Қымыз құюға арналған ыдыстар

Кіріспе

Қымыз құятын саба, сүйретпе, торсық, көнек, бұлқыншақ сияқты ыдыстар жылқы терісінен жасалады. Этнографиялық әдебиеттерде саба туралы көп жазылғанымен, бес биенің, одан көп жылқы терісінен істелген алып сабалар жөнінде өте сирек кездеседі және зерттелмеген. Мәлімет берушілердің айтуы бойынша жылқының терісінен сабаның төрт қабырғасы шығады, оны «сабаның бойы» деп атайды. Сабаның бойы трапеция тәрізді пішіледі, бесінші жылқының терісінен сабаның түбін шаршылап пішеді. Зор денелі, семіз адамды «бес биенің сабасындай» деп теңеу осыдан қалған. А.К.Гейнс байлар ғана екі, кейде үш теріден саба істейді, оны төтенше жағдайда, астарда пайдаланады деп көрсеткен. [21.215-б.] Ф.Фиельструп байлардың сабасына 35-40 шелек қымыз сыяды деп жазады. [12.184-б.] Мұндай сабаларда ас, тойларға қымыз апарылатынын мәлімет берушілердің жауаптары да айғақтайды.
Мысалы, Арқада Шұбыртпалы Ағыбай батырдың бес биенің терісінен жасалған сабасын екі түйе көтеріп жүрген. Екі түйенің ортасына керегені жалпағынан жатқыза байлап, үстіне сабаны қойған. Түйелер бір-бірінен озып кетпей, қатарласа жүруі үшін тізелерін құрмалап байлап, жетелеп отырған. Мұндай сабаны киіз үйдің жабығынан атқа мініп тұрып піскен. Ағыбай батыр осы сабасын Абайдың арғы атасы Өскенбайдың асына апарған екен. (ХХХХІІІ)
...Терісін бес айғырдың саба қылып,
Сабасы атаныпты Түйе мойнақ, –
деп «Айман-Шолпан» дастанында Маман байдың сабасының үлкендігі, байлығы дәріптеледі. [22.669-б.]
«Бес биенің сабасы, бес күн саусаң толмайды,
Жаманды қанша мақтасаң, жақсылардай болмайды»
дейді халық мәтелі. Сабаның бұдан үлкен «Тай жүзген» дегені болады, мәлімет берушілердің көрсетуінше он жылқының терісінен істелген. (LXI) «Тай жүзгендер» Арқада Найман ішіндегі бағаналыларда жиі кездескен. Мұндай сабаларды арнаулы қос доңғалақты, кейінірек төрт доңғалақты арбаға салып, бірнеше атпен тартқан. (LXI)

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қымыз құюға арналған ыдыстар (5 бөлім)

Қымыз құятын саба, сүйретпе, торсық, көнек, бұлқыншақ сияқты ыдыстар жылқы
терісінен жасалады. Этнографиялық әдебиеттерде саба туралы көп
жазылғанымен, бес биенің, одан көп жылқы терісінен істелген алып сабалар
жөнінде өте сирек кездеседі және зерттелмеген. Мәлімет берушілердің айтуы
бойынша жылқының терісінен сабаның төрт қабырғасы шығады, оны сабаның
бойы деп атайды. Сабаның бойы трапеция тәрізді пішіледі, бесінші жылқының
терісінен сабаның түбін шаршылап пішеді. Зор денелі, семіз адамды бес
биенің сабасындай деп теңеу осыдан қалған. А.К.Гейнс байлар ғана екі,
кейде үш теріден саба істейді, оны төтенше жағдайда, астарда пайдаланады
деп көрсеткен. [21.215-б.] Ф.Фиельструп байлардың сабасына 35-40 шелек
қымыз сыяды деп жазады. [12.184-б.] Мұндай сабаларда ас, тойларға қымыз
апарылатынын мәлімет берушілердің жауаптары да айғақтайды.
Мысалы, Арқада Шұбыртпалы Ағыбай батырдың бес биенің терісінен жасалған
сабасын екі түйе көтеріп жүрген. Екі түйенің ортасына керегені жалпағынан
жатқыза байлап, үстіне сабаны қойған. Түйелер бір-бірінен озып кетпей,
қатарласа жүруі үшін тізелерін құрмалап байлап, жетелеп отырған. Мұндай
сабаны киіз үйдің жабығынан атқа мініп тұрып піскен. Ағыбай батыр осы
сабасын Абайдың арғы атасы Өскенбайдың асына апарған екен. (ХХХХІІІ)
...Терісін бес айғырдың саба қылып,
Сабасы атаныпты Түйе мойнақ, –
деп Айман-Шолпан дастанында Маман байдың сабасының үлкендігі, байлығы
дәріптеледі. [22.669-б.]
Бес биенің сабасы, бес күн саусаң толмайды,
Жаманды қанша мақтасаң, жақсылардай болмайды
дейді халық мәтелі. Сабаның бұдан үлкен Тай жүзген дегені болады, мәлімет
берушілердің көрсетуінше он жылқының терісінен істелген. (LXI) Тай
жүзгендер Арқада Найман ішіндегі бағаналыларда жиі кездескен. Мұндай
сабаларды арнаулы қос доңғалақты, кейінірек төрт доңғалақты арбаға салып,
бірнеше атпен тартқан. (LXI)
Пар ат жегіп күймеге,
Қоңырау байлап доғаға.
Толтырып саба ішіне,
Жорға, тай байлап дәртеге. [23]
Баян Өлгийде (МХР) Сақы деген байдың сабасының ішіне тай кіргізген.
Сақының тай жүзіпті сабасында деген сөз содан қалған. (LXXXXVIII).
М.Леваневский сыйымдылығы 100 шелек, он жылқының терісінен тігілген
сабаларды жазғанда, жоғарыдағы тай жүзгендерді көрген болуы керек. [24.91-
б.] Бір жылқы терісінен жасалған күнделікті өмірде жиі қолданылатын сабаға
150-200 л қымыз сыяды. [2] Сабаның түп жағы жерге тиіп, көгеріп кетпес үшін
астына ағаштан жасалған төрт аяқты тұғыр орнатылады, оны сабаяқ деп атайды.
...Сабаяққа жұмыр, кейде өте сирек кездесетін жалпақ ағаштар таңдап
алынады. Пішіні тік бұрышты болады, саба орнықты тұру үшін арасына екі-үш
көлденең ағаш қойылады, аяғының биіктігі 6-7 тұтам (25–30 см) болады.
Сабаяққа ешқашан шеге қолданылмайды, ағаш біліктер ойық-тіліктер арқылы
жымдасады... [24].
Піспек – қымыз және іркіт пісуге арналған құрал. Қымыз пісетін піспек
пен сиыр іркітін пісетін піспекті бір-біріне ауыстырмайды. Піспектің сабы
талдан, басы теректің безінен, қайыңның топшысынан істеледі. Теректің безі,
қайыңның топшысы, қайсысы болсын өте салмақты, өткір балтаның өзі әрең
өтетін, араның тісі өтпейтін өте қатты материал. Осындай піспекпен түйіп
піскен қымыздың іртігі тез жазылады. Сақалына қарай іскегі, сабасына қарай
піспегі демекші, піспектің үлкендігі сабаның көлеміне байланысты.
Піспектің сабы сабаның, не күбінің аузынан кемінде 20–25 см шығып тұруға
тиіс. Теректің безінен істеген Ағыбай батырдың піспегін аттың үстінде
отырып алып піскенде, біраз жігіттердің әлі келмеген дейді мәлімет
берушілер. (ХХХХІІІ.) Піспектің басы алуан түрлі оймышты геометриялық
пішінде жасалады. Піспектің бір түрінің басы дөңгелек, қымызды түйетін жағы
ойық болып келеді. Басы дөңгелек, тікбұрышты, крест, сүйір бұрышты крест,
т.б. оннан аса түрі болады. Піспектің сабының ұшына жуан ағаштан дулыға
кигізіп үкі тағуды әдетке айналдырған. Дулығаның жалының пошымы садақ
оғының жебесіне ұқсас ұшқырланып келеді, оның сыртын түрлі түсті бояумен
бояп, байлар жылқының қабырға сүйегімен ою-өрнек салып, немесе темірмен
қаптап күміс шаптырып әшекейлеген. Баян Өлгийде (МХР) піспектің ұшын әлі
күнге дейін жылқының басы іспеттес етіп кесіп шығарады. Мәлімет
берушілердің айтуынша Шәріпхан( төренің сабасының піспегінің басына таза ақ
күмістен аттың басы құйылып жасалған. (LXVII.) Піспектің ұшына аттың басын
салып жасау тывалар мен торғауыттарда кездеседі. Қазақта және басқа түркі
халықтары піспекті жай шаруашылық тұтыну құралы деп қарамайды, оны кәдімгі
үйге сән беретін жиһаз және үйдің құт берекесі ретінде ардақтайды.
Көк өгізім гүрілдейді,
Жансыз ағаш дірілдейді, – деп, халық саба мен піспекті жұмбақтай айтқан.
(СХV). Көнек, сүйретпе, торсық, бұлқыншақ , т.б. жылқы терісінен жасаған
ыдыстар, саба сияқты бір орында тұрмайды, алып жүруге, қозғауға көшпенді
тұрмысқа ыңғайлы.
Көнек – бие саууға, торсық – атпен жолаушы жүргенде, қанжығаға байлап қымыз
құюға арналған. Қырғыз халқында көнекті конок, торсықты-коокор, ешкі
терісінен бітеу сойылып, қымыз тасуға арналған месті –чанаш деп атау
қалыптасқан. [27] Торсыққа көлеміне байланысты 30-50 л қымыз сыяды.
Сүйретпе – сабадан кіші бір жерден екінші жерге қымыз тасуға, өте ыңғайлы.
Сүйретпені жылқының, сиырдың, түйенің мойын терісінен істеген. Солтүстік
Қазақстанда сүйретпелерді екі шелек қымыз сыятындай шағын етіп жасайды.
[28.145-б.] Тері ыдыстарға әсіресе оның ішінде сүйретпеге, сабаға қымыз
құйып қойса екі-үш күннен соң тері былқылдап и болып кетеді, өңезденіп
кетпес үшін әрбір 12-15 күнде жуып, жел қақтырып кептіріп қояды. (LXX)
Қымызды тасымалдайтын ыдыстардың ішіндегі сыйымдылығы жағынан ең
кішісі 5-10 л, сонымен қатар ең әдемісі – торсықтар. Торсық: шимайторсық,
мүйізторсық, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.