Баға белгілеу саясаты туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БАҒА БЕЛГІЛЕУ САЯСАТЫ
1.1. Бағаның нарықтық экономикадағы рөлі. Баға белгілеу факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Баға белгілеу тәртібі және оны тағайындау кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ ФИРМАНЫҢ БАҒА БЕЛГІЛЕУДЕГІ МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ
СТРАТЕГИЯЛАРЫ
2.1. Баға белгілеудегі мақсаттары және нарық құрылымының түрін бағалау, талдау. Бағалық дискриминация ... ... ... ... ... .13
2.2. Фирманың баға жасау стратегияларының әдіс.тәсілдері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3. Бағаның нарық жағдайына бейімделуі ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
І БАҒА БЕЛГІЛЕУ САЯСАТЫ
1.1. Бағаның нарықтық экономикадағы рөлі. Баға белгілеу факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Баға белгілеу тәртібі және оны тағайындау кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ ФИРМАНЫҢ БАҒА БЕЛГІЛЕУДЕГІ МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ
СТРАТЕГИЯЛАРЫ
2.1. Баға белгілеудегі мақсаттары және нарық құрылымының түрін бағалау, талдау. Бағалық дискриминация ... ... ... ... ... .13
2.2. Фирманың баға жасау стратегияларының әдіс.тәсілдері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3. Бағаның нарық жағдайына бейімделуі ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Нарықтық экономика жағдайында қоғамдық өндірістің әр саласында қызмет ететін экономикалық субъектілердің баға қоюы ең алдымен көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатына, яғни экономикалық деңгейі, өсу қарқыны сияқты жағдайларға тікелей байланысты.Ал Қазақстанның нарықтық экономикаға өту кезеңінде бағаны тағайындау жұмыстары дұрыс жүргізілмегендіктен, елді инфляция мен гиперинфляцияға әкеп соқтырды.Соның әсерінен баға өндірістің өсуіне кедергі келтіріп, бәсекеге қабілетті өнім өндіруді ынталандырмады.Бұл дегеніміз баға өзінің экономикалық міндеттерін дұрыс атқармағандығында деген ұғымды береді. Сол кезден бастап отандық кәсіпорындардың көпшілігінде бағалар құру саясатын ұйымдастырды.
Тауардың бағасы клиентті тартуы да немесе теріс қаратуы да мүмкін. Маркетинг жетістіктерінің кепілдіктерінің бірі болып дүрыс таңдалған бағалық стратегия танылады. Ал бұл баға саясатын жүргізу кәсіпорынның өз тауары мен қызмет түрлерін өткізу үшін түпкілікті баға бекіту туралы дұрыс шешім қабылдауына тиімді, әрі оңтайлы әсер етеді.
Түпкілікті бағаны бекіту – бағалардың маркетингтік саясатының өте жауапты кезеңі болып табылады.Себебі, түпкі бағаны бекіту нәтижесінде фирманың іс-әрекетінің көрсеткіштері көрсетіледі.Бұл дегеніміз бағаны қалыптастыру барысында фирманың мақсаттарын, бәсекелестердің іс-қимылын есепке ала отырып, баға белгілеудің түрлі әдістерін үйлестіріп, сәйкестендіріп қолдану керек деген сөз.
Сонымен қатар,бағалық саясатты айқындауда тауардың өмірлік циклі маңызды рөл атқарады. Бұйымның циклдің келесі кезеңдерінде өтуі өндіру мен өткізудің жағдайларын өзгертуге соқтырады, ал бұл бағалық саясатта ескерілуі жөн. Бұдан басқа бағаға нарықтық коньюктура, бәсекелестер, табыстырушылар, делдалдар, алушылар және т.б. әсер етеді.
Осы мәліметтерді негізге ала отырып, мен өз жұмысымды төрт үлкен бөлімдерге бөлдім.Онда жалпы тауар немесе қызмет түрлеріне белгіленетін бағаға әсер ететін факторлар, баға белгілеудің тәртібі және оны тағайындау кезеңдері, фирманың баға белгілеудегі мақсаттары, стратегиялары және бағаның нарық жағдайына бейімделуі қарастырылады.Сонымен қатар бағаны есептеп шығару жолдары мен оны өткізудің түпкілікті өткізу бағасы анықталып, талданады.Және де Қазақстандағы баға саясаты қалай жүргізілуде, міне осы сияқты мәліметтермен таныс боласыз.
Тауардың бағасы клиентті тартуы да немесе теріс қаратуы да мүмкін. Маркетинг жетістіктерінің кепілдіктерінің бірі болып дүрыс таңдалған бағалық стратегия танылады. Ал бұл баға саясатын жүргізу кәсіпорынның өз тауары мен қызмет түрлерін өткізу үшін түпкілікті баға бекіту туралы дұрыс шешім қабылдауына тиімді, әрі оңтайлы әсер етеді.
Түпкілікті бағаны бекіту – бағалардың маркетингтік саясатының өте жауапты кезеңі болып табылады.Себебі, түпкі бағаны бекіту нәтижесінде фирманың іс-әрекетінің көрсеткіштері көрсетіледі.Бұл дегеніміз бағаны қалыптастыру барысында фирманың мақсаттарын, бәсекелестердің іс-қимылын есепке ала отырып, баға белгілеудің түрлі әдістерін үйлестіріп, сәйкестендіріп қолдану керек деген сөз.
Сонымен қатар,бағалық саясатты айқындауда тауардың өмірлік циклі маңызды рөл атқарады. Бұйымның циклдің келесі кезеңдерінде өтуі өндіру мен өткізудің жағдайларын өзгертуге соқтырады, ал бұл бағалық саясатта ескерілуі жөн. Бұдан басқа бағаға нарықтық коньюктура, бәсекелестер, табыстырушылар, делдалдар, алушылар және т.б. әсер етеді.
Осы мәліметтерді негізге ала отырып, мен өз жұмысымды төрт үлкен бөлімдерге бөлдім.Онда жалпы тауар немесе қызмет түрлеріне белгіленетін бағаға әсер ететін факторлар, баға белгілеудің тәртібі және оны тағайындау кезеңдері, фирманың баға белгілеудегі мақсаттары, стратегиялары және бағаның нарық жағдайына бейімделуі қарастырылады.Сонымен қатар бағаны есептеп шығару жолдары мен оны өткізудің түпкілікті өткізу бағасы анықталып, талданады.Және де Қазақстандағы баға саясаты қалай жүргізілуде, міне осы сияқты мәліметтермен таныс боласыз.
1. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н. „Жалпы экономикалық теория” Ақтөбе 2004 жыл
2. Құлекеев Ж.А., Сұлтанбеков Г.К. „Микроэкономика” Алматы 2001 жыл
3. Р. Пиндайк, Д. Рубинфельд „Микроэкономика” Москва 1992 г.
4. Нуриев М.А., Петрова И.В. Маркетинг (учебно-методическое пособие). Алматы, 1991.
5. Сатыбалдин С.С. Маркетинг-нарықтану негіздері. Алматы 1994.
6. „Микроэкономика” пәні бойынша студенттерге арналған оқу әдістемелік кешені. Жұмабеков Х.Ы. Алматы 2005
7. Мамыров Н.К, Күлеев Ж.А, Сұлтанбекова Г.К. «Микроэкономика». Алматы, Экономика – 1997 жыл.
8. Я.Әубәкіров. «Экономикалық теория негіздері».
Алматы – 1998 жыл.
2. Құлекеев Ж.А., Сұлтанбеков Г.К. „Микроэкономика” Алматы 2001 жыл
3. Р. Пиндайк, Д. Рубинфельд „Микроэкономика” Москва 1992 г.
4. Нуриев М.А., Петрова И.В. Маркетинг (учебно-методическое пособие). Алматы, 1991.
5. Сатыбалдин С.С. Маркетинг-нарықтану негіздері. Алматы 1994.
6. „Микроэкономика” пәні бойынша студенттерге арналған оқу әдістемелік кешені. Жұмабеков Х.Ы. Алматы 2005
7. Мамыров Н.К, Күлеев Ж.А, Сұлтанбекова Г.К. «Микроэкономика». Алматы, Экономика – 1997 жыл.
8. Я.Әубәкіров. «Экономикалық теория негіздері».
Алматы – 1998 жыл.
Тақырып: БАҒА САЯСАТЫ. Курсовая.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І БАҒА БЕЛГІЛЕУ САЯСАТЫ
1.1. Бағаның нарықтық экономикадағы рөлі. Баға белгілеу
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..4
1.2. Баға белгілеу тәртібі және оны тағайындау
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .9
ІІ ФИРМАНЫҢ БАҒА БЕЛГІЛЕУДЕГІ МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ
СТРАТЕГИЯЛАРЫ
2.1. Баға белгілеудегі мақсаттары және нарық құрылымының түрін
бағалау, талдау. Бағалық дискриминация ... ... ... ... ... .1 3
2.2. Фирманың баға жасау стратегияларының әдіс-тәсілдері мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .19
2.3. Бағаның нарық жағдайына бейімделуі ... ... ... ... ... ... . ... 28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...32
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайында қоғамдық өндірістің әр саласында қызмет
ететін экономикалық субъектілердің баға қоюы ең алдымен көбінесе
мемлекеттің экономикалық саясатына, яғни экономикалық деңгейі, өсу қарқыны
сияқты жағдайларға тікелей байланысты.Ал Қазақстанның нарықтық экономикаға
өту кезеңінде бағаны тағайындау жұмыстары дұрыс жүргізілмегендіктен, елді
инфляция мен гиперинфляцияға әкеп соқтырды.Соның әсерінен баға өндірістің
өсуіне кедергі келтіріп, бәсекеге қабілетті өнім өндіруді
ынталандырмады.Бұл дегеніміз баға өзінің экономикалық міндеттерін дұрыс
атқармағандығында деген ұғымды береді. Сол кезден бастап отандық
кәсіпорындардың көпшілігінде бағалар құру саясатын ұйымдастырды.
Тауардың бағасы клиентті тартуы да немесе теріс қаратуы да мүмкін.
Маркетинг жетістіктерінің кепілдіктерінің бірі болып дүрыс таңдалған
бағалық стратегия танылады. Ал бұл баға саясатын жүргізу кәсіпорынның өз
тауары мен қызмет түрлерін өткізу үшін түпкілікті баға бекіту туралы дұрыс
шешім қабылдауына тиімді, әрі оңтайлы әсер етеді.
Түпкілікті бағаны бекіту – бағалардың маркетингтік саясатының өте
жауапты кезеңі болып табылады.Себебі, түпкі бағаны бекіту нәтижесінде
фирманың іс-әрекетінің көрсеткіштері көрсетіледі.Бұл дегеніміз бағаны
қалыптастыру барысында фирманың мақсаттарын, бәсекелестердің іс-қимылын
есепке ала отырып, баға белгілеудің түрлі әдістерін үйлестіріп,
сәйкестендіріп қолдану керек деген сөз.
Сонымен қатар,бағалық саясатты айқындауда тауардың өмірлік циклі
маңызды рөл атқарады. Бұйымның циклдің келесі кезеңдерінде өтуі өндіру мен
өткізудің жағдайларын өзгертуге соқтырады, ал бұл бағалық саясатта
ескерілуі жөн. Бұдан басқа бағаға нарықтық коньюктура, бәсекелестер,
табыстырушылар, делдалдар, алушылар және т.б. әсер етеді.
Осы мәліметтерді негізге ала отырып, мен өз жұмысымды төрт үлкен
бөлімдерге бөлдім.Онда жалпы тауар немесе қызмет түрлеріне белгіленетін
бағаға әсер ететін факторлар, баға белгілеудің тәртібі және оны тағайындау
кезеңдері, фирманың баға белгілеудегі мақсаттары, стратегиялары және
бағаның нарық жағдайына бейімделуі қарастырылады.Сонымен қатар бағаны
есептеп шығару жолдары мен оны өткізудің түпкілікті өткізу бағасы
анықталып, талданады.Және де Қазақстандағы баға саясаты қалай жүргізілуде,
міне осы сияқты мәліметтермен таныс боласыз.
І БАҒА БЕЛГІЛЕУ САЯСАТЫ
1.1. Бағаның нарықтық экономикадағы рөлі. Баға белгілеу факторлары
Баға өзінің макро-микроэкономикалык мағынасында объективті нарықтық
факторлармен, өндірістің белгілі бір шарттарымен, нарықта тауарды өткізу
жағдайларымен анықталады және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын
бейнелейді. Баға белгілеудің маңызды қызметі -барлық шығатын шығындарды
жаба отырып, пайда табу.
Баға - нарық реттеушісі, ол тауарлардың нақты түрлерін өндіруге
мүмкіндік береді немесе тежейді, сұранысты шектейді немесе ұлғайтады,
осылайша белгілі бір өнімнің өндірісі мен тұтынуына тікелей немесе жанама
әсер етеді. Бағаға деген маркетингтік көзқарастың классикалық теория-дан
айырмашылығы - тұтынушының сұранысына, мүқтаждықтарына және нені ұнатуына,
сонымен қатар, нарықтың құбылмалы жағдайына байланысты бағаның
икемділігінде. Тұтынушыны өндіріс шығыны емес, оның нәтижесі, тауардың
пайдасы мен сапасы, қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі қызықтырады.
Баға - шығындарды талап етпейтін, ерекше күш-жігерсіз-ақ кіріс
әкелетін маркетинг-микстің ең икемді элементі. Өндіріс бәсекеге
қабілеттілігі, сату көлемі, рентабельділік және тағы басқа экономикалық
көрсеткіштер көбіне баға қою бойынша дұрыс шешім қабылдауға байланысты.
Өткізу бағасын белгілеу және өзгерту - кәсіпорынның баға саясатын зерттей
отырып, жасайтын маркетинг бөлімдерінің маңызды міндеті.
Баға жөніндегі маркетингтік шешімдерге мыналар жатады: бағаның төменгі
және жоғары деңгейін, олардың фирма мақсаттарына, тауар сапасына,
сұранысқа, бәсекелестердің баға саясатына, ТӨЦ (тауардың өмірлік циклі) пен
басқа факторларға байланысты өзгеруін анықтау, оңтайлы өткізу бағаларын
белгілеу және жеңілдіктер жүйесін жасау.
Осыған орай маркетингтің баға саясаты фирманың өз мақсаттарына нақты
бағаларды белгілеу негізінде жету жолдарын межелейді.
Нарықтық экономика жағдайындағы экономикалық субъектілердің баға қоюы
көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты. Қазақстанның
нарықтық қатынастарға өту кезеңінде ХВҚ-ның (Халықаралық валюта қоры)
естен тану терапиясы ретіндегі бағаны еркіне жіберуде кіретін
ортодоксалды-монетарлық ұсыныстарын қолдану нәтижесі елді инфляция мен
гиперинфляцияға әкеліп соқтырды. Соның салдарынан баға өзінің экономикалық
міндеттерін атқармай, өндірістің өсуіне кедергі келтіріп, бәсекеге
қабілетті өнім өндіруді ынталандырмады. Бұл саясат сол кездегі бағалар
деңгейіне және кәсіпорындар мен экономика салаларының барлық экономикалық
көрсеткіштеріне әсер етті.
Отандық кәсіпорындардың көпшілігінде бағалардың маркетингтік
саясатымен маркетинг бөлімдерінің менеджерлері айналысады. Мысалы, Рахат
ААҚ-да баға саясатын маркетингті басқару бөлімінің мамандары іске асырады,
бұл жалпы алғанда, олардың баға туралы дұрыс шешім қабылдауына жақсы әсер
етті. Көптеген кәсіпорындарда баға саясатымен экономика немесе басқа да
бөлімдердің қызметкерлері айналысқандықтан, тұтынушылармен байланыс
жасалмайды, бұл баға бойынша әрқашан дұрыс шешім қабылдауға әкеле бермейді.
Түпкілікті бағаны бекіту - маркетинг қызметінің өте жауапты кезеңі,
өйткені ол кәсіпорын іс-әрекетінің көрсеткіштеріне әсерін тигізеді. Өткізу
бағаларын қалыптастыру немесе өзгерту барысында маркетинтік мақсаттарды,
бәсекелестердің іс-қимылын есепке ала отырып, баға белгілеудің дәстүрлі
әдістерін үйлестіріп қолдану керек. Жоғары бағалар - тауар өткізуді
тежейді, ал төмен бағалар -бәсекелестердің назарын аудартады, сондықтан
нарықтық жағдайды үнемі талдап отыру керек.
Нарық жағдайында баға өзін құрастыратын факторлардың тығыз
байланысының нәтижесі болып табылады, бұл факторлар есепке алынбайынша,
бағалар деңгейін анықтау мүмкін емес. Мұндай факторлар өте көп және олардың
бәрін баға белгілеу кезінде анықтау, бағалау, есепке алу қиын. Сондықтан
нақты бағаны таңдау осы факторларды талдаудан басталады.
Бағаға әсер ететін факторлардың негізгілері мыналар:
1. Өндіріс шығындары. Өндіріс шығындары көбінесе мемлекеттің
экономикалық жағдайына және орта салалық өзіндік құнды бейнелейтін
өндірістің қоғамдық шығындарына байланысты.
Бағаның негізгі элементі - өзіндік құн, ал оның құрылымының маңызды
бөлігін материалды шығындар құрайды. Мысалы, кондитерлік өнімнің өзіндік
құнының үлес салмағын өсу тенденциясы бар шикізат пен материалдық шығындар
алады. Мысалы, Рахат ААҚ-тың мәліметтері бойынша материалдық шығындардың,
тауардың өзіндік құнындағы үлесі 1996 ж. - 48%, 1997 ж. - 64%, 1999 ж.
-70%, 2002 ж. - 71%-ы құраған.
Өзіндік құнды азайту үшін факторлық талдау жүрізіп, жаңа
технологияларды енгізу, өндірісті ұйымдастыруды, еңбек өнімділігі мен
басқаруды жақсарту есебінен оны түсіру жолдарын анықтау қажет. Өнімнің
өзіндік құнының азаюы пайда мен рентабельділіктің артуына едәуір әсер
етеді. Өнім бағасына кіретін рентабельдіктің деңгейі кеңейтілген ұдайы
өндірісті қамтамасыз ету, шығындарды жабу және бюджетке салық пен
төлемдерді төлеу үшін жеткілікті болуға тиіс.
Шығындардың өзгермелі және тұрақты деген екі түрі болады:
Тұрақты шығындар өндіріс пен өткізу көлеміне қатыссыз қосымша шығындар
екені белгілі. Компания өндіріс көлеміне қарамастан, ай сайын жалға алғаны
үшін ақыны, несие үшін процентті, жылу ақысын, жалақыны және т.б. төлеуге
міндетті. Бұлар тұрақты шығындарға жатады.
Өзгермелі шығындар - өндіріс көлеміне тікелей байланысты болатын
шығындар. Өнімнің әрбір бірлігі үшін шығындар тұрақты болып қалады, бірақ
олардың жиынтық көлемі өндіріс көлеміне байланысты өзгереді. Бұлар —
шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар және т.б.
Жиынтық шығындар - бұл белгілі бір өндіріс көлемі кезінде болатын
тұрақты және өзгермелі шығындардың жиынтық сомасы.
Тауар бағасы шығындар жиынтығы мен пайдадан тұрады:
мұндағы:
Б - баға;
Жш - жиынтық шығындар;
П - пайда.
2. Сұраныс. Нарықтық экономика жағдайында сұраныс -нарықтық бағаның
өзгеруіне әсер ететін негізгі фактор.
Баға мен нарықтық сұраныс арасында тығыз тәуелділік бар, олар бір-
бірімен кері пропорционал байланыста болады. Бұл өзара байланыс сұраныс
заңы мен баға икемділігі арқылы түсіндіріледі, оны нарықтық сұраныс қисығы
түрінде көрсетуге болады.
Сұраныс қисығы
Бұл қисық баға мен сатылатын өнім көлемі арасындағы кері байланысты
көрсетеді, яғни, басқадай өзгерістер болмаған жағдайда тауар бағасы өссе,
онда осы тауарға деген сұраныс төмендейді.Керісінше тауар бағасы төмендесе,
сұраныс жоғарылайды.Бұл құбылыс - сұраныс заңы деп аталады.
Егер тауар массасының салыстырмалы өзгерісі бағалардың салыстырмалы
өзгерісінен көп болса, ондай сұраныс икемдіболады. Мысалы, шоколадқа,
кофеге, алкогольге және т.б деген сұраныс осы сипатта болады.
Егер баға өзгерген кезде сұраныс іс жүзінде өзгермесе, оны - икемсіз
сұраныс деп атаймыз.
Сұраныстың бағалық икемділігі (эластичность) (Эс) мына формуламен
анықталады:
Мысалы, егер баға 2%-ға өссе, сұраныс 10%-ға азайса, сұраныстың
бағалық икемділігі - 5-ті құрайды, бұл сұраныс пен баға арасындағы кері
байланысты көрсетеді. Егер баға 2%-ға өскенде сұраныс 1%-ға азайса, сұраныс
икемділігі 0,5-ке тең, яғни, бұл икемсіз сұранысты көрсетеді.
Мұндай жағдайда сатушы бағаның өсуін қалайды. Егер сұраныс икемді
болса, сатушы бағаны төмендетеді. Икемді сұраныс жағдайында мұндай саясат
сату көлемі мен жалпы табыстың өсуіне әкеледі.
Тауар бірегей (уникалды), жоғары сапалы, айрықша қасиеттерге ие болса,
оған айырбас табу қиын немесе тұтынушының оны алуға кететін бюджетіне
оншалықты әсер етпейтін жағдайларда сатып алушылар бағаның өсуіне онша
сезімтал болмайды. Мысалы, ет өнімдеріне қарағанда, еттің белгілі бір
сорттарына деген сұраныс икемді, ал тұзға деген сұраныс икемсіз, себебі,
оны ауыстыратын алмастырғыштар немесе субститут тауарлар жоқ.
3. Тұрғындардың сатып алу қабілеті - олардың ақшалай табысына
байланысты. Қазақстанда соңғы жылдары орташа жалақы өсіп келеді. Мысалы,
1997 ж. республикадағы орташа жалақы - 17300 теңгені құраса, 2002 ж. -
20305 теңгені құрады, бұл тұрғындардың сатып алу қабілетінің біршама
өскендігін айғақтайды.
4. Ақша өрісінің жағдайы. Бұған кіретіндер: тұтынушыларда бар
ақша көлемі, инфляция деңгейі, оның серпіні, ұлттық ақша бірліктерінің,
валюталық бағамдардың қозғалысы және тағы басқалары.
5. Бәсеке. Ол бағалық және бағасыз болады. Бағалық бәсеке — тауардың
бағасын өзгерту арқылы бәсекелестік күрес жүргізу. Бағалық бәсекенің
тетігі мынада, фирма өз тауарына нарықтық бағадан төмен бағаны белгілейді,
сол кезде бағаларды төмендетуге мүмкіндігі жоқ бәсекелестер нарықтан кетуге
мәжбүр бодады.
Бағасыз бәсеке ~ тауар сапасын, оның ерекше қасиеттерін,
қауіпсіздігін, сервисін, әсемділігі мен дизайнын және тағы басқа
сипаттамаларын жақсарту арқылы жүргізетін бәсекелестік күрес.
6. Бағаларды мемлекеттік реттеу. Шаруашылық субъектілердің баға
саясаты көбінесе мемлекеттің бағаларды реттеу саясатына байланысты болады.
Бұл реттеу тікелей (табиғи монополия бағасын реттеу және келісімді бағалар
белгілеу) және жанама түрде жүргізілуі мүмкін. Табиғи монополияға: құбыр
арқылы газ және мұнай тасымалдайтын, газ өңдейтін, көмір өндіретін,
теміржол және байланыс, электр қуаты кәсіпорындары, су шаруашылығы
жүйелері және коммуналды шаруашылық саласында қызмет ететін кәсіпорындар
жатады. Қазақстанда оларға Казтрансгаз ЖАҚ, Қазақстан темір жолы ЖАҚ,
Қазтелеком, Водоканал РМК, әуежай және т.б. жатады.
Табиғи монополия бағаларын қалыптастырған кезде монополияға қарсы
органдар өнімнің бірлігін шығаруға кететін шикізаттың, материалдың және
энергия шығындарының бекітілген мөлшерінің бар-жоғы, олардың дұрыс
қолданылуын, пайданың және бөліну тәртібін тексереді.
Реттелетін бағалардың шегін тиісті мемлекеттік орган пайда сомасының
мөлшері мен тауар немесе қызмет өндірушілер ұсынатын смета бойынша
белгілейді.
Жанама (экономикалық) реттеуге салық нормасын, міндетті төлемдер мен
айыппүлдар мөлшерін белгілеу арқылы мемлекеттің бағаның белгілі бір
элементтеріне әсер етуі, сонымен қатар ақша-несие саясатын реттеу жатады.
7. Тауар сапасы. Жоғары сапа тауарларға жоғары баға қоюға
мүмкіндік береді. Төмен сапалы тауарлар фирма беделін түсіріп,
клиенттерді жоғалтуға, сату көлемінің азаюына әкеледі, сондықтан
бұндай тауарларға төмен баға тағайындалуы мүмкін.
8. Тасымалдау көлемі. Тасымалдау көлемі неғұрлым жоғары болса,
тауардың әрбір данасына кететін шығындар соғұрлым аз болады да,
бағаны төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл үшін көлік құралдарын
(вагондық, контейнерлік және т.б.) неғұрлым толтыра тиеп, оларды тиімді
қолдану қажет.
9. Сатушы мен сатып алушы арасындағы өзара қарым-қатынас арқылы
бағаның нақты мөлшері, белгілеген кезде қолданылатын жеңілдіктер үстеме
баға деңгейі мен түрлері айқындалады.
10. Жеткізу шарттары. Транзиттік жеткізу - кезінде тауарды
жабдықтаушыдан тұтынушыға тікелей жеткізеді. Қоймалық жабдықтау дегеніміз
- тауарды делдалдар мен алыпсатарлар желісі арқылы, яғни, ірі көтерме
саудагерлерден ұсақ көтерме саудагерлерге дейін жеткізгенде жүзеге асады.
Әрбір делдал тауар өндірушінің бағасына өзінің шығындарын қосады,
осылайша тауар бағасының елеулі түрде өсуіне әсер етеді.
Барлық факторларды бағалау, тауардың түпкілікті бағасы мен оның түрін
анықтайды.
1.2. Баға белгілеу тәртібі және оны тағайындау кезеңдері
Кез келген нақты бір баға түрі бағалық элементтердің қалыптасу
процесіне байланысты. Құрамдас элементтер бойынша тауар бірлігінің
(данасының) бағасы (Б) былай анықталады:
мұндағы: Өқ - тауардың өзіндік құны (тауар бірлігін өндіруге кеткен
шығындар жиынтығы);
П - пайда;
ҚҚС - қосылған құнға салынатын салық мөлшері, оны мемлекет анықтайды;
Сү - делдалдың саудалық үстемесі, ол оның жеке шығындары, пайдасы және
ҚҚС-тан тұрады.
Егер фирма акциздік тауарды өткізетін болса, онда тауар бағасы мынаған
тең:
мұндағы: A - акциз, ол мемлекет арқылы белгілі бір мөлшерде алынады.
Сауда ұйымдарының үстемесі олардың жеке шығындарына, тауар түрінің
сапасына, ерекшеліктеріне және қажетті еңбек көлеміне қарай 10-50%
аумағында тағайындалады.
Баға тағайындаудың кезеңдері:
1. Алдымен, баға қоюдың мәселелері мен мақсаты анықталып,
соған байланысты бар және әлуетті нарықтар мен сегменттер талданады.
2. Екінші кезеңде баға тағайындауға әсер ететін
факторлар талданады. Ең жоғары бағаны анықтауға мүмкіндік
беретін тауарға деген сұраныс деңгейін білу қажет. Осы мақсатпен әр
түрлі бағаларға қатысты сұраныс икемділігі анықталып, оңтайлы
баға деңгейі табылады, сұраныс және тұтыну сәйкестілігінІң графиктері
салынады, бағалық емес факторлар әсері және тұтынушылар талғамының өзгеруі
бағаланады. Сұраныс және икемділік коэффициенті жайлы ақпарат кәсіпорынның
баға туралы дұрыс шешім қабылдауына көмектеседі. Көптеген азық-түлік
тағамдары үшін сұраныстың баға мен түгынушылар табысына тәуелділігі жоғары
екені анықталды. Мысалы, Бахус ААҚ өндірген Дары природы атты шарап
бағасының 1 теңгеге көтерілуі тек оның өткізу көлемінің азаюына ғана емес,
тіпті осы өнім өндірісінің тоқтауына әкелді. Бұл оның бағалық икемділігінің
жоғары екендігін көрсетеді. Сондықтан маркетолог мамандар тауарға қойылған
бағалардың әр түрлі деңгейлеріне сұраныс қаншалықты әсер ететінін анықтауы
қажет.
3. Баға белгілеудің келесі кезеңі тауардың ең төменгі бағасын
сипаттайтын шығындар көлемін анықтауды көздейді. Мұның ыңғайын білу өзін-
өзі ақтау нүктесін есептеуді, бәсекелестер шығындарын анықтап, мемлекеттің
бағаға әсер ететін анықтауды талап етеді.
Шығындар құрамын бухгалтерлер Бухгалтерлік есептің қазақстандық
стандарттары негізінде есептеп шығарады. Кәсіпорындарда шығындар құрамын
анықтаған кезде жоғарыдағы құжатпен қатар Өнім өндіру және оны сату
шығындарының құрамы және пайданы қалыптастыру тәртібі туралы Ереже де іс-
әрекет етеді.
Қазақстанда баға тікелей есептеумен (жұмсалған шығын тәсілімен)
белгіленеді, ол барлық шығындарға пайданы қосып есептеуді көздейді. Мысалы,
егер өнімнің жалпы өзіндік құны 100 мың тг, ал жылдық өнім шығару көлемі
-200 дана болса, тауардың өзіндік құны 500 тг құрайды (100 мың тг: 200
дана). Шартты рентабельділік 30%-дан тұрады десек, тауар бірлігінің көтерме
бағасы 650 тг болады (500 ТГ-К500 тг х 30%: 100%).
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің кәсіпкерлері кері калькуляция
жүргізеді, яғни, оларда қалыптасқан нарық бағасы бойынша пайда
мөлшеріне емес, қажетті тауар санының жылдамдығына қарап қойылады.
Белгілі бір күнтізбелік уақыт мерзімі ішінде шығындарды біртіндеп өтеу
мүмкіншілігі шығынсыздық нүктесі деген ұғымды туды-рады. Бұл жағдайда
бағаның анықталуы шығынсыздық нүктесі есебіне, тұрақты және өзгермелі
шығындарды табуға негізделеді.
Бұл әдіс, АҚШ-та директ-костинг, ал Еуропа елдерінде-маржиналдық есеп
немесе "өтеу сомалары" әдісі деп аталып кетті. Ол - маржиналды табыс алу
қағидасын қолдануға негізделген әдіс. Маржиналды пайда тауар сатудан түскен
түсім мен өзгермелі шығындар арасындағы айырма арқылы анықталады.
Маржиналды табыс тұрақты шығындардың орнын толтыру арқылы пайданы
қалыптастырады. Бұл әдіс фирма іс-әрекетінің пайда әкелетіндігін анықтаудың
тиімді құралы болып табылады. Баға белгілеудің негізгі факторларының
әсеріне қарай шығынсыздық нүктесін анықтаудың әр түрлі тәсілдерін
"Микроэкономика" курсы қарастырады. Қалыптасқан нарыктық баға мен бәсекеге
қарай фирманың бағаларды калькуляциялау мысалын көрсетейік.
Өтеу сомасы әдісімен бағаны есептеп шығару (цифрлар шартты түрде
алынған)
Көрсеткіштер Өлшем бірлігіКөрсеткіштер
мәні
Бір дана тауардың нарықтық бағасы Теңге 550
Бағаға қарай болжанған мың теңге 110,0
(кутілетін) -нарықтық айналым
Шикізат мың теңге 42,0
Энергия ресурстары мың теңге 5
Өндірістік персоналдың жалақысы мың теңге 25
Орташ өзгермелі шығындар мың тецге 72
Өтеу сомасы (I) мың теңге 72
Шығынсыздық нүктесі(1) мың теңге 131 (72:0,55)
Көлік саны 15
Амортизация мың теңге 3,0
Өндірістен тыс шығындар Мың теңге 8
Басқа шығындар Мың теңге 2,0
Өтеу сомасы (II) Мың теңге 28
Тұрақты шығындар Мың теңге 100
Шығынсыздық нүктесі (II) мың теңге 182(100:0,55)
Болжанған өнім көлемі дана 200
Болжанган рентабельділік % 10
Мұндай жағдайда рентабельділік нарықтық ахуалды талдау негізінде
есептеу әдісімен белгіленеді. Біздің мысалда ол 10%-ға тең, оның мұндай
деңгейі кәсіпорынның барлық шығындарын жауып, нақты бір пайда мөлшерін
әкеледі.
Халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес өндірістен тыс
шығындарды өзіндік құнның және өтеу сомасының құрамына қоспау керек.
Сонымен қатар бағалар деңгейіне өнімнің өзіндік құны мен бағасының
құрамына қосылатын алымдар, салықтар және аударымдар әсер етеді. Олардың
ішінде: ҚҚС, оның мөлшері 2001 жылдың шілде айына дейін өнімнің көтерме
бағасының 20%-ын құраған, ал шілде айынан бастап 16%-ын, 2004 ж. - 15%-ын
құрады. Мүлік салығы кәсіпорын мүлкінің орташа жылдық құнының 1%-ын
құрайды, жер салығы -1 шаршы метр ауданға 35 теңгеден келеді.
Қазіргі кезеңде маркетинг бөлімдерінің негізгі міндеті нарықтағы
барлық бәсекелестердің бағаларын зерттеп, олардың бағалық әрекеттерін және
оған қайтаратын шараларды алдын ала дайындап, іске асыру болып табылады.
4. Бағаны есептеп шығарудың келесі бір кезеңі - баға белгілеудің
әдісін таңдап, баға деңгейін анықтау. Тауардың ең төмен бағасы шығындармен,
ал ең жоғары бағасы сұранысқа байланысты анықталады.
Фирманың бағалық стратегиясы осы шақта және болашақта бағаға қатысты
дұрыс шешім қабылдаудың негізі болып табылады. Стратегиялық бағалық
мақсаттар пайда мөлшерін қалаулы нәтижелерге дейін өсіруге, болашақта нарық
үлесін ұлғайтуға, нарыққа әсер ететін әр түрлі тетіктер мен тұтқаларды
басқару үшін арнайы қаржы және уақыт резервіне ие болуына мүмкіндік береді.
5. Баға белгілеудің соңғы кезеңінде барлық ықтимал нұсқалардың ішінен
тауардың өткізу бағасы анықталады. Баға белгілеудің өзі бір өнер деп
саналады, Өйткені ол өндірушінің мүддесінен шығып, нарықтың талаптарын,
сұранысты, өндіріс шығындарын, бәсекелестер бағасын, мемлекеттің баға
саясатын, тауардың сапасы мен ерекше қасиеттерін және тағы басқа баға
белгілеуші факторларды ескеруі тиіс. Фирма жеңілдіктер мен үстемелер
шкаласын жасап шығарады және осы шкала нақты нарықтық жағдайға қарай
өзгертіліп отырады.
Отандық кәсіпорындардағы баға белгілеудің ерекшеліктерін кондитерлік
өнімдерге көтерме өткізу бағаларын белгілеу тәжірибесі арқылы көрсетейік.
"Рахат" ААҚ-ның карамельдеріңде 2003 ж. көтерме өткізу бағасын
белгілеу
килограмға шаққандағы теңге бойынша
Көрсеткіштер "Ертегі" Қаймақты құлпынай" "Му-му"'
Өзіндік құны 105,3 103,3 105,3
Пайда 15,5 12,5 37,2
Көтерме бағасы 120,8 115,8 142,5
ҚҚС (20%) 24,2 23,2 28,5
Көтерме сатылу бағасы 145 139 171
Рентабельділік, % 14,8 12,1 35,4
Нарықпен қатынасы бар, оны әрқашан зерттеп отыратын, маркетинг
бөлімінің мамандары өнімнің өткізу бағасын дұрыс белгілей алады.Баға
стратегиясы икемді және өзгеріп отыратын нарықтық жағдайға сәйкес болуы
тиіс. Сондықтан, кәсіпорындар нарықтық баға белгілеудің әр түрлі
стратегияларын қолдануы және оларды белгілі бір нарықтық жағдайға қарай
өзгертіп отыруы қажет. Ол үшін нарықты зерттеу, сұранысты талдау,
бәсекелестер бағасы мен ТӨЦ кезеңдерінің ерекшеліктерін білу, пайданы
бағалау, өндіріс пен жабдықтау шарттарын және психологиялық факторларды
ескеру керек.
ІІ ФИРМАНЫҢ БАҒА БЕЛГІЛЕУДЕГІ МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ
СТРАТЕГИЯЛАРЫ
2.1. Баға белгілеудегі мақсаттары және нарық құрылымының түрін
бағалау, талдау. Бағалық дискриминация
Өмірде баға белгілеудің мынадай мақсаттары қойылады:
• Нарықта қалуды қамтамасыз ету;
• Пайданы мейлінше молайту;
• Нарық үлесін жаулап алу;
• Тауар сапасы бойынша берілген нарықта жетекші (лидер)
орынды алу.
Көтерме саудамен айналысатын ірі саудагерлерді, фирманың өндірістік
мүмкіндіктерін пайдалану, тауар имиджін жасауда баға белгілеудің мақсаттары
болуы мүмкін.
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өткен бастапқы кезеңінде көптеген
фирмалардың баға белгілеудегі басты мақсаты - нарықта сақталып қалуды
қамтамасыз ету болса, қазіргі жағдайда күнделікті ағымдағы пайданы мейлінше
молайту мен нарық үлесін жаулап алу алға шықты.
Кәсіпорындардың экономикалық жағдайы жақсарса, баға белгілеудің де
мақсаттары өзгереді. Ағымдағы пайданы молайту жаңа, беделді, стандартты
емес тауарлар өткізілген кезде ғана баға белгілеудің мақсаты бола алады.
Егер нарықта бәсеке деңгейі едәуір жоғары болса, көбіне баға
белгілеудің мақсаты - нарық үлесін жаулап алу деп қабылданады. Мұндай
жағдайда бәсекелестік бағаларға ерекше көңіл бөлінеді. Бірақ, нарық
жағдайларына үнемі бейімделіп отыру баға дифференциациясының болмауына
әкеледі.
Фирма белгілі бір көрсеткіштері бойынша нарық лидері болғысы келеді,
бұл оның шығындарын азайтып, пайда алуға көмектеседі. Өнім сапасын
жоғарылату көптеген шығын дарды талап етеді, әйтсе де бұл шығынның орны
тұтынушы сапалы, озық тауарды жоғары бағамен сатып алуға әзір болғандықтан,
тез толады.
Фирма басшылары бағаны есептеудің әдістерін таңдап, ең жоғары және
төмен бағаның ықтималды деңгейін бекітеді. Бағалық стратегия шығынға,
сұранысқа, бәсекеге, тауардың өмірлік цикл кезеңіне негізделіп, айқындалуы
мүмкін.
Нарық түрін (типін) бағалау фирма баға жасаудағы нақты бір әдісті
таңдауының маңызды шарты болып табылады. Жетілген бәсеке нарығы белгілі бір
өнімді сатып алатын және сататын көптеген сатып алушылар мен сатушылардан
тұрады. Мұндай нарықта ешбір сатушы, не болмаса сатып алушы күнделікті
ағымдағы бағалар деңгейіне көп әсер ете алмайды. Сатушы нарықтық бағадан
жоғары баға қоя алмайды, өйткені сатып алушы бұл тауарды төмендеу бағамен
басқа бір сатушыдан сатып алуы мүмкін. Мұндай нарықта бәсекелестік баға
белгілеу стратегиясын қолданған дұрыс болады.
Қазіргі экономикалық теорияда қарастырылатын бағаның формуласы
жетілген бәсеке жағдайында бір жағынан шекті пайдалылық (MR), екінші
жағынан шекті шығындарға (MC) сәйкес келіп, сұраныс пен ұсыныс қисықтарының
қиылысу нүктесіне орналасады.
Олигополия нарығы.Егер нарықта біртекті өнім өндіретін бірнеше ірі фирма
басым болса, онда ол жерде олигополия орын алады. Саладан фирмалар санының
аздығы олардың бір біріне тәуелді болатынып бідіреді, яғни, әр фирма өзінің
баға, жарнама және өнімнің дамуы жөніндегі шешіміне бәсекелестің мүмкін
болатын жауабын есепке алуы тиіс.
Олигополия ол:
➢ саладағы бірнеше фирмалар;
➢ өзара тәуелділікті шешім қабылдау;
➢ салаға кірудегі кедергілердің айтарлықтай дәрежеде
➢ болуы;.
➢ ұзақ мерзімді потенциалды пайда;
➢ бөлінген нарықтың шоғырлануы және баға бақылау.
Олигополистік салада стандартталған өнімдер өндіріледі. Көптеген өнеркәсіп
өнімдері: болат, мырыш, мыс, аллюмини, қорғасын, техникалык спирт
және т.б. физикалық мағынада стандартталған өнімдер болып
табылады және олигополия жағдайында өндіріледі.
Олигополияның баға тағайындау туралы шешімі
Нарықта бірнеше фирма басым болған кездей ынтымақтастық пен
жарыстастықты суреттеу үшін бірнеше үлгіні қолдануға болады. Олигополиялық
құрылымдар, әдетте, жасырын келісім (айқын формальді келісім) түрінде
немесе формальды емес (үнсіз келісім), бірақ сапалы ынтымақтастық түрінде
болады.
Бағалық жетекшісі бар салаларда бағаның ұзақ мерзім бойына
салыстырмалы түрде тұрақты деңгейде сақталыну тенденциясы бар. Жетекші
кеменің қайрагы түсуіне қарсы болады, бірақ қабылданбауы мүмкін
өзгерістерді жариялай отырып өз қалпын жоғалтуға тәуекелі болады. Бағадағы
жетекшілік құралын қолдана отырып олигополистер жасырын келісімге тікелей
катыспай-ақ баға саласындағы өз мүмкіндіктерін үйлестіре алады. Бірақ
формальды келісімдер және заңсыз кездесулер алдын ала қарастырылмайды. Баға
орнату кезінде шығындар және сұраныс жөніндегі мәліметтер олигополист үшін
ең маңызды болып табылады. Бірақ не себепті шығындар мен сұраныс қалыптасу
шарттары өзгергенде, басқа фирмалар өз бағасын өзгертпейді. Осы сұрақтың
жауабын сұраныстың сынық қисығы, үнсіз ынтымақтастық үлгісі тусіндіреді.
Сұраныстың сынық қисығының улгісі олигополистік багалардың
тұрақтылығын үнсіз қарым қатынастың табиғи нәтижесі ретінде түсіндіреді.
Бір фирма өз бағасын көтергеніне қарамастан, ол баска фирмалардың ағымдағы
бағаны сақтап калуға тырысуын мәлімдейді, бірақ кем дегенде бір фирма
бағасын түсірген жағдайда барлық фирмалар бағасын төмендетеді.
Олигополистер пікірінше, бағаның бәсекеден қашу бәрінен дұрыс шешім
болып табылады. Олар өзінің нарықтык қуысын арттыру немесе сақтап қалу
үшін, жарнама немесе клиентке қызмет көрсету сияқты бәсекенің әр түрлі
бағалық емес тәсілдерін қолданады.
Қорытынды: олигополия біртекті немесе ерекшеленгсп өнімге фирманың аз
көлемі билік еткенде болады. Олигополия бірігу және салаға кірудегі әр
түрлі кедергілер арқылы пайда болады.
Олигополистердің мінез-құлқы
Картелъдер (формальды келісім стратегиясы)
Картель — бұл мүшелері баға деңгейі және өндіріс көлемі жөнінде бірге
шешім қабылдайтын ұйым, ен алдымен картельдер мыс, қалайы, боксит
(аллюминий кені), алмаз, хром, фосфоттар, мұнай, кофе және банан секілді
негізгі материалдардың шикізаі нарығында жұмыс істейді. Картельдердің
көбісін негізігі өнірушілер мемлекеттерінің үкіметі қүрылымдастырады.
Табысты картельдер келесі принциптердің әрқайсысын орындайды:
1) картель өнім нарығындағы үлесін қолдау және бақылауы қажет;
2) картельдің жақын алмастырушылары болмау керек;
3) экономикалық дағдарысқа қатысты тауарға деген сұраныс
айтарлықтай дәрежеде тұрақты болуы тиіс;
4) картель мүшелерін қадағалау және жазалау шығындары төмен болуы
тиіс.
Келісімге негізделмеген олигополистік мінез.
Айқын немесе үнсіз келісім жоқ болғанда олигополистер мінезі қандай
болады? Келісім белгілі мерзім бойына тиімді болғанымен ол көп жағдайда
бұзылады, өйткені бір немесе одан да көп фирмалар өзінің арта бастаған
ұтысын сезіп, ережелерге бағынбай, керісінше, оларды бұзады. Фирмалардың
келісім жасауға орайы келмегенде, олигополияның маңызды проблемасы ретінде
стратегияны таңдау мәселесі тұрады. Әр фирма өзінің кез болуы мүмкін
сұранысына және өзінің әрекетіне деген бәсекелестердің мүмкін реакциясына
болжам жасайды. Одан кейін әр фирма өз бәсекелестерінің реакциясына
негізделген болжамға сүйене отырып, өзінің пайдасын мейлінше арттыру үшін
әрекет жасайды. Дәл, сол әдіспен ол өз бәсекелестерінін әрекетіне қалай
жауап беру керектігін шешеді.
Біз келісімнің қиын мәселе екенін түсіне аламыз. Ол жерде келесідей
жағдай ұсынылады. Альфа және Бета деген нарықтағы жалғыз сатушылар
болып табылады.Әрқайсысы жоғары немесе төмен бағаны орната алады. Егер
фирманың екеуі жоғары монополиялық бағаны орнатса, онда әрқайсысы 20 млн.
Тең үстеме пайда алады, ал егер екеуі де төмен бағаны орнатса, онда
әрқайсысының пайдасы 15 млн. Теңге ғана болады. Олай болса, берілген
жағдайда түрткі болатын себептен басқа бәсекелесті алдау ынтасы бар.Егер
бір фирма жоғары, ал келесісі төмен бағаны орнатса, онда төмен бағасы бар
фирма 30 млн. Теңге, ал жоғары бағасы бар фирма тек 10 млн. Теңге алады.
Көптеген экономистердің пікірінше, келісімнің тиімсіз болғанына
қарамастан олигополиялық бағалар, әдетте, оның бәсекелік деңгейінен жоғары
болады.
Алайда бағаның өсуі бәсекелестерге әсер етпеуі мүмкін, тек мұндай
жағдайда фирма тұтынушылары бәсекелестерге кетіп қалуы мүмкін. Мұндай
нарықта көбіне бағалық жетекшіге (лидерге) қарап, баға белгілейтін
бейімделу стратегиясы қолданылады.
Монополистік бәсеке нарығы тауардың әр түрлі нұсқаларын ұсынуға
байланысты кең диапазонды бағалар туралы мәмілелер жасайтын көптеген
сатушылар мен сатып алушылардан тұрады. Мысалы үшін балмұздақтың
және тіс пастасының өте ұқсас түрлерін өндіріп, жақын жерлердегі
аудандардағы өткізуге ставкаларды жасай отырып, бәсекелестік күрес
жүргізетін фирмалар туралы ойлаңдар. Барлығы да балмұздакты жақсы көреді,
бірақ қай балмұздақтың ең жақсы болып табылатынына барлығы бір пікірлі
емес. Мұндай жағдайда әр бір балмұздақ кафесі кемімелі сұраныс қисығына кез
болады.
Кемімелі сұраныс қисықтары өнімнің
дифференцияциясының бар екендігін көрсете келе монополиялық бәсекені
жетілген бәсекеден айырады. Егер монополиялық бәсекелес өз
бағасын төмендетсе, онда оның өнімінің көлеміне деген сұраныс өседі.
Өйткені кейбір сатып алушылар басқа сатушылар өнімінен оның
өніміне ауысады. Алайда барлық өнімдер әр түрлі және барлық сатып
алушылар оның өніміне ауыспайды. Монополиялық бәсекелес өнімінің
сұраныс қисығы төмен иілсе, ол оның пайдасын максималдандыратын бағаны
таңдай алады. Бірақ ол нарыққа түгел әсер ету үшін өте кішкентай екенін
түсіне отырып, ол басқа бәсекелестер оның баға
қалыптастырусаласындағы шешімдеріне назар аудармайды деген болжау
жасайды.
Мұнда дифференциялды және бәсекелестік баға белгілеу стратегиясын
қолдануға болады.
Ал монополия жағдайында нарықта тек бір сатушы ғана болады. Ол өз
саясатын нарықты кеңірек жаулап алу мақсатымен жүзеге асырады. Мұндай
нарықтағы баға монополист бағасына байланысты болады. Егер монополист
әлеуметтік және қайырымдылық мәселелерін шешіп жатса, баға шығындар
деңгейінен төмен де болуы мүмкін.
Монополист әрекеттері. Бәсекелік фирма үшін ұсыныс қисығы
болады. Ал монополия үшін ұсыныс қисығы болмайды, себебі бағаның өзгеруі
оған әсер етпейді, ол сұраныс заңымен байланысты р бағасының оптималды
ұштасуы мен Q өндіріс көлемін өзі тандайды.
Р
Монополист пайдасы
Егер Рм монополист бағасы оның АС орташа
шығындарынан жоғары болса, онда ол оң экономикалық табысалады. Бұл РМЕҒН
тік бұрыш алаңы. Ал егер сұраныс төмендесе, Q және К қисықтары төменге
түседі де, табыс теріс болады. Фирма шығынға ұшырайды.
¥зақ мерзімді кезеңде ол өндірісті тоқтатуға мэжбүр болады. Ал қысқа
мерзімді кезеңде барлық жағдайларды және болашақтағы болжамды қарастыру
керек. Егер фирма рыноктан шықса, онда оның қайтып келуі белгісіз.
Кез келген фирманың, монополист болмаса да, өзінің бағасына әсер ете
алса, монополистік билігі нысаны бар. Оның өлшемі Лепнер көосеткішімен
анықталады:
Бәсекелік фирма үшін ол нөлге тең, себебі оның өндірістік көлемінің
оптималдылығы р=МС жағдайынан анықталады.
Ал монополия үшін егер Р бағасын Р„ бағаға ауыстырса, онда келесі
түрде болады:
Сұраныс неғұрлым икемді болса, фирмада соғұрлым монополиялық билік аз
боладыі]
Жоғарыда көрсетілтіндей, бәсекелік нарық қоғам ұтысын барынша
көбейтеді. Онымен монополияны салыстырайық.
Егер бәсекелік нарық монополияландырылса, оның өндіріс көлемі Qс-ден
Qм-ге дейін азаяды, ал баға Pс-тан Pм-ге дейін көтеріледі. Ал тұтынушылар
үтысының жоғалуы А+В болады, ал өндірушілердің қосымша ұтысы А-С тең.
Нарықты монополияландырғандағы қоғамның толық шығыны
(А+В)-(А-С)=В+С
Сонымен, мүлткісіз бәсекемен салыстырғанды монополист аз өндіреді, ол
бағаны жоғары тағайындайды Егер ол пайданың өсуін көздесе, баға шығындардан
артып, көп жоғарылайды. Әрине, монополистер пайданы ең көп шамаға ұлғайтуға
ұмтылады, бірақ оған бағаны монополияға қарсы реттеу тосқауыл бола алады.
Бағалық дискриминация
Әр түрлі сатып алушыларға бір тауарды не кызметті түрлі бағамен
сатса, бағалық дискриминация болады. Бағалық дискриминацияны жүзеге асыру
үшін фирма сатушының қанша төлей алатынын анықтай білулері қажет, ал сатып
алушылардың алынған тауарды не қызметті басқа сатып алушыларға беру
мүмкіндігі болмауы керек.
Мысал: Бөлшек тауарға екі сатып алушы бар деп есептейік Біріншісі бір
тауар бірлігіне 100 доллар төлей алады. D рыноктық сұраныс қисығы
әдеттегідей D1 мен D2 қисықтарының горизонталды сомалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І БАҒА БЕЛГІЛЕУ САЯСАТЫ
1.1. Бағаның нарықтық экономикадағы рөлі. Баға белгілеу
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..4
1.2. Баға белгілеу тәртібі және оны тағайындау
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .9
ІІ ФИРМАНЫҢ БАҒА БЕЛГІЛЕУДЕГІ МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ
СТРАТЕГИЯЛАРЫ
2.1. Баға белгілеудегі мақсаттары және нарық құрылымының түрін
бағалау, талдау. Бағалық дискриминация ... ... ... ... ... .1 3
2.2. Фирманың баға жасау стратегияларының әдіс-тәсілдері мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .19
2.3. Бағаның нарық жағдайына бейімделуі ... ... ... ... ... ... . ... 28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...32
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайында қоғамдық өндірістің әр саласында қызмет
ететін экономикалық субъектілердің баға қоюы ең алдымен көбінесе
мемлекеттің экономикалық саясатына, яғни экономикалық деңгейі, өсу қарқыны
сияқты жағдайларға тікелей байланысты.Ал Қазақстанның нарықтық экономикаға
өту кезеңінде бағаны тағайындау жұмыстары дұрыс жүргізілмегендіктен, елді
инфляция мен гиперинфляцияға әкеп соқтырды.Соның әсерінен баға өндірістің
өсуіне кедергі келтіріп, бәсекеге қабілетті өнім өндіруді
ынталандырмады.Бұл дегеніміз баға өзінің экономикалық міндеттерін дұрыс
атқармағандығында деген ұғымды береді. Сол кезден бастап отандық
кәсіпорындардың көпшілігінде бағалар құру саясатын ұйымдастырды.
Тауардың бағасы клиентті тартуы да немесе теріс қаратуы да мүмкін.
Маркетинг жетістіктерінің кепілдіктерінің бірі болып дүрыс таңдалған
бағалық стратегия танылады. Ал бұл баға саясатын жүргізу кәсіпорынның өз
тауары мен қызмет түрлерін өткізу үшін түпкілікті баға бекіту туралы дұрыс
шешім қабылдауына тиімді, әрі оңтайлы әсер етеді.
Түпкілікті бағаны бекіту – бағалардың маркетингтік саясатының өте
жауапты кезеңі болып табылады.Себебі, түпкі бағаны бекіту нәтижесінде
фирманың іс-әрекетінің көрсеткіштері көрсетіледі.Бұл дегеніміз бағаны
қалыптастыру барысында фирманың мақсаттарын, бәсекелестердің іс-қимылын
есепке ала отырып, баға белгілеудің түрлі әдістерін үйлестіріп,
сәйкестендіріп қолдану керек деген сөз.
Сонымен қатар,бағалық саясатты айқындауда тауардың өмірлік циклі
маңызды рөл атқарады. Бұйымның циклдің келесі кезеңдерінде өтуі өндіру мен
өткізудің жағдайларын өзгертуге соқтырады, ал бұл бағалық саясатта
ескерілуі жөн. Бұдан басқа бағаға нарықтық коньюктура, бәсекелестер,
табыстырушылар, делдалдар, алушылар және т.б. әсер етеді.
Осы мәліметтерді негізге ала отырып, мен өз жұмысымды төрт үлкен
бөлімдерге бөлдім.Онда жалпы тауар немесе қызмет түрлеріне белгіленетін
бағаға әсер ететін факторлар, баға белгілеудің тәртібі және оны тағайындау
кезеңдері, фирманың баға белгілеудегі мақсаттары, стратегиялары және
бағаның нарық жағдайына бейімделуі қарастырылады.Сонымен қатар бағаны
есептеп шығару жолдары мен оны өткізудің түпкілікті өткізу бағасы
анықталып, талданады.Және де Қазақстандағы баға саясаты қалай жүргізілуде,
міне осы сияқты мәліметтермен таныс боласыз.
І БАҒА БЕЛГІЛЕУ САЯСАТЫ
1.1. Бағаның нарықтық экономикадағы рөлі. Баға белгілеу факторлары
Баға өзінің макро-микроэкономикалык мағынасында объективті нарықтық
факторлармен, өндірістің белгілі бір шарттарымен, нарықта тауарды өткізу
жағдайларымен анықталады және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын
бейнелейді. Баға белгілеудің маңызды қызметі -барлық шығатын шығындарды
жаба отырып, пайда табу.
Баға - нарық реттеушісі, ол тауарлардың нақты түрлерін өндіруге
мүмкіндік береді немесе тежейді, сұранысты шектейді немесе ұлғайтады,
осылайша белгілі бір өнімнің өндірісі мен тұтынуына тікелей немесе жанама
әсер етеді. Бағаға деген маркетингтік көзқарастың классикалық теория-дан
айырмашылығы - тұтынушының сұранысына, мүқтаждықтарына және нені ұнатуына,
сонымен қатар, нарықтың құбылмалы жағдайына байланысты бағаның
икемділігінде. Тұтынушыны өндіріс шығыны емес, оның нәтижесі, тауардың
пайдасы мен сапасы, қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі қызықтырады.
Баға - шығындарды талап етпейтін, ерекше күш-жігерсіз-ақ кіріс
әкелетін маркетинг-микстің ең икемді элементі. Өндіріс бәсекеге
қабілеттілігі, сату көлемі, рентабельділік және тағы басқа экономикалық
көрсеткіштер көбіне баға қою бойынша дұрыс шешім қабылдауға байланысты.
Өткізу бағасын белгілеу және өзгерту - кәсіпорынның баға саясатын зерттей
отырып, жасайтын маркетинг бөлімдерінің маңызды міндеті.
Баға жөніндегі маркетингтік шешімдерге мыналар жатады: бағаның төменгі
және жоғары деңгейін, олардың фирма мақсаттарына, тауар сапасына,
сұранысқа, бәсекелестердің баға саясатына, ТӨЦ (тауардың өмірлік циклі) пен
басқа факторларға байланысты өзгеруін анықтау, оңтайлы өткізу бағаларын
белгілеу және жеңілдіктер жүйесін жасау.
Осыған орай маркетингтің баға саясаты фирманың өз мақсаттарына нақты
бағаларды белгілеу негізінде жету жолдарын межелейді.
Нарықтық экономика жағдайындағы экономикалық субъектілердің баға қоюы
көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты. Қазақстанның
нарықтық қатынастарға өту кезеңінде ХВҚ-ның (Халықаралық валюта қоры)
естен тану терапиясы ретіндегі бағаны еркіне жіберуде кіретін
ортодоксалды-монетарлық ұсыныстарын қолдану нәтижесі елді инфляция мен
гиперинфляцияға әкеліп соқтырды. Соның салдарынан баға өзінің экономикалық
міндеттерін атқармай, өндірістің өсуіне кедергі келтіріп, бәсекеге
қабілетті өнім өндіруді ынталандырмады. Бұл саясат сол кездегі бағалар
деңгейіне және кәсіпорындар мен экономика салаларының барлық экономикалық
көрсеткіштеріне әсер етті.
Отандық кәсіпорындардың көпшілігінде бағалардың маркетингтік
саясатымен маркетинг бөлімдерінің менеджерлері айналысады. Мысалы, Рахат
ААҚ-да баға саясатын маркетингті басқару бөлімінің мамандары іске асырады,
бұл жалпы алғанда, олардың баға туралы дұрыс шешім қабылдауына жақсы әсер
етті. Көптеген кәсіпорындарда баға саясатымен экономика немесе басқа да
бөлімдердің қызметкерлері айналысқандықтан, тұтынушылармен байланыс
жасалмайды, бұл баға бойынша әрқашан дұрыс шешім қабылдауға әкеле бермейді.
Түпкілікті бағаны бекіту - маркетинг қызметінің өте жауапты кезеңі,
өйткені ол кәсіпорын іс-әрекетінің көрсеткіштеріне әсерін тигізеді. Өткізу
бағаларын қалыптастыру немесе өзгерту барысында маркетинтік мақсаттарды,
бәсекелестердің іс-қимылын есепке ала отырып, баға белгілеудің дәстүрлі
әдістерін үйлестіріп қолдану керек. Жоғары бағалар - тауар өткізуді
тежейді, ал төмен бағалар -бәсекелестердің назарын аудартады, сондықтан
нарықтық жағдайды үнемі талдап отыру керек.
Нарық жағдайында баға өзін құрастыратын факторлардың тығыз
байланысының нәтижесі болып табылады, бұл факторлар есепке алынбайынша,
бағалар деңгейін анықтау мүмкін емес. Мұндай факторлар өте көп және олардың
бәрін баға белгілеу кезінде анықтау, бағалау, есепке алу қиын. Сондықтан
нақты бағаны таңдау осы факторларды талдаудан басталады.
Бағаға әсер ететін факторлардың негізгілері мыналар:
1. Өндіріс шығындары. Өндіріс шығындары көбінесе мемлекеттің
экономикалық жағдайына және орта салалық өзіндік құнды бейнелейтін
өндірістің қоғамдық шығындарына байланысты.
Бағаның негізгі элементі - өзіндік құн, ал оның құрылымының маңызды
бөлігін материалды шығындар құрайды. Мысалы, кондитерлік өнімнің өзіндік
құнының үлес салмағын өсу тенденциясы бар шикізат пен материалдық шығындар
алады. Мысалы, Рахат ААҚ-тың мәліметтері бойынша материалдық шығындардың,
тауардың өзіндік құнындағы үлесі 1996 ж. - 48%, 1997 ж. - 64%, 1999 ж.
-70%, 2002 ж. - 71%-ы құраған.
Өзіндік құнды азайту үшін факторлық талдау жүрізіп, жаңа
технологияларды енгізу, өндірісті ұйымдастыруды, еңбек өнімділігі мен
басқаруды жақсарту есебінен оны түсіру жолдарын анықтау қажет. Өнімнің
өзіндік құнының азаюы пайда мен рентабельділіктің артуына едәуір әсер
етеді. Өнім бағасына кіретін рентабельдіктің деңгейі кеңейтілген ұдайы
өндірісті қамтамасыз ету, шығындарды жабу және бюджетке салық пен
төлемдерді төлеу үшін жеткілікті болуға тиіс.
Шығындардың өзгермелі және тұрақты деген екі түрі болады:
Тұрақты шығындар өндіріс пен өткізу көлеміне қатыссыз қосымша шығындар
екені белгілі. Компания өндіріс көлеміне қарамастан, ай сайын жалға алғаны
үшін ақыны, несие үшін процентті, жылу ақысын, жалақыны және т.б. төлеуге
міндетті. Бұлар тұрақты шығындарға жатады.
Өзгермелі шығындар - өндіріс көлеміне тікелей байланысты болатын
шығындар. Өнімнің әрбір бірлігі үшін шығындар тұрақты болып қалады, бірақ
олардың жиынтық көлемі өндіріс көлеміне байланысты өзгереді. Бұлар —
шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар және т.б.
Жиынтық шығындар - бұл белгілі бір өндіріс көлемі кезінде болатын
тұрақты және өзгермелі шығындардың жиынтық сомасы.
Тауар бағасы шығындар жиынтығы мен пайдадан тұрады:
мұндағы:
Б - баға;
Жш - жиынтық шығындар;
П - пайда.
2. Сұраныс. Нарықтық экономика жағдайында сұраныс -нарықтық бағаның
өзгеруіне әсер ететін негізгі фактор.
Баға мен нарықтық сұраныс арасында тығыз тәуелділік бар, олар бір-
бірімен кері пропорционал байланыста болады. Бұл өзара байланыс сұраныс
заңы мен баға икемділігі арқылы түсіндіріледі, оны нарықтық сұраныс қисығы
түрінде көрсетуге болады.
Сұраныс қисығы
Бұл қисық баға мен сатылатын өнім көлемі арасындағы кері байланысты
көрсетеді, яғни, басқадай өзгерістер болмаған жағдайда тауар бағасы өссе,
онда осы тауарға деген сұраныс төмендейді.Керісінше тауар бағасы төмендесе,
сұраныс жоғарылайды.Бұл құбылыс - сұраныс заңы деп аталады.
Егер тауар массасының салыстырмалы өзгерісі бағалардың салыстырмалы
өзгерісінен көп болса, ондай сұраныс икемдіболады. Мысалы, шоколадқа,
кофеге, алкогольге және т.б деген сұраныс осы сипатта болады.
Егер баға өзгерген кезде сұраныс іс жүзінде өзгермесе, оны - икемсіз
сұраныс деп атаймыз.
Сұраныстың бағалық икемділігі (эластичность) (Эс) мына формуламен
анықталады:
Мысалы, егер баға 2%-ға өссе, сұраныс 10%-ға азайса, сұраныстың
бағалық икемділігі - 5-ті құрайды, бұл сұраныс пен баға арасындағы кері
байланысты көрсетеді. Егер баға 2%-ға өскенде сұраныс 1%-ға азайса, сұраныс
икемділігі 0,5-ке тең, яғни, бұл икемсіз сұранысты көрсетеді.
Мұндай жағдайда сатушы бағаның өсуін қалайды. Егер сұраныс икемді
болса, сатушы бағаны төмендетеді. Икемді сұраныс жағдайында мұндай саясат
сату көлемі мен жалпы табыстың өсуіне әкеледі.
Тауар бірегей (уникалды), жоғары сапалы, айрықша қасиеттерге ие болса,
оған айырбас табу қиын немесе тұтынушының оны алуға кететін бюджетіне
оншалықты әсер етпейтін жағдайларда сатып алушылар бағаның өсуіне онша
сезімтал болмайды. Мысалы, ет өнімдеріне қарағанда, еттің белгілі бір
сорттарына деген сұраныс икемді, ал тұзға деген сұраныс икемсіз, себебі,
оны ауыстыратын алмастырғыштар немесе субститут тауарлар жоқ.
3. Тұрғындардың сатып алу қабілеті - олардың ақшалай табысына
байланысты. Қазақстанда соңғы жылдары орташа жалақы өсіп келеді. Мысалы,
1997 ж. республикадағы орташа жалақы - 17300 теңгені құраса, 2002 ж. -
20305 теңгені құрады, бұл тұрғындардың сатып алу қабілетінің біршама
өскендігін айғақтайды.
4. Ақша өрісінің жағдайы. Бұған кіретіндер: тұтынушыларда бар
ақша көлемі, инфляция деңгейі, оның серпіні, ұлттық ақша бірліктерінің,
валюталық бағамдардың қозғалысы және тағы басқалары.
5. Бәсеке. Ол бағалық және бағасыз болады. Бағалық бәсеке — тауардың
бағасын өзгерту арқылы бәсекелестік күрес жүргізу. Бағалық бәсекенің
тетігі мынада, фирма өз тауарына нарықтық бағадан төмен бағаны белгілейді,
сол кезде бағаларды төмендетуге мүмкіндігі жоқ бәсекелестер нарықтан кетуге
мәжбүр бодады.
Бағасыз бәсеке ~ тауар сапасын, оның ерекше қасиеттерін,
қауіпсіздігін, сервисін, әсемділігі мен дизайнын және тағы басқа
сипаттамаларын жақсарту арқылы жүргізетін бәсекелестік күрес.
6. Бағаларды мемлекеттік реттеу. Шаруашылық субъектілердің баға
саясаты көбінесе мемлекеттің бағаларды реттеу саясатына байланысты болады.
Бұл реттеу тікелей (табиғи монополия бағасын реттеу және келісімді бағалар
белгілеу) және жанама түрде жүргізілуі мүмкін. Табиғи монополияға: құбыр
арқылы газ және мұнай тасымалдайтын, газ өңдейтін, көмір өндіретін,
теміржол және байланыс, электр қуаты кәсіпорындары, су шаруашылығы
жүйелері және коммуналды шаруашылық саласында қызмет ететін кәсіпорындар
жатады. Қазақстанда оларға Казтрансгаз ЖАҚ, Қазақстан темір жолы ЖАҚ,
Қазтелеком, Водоканал РМК, әуежай және т.б. жатады.
Табиғи монополия бағаларын қалыптастырған кезде монополияға қарсы
органдар өнімнің бірлігін шығаруға кететін шикізаттың, материалдың және
энергия шығындарының бекітілген мөлшерінің бар-жоғы, олардың дұрыс
қолданылуын, пайданың және бөліну тәртібін тексереді.
Реттелетін бағалардың шегін тиісті мемлекеттік орган пайда сомасының
мөлшері мен тауар немесе қызмет өндірушілер ұсынатын смета бойынша
белгілейді.
Жанама (экономикалық) реттеуге салық нормасын, міндетті төлемдер мен
айыппүлдар мөлшерін белгілеу арқылы мемлекеттің бағаның белгілі бір
элементтеріне әсер етуі, сонымен қатар ақша-несие саясатын реттеу жатады.
7. Тауар сапасы. Жоғары сапа тауарларға жоғары баға қоюға
мүмкіндік береді. Төмен сапалы тауарлар фирма беделін түсіріп,
клиенттерді жоғалтуға, сату көлемінің азаюына әкеледі, сондықтан
бұндай тауарларға төмен баға тағайындалуы мүмкін.
8. Тасымалдау көлемі. Тасымалдау көлемі неғұрлым жоғары болса,
тауардың әрбір данасына кететін шығындар соғұрлым аз болады да,
бағаны төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл үшін көлік құралдарын
(вагондық, контейнерлік және т.б.) неғұрлым толтыра тиеп, оларды тиімді
қолдану қажет.
9. Сатушы мен сатып алушы арасындағы өзара қарым-қатынас арқылы
бағаның нақты мөлшері, белгілеген кезде қолданылатын жеңілдіктер үстеме
баға деңгейі мен түрлері айқындалады.
10. Жеткізу шарттары. Транзиттік жеткізу - кезінде тауарды
жабдықтаушыдан тұтынушыға тікелей жеткізеді. Қоймалық жабдықтау дегеніміз
- тауарды делдалдар мен алыпсатарлар желісі арқылы, яғни, ірі көтерме
саудагерлерден ұсақ көтерме саудагерлерге дейін жеткізгенде жүзеге асады.
Әрбір делдал тауар өндірушінің бағасына өзінің шығындарын қосады,
осылайша тауар бағасының елеулі түрде өсуіне әсер етеді.
Барлық факторларды бағалау, тауардың түпкілікті бағасы мен оның түрін
анықтайды.
1.2. Баға белгілеу тәртібі және оны тағайындау кезеңдері
Кез келген нақты бір баға түрі бағалық элементтердің қалыптасу
процесіне байланысты. Құрамдас элементтер бойынша тауар бірлігінің
(данасының) бағасы (Б) былай анықталады:
мұндағы: Өқ - тауардың өзіндік құны (тауар бірлігін өндіруге кеткен
шығындар жиынтығы);
П - пайда;
ҚҚС - қосылған құнға салынатын салық мөлшері, оны мемлекет анықтайды;
Сү - делдалдың саудалық үстемесі, ол оның жеке шығындары, пайдасы және
ҚҚС-тан тұрады.
Егер фирма акциздік тауарды өткізетін болса, онда тауар бағасы мынаған
тең:
мұндағы: A - акциз, ол мемлекет арқылы белгілі бір мөлшерде алынады.
Сауда ұйымдарының үстемесі олардың жеке шығындарына, тауар түрінің
сапасына, ерекшеліктеріне және қажетті еңбек көлеміне қарай 10-50%
аумағында тағайындалады.
Баға тағайындаудың кезеңдері:
1. Алдымен, баға қоюдың мәселелері мен мақсаты анықталып,
соған байланысты бар және әлуетті нарықтар мен сегменттер талданады.
2. Екінші кезеңде баға тағайындауға әсер ететін
факторлар талданады. Ең жоғары бағаны анықтауға мүмкіндік
беретін тауарға деген сұраныс деңгейін білу қажет. Осы мақсатпен әр
түрлі бағаларға қатысты сұраныс икемділігі анықталып, оңтайлы
баға деңгейі табылады, сұраныс және тұтыну сәйкестілігінІң графиктері
салынады, бағалық емес факторлар әсері және тұтынушылар талғамының өзгеруі
бағаланады. Сұраныс және икемділік коэффициенті жайлы ақпарат кәсіпорынның
баға туралы дұрыс шешім қабылдауына көмектеседі. Көптеген азық-түлік
тағамдары үшін сұраныстың баға мен түгынушылар табысына тәуелділігі жоғары
екені анықталды. Мысалы, Бахус ААҚ өндірген Дары природы атты шарап
бағасының 1 теңгеге көтерілуі тек оның өткізу көлемінің азаюына ғана емес,
тіпті осы өнім өндірісінің тоқтауына әкелді. Бұл оның бағалық икемділігінің
жоғары екендігін көрсетеді. Сондықтан маркетолог мамандар тауарға қойылған
бағалардың әр түрлі деңгейлеріне сұраныс қаншалықты әсер ететінін анықтауы
қажет.
3. Баға белгілеудің келесі кезеңі тауардың ең төменгі бағасын
сипаттайтын шығындар көлемін анықтауды көздейді. Мұның ыңғайын білу өзін-
өзі ақтау нүктесін есептеуді, бәсекелестер шығындарын анықтап, мемлекеттің
бағаға әсер ететін анықтауды талап етеді.
Шығындар құрамын бухгалтерлер Бухгалтерлік есептің қазақстандық
стандарттары негізінде есептеп шығарады. Кәсіпорындарда шығындар құрамын
анықтаған кезде жоғарыдағы құжатпен қатар Өнім өндіру және оны сату
шығындарының құрамы және пайданы қалыптастыру тәртібі туралы Ереже де іс-
әрекет етеді.
Қазақстанда баға тікелей есептеумен (жұмсалған шығын тәсілімен)
белгіленеді, ол барлық шығындарға пайданы қосып есептеуді көздейді. Мысалы,
егер өнімнің жалпы өзіндік құны 100 мың тг, ал жылдық өнім шығару көлемі
-200 дана болса, тауардың өзіндік құны 500 тг құрайды (100 мың тг: 200
дана). Шартты рентабельділік 30%-дан тұрады десек, тауар бірлігінің көтерме
бағасы 650 тг болады (500 ТГ-К500 тг х 30%: 100%).
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің кәсіпкерлері кері калькуляция
жүргізеді, яғни, оларда қалыптасқан нарық бағасы бойынша пайда
мөлшеріне емес, қажетті тауар санының жылдамдығына қарап қойылады.
Белгілі бір күнтізбелік уақыт мерзімі ішінде шығындарды біртіндеп өтеу
мүмкіншілігі шығынсыздық нүктесі деген ұғымды туды-рады. Бұл жағдайда
бағаның анықталуы шығынсыздық нүктесі есебіне, тұрақты және өзгермелі
шығындарды табуға негізделеді.
Бұл әдіс, АҚШ-та директ-костинг, ал Еуропа елдерінде-маржиналдық есеп
немесе "өтеу сомалары" әдісі деп аталып кетті. Ол - маржиналды табыс алу
қағидасын қолдануға негізделген әдіс. Маржиналды пайда тауар сатудан түскен
түсім мен өзгермелі шығындар арасындағы айырма арқылы анықталады.
Маржиналды табыс тұрақты шығындардың орнын толтыру арқылы пайданы
қалыптастырады. Бұл әдіс фирма іс-әрекетінің пайда әкелетіндігін анықтаудың
тиімді құралы болып табылады. Баға белгілеудің негізгі факторларының
әсеріне қарай шығынсыздық нүктесін анықтаудың әр түрлі тәсілдерін
"Микроэкономика" курсы қарастырады. Қалыптасқан нарыктық баға мен бәсекеге
қарай фирманың бағаларды калькуляциялау мысалын көрсетейік.
Өтеу сомасы әдісімен бағаны есептеп шығару (цифрлар шартты түрде
алынған)
Көрсеткіштер Өлшем бірлігіКөрсеткіштер
мәні
Бір дана тауардың нарықтық бағасы Теңге 550
Бағаға қарай болжанған мың теңге 110,0
(кутілетін) -нарықтық айналым
Шикізат мың теңге 42,0
Энергия ресурстары мың теңге 5
Өндірістік персоналдың жалақысы мың теңге 25
Орташ өзгермелі шығындар мың тецге 72
Өтеу сомасы (I) мың теңге 72
Шығынсыздық нүктесі(1) мың теңге 131 (72:0,55)
Көлік саны 15
Амортизация мың теңге 3,0
Өндірістен тыс шығындар Мың теңге 8
Басқа шығындар Мың теңге 2,0
Өтеу сомасы (II) Мың теңге 28
Тұрақты шығындар Мың теңге 100
Шығынсыздық нүктесі (II) мың теңге 182(100:0,55)
Болжанған өнім көлемі дана 200
Болжанган рентабельділік % 10
Мұндай жағдайда рентабельділік нарықтық ахуалды талдау негізінде
есептеу әдісімен белгіленеді. Біздің мысалда ол 10%-ға тең, оның мұндай
деңгейі кәсіпорынның барлық шығындарын жауып, нақты бір пайда мөлшерін
әкеледі.
Халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес өндірістен тыс
шығындарды өзіндік құнның және өтеу сомасының құрамына қоспау керек.
Сонымен қатар бағалар деңгейіне өнімнің өзіндік құны мен бағасының
құрамына қосылатын алымдар, салықтар және аударымдар әсер етеді. Олардың
ішінде: ҚҚС, оның мөлшері 2001 жылдың шілде айына дейін өнімнің көтерме
бағасының 20%-ын құраған, ал шілде айынан бастап 16%-ын, 2004 ж. - 15%-ын
құрады. Мүлік салығы кәсіпорын мүлкінің орташа жылдық құнының 1%-ын
құрайды, жер салығы -1 шаршы метр ауданға 35 теңгеден келеді.
Қазіргі кезеңде маркетинг бөлімдерінің негізгі міндеті нарықтағы
барлық бәсекелестердің бағаларын зерттеп, олардың бағалық әрекеттерін және
оған қайтаратын шараларды алдын ала дайындап, іске асыру болып табылады.
4. Бағаны есептеп шығарудың келесі бір кезеңі - баға белгілеудің
әдісін таңдап, баға деңгейін анықтау. Тауардың ең төмен бағасы шығындармен,
ал ең жоғары бағасы сұранысқа байланысты анықталады.
Фирманың бағалық стратегиясы осы шақта және болашақта бағаға қатысты
дұрыс шешім қабылдаудың негізі болып табылады. Стратегиялық бағалық
мақсаттар пайда мөлшерін қалаулы нәтижелерге дейін өсіруге, болашақта нарық
үлесін ұлғайтуға, нарыққа әсер ететін әр түрлі тетіктер мен тұтқаларды
басқару үшін арнайы қаржы және уақыт резервіне ие болуына мүмкіндік береді.
5. Баға белгілеудің соңғы кезеңінде барлық ықтимал нұсқалардың ішінен
тауардың өткізу бағасы анықталады. Баға белгілеудің өзі бір өнер деп
саналады, Өйткені ол өндірушінің мүддесінен шығып, нарықтың талаптарын,
сұранысты, өндіріс шығындарын, бәсекелестер бағасын, мемлекеттің баға
саясатын, тауардың сапасы мен ерекше қасиеттерін және тағы басқа баға
белгілеуші факторларды ескеруі тиіс. Фирма жеңілдіктер мен үстемелер
шкаласын жасап шығарады және осы шкала нақты нарықтық жағдайға қарай
өзгертіліп отырады.
Отандық кәсіпорындардағы баға белгілеудің ерекшеліктерін кондитерлік
өнімдерге көтерме өткізу бағаларын белгілеу тәжірибесі арқылы көрсетейік.
"Рахат" ААҚ-ның карамельдеріңде 2003 ж. көтерме өткізу бағасын
белгілеу
килограмға шаққандағы теңге бойынша
Көрсеткіштер "Ертегі" Қаймақты құлпынай" "Му-му"'
Өзіндік құны 105,3 103,3 105,3
Пайда 15,5 12,5 37,2
Көтерме бағасы 120,8 115,8 142,5
ҚҚС (20%) 24,2 23,2 28,5
Көтерме сатылу бағасы 145 139 171
Рентабельділік, % 14,8 12,1 35,4
Нарықпен қатынасы бар, оны әрқашан зерттеп отыратын, маркетинг
бөлімінің мамандары өнімнің өткізу бағасын дұрыс белгілей алады.Баға
стратегиясы икемді және өзгеріп отыратын нарықтық жағдайға сәйкес болуы
тиіс. Сондықтан, кәсіпорындар нарықтық баға белгілеудің әр түрлі
стратегияларын қолдануы және оларды белгілі бір нарықтық жағдайға қарай
өзгертіп отыруы қажет. Ол үшін нарықты зерттеу, сұранысты талдау,
бәсекелестер бағасы мен ТӨЦ кезеңдерінің ерекшеліктерін білу, пайданы
бағалау, өндіріс пен жабдықтау шарттарын және психологиялық факторларды
ескеру керек.
ІІ ФИРМАНЫҢ БАҒА БЕЛГІЛЕУДЕГІ МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ
СТРАТЕГИЯЛАРЫ
2.1. Баға белгілеудегі мақсаттары және нарық құрылымының түрін
бағалау, талдау. Бағалық дискриминация
Өмірде баға белгілеудің мынадай мақсаттары қойылады:
• Нарықта қалуды қамтамасыз ету;
• Пайданы мейлінше молайту;
• Нарық үлесін жаулап алу;
• Тауар сапасы бойынша берілген нарықта жетекші (лидер)
орынды алу.
Көтерме саудамен айналысатын ірі саудагерлерді, фирманың өндірістік
мүмкіндіктерін пайдалану, тауар имиджін жасауда баға белгілеудің мақсаттары
болуы мүмкін.
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өткен бастапқы кезеңінде көптеген
фирмалардың баға белгілеудегі басты мақсаты - нарықта сақталып қалуды
қамтамасыз ету болса, қазіргі жағдайда күнделікті ағымдағы пайданы мейлінше
молайту мен нарық үлесін жаулап алу алға шықты.
Кәсіпорындардың экономикалық жағдайы жақсарса, баға белгілеудің де
мақсаттары өзгереді. Ағымдағы пайданы молайту жаңа, беделді, стандартты
емес тауарлар өткізілген кезде ғана баға белгілеудің мақсаты бола алады.
Егер нарықта бәсеке деңгейі едәуір жоғары болса, көбіне баға
белгілеудің мақсаты - нарық үлесін жаулап алу деп қабылданады. Мұндай
жағдайда бәсекелестік бағаларға ерекше көңіл бөлінеді. Бірақ, нарық
жағдайларына үнемі бейімделіп отыру баға дифференциациясының болмауына
әкеледі.
Фирма белгілі бір көрсеткіштері бойынша нарық лидері болғысы келеді,
бұл оның шығындарын азайтып, пайда алуға көмектеседі. Өнім сапасын
жоғарылату көптеген шығын дарды талап етеді, әйтсе де бұл шығынның орны
тұтынушы сапалы, озық тауарды жоғары бағамен сатып алуға әзір болғандықтан,
тез толады.
Фирма басшылары бағаны есептеудің әдістерін таңдап, ең жоғары және
төмен бағаның ықтималды деңгейін бекітеді. Бағалық стратегия шығынға,
сұранысқа, бәсекеге, тауардың өмірлік цикл кезеңіне негізделіп, айқындалуы
мүмкін.
Нарық түрін (типін) бағалау фирма баға жасаудағы нақты бір әдісті
таңдауының маңызды шарты болып табылады. Жетілген бәсеке нарығы белгілі бір
өнімді сатып алатын және сататын көптеген сатып алушылар мен сатушылардан
тұрады. Мұндай нарықта ешбір сатушы, не болмаса сатып алушы күнделікті
ағымдағы бағалар деңгейіне көп әсер ете алмайды. Сатушы нарықтық бағадан
жоғары баға қоя алмайды, өйткені сатып алушы бұл тауарды төмендеу бағамен
басқа бір сатушыдан сатып алуы мүмкін. Мұндай нарықта бәсекелестік баға
белгілеу стратегиясын қолданған дұрыс болады.
Қазіргі экономикалық теорияда қарастырылатын бағаның формуласы
жетілген бәсеке жағдайында бір жағынан шекті пайдалылық (MR), екінші
жағынан шекті шығындарға (MC) сәйкес келіп, сұраныс пен ұсыныс қисықтарының
қиылысу нүктесіне орналасады.
Олигополия нарығы.Егер нарықта біртекті өнім өндіретін бірнеше ірі фирма
басым болса, онда ол жерде олигополия орын алады. Саладан фирмалар санының
аздығы олардың бір біріне тәуелді болатынып бідіреді, яғни, әр фирма өзінің
баға, жарнама және өнімнің дамуы жөніндегі шешіміне бәсекелестің мүмкін
болатын жауабын есепке алуы тиіс.
Олигополия ол:
➢ саладағы бірнеше фирмалар;
➢ өзара тәуелділікті шешім қабылдау;
➢ салаға кірудегі кедергілердің айтарлықтай дәрежеде
➢ болуы;.
➢ ұзақ мерзімді потенциалды пайда;
➢ бөлінген нарықтың шоғырлануы және баға бақылау.
Олигополистік салада стандартталған өнімдер өндіріледі. Көптеген өнеркәсіп
өнімдері: болат, мырыш, мыс, аллюмини, қорғасын, техникалык спирт
және т.б. физикалық мағынада стандартталған өнімдер болып
табылады және олигополия жағдайында өндіріледі.
Олигополияның баға тағайындау туралы шешімі
Нарықта бірнеше фирма басым болған кездей ынтымақтастық пен
жарыстастықты суреттеу үшін бірнеше үлгіні қолдануға болады. Олигополиялық
құрылымдар, әдетте, жасырын келісім (айқын формальді келісім) түрінде
немесе формальды емес (үнсіз келісім), бірақ сапалы ынтымақтастық түрінде
болады.
Бағалық жетекшісі бар салаларда бағаның ұзақ мерзім бойына
салыстырмалы түрде тұрақты деңгейде сақталыну тенденциясы бар. Жетекші
кеменің қайрагы түсуіне қарсы болады, бірақ қабылданбауы мүмкін
өзгерістерді жариялай отырып өз қалпын жоғалтуға тәуекелі болады. Бағадағы
жетекшілік құралын қолдана отырып олигополистер жасырын келісімге тікелей
катыспай-ақ баға саласындағы өз мүмкіндіктерін үйлестіре алады. Бірақ
формальды келісімдер және заңсыз кездесулер алдын ала қарастырылмайды. Баға
орнату кезінде шығындар және сұраныс жөніндегі мәліметтер олигополист үшін
ең маңызды болып табылады. Бірақ не себепті шығындар мен сұраныс қалыптасу
шарттары өзгергенде, басқа фирмалар өз бағасын өзгертпейді. Осы сұрақтың
жауабын сұраныстың сынық қисығы, үнсіз ынтымақтастық үлгісі тусіндіреді.
Сұраныстың сынық қисығының улгісі олигополистік багалардың
тұрақтылығын үнсіз қарым қатынастың табиғи нәтижесі ретінде түсіндіреді.
Бір фирма өз бағасын көтергеніне қарамастан, ол баска фирмалардың ағымдағы
бағаны сақтап калуға тырысуын мәлімдейді, бірақ кем дегенде бір фирма
бағасын түсірген жағдайда барлық фирмалар бағасын төмендетеді.
Олигополистер пікірінше, бағаның бәсекеден қашу бәрінен дұрыс шешім
болып табылады. Олар өзінің нарықтык қуысын арттыру немесе сақтап қалу
үшін, жарнама немесе клиентке қызмет көрсету сияқты бәсекенің әр түрлі
бағалық емес тәсілдерін қолданады.
Қорытынды: олигополия біртекті немесе ерекшеленгсп өнімге фирманың аз
көлемі билік еткенде болады. Олигополия бірігу және салаға кірудегі әр
түрлі кедергілер арқылы пайда болады.
Олигополистердің мінез-құлқы
Картелъдер (формальды келісім стратегиясы)
Картель — бұл мүшелері баға деңгейі және өндіріс көлемі жөнінде бірге
шешім қабылдайтын ұйым, ен алдымен картельдер мыс, қалайы, боксит
(аллюминий кені), алмаз, хром, фосфоттар, мұнай, кофе және банан секілді
негізгі материалдардың шикізаі нарығында жұмыс істейді. Картельдердің
көбісін негізігі өнірушілер мемлекеттерінің үкіметі қүрылымдастырады.
Табысты картельдер келесі принциптердің әрқайсысын орындайды:
1) картель өнім нарығындағы үлесін қолдау және бақылауы қажет;
2) картельдің жақын алмастырушылары болмау керек;
3) экономикалық дағдарысқа қатысты тауарға деген сұраныс
айтарлықтай дәрежеде тұрақты болуы тиіс;
4) картель мүшелерін қадағалау және жазалау шығындары төмен болуы
тиіс.
Келісімге негізделмеген олигополистік мінез.
Айқын немесе үнсіз келісім жоқ болғанда олигополистер мінезі қандай
болады? Келісім белгілі мерзім бойына тиімді болғанымен ол көп жағдайда
бұзылады, өйткені бір немесе одан да көп фирмалар өзінің арта бастаған
ұтысын сезіп, ережелерге бағынбай, керісінше, оларды бұзады. Фирмалардың
келісім жасауға орайы келмегенде, олигополияның маңызды проблемасы ретінде
стратегияны таңдау мәселесі тұрады. Әр фирма өзінің кез болуы мүмкін
сұранысына және өзінің әрекетіне деген бәсекелестердің мүмкін реакциясына
болжам жасайды. Одан кейін әр фирма өз бәсекелестерінің реакциясына
негізделген болжамға сүйене отырып, өзінің пайдасын мейлінше арттыру үшін
әрекет жасайды. Дәл, сол әдіспен ол өз бәсекелестерінін әрекетіне қалай
жауап беру керектігін шешеді.
Біз келісімнің қиын мәселе екенін түсіне аламыз. Ол жерде келесідей
жағдай ұсынылады. Альфа және Бета деген нарықтағы жалғыз сатушылар
болып табылады.Әрқайсысы жоғары немесе төмен бағаны орната алады. Егер
фирманың екеуі жоғары монополиялық бағаны орнатса, онда әрқайсысы 20 млн.
Тең үстеме пайда алады, ал егер екеуі де төмен бағаны орнатса, онда
әрқайсысының пайдасы 15 млн. Теңге ғана болады. Олай болса, берілген
жағдайда түрткі болатын себептен басқа бәсекелесті алдау ынтасы бар.Егер
бір фирма жоғары, ал келесісі төмен бағаны орнатса, онда төмен бағасы бар
фирма 30 млн. Теңге, ал жоғары бағасы бар фирма тек 10 млн. Теңге алады.
Көптеген экономистердің пікірінше, келісімнің тиімсіз болғанына
қарамастан олигополиялық бағалар, әдетте, оның бәсекелік деңгейінен жоғары
болады.
Алайда бағаның өсуі бәсекелестерге әсер етпеуі мүмкін, тек мұндай
жағдайда фирма тұтынушылары бәсекелестерге кетіп қалуы мүмкін. Мұндай
нарықта көбіне бағалық жетекшіге (лидерге) қарап, баға белгілейтін
бейімделу стратегиясы қолданылады.
Монополистік бәсеке нарығы тауардың әр түрлі нұсқаларын ұсынуға
байланысты кең диапазонды бағалар туралы мәмілелер жасайтын көптеген
сатушылар мен сатып алушылардан тұрады. Мысалы үшін балмұздақтың
және тіс пастасының өте ұқсас түрлерін өндіріп, жақын жерлердегі
аудандардағы өткізуге ставкаларды жасай отырып, бәсекелестік күрес
жүргізетін фирмалар туралы ойлаңдар. Барлығы да балмұздакты жақсы көреді,
бірақ қай балмұздақтың ең жақсы болып табылатынына барлығы бір пікірлі
емес. Мұндай жағдайда әр бір балмұздақ кафесі кемімелі сұраныс қисығына кез
болады.
Кемімелі сұраныс қисықтары өнімнің
дифференцияциясының бар екендігін көрсете келе монополиялық бәсекені
жетілген бәсекеден айырады. Егер монополиялық бәсекелес өз
бағасын төмендетсе, онда оның өнімінің көлеміне деген сұраныс өседі.
Өйткені кейбір сатып алушылар басқа сатушылар өнімінен оның
өніміне ауысады. Алайда барлық өнімдер әр түрлі және барлық сатып
алушылар оның өніміне ауыспайды. Монополиялық бәсекелес өнімінің
сұраныс қисығы төмен иілсе, ол оның пайдасын максималдандыратын бағаны
таңдай алады. Бірақ ол нарыққа түгел әсер ету үшін өте кішкентай екенін
түсіне отырып, ол басқа бәсекелестер оның баға
қалыптастырусаласындағы шешімдеріне назар аудармайды деген болжау
жасайды.
Мұнда дифференциялды және бәсекелестік баға белгілеу стратегиясын
қолдануға болады.
Ал монополия жағдайында нарықта тек бір сатушы ғана болады. Ол өз
саясатын нарықты кеңірек жаулап алу мақсатымен жүзеге асырады. Мұндай
нарықтағы баға монополист бағасына байланысты болады. Егер монополист
әлеуметтік және қайырымдылық мәселелерін шешіп жатса, баға шығындар
деңгейінен төмен де болуы мүмкін.
Монополист әрекеттері. Бәсекелік фирма үшін ұсыныс қисығы
болады. Ал монополия үшін ұсыныс қисығы болмайды, себебі бағаның өзгеруі
оған әсер етпейді, ол сұраныс заңымен байланысты р бағасының оптималды
ұштасуы мен Q өндіріс көлемін өзі тандайды.
Р
Монополист пайдасы
Егер Рм монополист бағасы оның АС орташа
шығындарынан жоғары болса, онда ол оң экономикалық табысалады. Бұл РМЕҒН
тік бұрыш алаңы. Ал егер сұраныс төмендесе, Q және К қисықтары төменге
түседі де, табыс теріс болады. Фирма шығынға ұшырайды.
¥зақ мерзімді кезеңде ол өндірісті тоқтатуға мэжбүр болады. Ал қысқа
мерзімді кезеңде барлық жағдайларды және болашақтағы болжамды қарастыру
керек. Егер фирма рыноктан шықса, онда оның қайтып келуі белгісіз.
Кез келген фирманың, монополист болмаса да, өзінің бағасына әсер ете
алса, монополистік билігі нысаны бар. Оның өлшемі Лепнер көосеткішімен
анықталады:
Бәсекелік фирма үшін ол нөлге тең, себебі оның өндірістік көлемінің
оптималдылығы р=МС жағдайынан анықталады.
Ал монополия үшін егер Р бағасын Р„ бағаға ауыстырса, онда келесі
түрде болады:
Сұраныс неғұрлым икемді болса, фирмада соғұрлым монополиялық билік аз
боладыі]
Жоғарыда көрсетілтіндей, бәсекелік нарық қоғам ұтысын барынша
көбейтеді. Онымен монополияны салыстырайық.
Егер бәсекелік нарық монополияландырылса, оның өндіріс көлемі Qс-ден
Qм-ге дейін азаяды, ал баға Pс-тан Pм-ге дейін көтеріледі. Ал тұтынушылар
үтысының жоғалуы А+В болады, ал өндірушілердің қосымша ұтысы А-С тең.
Нарықты монополияландырғандағы қоғамның толық шығыны
(А+В)-(А-С)=В+С
Сонымен, мүлткісіз бәсекемен салыстырғанды монополист аз өндіреді, ол
бағаны жоғары тағайындайды Егер ол пайданың өсуін көздесе, баға шығындардан
артып, көп жоғарылайды. Әрине, монополистер пайданы ең көп шамаға ұлғайтуға
ұмтылады, бірақ оған бағаны монополияға қарсы реттеу тосқауыл бола алады.
Бағалық дискриминация
Әр түрлі сатып алушыларға бір тауарды не кызметті түрлі бағамен
сатса, бағалық дискриминация болады. Бағалық дискриминацияны жүзеге асыру
үшін фирма сатушының қанша төлей алатынын анықтай білулері қажет, ал сатып
алушылардың алынған тауарды не қызметті басқа сатып алушыларға беру
мүмкіндігі болмауы керек.
Мысал: Бөлшек тауарға екі сатып алушы бар деп есептейік Біріншісі бір
тауар бірлігіне 100 доллар төлей алады. D рыноктық сұраныс қисығы
әдеттегідей D1 мен D2 қисықтарының горизонталды сомалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz