Саяси билік туралы ақпарат

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Биліктің анықтамасы. Саяси биліктің негізгі белгілері ... ... ... ...4
2. Саяси биліктің механизмі, көздері мен ресурстары ... ... ... ... 10
3. Биліктердің бөлінуі . саясаттың теориясы мен принциптері (негізі) ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
4. Саяси биліктің легитимділігі (заңдылығы) және оның түрлері. 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28

Саяси билік ғылыми әдебиетте әлі де жете қаралмай, зерттелмей келе жатқан саясаттанудың негізгі бір проблемасы болып табылады. Ол саясаттың мәнін ашу және қоғамның саяси жүйесінің мазмұны мен мақсаттарын түсінуге жол ашады.
Билік – дегеніміз бір орталықтан ұйымдастырылған реттеушілік-бақылау басатамасы. Сондықтан билік үшін, оны игеру мен ұстап тұру үшін күрес – саясаттың басты мазмұны мен міндеті.
«Билік» ұғымы топтасқан адамдардың, қоғамдық ұйымдар мен бөлімдердің, яғни субъектілердің арасындағы қатынастардан туады.сондықтан да билік – қоғамдық қатынастың ерекше бір түрі. Билік шешімдерді міндеттеу мен өмірге енгізу арқылы, яғни өздерін дұрыс ұстайтын және талапқа сай жүретін адамдарға жасалатын ықпал екенін айту жөн. Билік ең әуелі қоғамдық өндірісті ұйымдастыру үшін қажет, ал мұны билік субъектісі мен объектісінсіз түсіндіруге болмайды. Билік субъектісі (бұл тұтас бір халық, мемлекеттік ұйым, билікке ие жеке тұлға да болуы мүмкін) деп басқаларға ықпал ету және алдына қойған мақсатқа жету қабілетіне иелерді айтады.
Ал билік объектісі (тұтас алғандағы қоғам, яғни халық және жеке алғандағы әр азамат болуы мүмкін) деп өзінің мінезін билік мазмұнына, яғни билік субъектісінің оған қоятын талапына сәйкестеушілерді айтады. Осыған байланысты адамдарды биліктің субъектісі мен объектісіне, бастықтар мен бағынушыларға бөлу көп ретте ықтималды және өзгермелі екенін баса айту керек, яғни бір жерде адам бастық ретінде, ал екінші бір жердебағынышты ретінде көрінгенімен, кей уақытта олар өзара орын алмастыруы да мүмкін.
Саяси билік жөнінде айтсақ, оның өкілдерінің өзара ықпалы құралдар мен сол құрал көздерінің тұтас кешенімен жанама түрде іске асып, билікті жүргізудің барысын тұрақтандырып және реттеп отырудың арнайы қондырымдық тетігін шеңберінде жүзеге асады. Билік табиғатын айқындау оңай емес саясаттағы табиғатының ашылуы қиын, ең құпия құбылыс болып табылады. өзінің сондай құпиялығы мен белгісіздігіне қарамастан билік өзіне ешкімді де немқұрайлы қалдыра алмайды: яғни адамдар кейде билікке мақтанса, кейде лағынет айтады, оны бірде көкке көтерсе, бірде аяққа таптайды, я болмаса, оны «жын отына», т.б. ұқсатады. Сондықтан да, барлық саяси мәселелердің шешілуі билікті қалай түсінуге байланысты. Оны дұрыс түсіну үшін ең әуелі биліктің ғылыми анықтамасын беру қажет.

1. Вебер М. «Избранные произведения».

2. Қазақстан Республикасының Конституциясы – Алматы: Жеті жарғы, 1998-16б.

3. Қазақстан Республикасының Конституциясы – Алматы: Жеті жарғы, 1998-22б.

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... . 4
1. Биліктің анықтамасы. Саяси биліктің негізгі белгілері ... ... ... ...4
2. Саяси биліктің механизмі, көздері мен ресурстары ... ... ... ... 10
3. Биліктердің бөлінуі – саясаттың теориясы мен принциптері
(негізі)
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 15
4. Саяси биліктің легитимділігі (заңдылығы) және оның түрлері. 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 27
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 28

Кіріспе

Саяси билік ғылыми әдебиетте әлі де жете қаралмай, зерттелмей келе
жатқан саясаттанудың негізгі бір проблемасы болып табылады. Ол саясаттың
мәнін ашу және қоғамның саяси жүйесінің мазмұны мен мақсаттарын түсінуге
жол ашады.
Билік – дегеніміз бір орталықтан ұйымдастырылған реттеушілік-бақылау
басатамасы. Сондықтан билік үшін, оны игеру мен ұстап тұру үшін күрес –
саясаттың басты мазмұны мен міндеті.
Билік ұғымы топтасқан адамдардың, қоғамдық ұйымдар мен бөлімдердің,
яғни субъектілердің арасындағы қатынастардан туады.сондықтан да билік –
қоғамдық қатынастың ерекше бір түрі. Билік шешімдерді міндеттеу мен өмірге
енгізу арқылы, яғни өздерін дұрыс ұстайтын және талапқа сай жүретін
адамдарға жасалатын ықпал екенін айту жөн. Билік ең әуелі қоғамдық
өндірісті ұйымдастыру үшін қажет, ал мұны билік субъектісі мен
объектісінсіз түсіндіруге болмайды. Билік субъектісі (бұл тұтас бір халық,
мемлекеттік ұйым, билікке ие жеке тұлға да болуы мүмкін) деп басқаларға
ықпал ету және алдына қойған мақсатқа жету қабілетіне иелерді айтады.
Ал билік объектісі (тұтас алғандағы қоғам, яғни халық және жеке
алғандағы әр азамат болуы мүмкін) деп өзінің мінезін билік мазмұнына, яғни
билік субъектісінің оған қоятын талапына сәйкестеушілерді айтады. Осыған
байланысты адамдарды биліктің субъектісі мен объектісіне, бастықтар мен
бағынушыларға бөлу көп ретте ықтималды және өзгермелі екенін баса айту
керек, яғни бір жерде адам бастық ретінде, ал екінші бір жердебағынышты
ретінде көрінгенімен, кей уақытта олар өзара орын алмастыруы да мүмкін.
Саяси билік жөнінде айтсақ, оның өкілдерінің өзара ықпалы құралдар мен
сол құрал көздерінің тұтас кешенімен жанама түрде іске асып, билікті
жүргізудің барысын тұрақтандырып және реттеп отырудың арнайы қондырымдық
тетігін шеңберінде жүзеге асады. Билік табиғатын айқындау оңай емес
саясаттағы табиғатының ашылуы қиын, ең құпия құбылыс болып табылады. өзінің
сондай құпиялығы мен белгісіздігіне қарамастан билік өзіне ешкімді де
немқұрайлы қалдыра алмайды: яғни адамдар кейде билікке мақтанса, кейде
лағынет айтады, оны бірде көкке көтерсе, бірде аяққа таптайды, я болмаса,
оны жын отына, т.б. ұқсатады. Сондықтан да, барлық саяси мәселелердің
шешілуі билікті қалай түсінуге байланысты. Оны дұрыс түсіну үшін ең әуелі
биліктің ғылыми анықтамасын беру қажет.

1. Биліктің анықтамасы. Саяси биліктің негізгі белгілері

Билік ұғымы күнделікті өмірде, сол сияқты ғылыми әдебиеттерде де әр
түрлі мағынада және сөз арасында ұшыраса береді. Мысалы, философтар
қоғамның объективті заңдылықтарының үстемдігі жөнінде, психологтар адамның
ақыл-ойының биіктігі жөнінде, экономистер шаруашылық билігі, заңгерлер
мемлекеттік, сот билігі жөнінде, мафиозниктер билік, ақша билігі жөнінде
айтады, т.б. Осыған байланысты билік ұғымын жоғарыдағыдай әр түрлі
мағынада қарастыру жағдайында оған ғылыми анықтама беруге бола ма деген
сұрақ туады.
Ғалымдардың арасында билік ұғымдары жөнінде көптеген түсініктемелер
бар. Кейбір ғалымдар билік дегеніміз өмірсүруші жүйе элементтерінің бірінің
өзінің мүдделерін осы жүйе шеңберінде іске асырудағы нақты қабілеті және
осы мағынада билік жүйе ішінде болып жататын процестерге ықпалдың іске асуы
болып табылады днп санайды. Басқа ғалымдар билік – деп, кейбір мақсатты
бағытталған ықпалдың нәтижелерін, өнімдерін санайды. Үшінші біреулері билік
– деп, адамдар мен топ адмдар арасындағы мәні ықпалды әсерде болатын, яғни
тепе-теңдікке жетуге ұмтылыс жолындағы өзара қатынастар деп түсінеді.
Билікті кейде оның қаруы – мемлекетпен, қоғамның саяси ұйымымен
ұқсастырады. Кейде билік пен беделді шатастыратындар да бар, алайда
беделдің билікпен біраз ортақ ұқсастықтары болғанымен одан түбірімен
өзгеше. Билік жөнінде ең көп таралған түсініктердің бірі оны басқару құралы
деп қарау. Бірақ та билік пен басқаруды ұқсастыруға негіз жоқ. Әрине,
басқарусыз билікті жүзеге асыру мүмкін емес. Алайда биліксіз басқару да
мүмкін емес.
Биліктің өзі басқару түрінде болатындығын, ал басқару билік түрінде
болатындығын айту керек. Алайда басқару дегеніміз – биліктің жүргізілуі
емес. Басқару ұғымы билікке қарағанда кеңірек. Билік дегеніміз – басқару
элементі, басқару күшінің көзі. Басқару процесі билік жүргізушінің
мақсатына жетуі үшін өзінің биліктік еркін іске асыру процесі болып
табылады деп ойлау орынды.
Сонымен, басқару дегеніміз биліктің мақсаты бағытталған әсерін,
мүмкіндік жағдайынан айналдырылған құрал болып табылады.
Билікті күштеумен, көз жеткізумен, сендірумен де шатастыруға негіз
жоқ. Мысалы, үкімет коалициясында (бірлесуіне) кірмейтін белгілі бір саяси
ұйым (партия) үкіметті көнуге мәжбүр ете алады, алайда бұдан ол ұйым билік
жүргізуші бола алмайды.
Биліктің мәнін тек қана күштеуге, зорлауға әкеліп тіреу бұл – біржақты
қарау және қате болып табылады. Күштеуге жүгіну билік пен биліктің
қатынастардың сипаты мен мазмұнын түсінуді бұрмалайды. Одан әрі айтсақ,
билікті күштеу ретінде түсіну ол біле тұра теріс жайттардың – шектеу,
бігеудің дегенің біреуге таңу, құлық-жымысқы жолмен әрекет елу, бақылау мен
қаталды, т.б. сияқтылардың қолданылуына меңзейді.
Мұндай түсіну тұрғысынан билік – жанды қозғалыстың, жасампаздықтың,
барлық нәрсенің жауы деп пікір қалыптастыруы мүмкін. Ал мұның өзі орнығып
қалған тәртіпті бұзады. Билікті бұлай түсіну тауар-ақша қатынастарынан безу
әрекеті сияқты қате бағыт деп ойлау керек. Билік ұғымы дегеніміз
біреулердің басқаларға әмір етуге, бұйрық етуге, басқаруға деген құқығы мен
мүмкіндігі, біреулердің басқалар жөнінде дегенін іске асыру және олардың
тәртібі мен қызметіне белгілі бір ықпал ету қабілеті мен мүмкіндігі. Бұл
жерде бағыну мәселесін жай ықпалдан айыра білу қажет. Мысалы, егер сіз
өзіңіз көрген және сізге ұнамаған спектакльге досыңыздың бармауына кеңес
берсеңіз, осыдан кейін ол сіздің айтқаныңызға көніп спектакльге бармаса,
онда бұл досыңызға сіздің ықпалыңыздың болғаны. Міне, бұл қатынастарда
бұйрық пен бағынушылықтың да, биліктің де ешқандай белгісі жоқ.
Басқа бір мысал алайық. Кейбір жол белгілері жолдың қауіпті екенін,
абай болу қажетін ескертетін нұсқаулар сипатында болады. Ал тиым салу
белгілері олардың орындау жөніндегі нұсқауларды жазалау жолдарымен
орындатуды талап етеді. Міне, белгі қойған осындай қызмет орны бөлек
құқыққа ие. Бұл мысалда егер бірінші жағдайда ықпал жүргізушілердің
тәртібіне көнуге хабарлама ретінде әсер етсе, ал екіншіжағдай олпрдың
тәртібін белгіленген ережеге сәйкестендіруге бағытталған. Ал одан әрі
бұйрықтың орындалуы үшін оның негізі болуы тиіс. Демек, билік қатынастарына
алғышарты басқа біреудің еркін иеленуі болып табылады. Осыған байланысты
айтар жәйт – санасы мен еркі бар субъектілер (жеке адамдар, олардың
ұжымдары, әлеуметтік қауымдастықтары) арасындағы жағдайларға байланысты
құрылатын қатынастардың ерікті сипаты биліктің сипаты белгісі екендігі.
Бірақ та адамдардың кез келген қатынасы әлеуметтік биліктің белгісі болып
табылмайды. Билік негізінде біреулерлің біреуге жай ғана тәуелділігі жатқан
жоқ, керісінше, белгілі бір қауымдастықтар мен адамдар топтарының,
ұжымдардың өмір сүруі жатыр. Ерікті түрде мәжбүр етудің элементі ұжымның,
қоғамның бірге өмір сүруінің , қызметінің қажеттілігінде жатыр. Осыған
байланысты мынаны атап айту керек, біріншіден – билік азаматтардың заңды
құқықтары мен конституциялық бостандықтарын барлық уақытта және барлық істе
қамтамасыз етуге тиіс, екіншіден, құқықты қоғамдық қатынастардың түйіні
ретінде бекітіп, биліктің өзі де құқықтық ережелерге бағына білуі тиіс,
үшіншіден, билік шаруашылық-жасампаздық міндеттерді орындауға міндетті.
Жоғарыдағы айтылғандарды ескере отырып, биліктің мынандай анықтамасын
беруге болады: билік дегеніміз – жалпы мағынада бұл – ерік, бедел, құқық,
күштеу сияқты қандайда құралдардың көмегімен адамдардың қызметі мен
тәртібіне белгілі бір әсер етудегі қабілет пен мүмкіндік.
Биліктің бірте-бірте саяси мағынаға ие болатындығын және мемлекеттің,
партиялардың, қоғамдық ұйымдардың, қозғалыстардың, т.б. қызметінен
көрінетіндігін баса айту керек. Сондықтан билікті саяси үстемдік және
мемлекеттік органдардың жүйесі ретінде қарауға болады. Саяси үстемдік
дегеніміз – қоғамдағы әмір ету мен бағыныштылық қатынастарды құру,
қоғамдағы басқарушылық еңбек бөлінісі фактісін ұйымдық және заңдық түрде
қалыптастыру болып табылады. Саяси үстемдік қашан билік жүйеленіп, тұрақты
қатынастарға айналаса, қашан ұйымда шешімдерді қабылдауға, бұйрық беруге,
рұхсат ету мен тыйым салуға мүмкіндік беретін позицияларға ие болып, оларды
орнатса, сол уақытта пайда болады. Саяси билік бәрінен бұрын қоғамдық
тәртіпті сақтау қажеттілігінен туындайды да өзінің қызмет етуі процесінде
осы тәртіпке сүйенеді. Қалай дегенде де тәртіп дегеніміз – ол қоғамдық
жасампаздықтың негізі, оның жалпы мәнді нәтижелерін бекітудің, саяси
билікті нығайтудың өте маңызды шарты болып табылады.
Саяси билік болмаса қоғамдық байланыстарды өзара сәйкестендіру, әр
түрлі әлеуметтік қауымдастықтардың, жіктер мен индивиттердің, партиялар мен
қоғамдардың ұйымдардың арасында өзара келісімді ымырашылыққа жету және
қоғам мен мемлекеттік өкіметтің тұтастығын, тұрақтылығын қолдау мүмкін емес
деп ойлаған жөн.
Менің ойымша, бұл жерде саяси және мемлекеттік биліктің аражігін
ажыратудың зор маңызы бар. Саяси билік ұғымы мемлекеттік билік ұғымынан
кеңірек.
Алайда саяси биліктің беделін мойындау, оған ерікті түрде бағынуға
келісім беру халықтың басым бөлігінің құндылықтарына, дәстүрлеріне,
артықшылықтары мен талпыныстарына сүйенген жағдайда ғана мүмкін болады.
Саяси қызмет тек мемлекет шеңберінде ғана емес, сонымен бірге
әлеуметтік-саяси жүйенің басқа да партиялар, кәсіподақтар, халықаралық
ұйымдар, т.б. сияқты құрамды бөлімдері де іскеасырылатындығы белгілі.
Поляктың белгілі саясаттанушысы Еж Вятр былай деп жазған: Кез келген
мемлекеттік билік ... саяси билік болып табылады. Алайда саяси биліктің
бәрі бірдей мемлекеттік билік бола алмайды.. Саяси билік бұл – үлкен
әлеуметтік топтар арасындағықатынастар жағы да, ал мемлекеттік билік бұл –
арнаулы және бөлек аппарат арқылы іске асырылатын билік.
Саяси билік қоғамның әлеуметтік тұтастығын сақтау, үстемдік етуші
әлеуметтік топтар мен таптардың мүдделерін іске асыру, әлеуметтік
құрылымның жұмыс жасауын қамтамасыз ету, қоғамда тепе-теңдікті, өндіріс пен
өнімді бөлу шамаластығын сақтау сияқты міндеттердің бірқатарын жүзеге асыру
қабілетіне ие болуының арқасында өмір сүреді. Саяси биліктің ерекшелігі
жоғарыда көрсетілген міндеттердің бәрі бір-бірімен өзара тығыз
байланыстылығы мен бір-біріне өзара ықпал ететіндігінде. Бұл
міндеттердіңбіреуін ғана жоққа шығару сияқты биліктің ыдырауына әкеліп
соқтырады. Саяси биліктің негізгі түрі мемлекеттік билік болып табылды. Бұл
биліктің басқа биліктерден айырмашылығы – оның басқару органдары бар және
заң шығару мәселесінде бір өзі шексіз түрдегі құқыққа ие.
Мемлекеттік билік өзінің мақсат-міндеттерін орындату үшін қоғам
мүшелерін мәжбүр ету амалына бір өзі ғана ие. Мұның өзі тең мөдшерде
белгілі бір ұйымға да, сол сияқты сол ұйымның мақсаттары мен міндеттерін
іске асыру жолындағы іске де тең мөлшерде қызмет етеді деген сөз. Саяси
биліктен мемлекеттік биліктің айырмашылығы – ол бұл билік өзінің
мақсаттарына жету үшін зорлауды міндетті түрде қолданбайды. Оның есесіне
ықпал етудік идеологиялық, экономикалық және басқа әдістерін қолданады. Ал
мемлекеттік болса билік мақсаттарын орындату үшін қоғам мүшелерін мәжбүр
етуге бір өзі ғана қожа.
Мемлекеттік билік – бүкіл халық үшін міндетті заңдардды шығару
құқығына бір өзі қожа және заңдар мен жарлықтардың орындалуы құралдарының
бірі ретіндегі арнаулы қүштеу аппаратына сүйенетін, саяси биліктің нысаны.
Осымен байланысты, әр қоғамның, әр елдің қоғамдық-саяси күштерінің өзіндік
орналасуы, өздерінің құықтары, дәстүрлері мен мекемелері болатындығын айту
қажет. Сондықтан да мемлекеттік, саяси билік әр елде тек осы елге тән
мемлекеттік құрылыс пен саяси тәртіп арқылы өзінше іске асырылады.
Сонымен, саяси билік – белгілі бір әлеуметтік субъектілердің-
индивидтердің, әлеуметтік топтар мен қауымдастықтардың мемлекеттік-құқықтық
және де басқа құралдардың көмегімен өзінің еркіне басқа әлеуметтік
субъектілердің қызметін бағындыру жолындағы қабілетімен сипатталатын
әлеуметтік қатынастардың формасы. Саяси билік – қоғамдық күштердің ең әуелі
өздерінің қажеттері мен мүдделеріне сәйкес өз дегендерін саясатта және
құқықтық ережелерде жүргізу жолындағы нақтылы қабілеті мен мүмкіндігі.
Саяси билік мына төмендегідей ерекше өзгешіліктермен сипатталады:
1. Үстемдік, саяси билік шешімдерінің бүкіл қоғам үшін және
тиісінше биліктің басқа да түрлеріне де міндеттілігі, кез-
келген қоғамдық процестер ішіне ену қабілеттілігі. Бұл билік
биліктің басқа түрлерінің ықпалын оларды ақылға қонымды
мөлшерде өлшестіре шектеуі мүмкін, немесе, оларды тіпті
аластай да алады.
2. Жалпылық, яғни көпшілік. Бұл – саяси билік құқық негізінде
бүкіл қоғам атынан әрекет ете алады деген сөз.
3. Мемлекет көлемінде билік жүргізудің күші мен басқа да
құралдарын қолданудағы ашықтық.
4. Бір орталықтық, яғни шешімдер қабылдауға жалпы-мемлекеттік
орталықтың болуы.
Билікті жеңіп алу, ұстап тұру және жүзеге асыру үшін
қолданылатын құралдардың, көздердің кең жиынтығы.
Саяси билік еркін демократиялық сайлаудың нәтижесінде де, әскери
төңкеріс пен қанды төңкеріс нәтижесінде де қалыптаса алады. Алайда мұндай
соңғы жағдайда халықтың көп бөлігі үшін қасірет әкеліп, миллиондаған адам
құрбан болып, елдің шаруашылығын тас-талқан етеді.
Меніңше, саяси билік құбылысын талдауға ғылыми көзқарас бұл биліктің
негізгі белгілерін ескеруді және оның жекелегенбелгілерінің ерекше
өзгешіліктерін ашып көрсетуді талап етеді.
Саяси биліктің ең әуелі, негізгі белгілері болып суверендік
(еркіндік), ерік, бедел, зорлау сияқтылар есептеледі.
Еркіндік – бұл белгілі бір әлеуметтік суңбъектінің қандай да болмасын
басқа күштерге, жағдайлар мен адамдарға тәуелсіздігі жағынан жоғарылығы.
Суверендіктің түбегейлі анықтамасын XVI ғасырдың өзінде-ақ француз ойшылы
Жан Боден өзінің Саяси қауымдастық туралы алты кітабының (1576 ж.)
бірінші кітабындағы сегізінші тарауында бергені белгілі. Оның
тұжырымдауынша Суверендік (егемендік) деген – саяси қоғамдыстықиағы
азаматтар мен оның қоластына қарайтын адамдар үстінен жүргізілетін жоғарғы,
шексіз және тұрақты билік.
Саяси биліктің еркіндігі – тек қана тәуелсіздікке жетудің, бөлінбеудің
және ішкі-сыртқы дұшпандардан қорғану құқығы емес, сонымен бірге басқару
мен бұйыруға деген құқығы, саяси шешімдер қабылдауға, жоғары өкіметтің
барлық міндеттерін іске асыруға деген бостандығы деп түсінеміз.
Саяси билік еркіндігінің тәуелсіздігі мен бөлінбейтінідігінің көрінісі
– саяси билікке қатысты әр түрлі саяси тұрғыдағы әлеуметтік субъектілер
түптеп келгенде бөліне алмайды деген сөз.
Тіпті, елде көппартиялық парламент пен коалициялық бірлескен үкімет
бола тұрса да, саяси билік бәрібір бірнеше саяси күштердің ымыраласуы
негізінде бір тұрғыда іске асырылады. Осы жерде айта кетерлік бір жайт,
тарихта қос өкіметтің орнайтын кездерінің ұшырасатыны, бірақ та мұның өзі
елдегі саяси күштердің шиеленіскен күресімен сипатталатын қоғамның ерекше,
қиын халі қалыптасқан кезінде болатынын ескеруіміз керек. Қоғамның мұндай
халі ұзақ уақытқа созылмайды, қайта көп жағдайда ол азамат соғысына
жалғасып отырады, ал басқа бір жағдайда ол тобырдың билікке шығуына немесе
биліктегілер бірінің диктатурасына ұласады. Тек сирек жағдайларда ғана
қоғамдағы мұндай шиеленіс қантөгіссіз жолмен, яғни биліктің бәрі толығымен
бір саяси күштің қолына көшуімен шешімін табады.
Ал, енді ерік жөнінде бірер сөз. Ерік дегеніміз - әлеуметтік
субъектінің жете түсінілген саяси мақсаттың және оны дәйекті түрде іске
асыру жолындағы қабілеттің, дайындық пен бостандықтың болуы. Ғылыми
әдебиетте ерік жөнінде берілген анықтама әрқилы. Мұның өзі бұл құбылыстың
күрделілігін, көпқырлығын көрсетеді. Бұл анықтамалардың әрқайсыс әдетте
еріктің бір қырына, я болмаса көріністеріне аударады да, оны талдауда
белгілі бір көзқараспен байланыстыруға тырысады. Ерік субъектісі үшін мен
осыны қалаймын деп ойлау сипатты емес, керісінше, керек, мен тиістімін
деп ойлану сипатты.
Кісі еркі қалаған әрекетте іске асыра отырып, адам көкейтесті
қажеттіліктердің, қажырлы қимылдардың өктемдігіне қарсы тұрады.
Ерік ұғымы өзінің құрылымы бойынша шешімді қабылдау және оны іске
асыру сатыларына бөлінеді. Тұрақты түрде ерік күшін жұмсамайынша саяси
биліктің өмір сүре алмайтындығын және билік жүргізуші өзінің саяси ерік-
күшін жоғалтып алса, онда биліктің өзі де жоғалатынын айту керек.
Ал енді бедел жөнінде бірер сөз. Бедел дегеніміз – бүкіл елде де және
оның сыртында да саяси билік субъектісінің жалпының мойындаған ықпалы.
Алайда саяси биліктің беделін мойындау, оған ерікті түрде бағынуға келісім
беру, халықтың басым бөлігінің құндылықтарына, дәстүрлеріне, артышылықтары
мен талпыныстарына сүйенген жағдайда ғана мүмкін болады.
Бедел дегеніміз – адамның, я болмаса адамдар тобының (беделге ие) күш
көрсетпей, басқа адамның (я болмаса адамдардың) іс-әрекеті мен ойларын
бағыттай алу қабілетінен білінеді. Беделдің өмір сүруі адамның алдында
туындайтын көптеген қиын мәселелерді тиімді түрде бағалауда оның
мүмкіндіктерінің шектеулілігімен байланысты, ал бұл өз кезегінде омір
шындығының өзінің күрделілігіне байланысты. Демек, бедел саяси биліктің
іске асырылуының негізгі формаларының бірі деп табылады да, осының
көмегімен адамдардың қимыл-әрекеттеріне бақылау мен олардың ортақ және жеке
мүдделеріндегі келісімі қамтамасыз етіледі. Бедел саяси биліктің объектісі
мен сұбъектісінің ортақ мүдделестері мен бағынушылар тарапынан басшының
ерекше қабілетіне деген сенімділігінің негізінде қалыптасады.
Бедел дегеніміз – бағынушылардың басшы бойынан табатын, жоғары
бағаланатын және олардың жүгінушілігін айттырмай-ақ және жазалаумен
қорқытпай-ақ анықтайтын сапарлар. Демек, бедел келісімге негізделеді де,
басшы тұлғаға я болмаса мекемеге деген сыйлаушылық пен сенімді білдіреді.
Егер, басшы бағынушылардың оның бойынан табатын сапаларға ие болса сонда
ғана шынайы болады. Егер де бедел басшының жеке сапалары жөніндегі
адасушылыққа негізделсе, онда ол жалған бедел болады.
Бедел қоғамдық қатынастар субъектілерінің саяси билік субъектісінің
бұйрықтарына, нұсқауларына, жарлықтарына бағынуға дайындығынан көрініс
табады деп ойлау жөн. Бағынуға деген мұндай дайындықтың шарты өмір сүруші
және осы жағдайда заңды билік деп аталатын саяси биліктің шарттарына
бағынушының табынуы болып табылады.
Енді зорлау немесе мәжбүр ету жөнінде бірер сөз. Зорлау, мәжбүр ету –
билік жүргізуші субъектінің өз өктемдігін күш қолдану мүмкіндігін пайдалана
отырып іске асырылуы. Әрине, саяси биліктің мәнін тек қана зорлау, мәжбүр
ету мен күштеуге әкеліп тіреу дұрыс болмас еді. Зорлауды, мәжбүр етуді
саяси биліктің елеулі белгісі ретінде басқарудың негізгі құралы күштеу
болатын диктатурамен де шатастыруға болмайды. Алайда, зорлау мәжбүр ету
саяси биліктің бірден-бір құралы болмаса да ерекше түрде заңды тпрмағы
болып табылады, сондықтан да осы биліктің негізгі белгілеріне кіреді.
Басқаша айтқанда, мәжбүрлеу, зорлау, күш қолдану, турасын айтқанда
саяси биліктің ажырамас қасиетті бөлігі болып табылады. Ал бұл қасиет саяси
билікке сапалы айқындық береді. Мемлекет дегеніміз – деп көрсетті Макс
Вебер, - заңды түрде күштеуге бір өзі қохалыққа ие ортақ болып табылады.
Оны басқаша анықтауға болмайды.
Сонымен, егер жоғарыдағы көрсетілген негізгі белгілерінің бәрі
біріккен жағдайда ғана қоғамда саяси биліктің орнайтыны айтуға болады.
Осыған байланысты ескертетін жайт, егер билік жүргізуші субъект өзінің
беделін, еркіе, еріктілігін, я болмаса зорлауға, мәжбүр етуге деген
қабілетін жоғалтса, бұл саяси биліктің дағдарысына әкеліп соғады. Ал мұның
өзі, әдетте, биліктің басқа саяси күштің қолына көшуімен анықталады. Енді,
саяси биліктің негізгі белгілері мен мәнін анықтаған соң, оның механизмін,
көздерін және ресурстарын қарастыруға мүмкіндік аламыз.

2. Саяси биліктің механизмі, көздері мен ресурстары

Саяси билік қызметінің табысты болуы көптеген факторларға, сырларға
байланысты. Бұлардың арасында аса маңызды орын саяси биліктің механизміне,
көздеріне және ресурстарына беріледі. Саяси биліктің сыртқы затталған
белгілері – мекемелердің, ұйымдардың, ауызша және жазбаша дүниелердің
(құжаттардың, заңдардың, ережелердің, бұйрықтардың, нұсқаулардың) әр түрлі
формадағы жиынтығы оның механизмін құрайды.
Өз кезегінде саяси биліктің механизмі сіңсіп кеткен жалпы механизмнің
құрамды бөлігі болып табылады. Ал жалпы механизмінің көмегімен саяси
биліктің қатынастары іске асырылады. Мұндай қарапайым жалпы жүйені қоғамның
саяси жүйесі деп атайды.
Саяси биліктің дамыған механизмі өте күрделі де көп мағыналы құрылым
екені анық. Оның негізінде тұтас алғанда қоғам тұрады, ал негізге жақын
жерде үстемдік етуші саяси күштер мен олардың ұйымдары, ең жоғарыда –
биліктің парламент, үкімет, мемлекет басшысы, басқа да дәрежедегі басшылар,
соттар, бақылау органдары сияқты өзіне тән құрылымдары тұрады.
Саяси биліктің ұйымдасу және қызмет жасау механизмі көптеген
нәрселерден – элементтерден тұратынын айту керек. Бұл жерде біз назарды осы
механизм жүйесінің тек басшылық және басқару сияқты кейбір жақтарына
аударғымыз келеді.
Басшылық дегеніміз – басқарушы топ тарапынан қоғам үшін түбірлі,
маңызды шешімдерді жасақтап, қабылдаудан, оның мақсаттарын, міндеттері мен
болашағын анықтаудан тұрады. Мұндай шешімдер үстемдік етуші әлеуметтік
күштер еркінің мазмұндық жағын құрайды. Бұл, әдетте, қоғамдағы үстемдік
етуші саяси ұйымдардың жоғарғы жиындарының (съездерінің), үлкен
мәжілістердің, жиналыстардың мақұлдаған құжаттарында бекітіледі. Кейіннен
бұл шешімдер мемлекеттік-құқықтық актілерде заңды түрде жасақталады да,
осыдан кейін олар қоғамның барлық мүшелері үшін міндетті шешімдерге
айналады.
Басқару дегеніміз – басқарушы топтың іс жүзінде қызмет ету қабілетінің
өмірлік тәжірибедегі көрінісі болып табылады. Әдетте, басқаруды қоғамға
оның тиімді түрде қызмет жасауы мен дамуын қамтамасыз ету мақсатындағы оған
жасалатын саналы түрдегі ықпал ретінде анықтайды. Бұл, әрине, осылай,
алайда, мұндай анықтама басқарудың тереңде жатқан мәнін аша алмайды. Ал бұл
мән. Басқару дегеніміз – биліктің іс-жүзіндегі қолданылуы, яғни, қоғамдық
қатынастардың әр түрлі субъектілеріне билік жүргізуші топ тарапынан белгілі
бір талаптардың қойылуы және субъектілерді алға қойылған мақсаттарды
орындау жолында осы талаптарды басшылыққа алуда итермелеуі дегенде жатыр.
Бұл жердегі қолданылатын құралдар мен әдістер тым жан-жақты. Олардың
көлемі билік жүргізуші топпен әр түрлі әлеуметтік күштердің ерікті түрдегі
ынтымақтастығын пайдаланудан бастап, осы топ тарапынан күш көрсету
құралдарының қоланылуына дейінгі жерге созылады.
Басқаша сөзбен айтқанда, басқару дегеніміз – қабылданған саяси
шешімдерінің іске асырылу жолындағы тікелей іс-жүзіндегі қызметі. Қызметтің
бұл түрімен билік құрылымы үшін құрылатын, көбіне-көп мемлекеттік басқару
органдары деп, аталатын әкімшілік аппарат ең бірінші кезекте шұғылданады.
Сонымен, саяси билік механизмінің жоғарыдан төменге қарай жасақталған
құрылымы нәтижесінде басқарушы топтың үлкенді-кішілі саяси проблемалардың
зор саны бойынша шешімдер қабылдауда үстемдік етуші әлеуметтік-саяси
күштерге тәуелділігі жоққа тән болып шығады. Яғни, басқарушы топ бұл жерде
толықтай дара (автономды) атқарады.
Дегенмен де, үстемдіктеуші әлеуметтік-саяси күштер билік жүйесі арқылы
басқарушы топты белгілі бір шеңберде әрекет жасауғамәжбүр ете алады. Мұндай
шеңберден шығып кету басқарушы топ пен үстемдік етуші әлеуметтік күштер
арасындағы өзара қатынастардың шиеленісуіне әкеліп соғады.
Үстемдік етуші әлеуметтік күштер өздерінің түбірлі мүдделеріне нақтылы
қауіп төнген кезде бұзылған қалыпты жағдайды қалпына келтіру үшін басқарушы
топ құрамына өзгерістер енгізуге дейін батыл шаралар қолданады. Осыған
байланысты айтар жайт, саяси билік механизмі осы биліктің негізгі
көздерімен тығыз байланымты екендігі. Бұл көздер әрқилы. Мысалы, олар дене
күштері, байлық, білім, лауазым жағдайы, ұйым т.б.
Дене күштері биліктің бастапқы негізі болып табылады. Биліктің бұл
көзі талап етілген тәртіпке жету жолындағы күш ретіндегі қорқыту тәсіліне
сүйенеді.
Алғашқы кездегі кімнің кім екенін көрсететін тайталас мәселесін
шешуде кім көп күшке ие болған болса, оның үстемдік құруға қолы жетеді, осы
күштің көмегімен ол өзінің дегенін бақталастарына істете алады. Алайда,
дене күші қазіргі кезде, саяси билік негіздерінің бірі ретінде көрініс
табуда.
Қазіргі кездегі қоғамдардың көпшілігіндегі саяси билік құрылымдары мен
механизмдерінің революциялық, я болмаса басқа зорлық көрсету әрекеттерінің
нәтижесінде пайда болғаны белгілі. Күнделікті саяси күресте ақыр аяғында
көбінесе дәл ресми күш көрсету құрылымдары басшыларының ұстанған бағыты
үстемдік жағдайдың қандай саяси топқа берілетіндігін анықтайды.
Өте ерте кезден бастап-ақ, билік көзінің бірі бойлық болып келеді.
Мұның ең басты себебі, байлық иелерінің басқа адамдардың тіршілік етуі үшін
керек заттарды тауып бере алатындығында жатыр. Мұның қайтарымы ретінде
байлық иелері керек-жарақ заттар жөнінде өздерінетәуелді адамдарды өз
дегендеріне жүгіндіреді.
Демек, байлық биліктің көзі ретінде жекелеген адамның немесе топтың
мүддесіне сүйенеді. Қазіргі дүниеде байлықтың тек өзі ғана өзінше саяси
биліктің тікелей көзі бола алмауы да мүмкін. Алайда, сірә, бұрынғы уақытпен
салыстырғанда өте зор. Мысалы, бұқаралық ақпаратқұралдарының тиісті
жұмыстарына үлкен ақы төлеу белгілі бір саяси топтың үстемдік құру жағдайын
қамтамасыз етуге шешуші күш бола алады.
Саяси биліктің тағы бір көзі болып қызмет еткен және ететін білім және
тәжірибе. Патшалық құрған таңдаулылардың тұсында білімділердің қаншалықты
үлкен ықпалға ие болған мысалдары тарихта өте көп.
Саяси биліктің көзі ретінде білім мен іс жүзіндегі тәжірибенің маңызы
әсіресе қазіргі дамыған өркениет жағдайында артуда. Себебі, бұлардың өмір
сүруі әр түрлі және кең ауқымда ақпараттарды, сондай-ақ, барлық мүмкін
болған жағдайда шеберлік пен дағдылардың үлкен санын иеленуді талап етеді.
Тиісінше билік жүргізуші құрылымдарда білім мен қоғамдық тәжірибенің
әр түрлі салалары бойынша маманданған қызметкерлердің салмағы да барған
сайын артуда.
Саяси биліктің маңызды көзі болып ерте кездерден бастап адамның
лауазымды қызмет орны саналғанын айту қажет. Дәстүрлі қоғамдарда артықшылық
жағдайдағы топтың қатарында болу билікке жету жолындағы міндетті шарт болып
табылады. Қазіргі қоғамдардың көпшілігінде адамның лауазымды қызмет орны
мен қоғамдағы жағдайы оның саяси билікке жетуі жолындағы маңызды
негіздерінің бірі болып табылады. Мысалы, президент, я болмаса министр
өздерінің осы қызмет орындарында істеген кезінде ғана белгілі бір
кеңістікте билікке ие. Ал егер осындай жоғары лауазымды қызмет орнынан
түсірілген жағдайда билік иелері өздерінің билік жүргізу өкілдерінен
айырылады. Билік жүргізетін міндеттерді атқаруға байланысты қызмет
орындарында болудың, срндай-ақ адамның әлеуметтік жағдайының да елеулі
маңызы бар.
Индивид өзінің тиісті қызмет саласында неғұрлым жоғары лауазымға
жетсе, оның саяси билік құру саласына енуіне мүмкіндікткер соғұрлым көбірек
болады.
Көріп отырғанымыздай, қазіргі жағдайда әлеуметтік-саяси ұйым саяси
биліктің ең қуатты, басты көздерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік-саяси
ұйым ерте кезден бастап-ақ адамдарды және заттық мүмкіндіктерді
ұйымдастыруға, жұмылдыруға ғана қызмет етіп қойған жоқ, сонымен бірге
қабылданатын билік басындағылар шешімін де өмірде іске асыруына қызмет
етеді.
Шын мәніеде лауазымды қызмет орны саяси биліктің көзі есебінде
әлеуметтік-саяси ұйымның бөлігі ретінде ғана мағынаға ие болатынын айту
керек. Мұның дәл осындай екені мемлекеттік те, қоғамдық та, я болмаса жеке
ұйымдардың да құрылу және қызмет жасау жүйесіне енуінен көрінеді. Бұлардың
барлығы да белгілі бір экономикалық, саяси және рухани мақсаттарға жетудің
құралы ретінде көрінеді. Әлеуметтік-саяси ұйымның елеулі өзгешілігі ең
алдымен олардың өзара бір-бірімен беделді-биліктік қатынастармен
байланысқан бөлімдердің жоғарыдан төмен қарайғы баспалдақты құрылысында
жатыр. Бұл ұйым бөлімдерінің әрқайсысының өз бостандығының бір бөлігін
жоғарыға беруі әлеуметтік-саяси ұйым құрылымының неғұрлым жоғары
қатарларында биліктің қордалануы үшін жағдай жасайды. Оның есесіне,
әлеуметтік-саяси ұйым өзін құрайтын адамдар алдына олардың жеке-дара
жүргенде ешқайсысы қол жеткізе алмайтын мақсаттар қойып, орындауға
мүмкіндік береді. Яғни, бір адамның күш жетпейтін мақсат ортақ күштің
арқасында орындалады.
Бір индивидтің басқа индивидке ықпал жасау қабілеті саяси билік
субъектісінде мүмкіндіктердің бар болуымен байланысты екенін тарихи
тәжірибе көрсетуде. Осыған байланысты ғылыми әдебиетте саяси билік
ресурстарының әр түрлі топтарының кездесетіндігін айтқан жөн. Саяси
биліктің ресурстары дегеніміз – олардың үстінен бағынушыларға ықпал жасау
мен биліктің ерікті іске асыруға бағытталған әдістер мен құралдардың
жиынтығы болып табылады. Саяси биліктің ресурстары ретінде экономикалық,
күшке ие (зорлаушылық), әлеуметтік, мәдени-ақпараттық және басқа да
ресурстар көріне алады.
Экономикалық ресурстарға жататындар: қоғамдық және өзіндік өндіріс пен
тұтыну үшін қажетті керек-жарақ құндылықтары, бұлардың жалпыға ортақ
маңызды бірдей белгісі ретінде ақша, техника, құнарлы жерлер, пайдалы
қазбалар, т.б.
Саяси билік экономикалық ресурстары көптеген мемлекеттік және
жалықаралық сипаттағы проблемаларды шешу үшін пайдаланылады. Экономикалық
құралдардың, атап айтқанда, қоғамдық процестерді мемлекеттік реттеу
құралдарының көмегімен саяси билік көп нәрсені жүзеге асыра алады. Мысалы,
өте үлкен жылдамдықтағы экономикалық процестерді баялатуға мәжбүр етеді
(қажет болған жағдайда керісінше де істей алады):
- ғылыми техникалық революция жетістіктерін іс жүзінде игеру
мақсатында шаруашылықты құрылымдық тұрғыдан қайта құрулуына
дем бере алады;
- ұлттық эконмикаға қаржды жұмсауды жанды түрде қолдайды;
- шаруашылық салаларына бір, не болмаса екі серіктестіктердің
қожалық жасаушылықтарына жол бермейді;
- ел ішінде күрделі қаржының аса зор көлемде қордалануғатойтарыс
беріп, оны шетелдерге шығаруға қолдаушылық жасайды;
- ақша құнының түсуінің қарқының баяулатып, жұмыссыздықты елеулі
түрде қысқарта алады, т.б.
Күш қолдану (зорлаушылық) ресурстарына күш көрсету арқылы көндіру
қондырымдары (секмелер) және бұл үшін арнайы дайындалған адамдары жатады.
Бұлардың бәрі елдің қорғанысын, ішкі тәртіпті сақтауды қамтамасыз етеді.
Әрбір мемлекетте күшке ие ресурстардың түйінің әскер, милиция,
қауіпсіздікті сақтаудың әртүрлі органдары және сот пен прокуратура,
бұлардың ғимараттары, қару-жарағы, техникасы, абақтылары, т.б. құрайды.
Тарихи дәжірибе көрсеткендей, саяси билік органдары күшке ие
мүмкіндіктердің жекелеген бөлімдердің өте-мөте жиі қолданады. Бұл
мүмкіндіктер биліктің неғұрлым өткір көзднрінің қатарына жатады да, үрей
туғыза алады. Ал мұндай құралдарды қолдану адамдардың меншігінен,
бостандығынан айырады, тіпті, біраз жағдайларда құрбандықтарға да
соқтырады.
Саяси билік күшке ие ресурстарды, әсіресе, өзінің күшінің, қуатының
және қоғамға деген ықпалының әлсіреген кездерінде экономикалық және саяси
дағдарыстар етек алған жылдарда жиі қолданады.
Ал енді әлеуметтік ресурстар жөнінде аздап сөз етелік. Әлеуметтік
ресурстар деп - әлеуметтік мәртебені, я болмаса дәрежені, мекен-жайды
әлеуметтік стратификацияда (жікке бөлінушілікке) көтерудің, я болмаса
төмендетудің қабілетін айтады. Әлеуметтік ресурстар қызмет орнын, дәрежені,
білім, дәрігерлік қызмет, әлеуметтік қамтамасыз ету, т.б. сияқты
көрсеткіштерді қамтиды.
Қазіргі кейбір батыста өмір сүруші елдер саяси билікті сақтауға
халықтың көпшілігінің мүдделілігі тұрғысынан құралады. Яғни, елдерде
халықты әлеуметтік қорғаудың кең жүйесі жұмыс жасайды, зейнетақымен
қамтамасыз ету деңгейі жоғары (зейнетақы мөлшері бұрын алған еңбек ақының
90 пайызына дейінгі мөлшерін құрайды), қайырымдылық көрсету ұйымдарының кең
жүйесі дамыған, т.б.
Ал, енді мәдени-ақпараттық ресурстар жөнінде айтсақ, бұған жататындар
білім мен ақпарат, сондай-ақ, оларды қабылдау мен таратудың құралдары:
ғылым мен білім мекемелері, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б. Қазіргі кезде
және келешектебілім мен ақпарат саяси биліктің ең маңызды көздеріне
айналуда және айнала бермек.
Білім мен бұқаралық ақпарат құралдарына саяси билікті орнату кезеңінде
де өте-мөте маңызды орын берілетінін айту керек. Өз кезегінде бұқаралық
ақпарат құралдары саяси билік ресурстары ретінде билік ресурстарының басқа
түрлерінен айырмашылығын көрсететін өзіндік ерекшелікке ие. Көп ретте
ақпарат құралдары төртінші билік тарамы деп аталады. Бұл олпрдың қоғамдық
пікірге жасайтын ықпалының шын мүмкіндіктері мен күшін көрсетеді.
Тұтас алғанда, тәжірибе көрсеткеніндей, ресурстардың жоғарыдағы
келтірілген барлық түрлері саяси билік үшін қажетті, тұрақты қимыл жасаушы
мүмкіндіктерге жатады.
Ал, енді саяси биліктің өзіндік ерекше ресурстарына адамның өзі –
демографиялық ресурстар жатады. Адам - әмбебап, көп міндетті және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.