Қазақстанның Ресейге қосылуының күнгейі мен көлеңкесі
Жоспар
Кіріспе
I. Қазақстанның Ресейге қосылуының күнгейі мен көлеңкесі.
II. XVIII ғ. қазақ.орыс қатынастары деректері.
III. Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивті жақтары.
IV. Қазақстанның Ресейге қосылуының регрессивті жақтары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
I. Қазақстанның Ресейге қосылуының күнгейі мен көлеңкесі.
II. XVIII ғ. қазақ.орыс қатынастары деректері.
III. Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивті жақтары.
IV. Қазақстанның Ресейге қосылуының регрессивті жақтары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Өзектілігі: XVIII ғасырдың 30-жы жылдарында басталып, келесі ғасырдың 60-шы жылдарында аяқталған қазақ жерлерінің Россияға қосылу процесі қазақ халқының тарихында ерекше орын алады. Өйткені бұл - қазақ қоғамының экономикалық, саяси-әлеуметтік және мәдени өмірінде өшпес із қалдырған тарихи оқиға. Қазақстанның Россияға қосылуы сонымен қатар, патша өкіметінің еркінен тыс, қазақ еңбекшілерінің ұлы орыс халқымен жақындасуын тездетті.
Тарихнамасы: Бұл еңбекте Қазақстанның Россияға қосылу тарихын жан-жақты көрсету және бұл маңызды тарихи оқиғаның қазақ халқы үшін прогрестік роль атқарғанын нақтылы мәліметтер негізінде дәлелді етіп зерттеу міндеті алға қойылған.
Қазақстанның Россияға қосылу проблемасы секілді ауқымды мәселесі сөз еткенде қазақ жүздерінің сол кездегі сыртқы саяси жағдайын анықтаудың айтарлықтай маңызы бар. Сондытан да әсіресе, Қазақстанның Россияға қосылу алдындағы сыртқы саяси өміріне көбірек көңіл бөлінді. Жоңғар хандығының қазақ жерлерін жаулап алу мақсатымен жүргізген шапқыншылық саясаты, қазақ халқының өз бостандығы үшін күресі т.б. мәселелер осы еңбекте өз сипаттамаларын тапқан.
Мақсаты мен міндеті: Тап күресінің тарихты қозғаушы күш екені баршаға мәлім. Сондықтан да зерттеуде еңбекші бұқараның Қазақстанда XVIII және XX ғасыр басында орын алған феодалдың және отаршылық езгіге қарсы күресіне біршама көңіл бөлінген. Қазақ шаруаларының, ен алдымен, орыс және Қазақстанды мекендеген басқа халықтардың енбекшілерімен таптық одағының қалыптасу мәселесі де енбекте өз сипаттамасын тапқан. Е. Пугачев бастаған 1773—1775 жылдардағы шаруалар көтерілісі дәуірінен басталған орыс және қазақ еқбекшілерінің царизм мен бай-шонжарларға
қарсы күресте қалыптасқан одағының капитализм және импернализм
[Сабырханов.А.Ұлы бетбұрыс-51бет]
дәуірінде одан әрі нығая түскені туралы мәселе де зерттеудің алға қойған міндеттерінің бірі болып табылады.
Өзектілігі: XVIII ғасырдың 30-жы жылдарында басталып, келесі ғасырдың 60-шы жылдарында аяқталған қазақ жерлерінің Россияға қосылу процесі қазақ халқының тарихында ерекше орын алады. Өйткені бұл - қазақ қоғамының экономикалық, саяси-әлеуметтік және мәдени өмірінде өшпес із қалдырған тарихи оқиға. Қазақстанның Россияға қосылуы сонымен қатар, патша өкіметінің еркінен тыс, қазақ еңбекшілерінің ұлы орыс халқымен жақындасуын тездетті.
Тарихнамасы: Бұл еңбекте Қазақстанның Россияға қосылу тарихын жан-жақты көрсету және бұл маңызды тарихи оқиғаның қазақ халқы үшін прогрестік роль атқарғанын нақтылы мәліметтер негізінде дәлелді етіп зерттеу міндеті алға қойылған.
Қазақстанның Россияға қосылу проблемасы секілді ауқымды мәселесі сөз еткенде қазақ жүздерінің сол кездегі сыртқы саяси жағдайын анықтаудың айтарлықтай маңызы бар. Сондытан да әсіресе, Қазақстанның Россияға қосылу алдындағы сыртқы саяси өміріне көбірек көңіл бөлінді. Жоңғар хандығының қазақ жерлерін жаулап алу мақсатымен жүргізген шапқыншылық саясаты, қазақ халқының өз бостандығы үшін күресі т.б. мәселелер осы еңбекте өз сипаттамаларын тапқан.
Мақсаты мен міндеті: Тап күресінің тарихты қозғаушы күш екені баршаға мәлім. Сондықтан да зерттеуде еңбекші бұқараның Қазақстанда XVIII және XX ғасыр басында орын алған феодалдың және отаршылық езгіге қарсы күресіне біршама көңіл бөлінген. Қазақ шаруаларының, ен алдымен, орыс және Қазақстанды мекендеген басқа халықтардың енбекшілерімен таптық одағының қалыптасу мәселесі де енбекте өз сипаттамасын тапқан. Е. Пугачев бастаған 1773—1775 жылдардағы шаруалар көтерілісі дәуірінен басталған орыс және қазақ еқбекшілерінің царизм мен бай-шонжарларға
қарсы күресте қалыптасқан одағының капитализм және импернализм
[Сабырханов.А.Ұлы бетбұрыс-51бет]
дәуірінде одан әрі нығая түскені туралы мәселе де зерттеудің алға қойған міндеттерінің бірі болып табылады.
Әдебиеттер
1. А.Сабырханов. Ұлы бетбұрыс – Алматы, 1981ж.
2. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғасырдағы қарым-қатынастары – Алматы, 1970ж.
3. В.Г.Семенов., В.П.Семенова. Губернаторы Оренбургского края – Орынбор, 1999г.
4. Ғ.Маймақов. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы – Алматы, 2000ж.
5. История Советского крестьянства. Т-2. Советское крестьянство в период социалистической конструкции народного хозяйсива. Кнец 1927-1937. М., 1986г.
6. Казахстан в XV – XVIII веках – Алматы, 1969г.
7. Қазақ ССР тарихы – Алматы, ІІІ-том, 1982ж.
8. Қазақстан тарихы. очерктер – Алматы, 1994ж.
9. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті – Алматы, 1997ж.
10. Юсупов Ш. Көшпелі қазақ шаруашылығын отырықшыландыру. Қазақ мемлекеттік баспасы – Алматы, 1957ж.
1. А.Сабырханов. Ұлы бетбұрыс – Алматы, 1981ж.
2. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғасырдағы қарым-қатынастары – Алматы, 1970ж.
3. В.Г.Семенов., В.П.Семенова. Губернаторы Оренбургского края – Орынбор, 1999г.
4. Ғ.Маймақов. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы – Алматы, 2000ж.
5. История Советского крестьянства. Т-2. Советское крестьянство в период социалистической конструкции народного хозяйсива. Кнец 1927-1937. М., 1986г.
6. Казахстан в XV – XVIII веках – Алматы, 1969г.
7. Қазақ ССР тарихы – Алматы, ІІІ-том, 1982ж.
8. Қазақстан тарихы. очерктер – Алматы, 1994ж.
9. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті – Алматы, 1997ж.
10. Юсупов Ш. Көшпелі қазақ шаруашылығын отырықшыландыру. Қазақ мемлекеттік баспасы – Алматы, 1957ж.
Жоспар
Кіріспе
I. Қазақстанның Ресейге қосылуының күнгейі мен көлеңкесі.
II. XVIII ғ. қазақ-орыс қатынастары деректері.
III. Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивті жақтары.
IV. Қазақстанның Ресейге қосылуының регрессивті жақтары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Өзектілігі: XVIII ғасырдың 30-жы жылдарында басталып, келесі ғасырдың
60-шы жылдарында аяқталған қазақ жерлерінің Россияға қосылу процесі қазақ
халқының тарихында ерекше орын алады. Өйткені бұл - қазақ қоғамының
экономикалық, саяси-әлеуметтік және мәдени өмірінде өшпес із қалдырған
тарихи оқиға. Қазақстанның Россияға қосылуы сонымен қатар, патша өкіметінің
еркінен тыс, қазақ еңбекшілерінің ұлы орыс халқымен жақындасуын тездетті.
Тарихнамасы: Бұл еңбекте Қазақстанның Россияға қосылу тарихын жан-
жақты көрсету және бұл маңызды тарихи оқиғаның қазақ халқы үшін прогрестік
роль атқарғанын нақтылы мәліметтер негізінде дәлелді етіп зерттеу міндеті
алға қойылған.
Қазақстанның Россияға қосылу проблемасы секілді ауқымды мәселесі сөз
еткенде қазақ жүздерінің сол кездегі сыртқы саяси жағдайын анықтаудың
айтарлықтай маңызы бар. Сондытан да әсіресе, Қазақстанның Россияға қосылу
алдындағы сыртқы саяси өміріне көбірек көңіл бөлінді. Жоңғар хандығының
қазақ жерлерін жаулап алу мақсатымен жүргізген шапқыншылық саясаты, қазақ
халқының өз бостандығы үшін күресі т.б. мәселелер осы еңбекте өз
сипаттамаларын тапқан.
Мақсаты мен міндеті: Тап күресінің тарихты қозғаушы күш екені баршаға
мәлім. Сондықтан да зерттеуде еңбекші бұқараның Қазақстанда XVIII және XX
ғасыр басында орын алған феодалдың және отаршылық езгіге қарсы күресіне
біршама көңіл бөлінген. Қазақ шаруаларының, ен алдымен, орыс және
Қазақстанды мекендеген басқа халықтардың енбекшілерімен таптық одағының
қалыптасу мәселесі де енбекте өз сипаттамасын тапқан. Е. Пугачев бастаған
1773—1775 жылдардағы шаруалар көтерілісі дәуірінен басталған орыс және
қазақ еқбекшілерінің царизм мен бай-шонжарларға
қарсы күресте қалыптасқан одағының капитализм және импернализм
[Сабырханов.А.Ұлы бетбұрыс-51бет]
дәуірінде одан әрі нығая түскені туралы мәселе де зерттеудің алға қойған
міндеттерінің бірі болып табылады.
1.1. Қазақстанның Ресейге қосылуының күнгейі мен көлеңкесі.
XVII ғасырдың аяғында және XVIII ғасырдын басында қазақ қоғамының
өндіргіш күштері өте-мөте баяу дамыды, өндірістік қатынастар бұрынғысынша
патриархаттық-феодалдық қалпында еді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығы көбіне табиғаттың стихиялық күштеріне байланысты болды.
Феодалдыққа негізделген тәуелді мал өсіруші шаруалардың еңбек өнімділігі
мардымсыз еңбек болып қала берді.
Қазақ қоғамының экономикалық базисі — көшпелі мал шаруашылығы —
Қазақстан территориясында мемлекеттің дамуы мен нығаюының алғы шарттарының
жасалуына едәуір кедергі болды.
XVII ғасырдың аяғында — XVIII ғасырдың басында Қазақстан негізінен
саяси жағынан бытыраңқы ел болып қала берді. Мұнда кейде бірнеше хандықтан
құралған үш жүз болды. Бір жерден екінші жерге үнемі көшіп-қонып жүру
жекелеген тайпалар мен рулардың арасында тұрақты байланыстардың дамуын
тежеді. Көшпелі өмір салтынан туған патриархаттық-феодалдық тұрмыс елдің
саяси жағынан бытыраңқы болуына әкеп соқты: қазақ қоғамы өз алдына
оқшауланған және бытыраңқы рулар тобына ыдырады, бұлардың әміршілері басқа
феодалдардың үстемдігін мойындағысы келмеді. Феодалдық өзара тартыстар елді
жегідей жеді. Әр түрлі сұлтандық топтар үстемдік ету үшін және жақсы
жайылымдарды басып алу үшін өзара күресіп, бір-бірімен бәсекелес болды. Бұл
алауыздықтарды орта азиялық хандар қолдап өршітті және әсіресе жоңғар
қонтайшылары оларды бір-біріне айдап салып отырды. Осының салдарынан бірігу
тенденциясы баяулай берді.
Жекелеген хандардың (Хақназардың, Тәуекелдің, Тәукен және т.б.)
қазақтың барлық жүздерін біріктіріп, біртұтас қазақ хандығын құрмақшы
болған әрекеттері көшпелі қоғамның табиғатының өзінен туындаған объективті
себептердің салдарынан сәтсіздікке ұшырап отырды. Қазақ жүздерінің арасында
орнықты саяси - экономикалық байланыстар қалыптаспады. Әсіресе Кіші жүз бен
Орта жүздің Ұлы жүзбен байланыстары нашар болды.
Әрбір жүздін әдет правосы негізінде реттеліп отыратын өзінің көшім-
қоным жері болды. Мәселен, Кіші жүз қазіргі Батыс Қазақстанның жерін
мекендеді. Оның жазғы жайлауы Үстірт жазығында, сондай-ақ Ор, Жайық, Елек,
Жем, Темір езендерінің сағаларында, Мұғалжар тауларында орналасса, қысқы
қыстаулары Ырғыз өзені мен оның салалары, өңірінде және Ырғыз бойының
оңтүстігіне таман (Тәуіп құмдары) Сырдарияның төменгі ағысында, Арал
теңізінен батысқа қарай (Сам құмына дейінгі құмды өңір), Маңқыстау
түбегінде, Атырау жазығында, Нарын құмында (Каспий теңізінің жағасына
қарай) орналасты. Орта жүз Орталық Қазақстанды мекендеді, ал оның жазғы
жайлауы мең қысқы қыстауы Сарысу өзенінің бойын, Есілдің бастауын, Тобылдың
салалары мен Торғай өзенінің бойын, Ұлытау таулары және оған шектес көлдер
өңірін қамтыды. Ұлы жүз Оңтүстік-Шығыс Қазақстанды мекендеді.
Қазақ хандықтарының XVIII ғасырдың алғашқы үштен біріндегі ішкі саяси
өміріне тән нәрсе ортақ шешімге келуді талап еткен мәселелерді шешу үшін үш
жүздід үшеуінін, де мезгіл-мезгіл өтіп отыратын біріккен жиналыстары еді.
Сұлтан және Қалыби билердің айтуынша, үш жүздің өкілдері жыл сайыи мәслихат
құру үшін Сайрам маңындағы таулардағы Мәртөбе жотасына жиналып отырған.
Мұнда қай жерді қыстап, қай жерді жайлау керектігі, тыныштықты қалай
сақтап, қалай соғысу керек екендігі туралы мәселелер талқыланды.
Кеңестерде көші-қон жерлерді бөлу, көшіп-қонудың тәртібі, тайпа аралық және
ру аралық дау-шарларды шешу, соғыс және бітімге келу, сыртқы қатынастар
мәселелерімен қоса аса маңызды экономикалық және саяси мәселелер бойынша
шешімдер қабылданып отырды.
XVIII ғасырдың ең басынан бастап қазақ хандықтары сыртқы саяси
жағдайдың одан әрі шиеленісуінен туындаған ауыр күйзелістерге ұшырады.
Тәуке хан феодалдық өзара тартыстарды уақытша тыйып, үш
[Қазахстан мен Россияның ХVIII ғ.қарым-қатынасы-62бет]
жүздің үшеуінде де тыныштықты қалпына келтіріп, осы арқылы қазақ руларының
қоныстарын сыртқы шапқыншылықтардан қауіпсіздендіре алған еді.
Деректемелерде айтылғандай, оның өз билігінде 80 мыңға тарта жауынгерінің
болуы әлгіндей жетістікке жетуіне себепші болған еді. Алайда сұлтандардың,
өз алдына оқшауланып, билік үшін күресуі көп ұзамай бірлікті бұзды, ал мұны
көршілер дереу пайдаланды. Оңтүстік-батыстан Жайық қазақтары қолдаған Волга
қалмақтары шапқыншылықтар жасады; солтүстіктен Сібір қазақ-орыстары
сұғынды; Жайық сыртындағы жерлерге башқұрттар көз алартты. Оңтүстіктен
қазақтарды ортаазиялық хандықтардың (Бұхара, Хиуа) феодалдары ығыстырды.
Алайда казақ халқына неғұрлым қатерлі қауіп шығыстан — күшті әрі
агрессияшыл әскери-феодалдық Жоңғария хандығы тарапынан төнді.
Қазақ және жоңғар билеушілері арасындағы күрес жүз жылдан астам
уақытқа созылды. Оның негізі жайылымдар үшін талас болған еді. Малдың
кебеюіне байланысты көшпелілер мал өсіру өндірісі үшін қажет территорияны
кеңейтіп отыруға мәжбүр болды. Өндірістің қарапайым техникасы жағдайында
көшпелі мал өсіру шаруашылығы жайылымдық жерлерді үнемі ұлғайтып отыру
негізінде ғана дами алатын еді. Қарауындағы жайылымдық өңірлер хандар мен
басқа да малы көп адамдарды қанағаттандырудан қалып, бос алқаптардың бәрі
таусылысымен, феодалдық иеліктер мен жайылымдық жерлерді қайта бөлу үшін
күрес ылғи болып тұрды. Жоңғар феодалдарының жайылым іздеген экспансиясы
тек батысқа ғана бағдарлана алатын еді, өйткені шығыста олар Цинь
империясымен қақтығысты да, мұнда оларға, мәселен XVIII ғасырдың басындағы
сияқты қорғануға тура келді.
Жоңғар қонтайшыларын жайылымдық жерлерге қоса Қазақстанның
оңтүстігітідегі сауда - қолөнер орталықтары қызықтырды. Оңтүстік
Қазақстанның қалаларын басып алса, жоңғар феодалдары сауда-қолөнер
орталықтарын ғана емес, сонымен бірге Қазақстанды Россиямен және Шығыс
елдерімен байланыстыратын керуен жолдары өтетін территорияны да ала алар
еді.
Қазақ хандықтары мен жоңнғар хандығы арасындағы қақтығыс бірден-бірге
шиеленіскен және қантөгісті күреске айналды. Жоңғар феодалдары қазақтарды
жеңген үстіне жеңіп, адамдары мен малын айдап әкетіп, жайылымдары мен мал-
мүлкін тартып алып, кейде түгелдей бір рулар мен ауылдарды қырып кетіп
отырды. Толассыз сыртқы соқтығыстар мен ішкі алауыздықтар ыдыратып
әлсіздендірген қазақ халқы бұл уақытта адам айтқысыз алапаттар мен
жоқшылықтарға душар болды.
Қазақтардың XVIII ғасырдың басындағы халін Ш.Ш.Уалиханов былай деп
сипаттады: XVIII ғасырдың алғашқы он жылдығы қырғыз (қазақ - Ред.)
халқының өміріндегі сұмдық уақыт болды. Жоңғарлар, Волга қалмақтары, Жайық
қазақтары мен башқұрттар жан-жақтан олардың ұлыстарын талқандап, малын
айдап алып, тұтас семьяларымен тұтқынға әкетіп отырды.
Жоңғар әскерлерінің Қазақстан жеріне басып кірген ірі әрекеті 1710-
1711 жылдары болды. Оның халықтық жанына қаншама батқандығын 1710 жылы
Қарақұмда қазақ жүздері өкілдерінің жиналысы шақырылғанына қарап білуге
болады, бұл жиында жасақтың басшысы болып Бөгенбай батыр сайланды. Ездер
өздерінің қорқақтығын көрсетіп қонтайшының мейірімділігін пайдалауды
ұсынды. Басқалары үй-күйін тастап, Волганың сыртына қашып барып жан
сақтағысы келді, ал енді біреулері коян секілді жан-жаққа бытырап кетпекші
болды, талайы толқып жүрді, бірақ сол кезде ерлігімен әйгілі болған ру басы
Бөгенбай мұндай әрекеттердің бәрін тыйды. Оның жалынды шақыруынан кейін
жиналысқа қатысушылар қасық қаны қалғанша бірін-бірі бірауыздан қорғауға
күш біріктіруге ұйғарды. Ант берілгеннен кейін жұрттың бәрі дұға қылып,
құрбандыққа шалынған ақбоз аттың, етін жеп, өз одақтарының мызғымайтынын
көрсетісті.
Қазақ жүздерінің күш біріктіруі арқасында Тәукеніқ әскерлері біраз
уақыт табысқа жеткен еді. Халық жасағының отрядтары айрылып қалған
қоныстарды қайтарып алып қана қоймай, жоңғар билеушілерінің жерлеріне басып
кіріп, көптеген тұтқын айдап әкелді. Алайда жүздердің бытыраңқылығы,
келісіп қимылдаудың болмауы, ішкі қарама-қайшылықтар және әр түрлі
феодалдық топтардың бәсекелестігі тұтас халықтың күш-жігерін зая кетіріп
отырды. 1713 жылдың өзінде-ақ жоңғар әскерлері жаңа шапқыншылық әрекеттер
жасай бастады. Бұл қырғыз-қайсақ ордаларының бәрі, — деп жазды И. К.
Кириллов,— ол қалмақтарды (жоңғарларды - Ред.) бірлесіп қимылдаса жеңер
еді. Ал оларда бір хан соғысса, екіншісі қалып қояды, сөйтіп қалмақтарға
ықпалын жүргізе алмайды.
XVIII ғасырдың 20-шы жылдарының басында Қазақстанның солтүстік-шығыс
шекараларындағы жағдайдың шиеленіскенін И.Чередовтың статьялық тізімінің
материалдары көрсетеді, бұларды майор Лихарев жоңғар қонтайшысы Цеван-
Рабтанға жоңғарлардың шекаралық орыс селолары мен слободаларына шапқыншылық
жасауы жөніндегі келіссөздерге арнап жолдаған болатын.
Осындай қиын сыртқы саяси жағдайда неғұрлым көреген қазақ билеушілері
мұндай қауіптен құтылудың амалы солтүстіктегі көрші — Россиямен одақ
жасасуда деп білді.
1717 жылы Қайып пен Әбілқайыр 30 мың әскермен Жоңғар хандығына қарсы
ірі жорық жасады. Бірақ Аякөз өзенінде қазақ жасағы күйрей жеңілді,
Түпнұсқа деректерде көрсетілгендей, 1718 жылдың көктемінде жоңғар әскерлерң
Түркістан маңында Бөген, Шаян және Арыс өзендерінде қазақтарды тағы да
қырған.
Рас, XVIII ғасырдың басында Жоңғар хандығының өзіне Цинь
билеушілерінің тарапынан шапқыншылыққа ұшырау қаупінің төнуі жоңғар
билеушілерін қазақ жүздеріне қарсы неғұрлым батыл әрекеттер жасаудан тежеп
отырды. Бірақ 1722 жылы Қытай императоры Кансидің өлуінен кейін бұл қауіп
біраз уақыт азайды. 1723 жылы жоңғар-қытай бітімі жасалды. Шығыстағы өз
тылын қауіпсіздендіріп алғаннан кейін жоқғар қонтайшысы қазақтармен
соғысуға белсене әзірлене бастады.
2.1. XVIII ғ. қазақ – орыс қатынастары деректері.
Россияның оңтүстік - шығыстағы саясатының дәстүрлі бағыты өзгертпеген
I Петр бұл саясатты неғұрлым пәрменді түрде жүргізе бастады. Европаның
басты-басты державалары тарапынан болған бәсекелестік жағдайында Россия
Қара теңіз бен Каспий теңіздеріндегі жағдайын нығайту жөніндегі өзінің
негізгі міндеттерінің бірін Шығыста қуатты бекініс қанатын жасау арқылы
ғана шеше алатын еді. Мұның өзі Россияның Қазақ даласындағы, әсіресе Каспий
теңізінің шығыс жағалауындағы позицияларын нығайтуға күш салуды қажет етті.
XVIII ғасырдың 20-шы жылдарының басында I Петр үкіметі ортаазиялық
және қазақ билеушілерімен өзінің қатынастарында тек дипломатиялық
құралдарды ғана пайдалануға көшті. Дипломатиялық шаралармен орыс үкіметі
көпес керуендеріне қауіпсіз сауда жолын ашуға ұмтылды, алайда бұл үшін ең
алдымен Каспий теңізінің шығыс жағалауына аяқты нық басып тұру керек
болды.
I Петрдің Қазақ даласына ден қойған саясаты нақ осы тұста жайланды.
Бір аноним кітапшаның бейнелеп анықтағанындай, I Петр Қара теңіз бен
Балтық теңізінде Европаға терезе аша отырып, сонымен бірге азиялық
елдердің бәріне кіретін кілт пен қақпа іздеді. I Петр мұндай кілт пен
қақпа Қазақ даласы болып табылады деп есентеді, өйткені бұл орда тек осы
дала арқылы бүкіл Азия елдерінде коммуникацияға ие болу және Россия жағына
пайдалы әрі қабілетті шаралар алу үшін Россия қоластында болуы қажет.
Россия мемлекетінің стратегиясы Россияның әскери және экономикалық
тұрғыдан да, қару-жарақ тұрғысынан да айтарлықтай басымдылығына негізделді.
Осының бәрінде де патша үкіметі өзінің мақсаттарын жүзеге асыру үшін өз
күшінің көрінеу жеткіліксіз екенін
[Маймақов.Ғ.ҚР-ның саяси-құқықтық тарихы-72]
түсінді. Сондықтан Қазақстанда және Орта Азия хандықтарында ішкі
алауыздықтарды пайдалану, кейін жергілікті билеушідердің жеке гвардиясына
айналатындай етіп әскери отрядтар жіберу, бірқатар бекіністер салу,
дипломатиялық құралдар арқылы саяси ықпалды нығайтуға басты назар
аударылды. Демек, орыс-қазақ қатынастары қалай болғанда да Россияның
Шығыстағы жалпы сыртқы саяси бағытына, оның Орта Азия хандықтарымен,
Закавказьемен, Солтүстік Кавказбен, Түркиямен, Иранмен, Ауғанстанмен,
Үндістанмен және басқа елдермен қатынастарына қосылды. Сөйтіп, Қазақстан
Россияның Шығыстағы саясатын жүзеге асыруда мақсат болып қана қойған жок,
сонымен бірге құрал да болды.
Россиямен қарым-қатынастарды нығайтуға қазақ жүздері де мүдделі болды.
Қазақ жерлерін басып алу жөнінде Жоңғар хандығы тарапынан төнген, әсіресе
XVIII ғасырдың алғашқы он жылдықтарында айрықша күшейген қауіп қазақ
қоғамына үнемі қатерлі болды. Жоңғар басқыншылығы қазақ хандықтарының саяси
және әскери жағынан әлсіздігін көрсетті; қазақ қоныстары солтүстік-батысқа
қарай жылжыды, қазақ руларының едәуір бөлегі үйреншікті тіршілік арнасынан
шығып, көшіп-қонудың тарихи қалыптасқан жүйелері бұзылды.
1748 жылгы 20 майда Орск қамалында А. Тевкелевпен әңгімесінде айтқан
Бөгенбай батырдың мына бір сөздесі сол кезде қазақ хандықтарында
қалыптасқан жағдайды айқын бейнелейді: Қырғыз-қайсақ ордасы Россия
империясының қоластына қабылданбай тұрған кезде оны қашан да болсын жан-
жағынан мазалады емес пе, көп тазы қуған қояндай қай жерден болсын қашпады
ма, қашып жүріп малдарынан айрылып, ал кейде бастарына күн туғанда өздері
ғана бас сауғалап, қатын баласынан айрылып күйзелмеді ме... Зюнғар қалмақтары
шапса олай қашты, башқұрттар тисе былай қашты, ал Волга қалмақтары мен
Жайық қазақтары, оған қоса Сібір әскері талағанда қашатын жерлері де
қалмады.
Алайда қазақ халқын Россиямен жақындасуға итермелеген себептер осылар
ғана деуге мүлдем келмейді. Қазақ жүздері орыс мемлекетімен сауданы
өрістетуге, Жайық пен Ертістің оң жағалауындағы жайылымдарды пайдалану
правосын алуға ұмтылды. Орыс және қазақ халықтарының дәстүрлі байланыстары
болды: өзара товар айырбасы арқылы қазақтар көшпелі шаруашылық жағдайында
жасап алу қиын үй-ішіне керек-жарақ заттарды, атылатын қаруларды алды, ал
орыстар күш-көлік (жылқы, ірі қара мал және басқаларын), шикізат және т.б.
сатып алды. Қазақ халқының орыстармен тікелей қарым-қатынас жасап отырған
өңірлерінде шаруашылықтың екі негізі — көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы
егіншілік шаруашылығы байланыста болды.
Орыс-қазақ байланыстарының орнығуы қазақтарды патша үкіметінің
қалдайда бір ұнатуының немесе жек көруінің, қазақ билеушілерінің орыс
мемлекетіне достық немесе достық емес қатынастарының нәтижесі емес,
объективті себептердің, нақты жағдайлардың нәтижесі болды. Орыс-қазақ
қатынастары халықтардың терең мүдделерінен туған еді.
XVIII ғасырдың басы орыс-қазақ қатынастарының даму процесін анықтаған
жаңа елеулі шаралармен белгілі болды. Россиямен және Шығыстың басқа
елдерімен екі арада елшіліктер алмасу күшейді. Колмаковтың, Урусовтың және
Сомовтың басшылығымен Нор-Зайсан көлін және Қара Ертісті зерттеуге арналған
1719 жылғы экспедиция, елші ретінде Иван Чередовтың (1713 не 1720 жылдары),
сондай-ақ Унковский мен Угрюмовтың (1722 және 1732 жылдары) Жоңғарияға екі
мәрте сапары орыс мемлекетінің Орта және Орталық Азияға қатысты басқа да
сыртқы саясат шаралары орыс-қазақ қатынастарының дамуына себепші болды.
Дипломатиялық миссиялармен бірге сауда миссияларын өзара алмасу да күшейді,
бұл да қазақ-орыс сауда байланыстарының дамуына жәрдемдесті.
Ғасырдың алғашқы ширегінде елшіліктер алмасудың (ал сол тұста мұның
өзі дипломатиялық қатынастардың негізгі формасы болды) бірден-бірге жиілей
түсуі кездейсоқ емес еді. Екі жақты да Жоңғарияның жаңа
[История Советского крестьянства-112]
тегеурініне қарсы тұруға ұмтылған ниет біріктірді.
Тайқоңыр Құлтыбаев бастаған XVIII ғасырдағы тұңғыш қазақ елшілігі
Россияға 1715 жылдың сентябрінде ғана барып жетті. Елшілік Қазақ даласына
сол жылдың көктемінде келген башқұрт елшілігіне жауап ретінде Уфаға қазақ-
башқұрт алауыздықтарын келістіру үшін жіберілген еді. Ол кейбір шекаралық
таластарды қараудан аса алмады. Елшілік уақыт жағынан Әбілқайырдың 1715
жылы Ново-Шешминск ауданындағы башқұрт жерлеріне шапқыншылығымен тұстас
келуімен байланысты ол Уфада ұзақ уақьгт ұсталды. Алайда Әбілқайырдың
шапқыншылығы қазақ-орыс қатынастарының жақсаруына енді ықпал ете алмады,
өйткені бұған екі жақ та бірдей мүдделі болған еді.
Россия дипломатиясы қазақ-орыс жақындасуына қандай да болмасын
мүмкіндікті одан әрі пайдаланды. Сауда айырбасын көтермелеу үшін Россия
үкіметі нақты қадамдарды алдын-ала қарастырды. Сібір губернаторы
қазақтармен және Орта Азия мемлекеттерімен сауданы жақсарту жөнінде шаралар
қолданып жатқанын хабарлады. Міне сондықтан да жергілікті россиялық
әкімшілік Тайқоңыр елшілігін Уфада ұстап қалғанына қарамастан, ізінше қазақ
ханы Тәукенің атына хат жолдап, онда талас мәселелерді келіссөздер арқылы
шешу қажеттігін баса көрсетті. Қалай болғанда да Тәукенің орнын басқан
Қайып өзінің 1716 жылғы июльдегі жауабында мәселенің осылайша қойылуын
құптады. Россияға ден қоюды жақтаушылар қазақ қоғамының билеуші жоғарғы
топтарына барған сайын көбірек ықпал ете бастады.
1716 жылғы сентябрьдегі Бекболат Екешев пен Байдәулет Бериев бастаған
Қайып хан мен халық елшілігі, бұған жауап ретіндегі 1716 жылғы
октябрьдегі Николай Белоусов бастаған елшілік, 1717 жылдың аяғындағы Борис
Брянцев елшілігі, 1718 жылдың октябріндегі Шабу мен Бағадұр бастаған
елшілік және басқа да кейбір елшіліктср XVIIІ ғасырдың бас кезінде орыс-
қазақ қатынастарының жақсаруына себепші болды. Жоңғарияға қарсы бірлесіп
күресу жөніндегі келісімге қол қоюдың нақты мүмкіндігі туды, бұл келісімнің
нобайы 1716 жылдың өзінде-ақ, кейіннен Қазақ даласына орыс дипломаттарының
сапары кезінде белгіленген еді. Қазақтар Есіл ауданында сауда жасау
мүмкіндігін алды.
Қазақ ханына 1717 жылы көктемде Қазаннан жолданған грамотада да сауда
қарым-қатынастарына қатысты статьялар нақ осы рухта тұжырымдалды. Одан біз
былай дегенді оқимыз: Ал егер де олардан (қазақтардан - Ред.) сауда
адамдары жіберілетін болса, онда олар алғыс сезімімен қабылданады және
оларға сауда ешқандай ренжітусіз, еркін болады және қалаларда сіздердің
жақтарыңызға қандай товарлардың болса да еркін сатылуы мен жіберілуіне
ешқандай тыйым салу болмайды.
Қазақ жүздеріне қатысты экономикалық саясат мәселелерін қоюда Қазан
әкімшілігі Сібір әкімшілігі ұстанған позицияларды — қазақтармен достық және
одақтастық қатынастар орнату позицияларын ұстанды, бұл орайда оларды
Жоңғарияға қарсы пайдалану мүмкіндігі көзделді. Алайда Қазан әкімшілігі
әуел бастан-ақ неғұрлым белсенді қызметті өрістете бастады, мұнысымен ол
тегінде, қазақ жүздерінің орыс мемлекетінің қоластына толық болмаса да, ең
болмағанда ішінара өтуін және оларды орыс мемлекетінің вассалдарына
айналдыруды көздеді. Бұл Қазан губернаторы П.С.Салтыковтың 1717 жылдың 29
мартында Қазақ даласына Федор Жилиннің елшілігімен жіберген грамотасынан
көрінеді. Онда қазақ ханына өзінің Россияға адалдықта болуды көздейтінін
елшілер арқылы жазбаша түрдегі растауын жіберу ұсынылды.
Қазақтың үстем феодалдар тобы істің бетінің бұлай бұрылуын күтпегені
анық еді, сондықтан көптеген белгілі және бай қазақ билеушілері мен Қайып
ханның жақындарының Түркістаннан Сібір жағына көшіп кетуі осыған
байланыссыз болмаса керек. Сондықтан да Қайып Россия ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I. Қазақстанның Ресейге қосылуының күнгейі мен көлеңкесі.
II. XVIII ғ. қазақ-орыс қатынастары деректері.
III. Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивті жақтары.
IV. Қазақстанның Ресейге қосылуының регрессивті жақтары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Өзектілігі: XVIII ғасырдың 30-жы жылдарында басталып, келесі ғасырдың
60-шы жылдарында аяқталған қазақ жерлерінің Россияға қосылу процесі қазақ
халқының тарихында ерекше орын алады. Өйткені бұл - қазақ қоғамының
экономикалық, саяси-әлеуметтік және мәдени өмірінде өшпес із қалдырған
тарихи оқиға. Қазақстанның Россияға қосылуы сонымен қатар, патша өкіметінің
еркінен тыс, қазақ еңбекшілерінің ұлы орыс халқымен жақындасуын тездетті.
Тарихнамасы: Бұл еңбекте Қазақстанның Россияға қосылу тарихын жан-
жақты көрсету және бұл маңызды тарихи оқиғаның қазақ халқы үшін прогрестік
роль атқарғанын нақтылы мәліметтер негізінде дәлелді етіп зерттеу міндеті
алға қойылған.
Қазақстанның Россияға қосылу проблемасы секілді ауқымды мәселесі сөз
еткенде қазақ жүздерінің сол кездегі сыртқы саяси жағдайын анықтаудың
айтарлықтай маңызы бар. Сондытан да әсіресе, Қазақстанның Россияға қосылу
алдындағы сыртқы саяси өміріне көбірек көңіл бөлінді. Жоңғар хандығының
қазақ жерлерін жаулап алу мақсатымен жүргізген шапқыншылық саясаты, қазақ
халқының өз бостандығы үшін күресі т.б. мәселелер осы еңбекте өз
сипаттамаларын тапқан.
Мақсаты мен міндеті: Тап күресінің тарихты қозғаушы күш екені баршаға
мәлім. Сондықтан да зерттеуде еңбекші бұқараның Қазақстанда XVIII және XX
ғасыр басында орын алған феодалдың және отаршылық езгіге қарсы күресіне
біршама көңіл бөлінген. Қазақ шаруаларының, ен алдымен, орыс және
Қазақстанды мекендеген басқа халықтардың енбекшілерімен таптық одағының
қалыптасу мәселесі де енбекте өз сипаттамасын тапқан. Е. Пугачев бастаған
1773—1775 жылдардағы шаруалар көтерілісі дәуірінен басталған орыс және
қазақ еқбекшілерінің царизм мен бай-шонжарларға
қарсы күресте қалыптасқан одағының капитализм және импернализм
[Сабырханов.А.Ұлы бетбұрыс-51бет]
дәуірінде одан әрі нығая түскені туралы мәселе де зерттеудің алға қойған
міндеттерінің бірі болып табылады.
1.1. Қазақстанның Ресейге қосылуының күнгейі мен көлеңкесі.
XVII ғасырдың аяғында және XVIII ғасырдын басында қазақ қоғамының
өндіргіш күштері өте-мөте баяу дамыды, өндірістік қатынастар бұрынғысынша
патриархаттық-феодалдық қалпында еді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығы көбіне табиғаттың стихиялық күштеріне байланысты болды.
Феодалдыққа негізделген тәуелді мал өсіруші шаруалардың еңбек өнімділігі
мардымсыз еңбек болып қала берді.
Қазақ қоғамының экономикалық базисі — көшпелі мал шаруашылығы —
Қазақстан территориясында мемлекеттің дамуы мен нығаюының алғы шарттарының
жасалуына едәуір кедергі болды.
XVII ғасырдың аяғында — XVIII ғасырдың басында Қазақстан негізінен
саяси жағынан бытыраңқы ел болып қала берді. Мұнда кейде бірнеше хандықтан
құралған үш жүз болды. Бір жерден екінші жерге үнемі көшіп-қонып жүру
жекелеген тайпалар мен рулардың арасында тұрақты байланыстардың дамуын
тежеді. Көшпелі өмір салтынан туған патриархаттық-феодалдық тұрмыс елдің
саяси жағынан бытыраңқы болуына әкеп соқты: қазақ қоғамы өз алдына
оқшауланған және бытыраңқы рулар тобына ыдырады, бұлардың әміршілері басқа
феодалдардың үстемдігін мойындағысы келмеді. Феодалдық өзара тартыстар елді
жегідей жеді. Әр түрлі сұлтандық топтар үстемдік ету үшін және жақсы
жайылымдарды басып алу үшін өзара күресіп, бір-бірімен бәсекелес болды. Бұл
алауыздықтарды орта азиялық хандар қолдап өршітті және әсіресе жоңғар
қонтайшылары оларды бір-біріне айдап салып отырды. Осының салдарынан бірігу
тенденциясы баяулай берді.
Жекелеген хандардың (Хақназардың, Тәуекелдің, Тәукен және т.б.)
қазақтың барлық жүздерін біріктіріп, біртұтас қазақ хандығын құрмақшы
болған әрекеттері көшпелі қоғамның табиғатының өзінен туындаған объективті
себептердің салдарынан сәтсіздікке ұшырап отырды. Қазақ жүздерінің арасында
орнықты саяси - экономикалық байланыстар қалыптаспады. Әсіресе Кіші жүз бен
Орта жүздің Ұлы жүзбен байланыстары нашар болды.
Әрбір жүздін әдет правосы негізінде реттеліп отыратын өзінің көшім-
қоным жері болды. Мәселен, Кіші жүз қазіргі Батыс Қазақстанның жерін
мекендеді. Оның жазғы жайлауы Үстірт жазығында, сондай-ақ Ор, Жайық, Елек,
Жем, Темір езендерінің сағаларында, Мұғалжар тауларында орналасса, қысқы
қыстаулары Ырғыз өзені мен оның салалары, өңірінде және Ырғыз бойының
оңтүстігіне таман (Тәуіп құмдары) Сырдарияның төменгі ағысында, Арал
теңізінен батысқа қарай (Сам құмына дейінгі құмды өңір), Маңқыстау
түбегінде, Атырау жазығында, Нарын құмында (Каспий теңізінің жағасына
қарай) орналасты. Орта жүз Орталық Қазақстанды мекендеді, ал оның жазғы
жайлауы мең қысқы қыстауы Сарысу өзенінің бойын, Есілдің бастауын, Тобылдың
салалары мен Торғай өзенінің бойын, Ұлытау таулары және оған шектес көлдер
өңірін қамтыды. Ұлы жүз Оңтүстік-Шығыс Қазақстанды мекендеді.
Қазақ хандықтарының XVIII ғасырдың алғашқы үштен біріндегі ішкі саяси
өміріне тән нәрсе ортақ шешімге келуді талап еткен мәселелерді шешу үшін үш
жүздід үшеуінін, де мезгіл-мезгіл өтіп отыратын біріккен жиналыстары еді.
Сұлтан және Қалыби билердің айтуынша, үш жүздің өкілдері жыл сайыи мәслихат
құру үшін Сайрам маңындағы таулардағы Мәртөбе жотасына жиналып отырған.
Мұнда қай жерді қыстап, қай жерді жайлау керектігі, тыныштықты қалай
сақтап, қалай соғысу керек екендігі туралы мәселелер талқыланды.
Кеңестерде көші-қон жерлерді бөлу, көшіп-қонудың тәртібі, тайпа аралық және
ру аралық дау-шарларды шешу, соғыс және бітімге келу, сыртқы қатынастар
мәселелерімен қоса аса маңызды экономикалық және саяси мәселелер бойынша
шешімдер қабылданып отырды.
XVIII ғасырдың ең басынан бастап қазақ хандықтары сыртқы саяси
жағдайдың одан әрі шиеленісуінен туындаған ауыр күйзелістерге ұшырады.
Тәуке хан феодалдық өзара тартыстарды уақытша тыйып, үш
[Қазахстан мен Россияның ХVIII ғ.қарым-қатынасы-62бет]
жүздің үшеуінде де тыныштықты қалпына келтіріп, осы арқылы қазақ руларының
қоныстарын сыртқы шапқыншылықтардан қауіпсіздендіре алған еді.
Деректемелерде айтылғандай, оның өз билігінде 80 мыңға тарта жауынгерінің
болуы әлгіндей жетістікке жетуіне себепші болған еді. Алайда сұлтандардың,
өз алдына оқшауланып, билік үшін күресуі көп ұзамай бірлікті бұзды, ал мұны
көршілер дереу пайдаланды. Оңтүстік-батыстан Жайық қазақтары қолдаған Волга
қалмақтары шапқыншылықтар жасады; солтүстіктен Сібір қазақ-орыстары
сұғынды; Жайық сыртындағы жерлерге башқұрттар көз алартты. Оңтүстіктен
қазақтарды ортаазиялық хандықтардың (Бұхара, Хиуа) феодалдары ығыстырды.
Алайда казақ халқына неғұрлым қатерлі қауіп шығыстан — күшті әрі
агрессияшыл әскери-феодалдық Жоңғария хандығы тарапынан төнді.
Қазақ және жоңғар билеушілері арасындағы күрес жүз жылдан астам
уақытқа созылды. Оның негізі жайылымдар үшін талас болған еді. Малдың
кебеюіне байланысты көшпелілер мал өсіру өндірісі үшін қажет территорияны
кеңейтіп отыруға мәжбүр болды. Өндірістің қарапайым техникасы жағдайында
көшпелі мал өсіру шаруашылығы жайылымдық жерлерді үнемі ұлғайтып отыру
негізінде ғана дами алатын еді. Қарауындағы жайылымдық өңірлер хандар мен
басқа да малы көп адамдарды қанағаттандырудан қалып, бос алқаптардың бәрі
таусылысымен, феодалдық иеліктер мен жайылымдық жерлерді қайта бөлу үшін
күрес ылғи болып тұрды. Жоңғар феодалдарының жайылым іздеген экспансиясы
тек батысқа ғана бағдарлана алатын еді, өйткені шығыста олар Цинь
империясымен қақтығысты да, мұнда оларға, мәселен XVIII ғасырдың басындағы
сияқты қорғануға тура келді.
Жоңғар қонтайшыларын жайылымдық жерлерге қоса Қазақстанның
оңтүстігітідегі сауда - қолөнер орталықтары қызықтырды. Оңтүстік
Қазақстанның қалаларын басып алса, жоңғар феодалдары сауда-қолөнер
орталықтарын ғана емес, сонымен бірге Қазақстанды Россиямен және Шығыс
елдерімен байланыстыратын керуен жолдары өтетін территорияны да ала алар
еді.
Қазақ хандықтары мен жоңнғар хандығы арасындағы қақтығыс бірден-бірге
шиеленіскен және қантөгісті күреске айналды. Жоңғар феодалдары қазақтарды
жеңген үстіне жеңіп, адамдары мен малын айдап әкетіп, жайылымдары мен мал-
мүлкін тартып алып, кейде түгелдей бір рулар мен ауылдарды қырып кетіп
отырды. Толассыз сыртқы соқтығыстар мен ішкі алауыздықтар ыдыратып
әлсіздендірген қазақ халқы бұл уақытта адам айтқысыз алапаттар мен
жоқшылықтарға душар болды.
Қазақтардың XVIII ғасырдың басындағы халін Ш.Ш.Уалиханов былай деп
сипаттады: XVIII ғасырдың алғашқы он жылдығы қырғыз (қазақ - Ред.)
халқының өміріндегі сұмдық уақыт болды. Жоңғарлар, Волга қалмақтары, Жайық
қазақтары мен башқұрттар жан-жақтан олардың ұлыстарын талқандап, малын
айдап алып, тұтас семьяларымен тұтқынға әкетіп отырды.
Жоңғар әскерлерінің Қазақстан жеріне басып кірген ірі әрекеті 1710-
1711 жылдары болды. Оның халықтық жанына қаншама батқандығын 1710 жылы
Қарақұмда қазақ жүздері өкілдерінің жиналысы шақырылғанына қарап білуге
болады, бұл жиында жасақтың басшысы болып Бөгенбай батыр сайланды. Ездер
өздерінің қорқақтығын көрсетіп қонтайшының мейірімділігін пайдалауды
ұсынды. Басқалары үй-күйін тастап, Волганың сыртына қашып барып жан
сақтағысы келді, ал енді біреулері коян секілді жан-жаққа бытырап кетпекші
болды, талайы толқып жүрді, бірақ сол кезде ерлігімен әйгілі болған ру басы
Бөгенбай мұндай әрекеттердің бәрін тыйды. Оның жалынды шақыруынан кейін
жиналысқа қатысушылар қасық қаны қалғанша бірін-бірі бірауыздан қорғауға
күш біріктіруге ұйғарды. Ант берілгеннен кейін жұрттың бәрі дұға қылып,
құрбандыққа шалынған ақбоз аттың, етін жеп, өз одақтарының мызғымайтынын
көрсетісті.
Қазақ жүздерінің күш біріктіруі арқасында Тәукеніқ әскерлері біраз
уақыт табысқа жеткен еді. Халық жасағының отрядтары айрылып қалған
қоныстарды қайтарып алып қана қоймай, жоңғар билеушілерінің жерлеріне басып
кіріп, көптеген тұтқын айдап әкелді. Алайда жүздердің бытыраңқылығы,
келісіп қимылдаудың болмауы, ішкі қарама-қайшылықтар және әр түрлі
феодалдық топтардың бәсекелестігі тұтас халықтың күш-жігерін зая кетіріп
отырды. 1713 жылдың өзінде-ақ жоңғар әскерлері жаңа шапқыншылық әрекеттер
жасай бастады. Бұл қырғыз-қайсақ ордаларының бәрі, — деп жазды И. К.
Кириллов,— ол қалмақтарды (жоңғарларды - Ред.) бірлесіп қимылдаса жеңер
еді. Ал оларда бір хан соғысса, екіншісі қалып қояды, сөйтіп қалмақтарға
ықпалын жүргізе алмайды.
XVIII ғасырдың 20-шы жылдарының басында Қазақстанның солтүстік-шығыс
шекараларындағы жағдайдың шиеленіскенін И.Чередовтың статьялық тізімінің
материалдары көрсетеді, бұларды майор Лихарев жоңғар қонтайшысы Цеван-
Рабтанға жоңғарлардың шекаралық орыс селолары мен слободаларына шапқыншылық
жасауы жөніндегі келіссөздерге арнап жолдаған болатын.
Осындай қиын сыртқы саяси жағдайда неғұрлым көреген қазақ билеушілері
мұндай қауіптен құтылудың амалы солтүстіктегі көрші — Россиямен одақ
жасасуда деп білді.
1717 жылы Қайып пен Әбілқайыр 30 мың әскермен Жоңғар хандығына қарсы
ірі жорық жасады. Бірақ Аякөз өзенінде қазақ жасағы күйрей жеңілді,
Түпнұсқа деректерде көрсетілгендей, 1718 жылдың көктемінде жоңғар әскерлерң
Түркістан маңында Бөген, Шаян және Арыс өзендерінде қазақтарды тағы да
қырған.
Рас, XVIII ғасырдың басында Жоңғар хандығының өзіне Цинь
билеушілерінің тарапынан шапқыншылыққа ұшырау қаупінің төнуі жоңғар
билеушілерін қазақ жүздеріне қарсы неғұрлым батыл әрекеттер жасаудан тежеп
отырды. Бірақ 1722 жылы Қытай императоры Кансидің өлуінен кейін бұл қауіп
біраз уақыт азайды. 1723 жылы жоңғар-қытай бітімі жасалды. Шығыстағы өз
тылын қауіпсіздендіріп алғаннан кейін жоқғар қонтайшысы қазақтармен
соғысуға белсене әзірлене бастады.
2.1. XVIII ғ. қазақ – орыс қатынастары деректері.
Россияның оңтүстік - шығыстағы саясатының дәстүрлі бағыты өзгертпеген
I Петр бұл саясатты неғұрлым пәрменді түрде жүргізе бастады. Европаның
басты-басты державалары тарапынан болған бәсекелестік жағдайында Россия
Қара теңіз бен Каспий теңіздеріндегі жағдайын нығайту жөніндегі өзінің
негізгі міндеттерінің бірін Шығыста қуатты бекініс қанатын жасау арқылы
ғана шеше алатын еді. Мұның өзі Россияның Қазақ даласындағы, әсіресе Каспий
теңізінің шығыс жағалауындағы позицияларын нығайтуға күш салуды қажет етті.
XVIII ғасырдың 20-шы жылдарының басында I Петр үкіметі ортаазиялық
және қазақ билеушілерімен өзінің қатынастарында тек дипломатиялық
құралдарды ғана пайдалануға көшті. Дипломатиялық шаралармен орыс үкіметі
көпес керуендеріне қауіпсіз сауда жолын ашуға ұмтылды, алайда бұл үшін ең
алдымен Каспий теңізінің шығыс жағалауына аяқты нық басып тұру керек
болды.
I Петрдің Қазақ даласына ден қойған саясаты нақ осы тұста жайланды.
Бір аноним кітапшаның бейнелеп анықтағанындай, I Петр Қара теңіз бен
Балтық теңізінде Европаға терезе аша отырып, сонымен бірге азиялық
елдердің бәріне кіретін кілт пен қақпа іздеді. I Петр мұндай кілт пен
қақпа Қазақ даласы болып табылады деп есентеді, өйткені бұл орда тек осы
дала арқылы бүкіл Азия елдерінде коммуникацияға ие болу және Россия жағына
пайдалы әрі қабілетті шаралар алу үшін Россия қоластында болуы қажет.
Россия мемлекетінің стратегиясы Россияның әскери және экономикалық
тұрғыдан да, қару-жарақ тұрғысынан да айтарлықтай басымдылығына негізделді.
Осының бәрінде де патша үкіметі өзінің мақсаттарын жүзеге асыру үшін өз
күшінің көрінеу жеткіліксіз екенін
[Маймақов.Ғ.ҚР-ның саяси-құқықтық тарихы-72]
түсінді. Сондықтан Қазақстанда және Орта Азия хандықтарында ішкі
алауыздықтарды пайдалану, кейін жергілікті билеушідердің жеке гвардиясына
айналатындай етіп әскери отрядтар жіберу, бірқатар бекіністер салу,
дипломатиялық құралдар арқылы саяси ықпалды нығайтуға басты назар
аударылды. Демек, орыс-қазақ қатынастары қалай болғанда да Россияның
Шығыстағы жалпы сыртқы саяси бағытына, оның Орта Азия хандықтарымен,
Закавказьемен, Солтүстік Кавказбен, Түркиямен, Иранмен, Ауғанстанмен,
Үндістанмен және басқа елдермен қатынастарына қосылды. Сөйтіп, Қазақстан
Россияның Шығыстағы саясатын жүзеге асыруда мақсат болып қана қойған жок,
сонымен бірге құрал да болды.
Россиямен қарым-қатынастарды нығайтуға қазақ жүздері де мүдделі болды.
Қазақ жерлерін басып алу жөнінде Жоңғар хандығы тарапынан төнген, әсіресе
XVIII ғасырдың алғашқы он жылдықтарында айрықша күшейген қауіп қазақ
қоғамына үнемі қатерлі болды. Жоңғар басқыншылығы қазақ хандықтарының саяси
және әскери жағынан әлсіздігін көрсетті; қазақ қоныстары солтүстік-батысқа
қарай жылжыды, қазақ руларының едәуір бөлегі үйреншікті тіршілік арнасынан
шығып, көшіп-қонудың тарихи қалыптасқан жүйелері бұзылды.
1748 жылгы 20 майда Орск қамалында А. Тевкелевпен әңгімесінде айтқан
Бөгенбай батырдың мына бір сөздесі сол кезде қазақ хандықтарында
қалыптасқан жағдайды айқын бейнелейді: Қырғыз-қайсақ ордасы Россия
империясының қоластына қабылданбай тұрған кезде оны қашан да болсын жан-
жағынан мазалады емес пе, көп тазы қуған қояндай қай жерден болсын қашпады
ма, қашып жүріп малдарынан айрылып, ал кейде бастарына күн туғанда өздері
ғана бас сауғалап, қатын баласынан айрылып күйзелмеді ме... Зюнғар қалмақтары
шапса олай қашты, башқұрттар тисе былай қашты, ал Волга қалмақтары мен
Жайық қазақтары, оған қоса Сібір әскері талағанда қашатын жерлері де
қалмады.
Алайда қазақ халқын Россиямен жақындасуға итермелеген себептер осылар
ғана деуге мүлдем келмейді. Қазақ жүздері орыс мемлекетімен сауданы
өрістетуге, Жайық пен Ертістің оң жағалауындағы жайылымдарды пайдалану
правосын алуға ұмтылды. Орыс және қазақ халықтарының дәстүрлі байланыстары
болды: өзара товар айырбасы арқылы қазақтар көшпелі шаруашылық жағдайында
жасап алу қиын үй-ішіне керек-жарақ заттарды, атылатын қаруларды алды, ал
орыстар күш-көлік (жылқы, ірі қара мал және басқаларын), шикізат және т.б.
сатып алды. Қазақ халқының орыстармен тікелей қарым-қатынас жасап отырған
өңірлерінде шаруашылықтың екі негізі — көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы
егіншілік шаруашылығы байланыста болды.
Орыс-қазақ байланыстарының орнығуы қазақтарды патша үкіметінің
қалдайда бір ұнатуының немесе жек көруінің, қазақ билеушілерінің орыс
мемлекетіне достық немесе достық емес қатынастарының нәтижесі емес,
объективті себептердің, нақты жағдайлардың нәтижесі болды. Орыс-қазақ
қатынастары халықтардың терең мүдделерінен туған еді.
XVIII ғасырдың басы орыс-қазақ қатынастарының даму процесін анықтаған
жаңа елеулі шаралармен белгілі болды. Россиямен және Шығыстың басқа
елдерімен екі арада елшіліктер алмасу күшейді. Колмаковтың, Урусовтың және
Сомовтың басшылығымен Нор-Зайсан көлін және Қара Ертісті зерттеуге арналған
1719 жылғы экспедиция, елші ретінде Иван Чередовтың (1713 не 1720 жылдары),
сондай-ақ Унковский мен Угрюмовтың (1722 және 1732 жылдары) Жоңғарияға екі
мәрте сапары орыс мемлекетінің Орта және Орталық Азияға қатысты басқа да
сыртқы саясат шаралары орыс-қазақ қатынастарының дамуына себепші болды.
Дипломатиялық миссиялармен бірге сауда миссияларын өзара алмасу да күшейді,
бұл да қазақ-орыс сауда байланыстарының дамуына жәрдемдесті.
Ғасырдың алғашқы ширегінде елшіліктер алмасудың (ал сол тұста мұның
өзі дипломатиялық қатынастардың негізгі формасы болды) бірден-бірге жиілей
түсуі кездейсоқ емес еді. Екі жақты да Жоңғарияның жаңа
[История Советского крестьянства-112]
тегеурініне қарсы тұруға ұмтылған ниет біріктірді.
Тайқоңыр Құлтыбаев бастаған XVIII ғасырдағы тұңғыш қазақ елшілігі
Россияға 1715 жылдың сентябрінде ғана барып жетті. Елшілік Қазақ даласына
сол жылдың көктемінде келген башқұрт елшілігіне жауап ретінде Уфаға қазақ-
башқұрт алауыздықтарын келістіру үшін жіберілген еді. Ол кейбір шекаралық
таластарды қараудан аса алмады. Елшілік уақыт жағынан Әбілқайырдың 1715
жылы Ново-Шешминск ауданындағы башқұрт жерлеріне шапқыншылығымен тұстас
келуімен байланысты ол Уфада ұзақ уақьгт ұсталды. Алайда Әбілқайырдың
шапқыншылығы қазақ-орыс қатынастарының жақсаруына енді ықпал ете алмады,
өйткені бұған екі жақ та бірдей мүдделі болған еді.
Россия дипломатиясы қазақ-орыс жақындасуына қандай да болмасын
мүмкіндікті одан әрі пайдаланды. Сауда айырбасын көтермелеу үшін Россия
үкіметі нақты қадамдарды алдын-ала қарастырды. Сібір губернаторы
қазақтармен және Орта Азия мемлекеттерімен сауданы жақсарту жөнінде шаралар
қолданып жатқанын хабарлады. Міне сондықтан да жергілікті россиялық
әкімшілік Тайқоңыр елшілігін Уфада ұстап қалғанына қарамастан, ізінше қазақ
ханы Тәукенің атына хат жолдап, онда талас мәселелерді келіссөздер арқылы
шешу қажеттігін баса көрсетті. Қалай болғанда да Тәукенің орнын басқан
Қайып өзінің 1716 жылғы июльдегі жауабында мәселенің осылайша қойылуын
құптады. Россияға ден қоюды жақтаушылар қазақ қоғамының билеуші жоғарғы
топтарына барған сайын көбірек ықпал ете бастады.
1716 жылғы сентябрьдегі Бекболат Екешев пен Байдәулет Бериев бастаған
Қайып хан мен халық елшілігі, бұған жауап ретіндегі 1716 жылғы
октябрьдегі Николай Белоусов бастаған елшілік, 1717 жылдың аяғындағы Борис
Брянцев елшілігі, 1718 жылдың октябріндегі Шабу мен Бағадұр бастаған
елшілік және басқа да кейбір елшіліктср XVIIІ ғасырдың бас кезінде орыс-
қазақ қатынастарының жақсаруына себепші болды. Жоңғарияға қарсы бірлесіп
күресу жөніндегі келісімге қол қоюдың нақты мүмкіндігі туды, бұл келісімнің
нобайы 1716 жылдың өзінде-ақ, кейіннен Қазақ даласына орыс дипломаттарының
сапары кезінде белгіленген еді. Қазақтар Есіл ауданында сауда жасау
мүмкіндігін алды.
Қазақ ханына 1717 жылы көктемде Қазаннан жолданған грамотада да сауда
қарым-қатынастарына қатысты статьялар нақ осы рухта тұжырымдалды. Одан біз
былай дегенді оқимыз: Ал егер де олардан (қазақтардан - Ред.) сауда
адамдары жіберілетін болса, онда олар алғыс сезімімен қабылданады және
оларға сауда ешқандай ренжітусіз, еркін болады және қалаларда сіздердің
жақтарыңызға қандай товарлардың болса да еркін сатылуы мен жіберілуіне
ешқандай тыйым салу болмайды.
Қазақ жүздеріне қатысты экономикалық саясат мәселелерін қоюда Қазан
әкімшілігі Сібір әкімшілігі ұстанған позицияларды — қазақтармен достық және
одақтастық қатынастар орнату позицияларын ұстанды, бұл орайда оларды
Жоңғарияға қарсы пайдалану мүмкіндігі көзделді. Алайда Қазан әкімшілігі
әуел бастан-ақ неғұрлым белсенді қызметті өрістете бастады, мұнысымен ол
тегінде, қазақ жүздерінің орыс мемлекетінің қоластына толық болмаса да, ең
болмағанда ішінара өтуін және оларды орыс мемлекетінің вассалдарына
айналдыруды көздеді. Бұл Қазан губернаторы П.С.Салтыковтың 1717 жылдың 29
мартында Қазақ даласына Федор Жилиннің елшілігімен жіберген грамотасынан
көрінеді. Онда қазақ ханына өзінің Россияға адалдықта болуды көздейтінін
елшілер арқылы жазбаша түрдегі растауын жіберу ұсынылды.
Қазақтың үстем феодалдар тобы істің бетінің бұлай бұрылуын күтпегені
анық еді, сондықтан көптеген белгілі және бай қазақ билеушілері мен Қайып
ханның жақындарының Түркістаннан Сібір жағына көшіп кетуі осыған
байланыссыз болмаса керек. Сондықтан да Қайып Россия ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz