмола облыстық
"Интернационал" ауыл шаруашылық артелі болды. Артелдегі барлық
жауапкершілік жастар ұйымының иығына түсті. Алайда, сол тұстағы жастардың
Отанға деген сүйіспеншілігі олардың мұндай ауыр жағдайда жол тауып, өзіндік
шешім шығаруына көп септігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Тарих факультеті
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі
Орындаған:
Сейтқазиева М.
Ғылыми жетекшісі: Садуақасова З.Т
т.ғ.д., профессор
Алматы 2008 ж
ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 3-5
І тарау. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің ауыл
шаруашылығындағы ерлігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ тарау. Соғыс жылдарындағы қазақ әйелдерінің өнеркәсіптегі ролі...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес үкіметі тұсында ғылым мен қоғамдық өмір
комунисттік партияның қатаң бақылауында болғаны белгілі. Аз ұлттардың
тарихы, соның ішінде тамыры тереңнен бастау алатын қазақ халқының тарихы
барынша бұрмаланып, ұлттың қамын жеген зиялыларымыздың еңбегіне халық
жауы деген атақ бергізіп, батыр аналарымызбен ағаларымыздың батырлық
еңбегін жасыруға тырысқаны бүгінгі күні анықталып отыр. Әрине, бұл
еліміздің сан жылдар бойы аңсаған егемендігімізге қол жеткізіп және тарих
жазудағы қатаң идеологиялық шектеуден құтылғандығымызбен тікелей
байланысты. Бұрынғы уақыттарда тарихи зерттеулерде айтылмай жүрген
тақырыптарға еліміздің тарихшылары батыл бара отырып, қазақ тарихының
көлеңкелі тұстарын ашуға ұмтылуда. Осы кезекте әлі де тыңғылықты
зерттеулерді қажет ететін тақырыптардың бірі – Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы қазақ әйелдерінің тылдағы көрсеткен ерлігі болып табылады.
ХХ ғасыр адамзат баласы үшін біраз тосын жаңалықтарға толы
болғандығы рас. Осындай тарихи оқиғалар желісінде адамзат баласы үшін
қаншама қайғы-қасірет алып келген Ұлы Отан соғысының тарихта алар орны
ерекше. Барлығы майдан үшін, барлығы жеңіс үшін деген ұранмен тылдағы
жұмыстарды өз қолына алуға мәжбүр болған әйелдер еңбегі мемлекеттің
тиісті органдарымен заңдастырылып, Ұлы Жеңіске орасан зор үлес қосқан
тылдағы әйелдер Отан үшін, Жеңіс үшін, отбасы үшін және өзі үшін аянбай
еңбек етуге мәжбүр болды. Тылдағы әйелдер Отан алдындағы борыштарына үлкен
жауапкершілікпен қарады. КСРО Қорғаныс Халық Комисариатының 23 ақпан 1946
жылғы бұйрығында: Біздің бүкіл халқымыз, қолын қалт еткізбей, күні мен
түні майдан үшін, Жеңіс үшін еңбек етті. Жұмысшылар, интелегенциялардың
және әйелдердің еңбегінсіз, олардың матриалдық және моралдық көмегінсіз
Қызыл Әскер жаудан асып түсуі мүмкін емес еді.- деп тылдың роліне осылай
деп баға берген еді.
Қолбасшы Г.К Жуков: Тыл жеңістің жартысы, немесе одан да көп
деген сөзі тыл еңбегінің жоғары екендігін дәлелдей түседі. [1]
Кешегі ғаламат соғыс жылдарымен тұстас келген сол
кездегі әйел адамдардың көзқарасы ілгері үмітке жетелеген
бүкілхалықтық энтузиазм мен отаншылдық рухында қалыптасқан еді.
[2.4б.]. Ал, аталып өткен тақырыбымыз немесе мәселеміздің тарих
ғылымында және өскелең ұрпақты ұлтжандылық сезімінде тәрбиелеуде алар орны
ерекше болғанымен, Отандық ғылымда толық талданып, өзінің тарихи бағасын
ғылыми негізделген түрде әлі де болса толықтай ала алмады.
Қазіргі таңдағы ұлттық санадағы терең өзгерістер, қоғамдық
дамудағы тың серпіндер Ұлы Отан соғысы жылдарындағы тылдағы қазақ
әйелдерінің ерлігі мәселесін жаңаша көзқарас тұрғысынан зерттеуді күн
тәртібіне қойып отыр. Әйтсе де, бүгінгі күні жоғарыда көрсеткен тарих
жазудағы қатаң идеологиялық қысымның болмағандығына қарамастан аталған
мәселе тарихнамада толық талданбаған.
Осыдан келе мынадай ой түйіндейміз, біріншіден, Ұлы Отан
соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі туралы нақта мәселе
көп жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс келген, бұл тақырыптың тарих
ғылымында теориялық және практикалық және жастарды патриоттық сезімде
тәрбиелеуде зор маңызы бар, өз зерттеуін күтіп тұрған мәселе деген
қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеліп отырылған тақырыптың өзектілігінің
айғағы.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың маңыздылығы мен
оның бүгінгі күндегі өзектілігін ескере отырып, автор нақты тарихи
материалдар негізінде Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің
тылдағы ерен еңбегін олардың тарихи бейнесін ашып көрсету мен зерттеуді
диплом жұмысының басты мақсаты етіп алды. Көрсетілген мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер белгіленген:
- Ең бастысы әрине, қарастырып отырған мәселеміздің пайда болуына түрткі
болған Ұлы Отан соғысы және сол тұстағы тарихи жағдайға баға беру:
- Тылдағы ерлер жұмысын өз қолдарына алған қазақ әйелдерінің аталмыш
салаға тартылуының мемлекеттік қаулымен және адамдық борыш түсінігімен
негіздеу
- Қазақ әйелдерінің тыл жұмыстарының түрлі салаларындағы қызметтеріне
баға беріп, ерліктерін мейлінше ашып көрсету
- Тарихтағы кейбір олқылықтар немесе сол тұста айтылмай қазір таңдағы
айтылуы тиіс мәселелерді көрсетіп беру
Диплом жұмысның хронологиялық шеңбері. Зерттеу 1941-1945 жылдар
аралығын қамтиды. Осы аралықта Ұлы Отан соғысының басталуы, ерлердің жаппай
Отан қорғау мақсатында Қызыл Армия қатарына алынуы мен мемлекеттің арнайы
қаулысы, тылдағы жұмыстың әйелдер қолына өтуінің басты себепкері ретінде
қарастырыла келе, қазақ әйелдерінің көзсіз ерлігі, олардың өз бастарынан
өткізген және көрген қиыншылықтары мен еңбегінің уақытында тиісінше
бағаланбағандығын көрсетеді. Сол тұстағы тарихи жағдай мен қазақ әйелінің
бейнесі толықтай ашылып көрсетілген.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Жалпы, Ұлы Отан соғысы кезіндегі
тылдағы әйелдер ерлігі мәселесі Кеңестік тарихнамада біржақты жазылып, ұлы
орыс ұлты, яғни аталмыш жұмыстардағы орыс әйелдерінің ерлігі барынша
насихаттала түсті. Ал, ерлігі ұрпаққа аңызға айналған қазақ әйелдерінің
ауылдаық, қалалық жерлердегі Ұлы Жеңіске қосқан үлесін орыс әйелдерінің
ықпалында болып жатқан құбылыс дегенге сайатын еңбектер көптеп шыққандығы
бүгінгі күннің шындығы.
Қарастырып отырған мәселеміз, яғни қазақ әйелдерінің Ұлы Отан
соғысындағы тылдағы ерлігі жайлы біраз еңбектер шыққан. Атап өтер болсақ,
осы мәселе төңірегінде М.Қ Қозыбаевтың Казахстан как арсенал фронта [б.]
атты еңбегіне баса назар аударып атап өткеніміз жөн. Аталған еңбекте
қарастырып отырған мәселеміз әр қырынан көрсетіліп өткен. Яғни, қазақ
әйелдерінің тылдағы соның ішінде ауыл шаруашылығындағы, ауыр және жеңіл
өнеркәсіптегі сіңірген ерен еңбектері барынша ашып жазылған. Рас, еңбектің
кеңес үкіметі тұсында жарыққа шыққанын ескере отырып, еңбектің ішінде
комунисттік идеологияның айқын басымдылығын аңғару қиын емес.
Аталған тақырыбымыз яғни, қазақ әйелдерінің тылдағы ерен еңбегі жайында
жарық көрген еңбектердің қатарына біршама авторлардың еңбектерінің жинағы
болып шыққан Казахстан в годы Великой Отечественной войны [2.4б.]
зерттеулер жинағын жатқыза аламыз. Аталған жинақ ішінде сол заманғы белді
тарихшылардың осы мәселе төңірегіндегі зерттеулерін тауып, диплом жұмысы
барысында қолымыздан келгенше қолдануға тырыстық. Мысалы: Балақаевтың
Колхозное крестянство казахстана в годы Великой Отечественной войны
[2.4б.] атты зерттеуінде аталған мәселеміз жақсы көрсетілген. Алайда, бұл
аталған зерттеуде мәселеміздің яғни, қазақ әйелдерінің Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы ауыл шаруашылығындағы ерен еңбегі айтылған. Бұл зерттеу диплом
жұмысы барысында барынша қолданылды.
Сонымен қатар, аталған жинақта К.И Желтякованың Всенародная помощь
трудящихся Казахстана фронту [2.4б.] атты зерттеу жұмысы бар. Аталған
еңбекте Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жалпы халықтың Жеңіс үшін қосқан зор
үлесін айта келе, Кеңес үкіметі идеологиясының басты назар аударған
халықтар достастығы насихатталған. Комунисттік партияның сьездері және
ондағы қарастырылғын мәселелердің керек жақтарын айтып кеткен. Ал, біздің
қарастырып отырған мәселеміз аталған зерттеуде сәл де болса бейнеленген.
Аталған еңбектің атына ұқсас және бір зерттеулер жинағы ол: Казахстан
в годы Великой Отечественной войны [2.4б.] атты еңбек болып табылады. Бұл
аталған жинақтың ішіндегі негізгі қарастырылып өткен мәселелердің ішінде
біздің тақырыбымызда көрініс берген. Мысалға алатын болсақ: Н. Едігеновтың
Социалистические соревнанование рабочих промышленности Казахстана в период
войны [2.4б.] атты зерттеу жұмысы бар. Аталған зерттеуде автор Ұлы Отан
соғысы барысында халықтардың еңбегінің өнімдідлігін артыру мақсатында
ұйымдастырылған социалисттік жарыстар және ондағы тылдың майданға тигізген
көмегін ашуға тырысқан.
Сонымен қатар, Ю.И Романовтың укрепление энергетической базы
республики в военные годы [2.4б.] атты жұмысы диплом жұмысы барысында
барынша қолдандық. Алайда, қарастырып отырған диплом тақырыбымызға тек
жанама мағлұмат берсе де, ондағы материалдан сандық көрсеткіштер келтірдік.
Осындай зерттеулер қатарына Е.Ш Ибраевтың Самоотвержный труд
свекловодов в годы войны [2.4б.] атты жұмысты жатқызуға болады. Ондағы
ауыл шаруашылығы, соның ішінде қызылша өсіру ісі, ондағы қазақ әйелдерінің
ролі ерекше айқындалып, олардың қол жеткен табыстары, рекордық
көрсеткіштері көрсетілген. Аталған мәселемізді зерттеу барысында осы
аталған еңбектерді терең пайдаландық деп айтуға болады.
Сонымен қатар, қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі жайында біраз
мәліметтер беретін зерттеулердің қатарына Қосуақ Т. А Азапты аластаған
арулар [2.4б.]; Бейсембина Р.И Рабочие пищевой промышленности в годы
Великой Отечественной войны; [2.4б.] Ибраев Е.Ш Трудовые подвиги
трудящихся Южного Казахстана в Великой Отечественной войны [2.4б.] Мұхитов
К.С Ұлы Отан соғысы қарсаңынымен соғыс жылдарындағы Қазақстан мұнай
өнеркәсібінің даму тарихы (1938-1945) [2.4б.]атты зерттеулері мен тағы да
басқа еңбектердің негізгі тұжырымдамалары диплом жұмысы барысында
қолданылып, олардың көзқарастары шамамызша талданды.
Мәселемізге жанама болса да, мәлімет беретін еңбектердің қатарына
Жақыпбеков С.К Первая фабрика Казахстана [2.4б.] атты зерттеуін жатқыза
аламыз. Аталған еңбекте қазақ әйелдерінің ауыр өнеркәсіптегі еңбектері
көрсетіліп, бейнеленген және де Ұлы Отан соғысының басталуынан бастап,
ерлер орнын жоқтатпаған қазақ әйелдерінің өнеркәсіптерге тартылып, қаншама
рекордтық жетістіктерге жеткендігін көрсетуге тырысқан. Сонымен, қатар
қазақ әйелдерінің тылдағы ерлігі жайында мағлұмат беретін зерттеулер
қатарына біз В. Басиннің; С. Дейнекиннің; А. Байшиннің; П. Беланның; Н.
Едігеновтың; А. Жамасұлтанованың; К Оразовтың және Покровский мен Г.
Шибановтың еңбектерін жатқызамыз.
Біздің қарастырып отырған мәселеміз, яғни қазақ әйелдерінің тылдағы
ерлігі жайында баспасөз беттерінде жақсы жазылып, зерттелген. Атап айтар
болсақ:
Көлбаевтың Майдан және тыл қаһармандары атты мақаласы және
Абдукадыровтың Они помогли фронту атты зертеуі мәселеміздің мәнін аша
түседі. Диплом жұмысы барысында баспасөз беттерінде жарық көрген
мақалаларды келтіретін болсақ, олар төмендегідей:
Ыдыросов Т Қаһарман қыздар бейнесі, Сәрсенбекова Ш Тылдағы әйелдер,
Азясская Н .Ф., Шипков В.А Великая Отечественная в контексте
современности, Б. Сайлан Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жастар ұйымы және
тағы басқалар. Бұл аталған еңбектердің ең басты ерекшілігі оның жазылу
заманына байланысты. Себебі, Кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектердің
басты ерекшілігі оның жұмысшы табының ерен еңбегі барынша насихатталып,
тарихи шынайылықтан біршама алыстылған. Мысалы, жұмыс нәтижесін асырып
көрсету және тағы басқалар. әрине, сол тұстағы ғылымның комунисттік
партияның идеологиясына бағыныштылығы жағдайды осылай шешкен болатын.
Ал, тәуелсіздік тұсындағы еңбектерде біршама шынайы жазушылық
байқалады.
Жоғарыда аталған зерттеулер мен мақалалар диплом жұмысы барысында
кеңінен әрі, барынша қолданылды.
Диплом жұмысының деректік негізі. Әрине, аталған мәселеміздің деректік
негізін сол заманғы үкімет қаулылары, тарихи жазбалар немесе зерттеулер
болып табылады. Жалпы, сол соғыс кезінде тарихи зерттеудің бірнеше жанры
пайда болды. Ең алғашқы болып құжаттар жинағы шығып, басшылардың мінбеден
сөйлеген сөздері мен жоғарғы қолбасшы И.В Сталиннің айтқан сөздері баспа
беттерінде жарық көріп, біздер үшін тарихи дерекке айналды. Сонымен қатар,
мемлекеттік қайраткерлер М.И Калинин, А.А Жданов, Е.М Ярославск, Н.М
Шверник пен А.С Щербаковтың еңбектерін келтіруге болады. Осындай тарихи
деректерде Қазақстанның негізігі тыл аймағы екендігін баса назар аудара
отырып, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы атқарған қызметі мен алған ролдін
көрсетіп өткен.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Аталған диплом жұмысын жазу
барысында мен алдыма қойған мақсаттарыма жете отырып, өзім үшін
төмендегідей жаңалықтар жасадым. Мысалы:
- ғылыми жұмыста тылдағы қазақ әйелдерінің ерлердің орнын басудағы
негізгі себептеріне толық талдау жасалды.
- тылдағы қазақ әйелдерінің ерлер орнын басуының мемлекеттік қаулы
бойынша және адамгершілік принцип тұрғысынан заңдастырдық
- қолда бар, яғни табылған деректер мен зерттеулер негізінде тылдағы
қазақ әйелдерінің шаруашылықтың әр саласындағы көрсеткен еңбектерін
шынайы көрсеттік
- сол тұстағы тарихи жағдайдың және қазақ әйелдерінің еңбегін бағалаудағы
кері әсерлерге деген саясаттың ықпалын анықтадық.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Аяқтау жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университеті Қазақстаннның жаңа және қазіргі заманғы тарихы
кафедрасында дайындалып, талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диплом жұмысының құрлымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ әйелдерінің ауыл
шаруашылығындағы ерен еңбегі
Қолына қару ұстап, фашистер басқыншылығына қарсы күресте Қызыл Армияның
қатарында сапқа тұрып, ерлік көрсеткендердің үлесінде Қазақстандықтар
алдыңғы орында тұрды. Қазақстан халқы майдан даласында ғана емес, тылдағы
еңбек майданында да ерен ерліктер көрсетті Күн-түн демей еңбек етіп
шаруашылықтағы жұмысты тоқтатпады. Жеңіске деген сенім әрбір Қазақстан
азаматының көкірегінде ұялады. Сондай сеніммен еңбек майданында жан аямай
күреске шыққандардыңбірі, қазақ әйелдері болды. Соғысқа кеткен әкелері мен
ағаларының орнын басқан олар тыл майданында қажырлы қайрат жүмсай білді.
Олар мұндай жолда белсенді күшке айналып, соғыстағы жеңіске ықпалын
тигіздІ.
Соғыстың қысылтаяң кезеңінде емшектегі баласын жөргекке орай салып,
кәсіпорын, колхоз бен совхоз жұмысына таң сәріден жүгіріп, түн ортасында
қайтқан олардың жарлары мен аяулы ата-анасын, туыстарын, өзім жемесем
жемейін, өзім ішпесем ішпейін, бәрі де солар үшін, бәрі де майдан үшін,
жеңіс үшін болсын! деген игі ниетті асыл сезімін кім есінен шығара алады.
Ұлы Отан соғысының қаһарлы жылдарында майданда да, тылда да есі жаңа кіріп
келе жатқан жас баладан бастап, жасы жүзге келген Жамбылға дейін
отандастарымыз жауға қарсы майданға жаппай қатысты.
Майдандағы сұранысты қанағаттандыру үшін материалдық және адамдар
ресурсы, барлығы жұмылдарылды. Жұмысшылардың соның ішінде заводтар мен
фабрикадағы, колхоздағылардың қажырлы енбегі және интелегция өкілдерінің
шығармашылдық ойлары майдан мүддесіне бағытталды. Сын сағатта Отанымыздың
барлық адамдары өз жұмыстарың Барлығы жеңіс үшін,барлығы майдан үшін
деген ұранмен байланыстырды. Адамдар колхоз алқаптарында, шахталарда, домна
пештерінде жұмыс атқарып, майдан қажеттілігін өтеді.
Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін ауыл шаруашылығы саласын жолға қою
күрделі жағдайда жүрді. Астық жинау науқанының алдында механизатор
кадрлардың басым көпшілігі майданға кетті. Бұп туралы ақпарат беретін
мәліметтерге жүгінсек тракторшыпардың құрамының 56%-ы, комбайншылардың
арасында 45%-дан астамы, қомбайншыпардың көмекшілерінің 60%-ына жуығы 25
жасқа дейінгі жастар болды (1).
Майдандаға жұмысқа қабілетті ауыл шарушылық жұмысшыларының кетуі, соның
ішінде механизатор және т.б кадрлар орнын колхоз жұмысын адам әрі жылжыту
үшін басқалары басуы тиіс еді. Соғыс басталысымен осындай міндеттер
қойылды. Әрине,қосымша күш тарту өздігінен бола салмайтын құбылыс еді.Ол
үшін алдымен ұзақ уақыт үгіт-насихат жұмысы жүргізілуі тиіс еді.Үкімет аз
уақыт ішінде әйелдерді еңбекке тарта білді.Әйелдердің саяси және еңбек
белсенділігі осындай қиын сәтте кадр мәселесін шеше алуына үлкен жағдай
жасады.
Адамдардың саны жағынан Қазақ КСР соғысқа дейінгі кезенде 5 орында
болды.1941 жылдың қаңтарыда жұмысшылар саны 1350,1 мың адамды құрады.
Колхоз құрылысына 1084,1 мың адам атсалысса, соның 577,2 мыңы әйелдер еді.
Бұл мәліметте түсінетіміз колхоз құрылысында әйелдер күші көп болды.
Бұл уақытта ауыл тұрғындарының саны азайды. Мысалы, 1942 жылдың 1
шілдесінен 1943 жылдың 1 маусымына дейін республиканың халық шаруашылығы
арасында Қызыл Армияға кеткен еңбек резервінің 873316 адамның 750 мыңы ауыл
шәруашылығынан алынған жұмысшы колонналары, өнеркәсіп кәсіпорындары мен
құрылысқа аттанды. Армия қатарына қалаға қарағанда ауылды жерлерден көбірек
алынды. Оған қоса азат етілген аудандарға тек 1943 жылдың езінде
республикадан тракторшылар, бригадирлер, механизаторлар, МТС басшылары,
барлығы 5 мың адам жіберілді (3).
Соғыс азат етілген аудандарды жабдықтау мен қорғанысты қатайтуға
қажетті күштерді керек етті. Тек соғыстың бірінші көзеңінің өзінде
республикадағы трактор паркінің жалпы қуаты 20% қысқарды. 1943 жылы азат
етілгөн аудандарға Қазақстан ауыл шаруашылығынан Қызыл Армияға 4111
трактор, 90 комбайн, 338 комбайн моторлары жәие 1184 жүк автомашинасы
жіберілді. Барлығы соғыс жылдарында қорғанысты қатайту мақсатында ауыл
шаруашылығынан 14 мың машинадан 7,5 мың машина және 30318 ат әкетілді.
Трактор паркінің 32,7% 10 жылдан аса уақыт пайдаланылды. Соғыс жылдары
өнеркәсіп ауыл шаруашылығына қажетті құрал жабдықтарды барынша шектеді.
Егер 1942 жылы өнеркәсіп МТС пен колхоз, совхоздарға 9 млн. сомға қосымша
құрал жабдықтар өндірсе, 1943 жылы барлығы 3 млн. сомға, яғни үш есеге
қысқартты (4).
Ауыл шаруашылық машиналардың техникалық ахуалының нашарлуы мен олардың
санының аздығы бірте-бірте жеке машиналарға ауыртпалығын түсіріл, астық
себетін алқаптарды игеру қиынға тусті. Бұл жағдай ауыл шаруашылық
майданымен күресті күшейтуге шақырды. Соғыс ауыл шаруашылық тұрғындарының
сандық және сапалық құрамына өзгеріс әкелді. Онда жастар мен әйелдердің
салмағы басым түсті. 1944 жылы республиканың егіншілері 1 млн. 200 мың
адамды құраса, оның 730 мың адамы, яғни 60%-ы 14 пен 23 жастағылар еді.
Колхоздардың жыл сайынғы есебіне сай Қазақстанда 1942 жылда 1 қаңтарда
6809 колхоз болған. Сол колхоздардың 491200 еңбекке жарамды еркектер мен
593407 әйелдер болса, олардың жас шамасы 16-дан жоғары еді. Әйелдер колхоз
алқабының 60-65 құрады. Сол тұста өндірістегі әйелдер саны 26,2 дан
45,2 дейін өссе,ал ауыл шаруашылығында 2-2.5 өсті.
Міне, осындай қалыптасқан жағдайда майданға кеткен ерлер орнын басқан
әйелдер жоғарғы көрсеткіштерге қол жеткізді. Мысалы: Павлодар облысы Н.К
Крупская колхозында 1940 жылы әйелдер жұмыс күнінің 10765 өтесе, ал 1942
жылы 36456 жұмыс күнінің әйелдерге 20263 тура келіп, бейбіт күндегі
мөлшерден 9498 күн артық болды.
Жалпы, елде жұмысқа қабілетті әйелдер 56 пайызды құраса, ал
Қазазқстанда 46 пайыз болдды. Ауыл шарушылығының механизатор кадрларының 9
пайызы әйелдер құрап, соғыстың алғашқы 3 жылында олар 49 мыңға өсті. АҚШ-ң
соғыс өндірісіінің басшысы Уильям Батт бұл турасында 1942 жылы былай деді:
Мен КСРО-мен Одақ болу мақсатында келісім-шартқа отыруға бара жатқанымда
түрлі ойларға өзім жеңдірдім. Себебі, мұндай соғысқа тартылған бұл ел
осындай сынақты көтере алар ме екен деп те ойладым. Ал, мұнда келіп, Жеңіс
үшін тіпті, әйелдердің өзінің ерен еңбегін көріп алдыңғы ойларымнан бас
тартуыма мәжбүр болдым дейді.
Соғыс әйелдердің еңбек белсенділігін бірден жоғары көтерді. Мысалы:
Батыс Қазақстан облысының Теректі аудыны Чапаев колхозының 220 әйелі мен
Хлебороб шығып, жоғары ұйымдастырушылық пен жинақтылық көрсетті. Ал,
Семей облысының механизатор әйелдері былай деп жазды: Қазіргі таңда біздер
үшін игере алмайтын мамандық түрі жоқ. Ұлы Жеңіс үшін барлығы да біздің
қолымыздан келері анық деген еді.
Соғыстың алғашқы күнінен қазақ әйелдері егін алқабы мен мал шаруашылығы
фермаларында екпінді еңбектің үлгілерін көрсетті. Олар соғыстың алғашқы
жылында егін жинауда айтарлықтай табыстар кіргізді.
Қалыптасқан жағдайды қарастыра келе, 1942 жылдың 13 сәуірінде үкімет
колхоздардың еңбек күнінің орта есебін өсіре түсіруді талап етіп, Қазақстан
үшін 120 күн деп белгіленді. Еңбек белсенділігінің өскендігін көрсететін
тағы бір факты ол тапсырманы орындамау көрсеткішінің 1940 жылмен
салыстырғанда 1944 жылы 12,4 % төмендеуі еді.
Әйелдердің еңбекке тартылуында үлкен роль атқарған ОК жанынан құрылып
және облыстық, қалалық, ауылдық жерлерде жұмыс атқарған әйелдерді колхозға
тарту және олардың белсендлігін арттыру бөлімінің жұмысы болды. Әрі
колхоздар мен савхоздарда әйелдер кеңесі жұмыс істеп, 1944 жылы
Республикада 4269 әйелдер кеңесі жұмыс атқарған.
Соғыстың алғашқы күндерінде тіпті әйелдер колхоз басшылары болып қызмет
істеді. Мысалы: Сайран ауданы, Чкалов атындағы колхоз председателі
Ф.Толмачева болса, С.Байдаулетоваларда бұл істе көзге түсті. Ал, 60 жастағы
Ақмола облысының Қорғалжың ауданының колхозшысы Заги Абакова шабан болып
қызметке кірісті. Осы үшін де Отан соғысы орденінің I дәрежесі атағын
иеленді.
Колхозшы әйелдер өздеріне жаңа бір мамандықтарды – тракторист,
комбайнер, шопан, табыншы және т.б. ерлер жұмысын игерді.
Колхоздар мен МТС жандарына әйелдерді ауыл шаруашылық істерді игере
алуды үйрететін курстар ашылды. Мысалы: Солтүстік Қазақстанның Полудин МТС
жанында 170 колхоз әйелдері оқыды және олар Республика әйелдеріне арнап
былай деді: Тракторшы, комбайншылар, малшылар соғысқа кетіп, өз істерін
шешелеріне, әпкелеріне, қарындастарына тастады. Осындай ерлер жұмысын өз
қолына алған қазақ әйелдерінің бірі Халипа Түлкібаева еді. Ол Қызылорда
облысы, Жаңақорған ауданы, Екпінді ауылында осы соғысы жылдарында трактор
жүргізген еді.
Ол туралы былай деп өз ауылдастары өз ойларын білдірген: Ұлы Отан
соғысының басталғанына біраз айлар өтті. Біздің кішкентай Екпінді ауылында
ерлер мүлдем қалмады. Бірақ, оған қарамастан біз үлкен алқапқа күріш еге
алдық. Күннің атысы, кештің батысы егіс алаңында жүрдік. Тіпті бала қарауға
қол тимеді. Солардың ішінде халықтың да Халипаның да ұлы болды. Ол
шешесінің қара қағаз алғанын білмеді. Барлығының бұл қара қағаз жас
әйелді сындырып кетеді деп айыптады. Бірақ, ол шыдай алмады. Халипа біраз
уақыт өткеннен кейін басқармаға келіп трактор сұрады. Сол тұста ол
машинасының тұсына келіп, ұлы Нұрділдәні көтеріп, жігіт болып өс, құлыным!
Ал, мен әкеңнің орнын басамын дегенде барлығымыз шыдамай жыладық дейді Ж.
Қосдаурова. Ал, Т. Мусаев былай дейді: ауыр жарақатпен мен ауылым
Екпіндіге келдім. Жұмыс істей жүріп, жазылуыма тура келді. Тіпті әйелдер
балаларын ертіп еңбек істеді. Сол тұста мен алғаш Халипа туралы естідім.
Оның істеген ісін үлгі тұтып, 12 әйел механизатор атанды. Халипаны жас
тракторшылр өз басшылары деп санады. Кешке жас – механизаторлар Халипаның
үйіне жиналып ән салып, балалары жайлы, істері жайлы сөйлесіп, оларды
Халипа қоғамдық өмірге тартқысы келді.
Халипа Түлкібаева. : Мен ешқашан осындай ауыр мамандықты таңдағаныма
еш өкінбеймін. Трактор күшімді көбейтіп қиын тұста қайғымды бөлісті. Өзің
егіп, өзің орсаң нағыз бақыт. Ұлым Нұрділдә Қызылорда гидромельративті
техникумды бітіріп, өзімізде механик болып істейді. Яғни, отбасылық істі
жалғастырушы .
Міне, халық арасында аңызға айналып, қаншама ақын-жазушылар еңбегіне
арқау болып отырған Х. Түлкібаева еңбегі осындай болды. Әрине, сол тұста ел
басына қауіп төнген кезде қазақ даласында мұндай батыр қыздар көптеп
кездесті. Сөзіміз дәлелді болуы үшін мынадай факті келтірейік:
жылдар Дайындалмеханиктер трактористтеКомбайнер әйелдер %
ғандар р
1940-1941 15163 316 378 1979 10,5
1941-1942 37031 289 647 4965 52,3
1942-1943 52631 379 1477 6388 55,9
1943-1944 23727 152 346 27 47,2
1944-1945 16830 210 400 12
Келтірілген мәліметтерден көретініміз қазақ жері Ұлы Отан
соғысы жылдарында еңбек кадр мәселесін шешуде негізінен әйелдерге жүгінген,
ал олардың ерен еңбегі диплом жұмысымыздың негізі болып табылады.
Соғыс жылдарында кадр мәселесінде тұрақтылық көп сақталмады. 1941 жылы
қаңтарда 1943 жылы қыркүйегіне 8785 колхоз басшысы ауысып, оның 4565
соғысқа кеткен еді.
Соғыстың соңғы жылдарында 226 әйел колхоз басшысы еді. Және бұл
көрсеткіш Орта Азия мен Кавказ елдеріне қарағанда жоғары болды. Колхоз
басшысы- 11 пайыз, жұмысшы колхоздарда 56 пайыз, ферма басшылары болып-
49,2 пайыз әйелдер жұмыс атқарды.
Қазақстан елдің шығыс бөлігіндегі бірден-бір тыл ауданы болып
табылды.Ал майдан үшін Қазақстан азық-түлікөнімін жеткізіп, шикізатпен
қолдауда үлкен роль атқарды.
Ауыл шарушылығын соғыс жағдайына бейімдеу басталды. Ол дегеніміз
1)материалды және адамдық ресурсты майдан қажеттілігін өтеу үшін жұмылдыру.
2)әскери іс-әрекеттер орын алып отырған аймақтардан эвакуациаланған мал
және т.б орналастыру.
3)Егіндік және техникалық өсу көлемін ұлғайту және бидай, ет, тері және
т.б ауыл шаруашылығының өнімін ұлғайту.
Қызыл әскер санына ерлердің кетуі әйелдер тарапынан толықтырылды.
Соғысқа дейінгі кезенде қосымша күш түрі болған әйелдер ендігі кезекте
негізгі еңбек күшіне айналды. Сол тұста билік құрған ком.партияның алғашқы
қадамы Ү пленум шешімі болды. Ол шешімде ауыл шаруашылығын соғыс жағдайына
байланысты қайта құру басты бағыт болды.
Сонымен қатар, ОК пен ҚазКСР ХКК-ң қазақ әйелдерінің
трактор, комбайын, және автомашина құпияларын меңгеру болатын. Бұл
шешім 1941 жылы қабылданған болатын. Бұл жерде ең бастысы
қазақ әйелдерін қысқа курс ішінде ауыл шаруашылығының кадрларын
дайындау болды. Қойылған жоспар бойынша Республикада 1941жылы 26 шілдеде
31039 әйел мен 12168 комсомол-қыздар оқыды. 1941жылдың қыркүйегіне
трактор, комбайн, автомашина курсын 12 мың әйелдер мен қыздар аяқталды. Ол
әрине, аға, әке, інілерін орнын басуды ойлаған қазақ әйелдерінің патриоттық
сезіміне байланысты болды. Патриоттық сезім Республиканың барлық
жұмысшыларын қамтыды. Өндірістерде, колхоздар мен совхоздар да соғысқа
байланысты туындаған мәселелерді талқылады. Ауыл шаруашылығын аман-сақтап,
өрлету үшін күшті тиімді пайдалану алға қойылды. Партияның Барлығы майдан
үшін, барлығы Жеңіс үшін деген ұраны барлығының жүрегіне жол тапқандай
болды. Республикалық, қалалық және жергілікті газет беттерінде, радиоларда
еңбекті барынша жоғарылату жұмысы насихатталды.КСРО-ның Европа бөліігіндегі
егінді алқабының уақытша жау қолында қалу нәтижесінде, Қазақстан майдан
қажеттілігін өтейтін негізгі базаға айналды.
Егін егетін алаңның көлемі Ұлы Отан соғысы жылдарында ұлғая бастады.
1940 жылы колхоздарда оның көлемі 5684 мың, ал 1942 жылы 6 млн. 916 мың
гектарга жеткізілді. 1940 жылдан, 1942 жылға дейін астық егетін алқаптың
көлөмі 950 мың гектарға немесе 18%-ға көбейді (2). Аталған мәселемізді
ендігі жерде кесте арқылы көрсететін болсақ, мынадай болмақ.
жылдар Егіс көлемі Астық дайындау
барлығы Дәнді бидай Жеміс ет сүт
дақылдар жидек
1940 6830,8 5398,7 76688,7 24980 89,4 -
1941 7362,8 6217 100423 40521 114 283,5
1942 8285,1 6095,8 82708,9 45541 158,6 263,7
1943 7379,3 6034,6 43216,7 29738 167,2 222,5
1944 6469,7 4331,3 64335,3 27426 155,6 194,2
1945 6065,4 4227 65682,9 30343 141,5 178,4
Көктемгі егіс науқанының жоспары артығымен орындалды. 1942 жылы 10
маусымда республикада 600 мың га жерге астық артығымен егілді. ЛКЖО ОК-нің
қаулысымен үлгілі жүмыстары үшін ¥лы Отан соғысының Қүрмет кітабына Алматы
облысының Еңбекші қазақ ауданы "Ударник" колхозы, Қызылорда обпысының Шиелі
ауданы "Авангард" колхозы кірді (6).
1941 жылғы шабындық бейбіт түрде жүрді. Сол уақыттағы Қызыл Армияның
Мәскеу, Ленинград жерін барынша қорғап жатқанда, Қазақстандық жұмысшылар
егін өнімін тез арада жинап, майдан сұранысын қаанағаттандыру үшін
жанталасты.
Мысалы, Оңтүстік Қазақстанда 1941 жылдың 20 шілдесінде 448, 214 га
егін жинап, бейбіт кездегі жиыннан 135 га көп алды. Мемлекетке 6080 пұт нан
өткізіп, бейбіт бейбіт уақыттан 2262 мың пұт артық өткізген. Басқа
аудандарда Қызылордада 9 есе, Алматы 2,5 есе, Жамбыл 2 есе, Оңтүстік
Қазақстанда 1,5 есе көп өткізген.
Комбайншы М. Бүркітова Талдықорғанда 7 күнде 87 га жинады. Бұл
жылдарда социалисттік жарыстар кең етек алып, рекордтар қойылды. Қостанай,
Ақмола 7-9 есе көп алса, АрықБалық (Ақмола) пен Айыртау (Солтүстік
Қазақстан) әр га-дан 17 га-дан алып, кей жерде 29,3 ц алды.
Реслубликаның 11 облысындағы егін жинау ісіне қазақ әйелдері мен
қатар 71500 жастар үйымының мүшесі қатысты. Бес облыстың мәліметі бойынша
13500 жас-колхозшылар өз жоспарларын артығымен орындады. Бүл кезеңде
үйымдасу жұмыстарында жастар үйыіуіының арасында үлгі боларлыктай жүмыс
атқарған Ақмола облыстық "Интернационал" ауыл шаруашылық артелі болды.
Артелдегі барлық жауапкершілік жастар ұйымының иығына түсті. Жастар ұйымы
кейбір аудандардағы өндірістің артта қалушылықтың себеп-салдарын анықтап,
олардың тез жолға түсуіне керекті шаралар қабылдады. Күрделі мәселелер
жастар үйымы және колхоз мүшелерінің қатысуымен болған жиналыстарда
талқыланып шешілді. Колхозшылар мен бөлімшелердің, бригадалардың арасында
социапистік жарыстар үйымдастырылды.
Еңбектің жемісті нәтижесінің үлгісін Жамбыл облысы, Свердлов ауданы,
"Диқан" колхозының жастардан құралған бөлімшелері көрсетті. Қазақстанның
ЛКЖО ОК-нің шешімімен осы ауыл шаруашылық артелдерінің жастар ұйымдары
республикада бірінші болып Ұлы Отан соғысының Қүрмет кітабына енді.
Соғыстағы бетбұрыс жылдар колхоздардағы жастар үйымдарының үйымдастыру
жұмыстарын жігерлендіре түсті. Жастар одағының мүшепері 8 мыңға көбейіп,
олар 749 колхоздар мен 8 МТС-терде жаңа жастар үйымдарын қүруға мүмкіндік
берді.
Жастар одағы мүшелерінің ауқымды армиясы ауыл шаруашылық
өндірісіндегі шешуші жұмыстарға басшылық етті. Мысалға сөзіміз дәлелді
болуы үшін мына кесте назар аударайық:
Ауыл 17 жасқа дейін 18 – 25 жас 25 жаса % - дық
шаруашылығының дейінгілкөрсетк
салалары ердің іш
саны
Ер адам әйел Ер адам әйел
Жұмысшы саны 65351 57351 62975 150030 346229 35
Өндіріс 12726 9832 13419 24562 60539 41
Құрылыс 3522 2398 4720 5436 16176 32,6
Транспорт 10693 4978 9910 15751 41332 35,3
Ауыл 17031 14657 8709 20333 60730 30,5
шаруашылығы
1943 жылы 3745 тракторшыны қамтитын 450 әйелдердің бригадасы
ұйымдастырылды. Бұл бригадаларға кірмейтін тағы 5 мың трактошы жарысқа
түсті. Бүкіл республиканы бригадалар арасындағы жарыстың жеңімпазы, жастар
одағының мүшесі- Қызылорда облысы Сырдария ауданындағы Сұлутөбе МТС-індегі
Разахи Қамбарованың есімі шарлады (10).
Науқан барысындағы ерен еңбек Павлодар облысы, Лозов ауданы "От-өзөк"
колхозының жастар ұйымының хатшысы Анна Дацкованың даңқын шығарды. Оның
жастар звеносы 15 га жерге еккен егінінің әр гектарынан 30 центнерден астық
алды. Республика бойынша бұл уақытта жөне мұндай ауыр жағдайда астық жинау
гектарына 3-5 центнер көрсеткішін құрайтын еді.
4418 жастар бригадаларын біріктіретін 33 мыңнан аса жастар мен қыздар
23 млн. пұттан аса астықты Отан қамбасына құйды. Жастар ұйымдары ауыл
жастары арасында мемлекетке артық қордан астық тапсыру жүмыстарын жүргізді,
1943 жылы жас патриоттар мемлекетке артық қордан мың пұтқа жуық астық және
24 мың пұт картоп сатты.
1944 жылы Қызыл әскер қорына Көкшетау облысының жастары артық қордан 27
мың пут астық, Оңтүстік Қазақстан жастары 15 мың пұт астық, Ақмола жастары
9 мың пұт, Солтүстік Қазақстан облысының жастары 4108 пұт астық тапсырды.
Барлығы Республика бойынша жастар үйымдары мен оның мүшелері артық қордан
57902 пұт астық тапсырды (11).
1944 жылы Қазақстан Жастар Одағы ОК ауыл жастарын ауыл шаруашылық
жұмыстарына белсенді түрде қатыстыру мақсатында төмендегіше шаралар
өткізді:
а) Көктемгі егіс жүмысын өткізу және оған дайындалу барысында
Қазақстан Жастар Одағы ОК, Халықтық жер комитеті мен Халық комиссариаты
Қазақстан Республикасының совхоздары мен колхоздарында облыстық
аудандық, ауылдық жастар ұйымдары арасында, жастардың тракторшы бригадалары
мен звенолары арасында жоғары егін өнімін жинау үшін жарыстар өткізуге
қаулы қабылдады. Қаулы 1944 жылы Қазақстан Республикасының ОК-де бекітіліп,
газеттерде жарияланды, арнайы 9000 дана тиражбен кітапша түрінде басылып,
бүкіл колхоз, совхоз және МТС-тердегі жастар ұйымдарына таратылды. Жарыс
жеңімпаздары үшін Қазақстан Жастар Одағының 7 Қызыл
Туы мәреге қойылды. Республикалық жарыстың жеңімпаздары үшін 233 мың сом
сый ақы мен Құрмет грамоталары тағайындалды.
б) Қазақстан Республикасы Халықтық жер комитетінің
төрағасы Дауылбаевтың жастардың тракторшы бригадалары мен звеноларына
арнайы
жер мөлшері бөлініп бекітілсін деген бүйрығы шықты.
в) Жастар үйымдарының осы бастамасын қолдау
мақсатында Бүкілқазақстандық жастардың он күндігі өткізілді.
е) Республиканың колхоз және совхоз далаларында көктемгі егін егу
науқаны барысында 59500 жастар жумыс істеді, бұл көрсеткіш ауылдағы
жастардың 66 %-ыеді (12).
Бұл жылы Жастар үйымдары Қазақстанның колхоз және
совхоздарында 3793 жастар звеносын ұйымдастырды, бұл 1943 жылмен
салыстырғанда 590 звеноға артық еді. 1944 жылы егін науқанындағы дала
жұмыстарына 13446 жас колхозшыларды біріктірген 3496 звено қатысты. 11
облыстың мәліметі бойынша 2096 жастар звеносы өз жоспарларын артығымен
орындады.
1944 жылы комоомол ұйымдары осы жылғы ауыл жастары арасындагы жарыстың
қорытындысын шығарды. 151 әйелдердің тракторшы бригадаларыньің 87-сі
Бүкілодақтық жарыстың шартын орындады, 8 трактор бригадасы мен 78 тракторшы
көктемгі егістегі үлгілі жұмыстары үшін Жастар одагының Құрмет грамотасымен
марапатталды. Жыл қорытындысы бойынша П.Н. Ангелинаның бригадасы Жастар
одағының Қызыл Туын жеңіп алды, ал 30 әйелдер бригадасы мен 98 тракторшы
Жастар одағының грамотасымен марапатталды. П. Ангелинаның басшылығындағы
Буденов МТС-інің бригадасы жыл бойына 5406 га жерді өңдеп, тракторшылар
жұмысының жылдық жоспарын 237%-ға артығымен орындады және 14 мың кг жанар-
жағар май материалдарын үнемдеді. Бүкілодақтық Жастар одағының 25 жылдығына
өткізілген социалистік жарыста біріншілікті республикада Атырау және
Қарағанды облысының жастар ұйымдары жеңіп алды (13).
Ауыл жастарының жарысы жаңа күшпен жандана түсті. 1944 жылы
көктемде еселі еңбек науқаны үшін жастардың 3793 звеносы құрылды. Әйел
тракторшылардың жарысы жастар бригадалары мен жас тракторшылар жарысымен
үдеді. Жастардан құралған тракторшылар бригадалары арасынан Шаяхмет
Рахымжанов (Ақмола обпысы, Комсомольский МТС-і), Орынкүл Көбейсінова
(Қазалы МТС-І), сынды тракторшылар жарысты табысты бастады.
1944 жылы жазда Ақмола облысы "Октябрь" колхозының жастары егін
науқанында егін шабатын машина жүргізушілердің звеносын құрды. Оның
жетекшісі тәжірибелі колхозшы П. Елемесов болды. Ауысымда жұмыс істеген бұл
звено бір науқанда 400 га жердің шөбін шапты.
Жастар звенолары астық жинау науқанында жоғары табыстарға жетті.
Қызылорда облысы, Шиелі ауданы "Авангард" колхозының жастар звенолары
гектарынан 100 центнерден күріш жинады. Олар Бүкілодақтық Жастар одағының
Қызыл Туын жеңіп алды. Қарағанды облысы, Тельман ауданы "Қызыл октябрь"
колхозының Агафьи Литвишко звеносы 207 пұт астық және 146 пұт тарыны гектар
жерден өндірді. Бүкілодақтық Жастар Одағы звеноны Құрмет грамотасымен
марапаттады (14).
1944 жылы мақта өсірудің ең жоғарғы көрсеткішін (гектарына 93 центнер)
Оңтүстік Қазақстан облысы, "ҚазКСР-ға 15 жыл" колхозындағы Рыскүл
Махатованың звеносы көрсетті. 1945 жылы ол республикада гектарына 110
центнерден мақта жинап жаңа жоғары көрсеткіш жасады. Жамбыл облысы, құлан
ауданы "Көкарық" колхозындағы Қылышкүл Мұсабекованың жастар звеносы ерен
еңбек етті. Олар жыл сайын гектарынан 700-800 центнер қант қызылшасының
өнімін жинады.
Отан егін шаруашылығына белсене қатысқан жас шеберлердің ерлігін
жоғары бағалады. Рыскүл Махатова Ленин орденімен, Қылышкүл Мүсабекова, Анна
Дацкова Еңбек Қызыл Ту ордендерімен марапатталды. Соғыс жылдардағы
жастардың батырлық жылнамасының жарқын беттеріне звеношылар Бибі Бахмарова
(Солтүстік Қазақстан облысы), Нұрқашила Ниязова (Алматы облысы, Талдықорған
еңірі), Ульяно Матишко (Алматы облысы), Гүлнар Усубалиева (Оңтүстік
Қазақстан облысы), Галина Аракельян (Қарағанды облысы), Күлміс Нұрдыбаева
(Ақтөбе облысы), Мырзагұл Айтқұлова (Жамбыл облысы), Мунира Сатыбалдина
(Павлодар облысы) өз аттарын қалдырды. Олар "қандай шығыс болса, сондай
табыс болады" деген ұран аясында еңбек етті(15). Бірінші гвардиялық,
майдандық звенолар мен бригадалар алға шықты. Айтарлықтай табыспен алға
шыққан Балташ Самжүрекованың звеносын айтуға болады. Павлодар обпысы,
Ұрлытөбе аудандық "Еңбекші" колхозындағы оның звеносы 1941 жылы 110 га
жерден 18 центнерден бидай және 8 га жерден 21 центнер май өндіретін
өнімдер жинады.
Семей облысының Абай ауданында негізгі ауыл шаруашылығы жерлерінде 479
жастар немесе аудандағы барлық жастар ұйымы мүшелерінің 80%-ы еңбек етті.
Олардың әрқайсысы өздеріне тиеселі еңбекті артығымен де, өз мөлшерінде де
орындады. Егінді жинауда үлкен көмек көрсеткен студенттер мен мектеп
оқушылары болды. Соғыстың алғашқы жылы егін жинауда 350 мың мектеп
оқушылары қатысты.
1941 жылы Қазақстан Респубпикасы Отан қамбасына 23 млн. 745 мың пұт
астық, 384 100 центнер мақта, 52 906 центнер жеміс, 10 538 центнер темекі,
соғысқа дейінгі 1940 жылмен салыстырғанда үш есе көп картоп енімдерін
берді. Жалпы табыстың маңызды үлесі жастардың үлесіне тиді.
Шашу шығармай егін жинауда үлкен табыстар кіргізген жас
механизаторлар қатары аз болған жоқ. Олар Шаяхмет Рахымжанов, М.
Махамадиева, Василиса Бондарева, Анна Степанова, А Омарова, Сүйіндік
Сүлейменов, Григори Фомин, Орынбасар Шаймерденов, О. Серікеевтер болды. Бұл
жас механизаторлар "МТС трактор бригадаларының үздігі" омырау белгісімен
марапатталды.
Ауыл еңбеккерлеріне үлкен көмек берген жастар одағының мүшелері мен
мектеп оқушылары болды. 1941-1945 жж. ауыл шаруашылық жұмысына 800 мың
оқушы қатысты. 1944 жылы колхозжәнё совхоз далаларына 5651 отрядтан түратын
181 332 оқушы, 10 421 мүгалім қатысты. 1945 жылы республика оқушылары төрт
млн. астам еңбек күн жасап, 592 948 сом тапты (16). Қазақстан ЛКЖО ОК
Ақтөбе облысы Қауынжар жеті жылдық мектебін (жастар ұйымының хатшысы Роза
Мүлікова) екі жыл қатарынан Қызыл Тумен марапаттады. Фашистік
гитлершілдерді жеңгеннен кейін бұл мектепке Жастар Одағының Қызыл Туы мәңгі
сақтауға қалдырылды.
1945 жылы дала жұмыстарына жастар одағына мүше 43 309 адам және одаққа
мүше емес жастардан 60 мың адам қатысты. 1945 жылы звенолар саны 4639-ға
жетті, олардың қатарына кіретін 20 мыңнан астам адам жас балалар мен қыздар
болды. Өңделген жер келемі 94 776 га жерді құрады (17). Жастардан
жасақталған звенолардың құрылуы соғыс жағдайындағы ауыл шаруашылық
өндірісін ұйымдастыруда кедергі келтірмеді, керісінше септігін тигізді
дейді кейбір ззертеушілер. Звено тек жұмыстың емес, ұйымдасу мен тәртіптің,
еңбексүйгіштіктің үлгісі болды.
Соғыс жылдары жастардан және қазақ әйелдерінен жасақталған еңбекшілер
армиясы тылдағы шаруашылық өндірісінде осылайша еңбек етті. Күн-түн демей
дамылсыз дала шаруашылығында күреске шыққан олар майдан жеңісіне өз
үлестерін қоспай қойған жоқ. Бөрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін деген
үрандар олардЫң әрдайым жүрегінде болды. Сондықтанда жастар және қазақ
әйелдерінің ұйымдастырған елеулі күштері тыл жұмыстарында да ерен еңбектер
көрсетіп таныла білді. Олардың тылдағы ерліктері мен еңбектері Ұлы Отан
соғысының тарихында мәңгі сақталып қалды.
Соғыстың алғашқы көктемі өте ауыр тиді. Егістік алқаптарды үлғайту мен
ауыл шаруашылық өнімдерді арттыру көзделді. Қазақ әйелдері мен қоса жастар
және оның мүшелері егінді сапалы және өз уақытында егуде үлкен рол атқарды.
1942 жылы наурызда Алматы облысы, Іле ауданы Новый мир" колхозында жастар
үйымы егінді табысты егу жолында социалистік жарыс ұйымдастырып соның
ұйытқысы болды. Оған дейін Қазақстан ЛКЖО ОК-і Қостанай облыстық Семиозер
МТС-і жастары мен оның мүшелерінің тракторларды, тіркеме қозғалтқыштарды,
автомашиналарды дер кезінде өңдеу мен қосалқы бөлшөктерін қайта жасау және
жаңа өндіріс өнімдерін көбейтуге алған міндеттемелерін қолдап, бекітті.
Әрбір тракторды өңдеу құнын 20%-ға төмендетті, жөндеу жұмыстары барысында
500 кг жағар май үнемдеуге шақырды. Жағармайды үнемдеу және оларды кузету
үшін жастар мүшелері арасынан бақылау бекеттері қүрылды. Бекеттер 3-7
адамнан түрды. Барлық облыстарда осындай бекеттер жұмыс істей бастады, Тек
Алматы облысының өзіндв 1942 жылдың көктемінде осындай 180 бекет жүмыс
істеді. Ақмолада ондай бекеттер саны 334-ке жетті. Тек "Авангард" МТС-нің
жастары көктем жұмыстары кезінде 129 тонна жағар- май, 16 тонна май
өнімдерін үнемдеді
1942 жылы күзде егін жинау науқаны Батыс Қазақстандықтарға өте ауыр
соқты. Мұнда Стапинград майданының жақын болуына байланысты астықты жинау
жаудың бомбалаған гуілінің астында жүрді. Тұрғындар фашист барлаушылары
қалдырған даладағы фугаст бомбаларынан шыққан өртті сөндірумен күресті.
Батыс Қазақстан әйелдері мен жастары астық үшін күресте нағыз ерен еңбектің
ерлігін көрсетті. Осы жылы Ақтөбе облысында А. Бектенова пен З.Баймолдиннің
жастар звеносы айтарлықтай табыстарға жетті. Бірінші звено гектарынан 180
центнер, екіншісі 108 центнерден өнім жинады.
1943 жылы жастар астық жинауды өз жауапкершіліктеріне алды. Мыңдаған
механизаторлар мен соқашылар таңның атысы күннің батысына дейін жер жыртып
сүдігерлерде жүрді. Тек Ақмола облысының сүдігерлерінде 3 мың адам осы
жүмыспен айналысты. Ертіс жағалауында мұндай жұмыс қарқынды дамыды. Оның
ұйымдастырушысы Теңдік колхозының соқашысы Сөрсембай Сатыбалдинов болды. Ол
өз ауысымында жоспарда белгіленген 1,5 га орнына 4,5 га жерді жыртты.
1943 жылы наурызда Қазақстан КП ОК-і әйел тракторшылары бригадаларының
жарысының қорытындысын шығарды. Қазақстанның ЛКЖО ОК-і қаулысы бойынша
Қызыл Ту Цымбал басқаратын жастардың тракторшы бригадасына берілді. Бес
бригада Құрмет грамотасымен марапатталса, 70 жас тракторшыларға үлгілі
көрсеткіштері үшін ақшалай сый ақылар берілді (9).
Соғыстың алғашқы күнінен бастап әйелдердермен қатар, сол
тұстағы ауыл жастары егін алқабы мен мал шаруашылығы фермаларында екпінді
еңбектің үлгілерін көрсетті, Олар соғыстың алғашқы жылында егін жинауда
айтарлықтай табыстар кіргізді. Республиканың оңтүстік аудандары майдандық
қарқынмен іске кірісті. Қазақстанның оңтүстік аудандарында, өсіресе мақта
өндіретін аудандарда 1941 жылы күзде ауыл үйымының мүшесі
еді.шаруашылығында еңбек етіп жатқан жалпы 13419 адамның, мақта жинау
жүмысында 9811 адамы жастар болды.
Реслубликаның 11 облысымдағы егін жинау ісіне 71500 жастар үйымының
мүшесі қатысты. Бес облыстың мәліметі бойынша 13500 жас-колхозшылар өз
жоспарларын артығымен орындады. Бұл кезеңде үйымдасу жұмыстарында жастар
ұйымының арасында үлгі боларлықтай жұмыс атқарған Ақмола облыстық
"Интернационал" ауыл шаруашылық артелі болды. Артелдегі барлық
жауапкершілік жастар ұйымының иығына түсті. Алайда, сол тұстағы жастардың
Отанға деген сүйіспеншілігі олардың мұндай ауыр жағдайда жол тауып, өзіндік
шешім шығаруына көп септігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz