Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1. Қазақтың ұлы ақыны .Мағжан Жұмабаев ... ... ... ... ... ... ... ..4
2. Жүсіпбек Аймауытов . жантанушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3. Әлемге әйгілі, қазақтың даңқын шығарған ақын ... ... ... ... ... ..24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33

Кіріспе
Қай елде болмасын, халық мәдениетінің асқар шыңын, халық санасының шалқар жеңісі мен тұнық тереңін, рухани өмірдің ең жоғарғы күмбезін танытатын ардагер, абзал есімдер болады ғой. Сондай есім өткен ғасырда Абай болса, біздің заманда, көп ұлтты халық тәрбиелеп өсірген маңдай алды шоғырдың арасында Мұхтар Әуезов, сонымен қатар тағы да басқа қазақтың жарық жұлдыздары, ол : Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов деген тұлғалар ерекше көз тартады. Бұл тұлғалар бүгінде бүкіл әлем дүниесінің әйгілі де ардақты.
Заманымыздың заңғар жазушылары, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің ХХ ғасырдағы биік шыңы – артында қалдырған ұланғайыр мұраларын зерделеп, ой елегінен өткізу үшін де әр дәуірдің, әр ұрпақтың өз айтар сөзі, таным-түсінігі болатыны сөзсіз. Егемен ел жағдайында ұлы жазушылар мұрасына деген ілтипатымыз да осындай бір ұмтылыстың көрінісі болмақ. Ғасырлар бойы көшпелі тіршілікті бастан кешіріп, ХІХ ғасырдың бел ортасында жол айырығына келген қазақ өмірінің барлық әрі мен нәрін, сыны мен сырын, соры мен бағын теңдессіз тарихи тұлға Абай тағдыры арқылы әрі көркем, әрі түпсіз ой көзімен ашып берген суреткер туралы талай-талай ізденістер жалғаса бермек. Олай болатыны М.Әуезов шығармашылығы ғасырлық өлшемдердің аясына әлдеқашан именбей-ақ енген.
Ұлы жазушылар, ғалым, қоғам қайраткерлер көркем шығармаларын біздің төл әдебиетіміздің ғана емес, бүкіл адамзат мәдениетінің де жетістігі. Олардың шығармашылық қарымы ауқымды да бай.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Әбиев Ж. Ә., Бабаев С. Б., Құдиярова А. М. "Педагогика". - Алматы,2004.
2. Бордовская Н. В., Реан А. А. "Педагогика". - Питер, 2004.
3. Нұрғалиева Т. Қ. "Салыстырмалы педагогика". - Алматы, 1999.
4. Мұхтар Әуезов. І том. Алматы «Жазушы», 1991.
5. Мұхтар мұрасы. Ғылыми мақалалар мен зерттеулер. Алматы «Қазақстан», 1997
6. Қазақ әдебиеті 11сынып (Х. Әдібаев, М.Базарбаев,З. Қабдолов, Р. Нұрғалиев).
7. Абай кітабы 215-бет

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақтың ұлы ақыны –Мағжан Жұмабаев ... ... ... ... ... ... ... ...4
2. Жүсіпбек Аймауытов –
жантанушы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 21
3. Әлемге әйгілі, қазақтың даңқын шығарған ақын ... ... ... ... ... ..24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.33

Кіріспе
Қай елде болмасын, халық мәдениетінің асқар шыңын, халық
санасының шалқар жеңісі мен тұнық тереңін, рухани өмірдің
ең жоғарғы күмбезін танытатын ардагер, абзал есімдер болады ғой.
Сондай есім өткен ғасырда Абай болса, біздің заманда, көп
ұлтты халық тәрбиелеп өсірген маңдай алды шоғырдың арасында
Мұхтар Әуезов, сонымен қатар тағы да басқа қазақтың жарық
жұлдыздары, ол : Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов деген тұлғалар
ерекше көз тартады. Бұл тұлғалар бүгінде бүкіл әлем дүниесінің
әйгілі де ардақты.
Заманымыздың заңғар жазушылары, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің
ХХ ғасырдағы биік шыңы – артында қалдырған ұланғайыр мұраларын
зерделеп, ой елегінен өткізу үшін де әр дәуірдің, әр ұрпақтың өз
айтар сөзі, таным-түсінігі болатыны сөзсіз. Егемен ел жағдайында
ұлы жазушылар мұрасына деген ілтипатымыз да осындай бір ұмтылыстың
көрінісі болмақ. Ғасырлар бойы көшпелі тіршілікті бастан кешіріп,
ХІХ ғасырдың бел ортасында жол айырығына келген қазақ өмірінің
барлық әрі мен нәрін, сыны мен сырын, соры мен бағын теңдессіз
тарихи тұлға Абай тағдыры арқылы әрі көркем, әрі түпсіз ой
көзімен ашып берген суреткер туралы талай-талай ізденістер жалғаса
бермек. Олай болатыны М.Әуезов шығармашылығы ғасырлық өлшемдердің
аясына әлдеқашан именбей-ақ енген.
Ұлы жазушылар, ғалым, қоғам қайраткерлер көркем шығармаларын
біздің төл әдебиетіміздің ғана емес, бүкіл адамзат мәдениетінің де
жетістігі. Олардың шығармашылық қарымы ауқымды да бай.

Мағжан Жұмабаев
(1893-1938)
М. Жұмабаев-қазақтың ұлы ақыны. Солтүстік Қазақстан облысы,
Булаев ауданының Молодежный совхозы жеріндегі Сасықкөл мекеніңде іргелі,
әйгелішаңырақ дүниеге келген. Өз әкесі Бекен, балалары Жұмабай
қажы,Шонай, Өтеген, Өтеміс - бәрі де иіс Атығай ішінде даңқы шыққан
белгілі, көшелі кңсілер. Мағжан өзімен емшектес Мұсілім, Қаһарман,
Мұқаметжан, Сәлімжан, Қалимжан, Сабыржан, Күләндам, Гүлбарам деген
бауырларымен құлын-тайдан тебісіп, анасы Гүлсімнің бауырында ауыл
баласының қызықты, романтикаға толы тәтті , қимас шағын бірге өткізген.
Кәрім Мұхаметжан солдалар, Данияр қажы, ахитден мұғалім - болашақ ақынның
тілін сындырып, хат танытқан , арабша , парысша , түрікше , орысша
оқытқан алғашқы ұстаздары. Алдымен Қызылжарда медресе де Хасен молдадан
дәріс алған Мағжан Уфа қаласына барып , медресе Ғалымжан Ибрагимовтан
оқыды. Алғашқы әдеби тәжірибе басталып, тырнақ алды , көк қауырсын жырлар
тудырды.
Жаңа заманрцхы бойын билеген, тырнақщалды Шолпан кітпбы шыққарн
асау жүрек , жас сұңқар орысша білім алуға ерекшге талаптпнып , 1913 ж.
Омбы қ-на келіп , семинарияға түседі де , оны 1916 ж. бітіріп шығады.
Бұдан кейін ел өміріндегі ұлы оққиғалар жас азаматты көгала толқынына
тартып әкетеді . Үш революция дүмпуі , Алаш қозғалысы, адасулар ,
дүниетанымдағы сілкінімтер, қағамдық әлеумет. тартымтардығ поэзиядағы
көріністер , жеке бастағы шырғаландар - осылардың баошасын көре жүріп ,
Мағжан да 1919 жылдың көктемінен бастап , жаңа құрылысқа бел шешіп ,
білек сыбанып кіріседі. Қызылжардағы Бостандық туы газетінде редактор
болады , Ташкентте Қазақ - қырғыс ин-тында сабақ береді, Москвада
Күншығыс баспасында аударсашы болады. В.Я. Брюсоы атынгдағ ы көркем әдеби
институтында оқиды, Бурабайда тезникумда, Қызылжарда кеңес - партия
мектебіндк смабақ береді. 1929 ж. жазықсыз жала жабылып, түрмеге
қамалады, содан Карелияға жер аударылады. М. Горькийдің және оның әйелі
Е. Пешкованыңпрплпсуымен 1936 ж. айдаудан босап шыққанымен, қайта ушыққан
репрессия тырнағына ілініп , жазықсыздан жазықсыз 1938 ж. 19 наурызда
атылып кетелі. Өзі ғана емес , ағалары Мүсілім, Қаһарман , інісі
Мұқаметжан да репрессия отына шалынады. Әкесә Бекен 1934 ж. , анасы
Гүлсім 1943 ж. дүние салған.
Мағжаннан қалған әдеби - шығармашыдық мұраның көлемін, салаларын ,
сақталуына қатысты әңгімені нақты айтуға мүмкіндік бар. Талантты ақынның
алғашқы өлеңдері Уфадағы , Омбыдағы қабырға газеттерінде, қолжазба
журналдарда, өз ензіндегі мерзімді баспасөз беттерінде жарияланып жүріп ,
көзге түседі , елеп-ескеріледі де, жұртшылық назарын ацдарады. 1912 ж.
Қазанда Шолпан деген өлеңдер жинағы шыққанда Мағжан он-сегіз он-
тоғысдардағы уылжып тұрған қыршын жас. Абай кітабының басылғанына үш-ақ
жыл өткенін ескерсек, жас ақынның даңқы қазақ сахарасы аспаныңда қалай
көтерілгенін ұғу қиынға сақпас. Бұдан кейінгі кезеңде дүниеге келген
қазақ назеи - журналдарының бетінде Мағжан шығармалары, 1929 ж. жаламен
күйіп , абақтыға түскенге дейін үздіксіз жарияланып тұрады. Негізінен
ақын өлеңдері екі-ақ рет жинақталып, топталып, оқырман қолына тиді.
Бірініші рет 1922 ж. Бернияз Күлеев Қазанда бастырап , екінші рет осы
кітап толықтырылып Сұлтанбек Қожановтық алғы сөзімен 1923 ж. Ташкентте
шықты. Педагогика, Сауатты бол араб, латын әріптерімен бірнеше рет
басылған кітаптары, аудармалары басылды. Қысқасы, Ж-тың қаламгерлік
сапары бас-аяғы жиырма жылға жетпей , тым ерте үзілді , он жылдай өмірі
абақтыда , лагерьде , қиғын- сүргіңде, азап-қорлыққа өтті.
Мағжанның Алтын хакім Абайға деген өлеңі, шумақ , 24 тармақтан
тұрады , 11 буынды қара өлең ұйқасымен жазылған. Салған жерден жас
талапкер ақын Абайды қарадан хан шыққан хакім , оның сөзі мың жылды да
дәмі кетпес деп бағалайды, Абай өлеңдеріндегі кейбір оралымдарды құбылта
пайдаланады, тыныш ұйықта қабіріңде , уайым жеме , қор болды қайран сөзім
босқа деме деген жолдардың төркіні белгілі , ұлы ақын сөзі мәңгі
жасайтынына ерекше сенім бар.
Ұлы абайдың поэтик. мектебінің тағылымдарының ізі Мағжан жырларында
сайрап жаиып. Қазақ өлеңіне Абай әкелген жаңа өлшем , үлгілерді , соны
образдарды , сөз тіркестерін Мағжан кеңінен қолданады. Ең терең жақындық-
ақындық , көркемдік мұраттардыңтуыстығында. Абай барған мәңгілік
тақарыптарға Мағжан да барған , өз талантына, өз заманына лайық жаңаша
көркемдік игіліктер жасаған. Әсіресе Мағжан қазақ әдебиетінде Абайдан
кейінгі дәуірінде табиғат, махаббат , философия лирикасының ең үздік
үлгілерін тудырды.
Мағжан бала күнініен халық фолыклорына, ауыз әдебиетіне, елдің
дарынды сөзіне сусындап өқсумен қатар қаршадайынан арабшағ орысша хат
танып , артынан арнаулы оқу орындарын аяқтап сүегін біткен сұңғылы,
зерек , қиялшыл қасиеттеріне орай , Шығыс пен Батыстың поэзиясын терең
біліп , көңілге тоқып, жүрекке ұялатып, байына сіңіру арқасыгда таза
талғамман биік парасатқа , көркемдік нысанаға тіпті ерте жеткен. Ақын
таланты шын мөлдір қасиетін сақтап , табиғат-ұста соққан қалпында қалған.
Бала-бозбала , оқушы-шәкірт қолынан шыққан ғ, әр нәрсенің басын шалған ,
шөрте де шөңгені де өлең еткег әректтенада, европалық үлгідегі мәдениетті
ақынның қаламгерлік жолы басталған. Алғашқы күннен Мағжан қара сөзбен
айтуға болатын, мақаламен көмкеретін жәйттерге өлең арнамайды;
үгітнасихат сарынынан, ғақлия - өсиет мақамынан, терме-қисса арнасынан
байын мүлде аулақ салады; аз күндік әлесе жазвлған қашемет, садақ жыр ,
біреуді марапаттаған қолшап өлең атымен жоқ. Тоқ етерін айтқанда , қазақ
поэзиясының аспанына көтерілген жаңа жұлдыз - Мағжан салған жерден
ақындықты көз жасы, жүрек қанынан сорғалайтын-асыл сөз, даоынды сөз,
қасетті өнер, шарапатты өнер деп біліп, бұл сапарды туған жерге, Отанға,
халыққа қызмет етудегі киелі жол санайды.
Табиғатпен сырласудан туған толғанысты жырлары-көзіңді арбап,
жүрегіңді тебірентетін мұңлы пейзаж, ғажайып суретші қолынан шыққан
картинасекілді тізіп, шолып, темелеп айтқан, жер бедерін баяндай
көрсеткен тұрмыс-салт көоінісі, мацсым кескігі емес, қайта әр түрлі сезім-
түйсік арқылы қабылданған психологиялық астарлы сырлары бар реалистік
пейзаж үлгілеріне қоса кей тұста фантастикалыщқ сурет, пері, періште,
тәңір араласып кетеді. Әлем поэзиясы классиктерінің шығармалары қалай,
менің туыгдым қалай дегендей, ақын әр түрлі үлгілерді қатар жарыстырып
беріп отырады.
Ақын шыққан аса биік эстетик. тұғырдың бірі-пейзаж лирикасы. Абай
дәстүріндегі жыл маусымдарына қатысты әлеум. терең сарындардан алынған
үлгілерді дамыта келе Мағжан табиғат көріністерін бейгелеуде әлем
поэзисындағы классик. тәжірибеге ден қоя отырып, жаңа көркемдік игіліктер
жасады. Бұл таптағы жырларда кескін өнерінің тәсілдері, сәуле мен
көлеңкені ойнату, уақыт пен кеңістік диалектикасын көрсету, панарама, әр
түрлі ракурс, этюд, түрлі астастыру принциптерін пайдалынғанын байқауға
болады.
Алдымен жазғы не қысқы сахараның ацмақты, мол көрінісі алдынан
шығады: кең дала, асқар тау, саумал бұлақ, ақ қайың. Бірте-бірте ақын
жалпы суреттен жеке бейнеге, нақтыдетальға, дәлді образға көшеді. Мұның
үстіне ашық, жарқыг, сәулелі бояулар азайып, қара, қорқынышты, үрейлі
таңбалар молаяды, дауыл сағады, нөсер төгеді, боран ұлиды. ақырында аштан
бұралған, үсіп өлген, түтекте адасқан, ажал жұтқан пенде. Әуелде кісіге
дос, жақын, етеге табиғат бірте-бірте тасбауыр тартады, өлімге пейіл
береді. Қуаныштан, рахаттан, ләззаттан басталған пәк дүние соңы-апат,
қырғын, зобалаң, нәубет, селебе.
Осындай күрделі, қат-қабат көзқарас, өмір-болмысты, табиғат-ортаны
екі ұдай болып жарылған, ақыры құрдыммен аяқталған қан-қырғын трагедиялық
сипатта көру-үлкен ақынның көркемдік танымындағы тұтас муреткерлік жүйе
екенін ашып айту керек.
Мағжан поэзиясының мәңгі поэзиясының мәңгі өлмес, ұрпаққа жалғасар
алтын көпір, асыл қазыга, іңжу-маржаны-махаббат, сүйіспеншілік, ғашықтық
хиқаясының сан алуан тылсым, жұмбақ күйлеріншерткен, терең ақындық
шабыттан толқып ткған, адам жүрегінің мың сан дірілін шеберлікпен
бейнелеген, ішкі мазмұны мен түр кестесі жымдаса ұласқан, ықшам, жинақы,
жұпжұмыр дүниелері.
Ақын лирикасындағы қыз, әйел, қай жағынан алғанда да, жігітпен,
еркекпен тең, иықтас, деңгейлес. көп ретте әйел адамгершілік-ізілік,
махаббат сезімдері тұрғысынан суреткер .шін дүниедегі ең қасиетті , ең
ардақты, ең құрметті адам, торыққан, қиналған, тапталған кездерінде медет
сұрап, сыр бөлісіп, қайырым тілеп, әйелге тіл қатады, ақтық демі таусылып
ғ ажалтыре\нағына ілінер сәтте де айтылар сөз сүйген жарға, туған анаға
арналады.
Ғашықтық сезімнің сан алуан толқындары: ұнату, құлай сүю, бір
көргеннен құлап түсу, ұзақ уақыт сүйіспеншілік зарын кешу, ләззат
рахатына бату, ажырасу азабын тарту, айырылып күйзелу, тіл таба алмай
торығу, бір кездесуге құтару, жалт еткен ықылас, түңіле безіну, махаббат
жолында жан қию, ерлі-зайыпты қаңыр тірлік, батаға адлдық, неке су ішісу,
жастықтың әр кезеңі, қызықшылы, серілік, ұйзысыз түндер, тоқырау,
тәубаға келу, отбасы, ошақ қасыгна қарап қалу-осы алуандас сезімдер,
к.йлер, мұң-қайғылар Мағжан өлеңдерінде жеке адамдардың тұтас тағдыры,
көзден жас, жүректен қан, білден ағызғаг сырлар болып төгіледі.
Қазақ лирикасында үлкен көркемдік жағалық ашып, саны әсемдік
арналарды негіздеп, әсіресе Европа орыс әдебиетіндегі ізденістерді,
бағыттарды ұлттық топыраққа батыл да еркін енгізген Мағжан Абай
тағылымдарын жаңғырып, эпик. жанрда поэманың ықшам түрлерін қалыптатырды.
Бір қарағанда, тақырыптық тұрғыдан алғанда, алып-жұлып, әкетіп бара
жатқан ерекшелік көрігбейтін секілді: Өойлыбайдың қабызы, Қорқыт,
Түркістан , Оқжекпестің қитясында, Батыр Баян - аңызға, тарихи белгілі
оқтғаларға , Жүсірзан, Өтірік ертек -шығыс сюжетіне, мысал, тұспалға
құрылғ,ан. Ішкі мазмұқнг тұрғысынана келгенде бұл шығармалардың бәрінде
де халық аңыз, тарихи дерек, ежлгі әңгіме сарыгдау емес, түп -түгел
тосын, биік, асқақ көркемдік жүйелер жасады. Ең бастысы, ақын ықшамдық,
сұлулыоқ, философ. талаптарды, бейнелілік, суреттілік шарттароын бірінші
қатарға шығарды. Қойлыбайдың қабызыгда фантастик. күйлер, бәйгеге қобыз
қосу көрінісі ғажап шебр бейнеленеді ; Қоқытта өмір мен өлім арпалысы,
мәңгілік үшін күрес, өнердің өлместікке апарар киелі қасиеті дыр
етіледі, Жүсіпханда тұлға мен тобыр, мансап пен ождан диалектикасы,
Өтірік ертекте мысал, тұспал, әдісімен берілген әлеум. тартыссыры бар.
Фольклорда, тіпті жазба әдебиетінің өзінде қазақ ұғымындағы дәстүрлі
батырдың айқын, анық кескіні белгілі: ел қорғау жолында жанын береді,
жолбарыс жүрек, дүдәмал, шектену, күдіктену деген жоқ, бір әрекеттің,
бір ерліктің адамы. Жаңа Заманда, үлкен эстетик. әдеби мектептерден сабақ
алып, өз бағытын тапқан зор талантты, ғаламат шабытты, биік мәдениетті
қаламгер аңыздан, фольклордын негізгі оқиға сорабын, сюжет арнасын ғана
ала отырып, мүлде тың тартыс, орасын қақтығыс-қайшылықтар тоғысына
құрылған жаңа сипаттағы, ең басытысы реалистік трагедиялық поэма
шарттарына, жанодың классик. заңдылықтарына жауап беретін, қазақ
поэзиясындағы аса көркем, терең, ғажайып шығармалардың бірі-Батыр Таянды
туғызған. Отаршылдық тепкіні, ұлььық езгіні еөрген, ал адамгершілік
нормалары бұзылған жылдарда сталиндік қанқұйлы қуғын-сүргін бұлтты басына
төнген Мағжан жүрегін қайғының қара толқыны басып, шерлі, мұнды жырлар
төгілді. Әділетсіздікке, зорлық-зосбылыққа деген қарсылық, тақымына қыл
бұрау түскен періштешындықтың шырқырауы-ықынның жәдігөйлік, жағымпаздық,
келісімпаздық діртіне шалдықпаған жігерлі, қайратты, намысыты
толғауларында, сарындар Батыр-Баян поэмасында бңр арнаған құйды. Қазақ
фольклорында, ауыз әдебиетінде, ақын-жыраулар пожзиясында өмір мен
өлімнің беттесуі, тіршілік пен ажал айтысытерең арга тартқан емес. Оның
үстіне мұсылмандық шарттар бұл дүниеден гөрі о дүниені мәңгілік,
қасиетті орын етіп көрсеткендіктенде, 19 ғ-да шыққан жазба әдебиет
өкілдері де өлім тақырыбына терең бойлап бара алған жоқ. Абайдың рухтың
мәңгілігі, болашақ ұрпақпен сырласу хақында терең тебіреніспен жазған
өлеңдері, Кемпңрбайдың, Әсеттің тіршілікпен қоштасуы секілді үздік
туындылары бір төбе.
Мағжан поэзиясындығы көкжал толқынның, көгала ағыстың бірі-өмір мен
өлім, тіршілік пен ажал айқасы, екеуінің бетпе-бет келуі. А. Данте, И. В.
Гете сарындары, Дж. Н. Г. Байрон, А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов әуездері,
А. А. Блок, А. А.Фет, Д. С. Мережковский ырғақтары түйісіп, тоғысып
келіп, қазақ ақынының қайғысына қайғы қосып, жүрегін тербеп, жаңа, соны,
бой түршігердей күйлер тудырған. Періште, тәңір, пайғамбар, құдай, көк
аспан, жер, ай, жолбарыс, арыстан, толқын, жел, теңіз, өзен, алдаспан,
алмас қылыш , тұлпар, жүрек-міне осы секілді көптеген сөздер, ұғымдар
Мағжан поэзиясында үнемі қайталанып отырыды, олардың жинақтаушылық,
эстетик.,
Шығармашылығы:
Мағжан Жұмабаев көлемді поэмалар жазуда аса өнімді еңбек еткен. Оның өте-
мөте белгілі поэмасы – Батыр Баян. Сондай-ақ Ертегі, Қорқыт,
Жүсіпхан, Тоқсанның тобы сияқты басқа да поэмалары кезінде баспа
жүзін көрген. Осылардың ішіндегі күрделісі, көркемдік тұтастығы жағынана
да, сюжет желісі мен сұлулығы жағынан да ерекше асып тұрғаны – Батыр
Баян. Мұнда айтылған оқиға бір кездегі қазақ пен қалмақ арасындағы
бейбітшілік, достық қарым-қатынас орнағаға дейінгі оқиға өзек болған. Ашу
үстінде қол бастаушы батыр Баян өзі қамқор болып жүрген кіші бауыры Ноян
мен сұлу қалмақ қызына көңілі қатты ауған еді, бірақ қыз ыңғай бермеген
соң, оны қарындас ретінде ұстаған. Алайда екі жастың Баянның айтқанына
көнбей, қашып шығуының аяғы трагедиялық жағдайға әкеп соғады. Қыздың
сұлулығын ақын былай сипаттайды.

Сол сұлу, сұлу екен атқан таңдай,
Бір соған бар сұлулық жиылғандай.
Торғын ет, шапақтай бет, тісі меруерт,
Сөздері су сылдырлап құйылғандай.
Бір улап, көзқарасы бір айнытқан,
Жұлдықдай еркелеген сөнбей-жанбай.
Лебізі – Жібек лебі, жұмақ желі,
Кәусардай татқұан адам қалар қанбай.
Шын ер ғой батыр Баян алып қайтқан
Еліне сол сұлуды естен танбай.

Ноян жайында оның хал-күйі туралы:

Жас Ноян қызды көріп от боп кетті,
Көздері қызыл жалын шоқ боп кетті.
Жер мен көк, ай, жұлдызды тұман басып,
Бәр қыздан басқа нәрсе жоқ боп кетті.

Қыздың сұлулыңы мен жігіттің жалын атқан ішкі сезімін суреттеуде мін жоқ.
Ақындық теңеулер мен метафоралар әрқайсысы өз орнында. Тапқұырлық,
дәлдік, көркемдік – айрықша сезіліп тұрады.
Осындай бәшешектей екі жас өмірдің жан ашуынан, қызғаныш пен
күйініш билеп, кшірім аулынан алысқа алып кеткен дүлей күш салдарынан
құрбан болып кеткенін көреміз. Артынан қуып жеткен Баянға:

Жас Ноян жүйрігінің мойнын бұрды,
Жас Ноян Ер Баянға қарсы жүрді.
Жақындап келіп қалып ағасына,
Түсінен шошыды да, тоқтап тұрды...

Дегенше, қалды тартып батыр Баян,
Баянның батырлығы алашқа аян.
Оқ тиіп жүрегінен құлап түсті,
Атынан бүктетіліп бөбек Ноян.

Жын шуы басқандай боп естімеді.
Жан көке, аға! - деген сөзді Баян.
Садағын сол секундта тартты тағы
Бір ашып, бір жұмбай да көзді Баян.
Үстіне інісінің денесінің
Түсірді тағы ұшырып қызды Баян.

Екі жая аттарынан ұшып түсті,
Түскенде бірін-бірі құшып түсті...
Қомағай қара топырақ бүлкіл қағып,
Асығып екі жастың қанын ішті.

Поэмада бұл трагедиялық жайды әрі қарай суреттеу Маңжан ақындығының тағы
бір көрінісі. Жан тебірентер, іш толғантар ұшқыр өлеңі жолдары ағыла
береді. Үстіне көк аспан құлап түскендей ер Баян жайы күйінішті-ақ.
Биік романтикалық сарынға құрылған аса көркемпоэмадан екі түрлі жайды
аңғарамыз: бірі батырлық, достық, махаббат, мейірімді дүниесі болса,
екіншісі – ашу, ыза, онан барып әділетсіз қантөгіс, өкініш. Қаһарманның
мінез асау – лығын, бірбеттілігін, бірақ ниетінің ақ екенін суреттеп,
ақын поэманы романтикалық шарықтау шегіне жеткізеді. Шиеленіскен оқиғаны
ақын тау мен сулық, күн мен аспанның, кейіпкерлердің бірін-бірі қимас
күйін, қалмақ қызының сұлулығын, айнала табиғат сырларын суреттеу арқылы
сезімнің қоюланып, ширығуына, күннің күркірегеніндей, найзағайдың
ойнағанындай бітіспес мінездер соқтығысына алып барады, іштей өкініш
толғанысына әкеп тірейді.
Мағжан Жұмабаев поэмаларының композициясы өзінше, ерекше
тұтастықты, ұтымдылықты танытады. Шеберлігін әрі көркемдік талғамын
байқаймыз. Еркін, тартымды оқылады. Бұған оқиғалардың айрықша құрылым,
кестесі, сөз қолданыс әдісі айрықша әсер береді.
Мысал ретінде алсақ, аллегориялық сипатта жазған, 1926 жылы жарық
көрген Ертегі поэмасы да аса қызғылықты. Поэма сюжеті шын мәнісінде
ертегіге ұқсайды. Әңгіме төркіні – мысықтар мен тышқандар арасындағыы
жанжал соғыс. Оқиға Шығыста, күн шұғылалы елде, бау-бақшалы мекенде
өтеді. Жүзім шарабын ішіп масайраған тышқан жаңғазаланып, мысықты тілдеп-
сөгуге көшеді, оны естіп қалып, ашу қысқан мысық әлге сорлыны ап деп,
жеп қояды. Бұдан әрі мысық пен тышқан арасындағы өткен бірнеше
соқтығыстар суреттеледі. Ақырында тышқан атаулы көптігін жасап, мысықты
жеңілуге мәжбүр етеді, мысық патшасын қуып, өз патшасын да тақтан
түсіреді. Мұндайаллегориялық, мысал мазмұндас дүниелер дүниежүзілік
әдебиетте әледнеше рет қайталанған. Бірақ бұл поэма Мағжан Жұмабаевтың
басына бәле болып жабысты. ОСы шығармасы үшін оған қатал, саяси кінә
тағылды. Бұл жерде ақын орыс патшасын, Гапон попты, 1905 жылғы
революцияны, жұмысшылар мен шаруаларды, тіпті большевиктер мен эсерлерді
мегзеп, суреттеп отыр деген сорақы айыптар қойылды. Мұндай тұрпайы сындар
ол кездерде ашықтан-ашық айтылатын. Әсіресе, С.Мұқановтың XX ғасырдағы
қазақ әдебиеті кітабынан бұл жай анық көрінеді. Мағжан көрген қуғынның
басы осы болды.
Мағжанның ең соңғы ірі туындыларының бірі – Токсанның тобы.
Бұл поэмада ақын жаңа өмір жолына үңіле қарап, оған шын көңілімен ден
қойғанын мойындайды. Бүкіл халықтың жаңа тұрмыс құруға бет алғанын, өзі
де оған қосылатынын айтады. Тоқсан деп көпшілікті, жүздіктің онын емес,
тоқсанын қодаймын дейді:

Ел біліп ойлап, толғанып,
Қолыма қалам алғады,
Сөйлеген емен жасыра:
Мен мұңдымен мұңдастым,
Адассам ел деп адастым.
Он деген емен асылы,
Он демедім, демеспін,
Ой көзінде көмескі.
Жырладым елді жалпылап,
Жасырмай жүзді жоқтадым,
Тоқсанға енді тоқтадым.
Толғанып, ойлап, талқылап,
Сөздің тоқтар түйіні:
Бұл – тоқсанның жиыны,
Осы армансыз білгенім.
Тоқсаннан сонау он аулық,
Сонау оннан мен аулақ,
Мен тоқсанмен біргемін.

Поэма 1927 жылы Еңбекші қазақ газетінде басылған. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.