Ұлттық өнім теориялары және оны өлшеудің тәсілдері
КІРІСПЕ 3
1. ҰЛТТЫҚ ЕСЕП.ШОТТЫ ЖҮРГІЗУ ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ НӘТИЖЕСІ РЕТІНДЕ БОЛУЫ 4
2. ЖИЫНТЫҚ (ЖАЛПЫ) ҚОҒАМДЫҚ ӘНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ 6
3. ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ 9
4. ҰЛТТЫҚ БАЙЛЫҚ: ҚҰРАМЫ, ҚҰРЛЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨЛШЕУДІҢ ТӘСІЛДЕРІ 13
ҚОРЫТЫНДЫ 17
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 18
1. ҰЛТТЫҚ ЕСЕП.ШОТТЫ ЖҮРГІЗУ ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ НӘТИЖЕСІ РЕТІНДЕ БОЛУЫ 4
2. ЖИЫНТЫҚ (ЖАЛПЫ) ҚОҒАМДЫҚ ӘНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ 6
3. ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ 9
4. ҰЛТТЫҚ БАЙЛЫҚ: ҚҰРАМЫ, ҚҰРЛЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨЛШЕУДІҢ ТӘСІЛДЕРІ 13
ҚОРЫТЫНДЫ 17
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 18
Ұлттык есеп-шот жүйесін жүргізу экономикалық ғылымда баланстық тәсілді дамыту бағыттарының бірі болып табылады.
Үлттық есеп-шот жүргізу жүйесі әлемдік қауымдастық елдерінің түгелдей экономика аумағында өндіріс жағдайын елшеуде қолданылып және оның түпкі қорытындысы — түрғыңцардың әл-аукат денгейін көрсету болып табылады.
Үлтгық өндірістін макроэкономикалық нәтижесіне алғашқы рет баға беру Ф. Кенэ бастаған физиократтардың үлесіне жатады. Ол осы туралы езінін кәзқарасын «Экономикалық кесте» (1758 ж.) деген белгілі еңбегінде баяндаған. Ф. Кенэ Францияның XVIII-щі ғасырдағы экономикасын негізге ала отырып, жай үдайы ендірістегі балансты талдауды көрсетгі. -•
Кейінірек макроэкономикалық элементті талдауды Д. Рикардо (1771-1823 жж.) «Саяси экономияның басталуы және салыкгы салу» (1817 ж.), Т.Р. Мальтус (1766-1834 жж.) «Түрғындар саны заңының тәжірбиесі» (1798 ж.), К. Маркс (1818-1883 жж.) «Капитал» (1867 ж.) сияқты жүмыстарында қолданды. Үлттық есеп-шот жүйесін жүргізу неоклассикалық мектептің өкілдері. У. Джевонс (1835-1882 жж.) пенЛ. Вальрас (1834-1910 жж.) белгілі үлес қосты. Үлттық есеп-шот жүргізу теориясының дамуына Дж. М. Кейнс (1883-1946 жж.) пен С. Кузнец (1901-1983 жж.) айтарлықтай еңбек сіңірді.
Өнеркәсібі дамыған барлық елдерді шалқасынан түсірген «Үлы тоқырау» деп аталған 1929-1933-ші жыддардағы экономикалық дағдарыс макроэкономикалық тадцаудың қажеттілігін көрсетті. Сондықтан үлттык өнім қүрылуының факторларын, жүмыссыздық пен инфляция сауалдарын, экономикалық өсу қарқынын және үлттық өндіріс көрсеткіштерін болжай білу тек үлттық есеп-шот жүйесін жүргізу арқылы шешіледі. Осы кезден бастап ғалымдар экономика нәтижесіне баға беру мәселесін және үлттық табысты есептеуді біліп-зерттеумен коян-қолтық айналыса бастады.
Кдзіргі үлтгық есеп-шот жүйесін жүргізуді жасаудын практикалык
^пліыср ағылшьш экономисі Р. Стоун (1913 ж.) енгізді. Алғашқы т үлтгык есеп-шот жүйесінің кестесі 1953-і жылы БҮҮ-ньщ татистикалык бөлімінде басылып шықты. Қазір барлык әлемдегі елдерде ол стандарт ретінде қабыдданды. Үлтгык есеп-шот оның лсүйесінде метрикалық түрде бейнеленген, онда әрбір есеп-шот көлденең (табыс) және тік (шығын) матрицаларда көрсетілген. Үлтгык есеп-шот жүйесін қүрудағы ертеректегі талпыныстан Р. Стоун үсынған айырмашылык сол, ал алғашқы рет макродеңгейде екі еселей жазу принципін «коғамдық матрицаларда» қолданды. Стандарттық сипатгамалар - үлтгық өнім, түтыныс, сауда балансы және басқалары солай топталған, олар экономика қүрышымы мен оньщ қызмет жасау процесіне толыққанды бейнеленгенін көрсетеді. Мүнда сондай-ақ қаржы балансы ұлтгық есеп-шот жүйесі және демографиялық есептеп шығару жүйесін қүру енген.
Үлттық есеп-шот жүргізу жүйесі әлемдік қауымдастық елдерінің түгелдей экономика аумағында өндіріс жағдайын елшеуде қолданылып және оның түпкі қорытындысы — түрғыңцардың әл-аукат денгейін көрсету болып табылады.
Үлтгық өндірістін макроэкономикалық нәтижесіне алғашқы рет баға беру Ф. Кенэ бастаған физиократтардың үлесіне жатады. Ол осы туралы езінін кәзқарасын «Экономикалық кесте» (1758 ж.) деген белгілі еңбегінде баяндаған. Ф. Кенэ Францияның XVIII-щі ғасырдағы экономикасын негізге ала отырып, жай үдайы ендірістегі балансты талдауды көрсетгі. -•
Кейінірек макроэкономикалық элементті талдауды Д. Рикардо (1771-1823 жж.) «Саяси экономияның басталуы және салыкгы салу» (1817 ж.), Т.Р. Мальтус (1766-1834 жж.) «Түрғындар саны заңының тәжірбиесі» (1798 ж.), К. Маркс (1818-1883 жж.) «Капитал» (1867 ж.) сияқты жүмыстарында қолданды. Үлттық есеп-шот жүйесін жүргізу неоклассикалық мектептің өкілдері. У. Джевонс (1835-1882 жж.) пенЛ. Вальрас (1834-1910 жж.) белгілі үлес қосты. Үлттық есеп-шот жүргізу теориясының дамуына Дж. М. Кейнс (1883-1946 жж.) пен С. Кузнец (1901-1983 жж.) айтарлықтай еңбек сіңірді.
Өнеркәсібі дамыған барлық елдерді шалқасынан түсірген «Үлы тоқырау» деп аталған 1929-1933-ші жыддардағы экономикалық дағдарыс макроэкономикалық тадцаудың қажеттілігін көрсетті. Сондықтан үлттык өнім қүрылуының факторларын, жүмыссыздық пен инфляция сауалдарын, экономикалық өсу қарқынын және үлттық өндіріс көрсеткіштерін болжай білу тек үлттық есеп-шот жүйесін жүргізу арқылы шешіледі. Осы кезден бастап ғалымдар экономика нәтижесіне баға беру мәселесін және үлттық табысты есептеуді біліп-зерттеумен коян-қолтық айналыса бастады.
Кдзіргі үлтгық есеп-шот жүйесін жүргізуді жасаудын практикалык
^пліыср ағылшьш экономисі Р. Стоун (1913 ж.) енгізді. Алғашқы т үлтгык есеп-шот жүйесінің кестесі 1953-і жылы БҮҮ-ньщ татистикалык бөлімінде басылып шықты. Қазір барлык әлемдегі елдерде ол стандарт ретінде қабыдданды. Үлтгык есеп-шот оның лсүйесінде метрикалық түрде бейнеленген, онда әрбір есеп-шот көлденең (табыс) және тік (шығын) матрицаларда көрсетілген. Үлтгык есеп-шот жүйесін қүрудағы ертеректегі талпыныстан Р. Стоун үсынған айырмашылык сол, ал алғашқы рет макродеңгейде екі еселей жазу принципін «коғамдық матрицаларда» қолданды. Стандарттық сипатгамалар - үлтгық өнім, түтыныс, сауда балансы және басқалары солай топталған, олар экономика қүрышымы мен оньщ қызмет жасау процесіне толыққанды бейнеленгенін көрсетеді. Мүнда сондай-ақ қаржы балансы ұлтгық есеп-шот жүйесі және демографиялық есептеп шығару жүйесін қүру енген.
ҰЛТТЫҚ ӨНІМ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨЛШЕУДІҢ ТӘСІЛДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. ҰЛТТЫҚ ЕСЕП-ШОТТЫ ЖҮРГІЗУ ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ НӘТИЖЕСІ РЕТІНДЕ БОЛУЫ 4
2. ЖИЫНТЫҚ (ЖАЛПЫ) ҚОҒАМДЫҚ ӘНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ
6
3. ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ 9
4. ҰЛТТЫҚ БАЙЛЫҚ: ҚҰРАМЫ, ҚҰРЛЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨЛШЕУДІҢ ТӘСІЛДЕРІ 13
ҚОРЫТЫНДЫ 17
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 18
КІРІСПЕ
1. ҰЛТТЫҚ ЕСЕП-ШОТТЫ ЖҮРГІЗУ ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ НӘТИЖЕСІ РЕТІНДЕ БОЛУЫ
Ұлттык есеп-шот жүйесін жүргізу экономикалық ғылымда баланстық тәсілді
дамыту бағыттарының бірі болып табылады.
Үлттық есеп-шот жүргізу жүйесі әлемдік қауымдастық елдерінің түгелдей
экономика аумағында өндіріс жағдайын елшеуде қолданылып және оның түпкі
қорытындысы — түрғыңцардың әл-аукат денгейін көрсету болып табылады.
Үлтгық өндірістін макроэкономикалық нәтижесіне алғашқы рет баға беру
Ф. Кенэ бастаған физиократтардың үлесіне жатады. Ол осы туралы езінін
кәзқарасын Экономикалық кесте (1758 ж.) деген белгілі еңбегінде
баяндаған. Ф. Кенэ Францияның XVIII-щі ғасырдағы экономикасын негізге ала
отырып, жай үдайы ендірістегі балансты талдауды көрсетгі. -•
Кейінірек макроэкономикалық элементті талдауды Д. Рикардо (1771-1823
жж.) Саяси экономияның басталуы және салыкгы салу (1817 ж.), Т.Р. Мальтус
(1766-1834 жж.) Түрғындар саны заңының тәжірбиесі (1798 ж.), К. Маркс
(1818-1883 жж.) Капитал (1867 ж.) сияқты жүмыстарында қолданды. Үлттық
есеп-шот жүйесін жүргізу неоклассикалық мектептің өкілдері. У. Джевонс
(1835-1882 жж.) пенЛ. Вальрас (1834-1910 жж.) белгілі үлес қосты. Үлттық
есеп-шот жүргізу теориясының дамуына Дж. М. Кейнс (1883-1946 жж.) пен С.
Кузнец (1901-1983 жж.) айтарлықтай еңбек сіңірді.
Өнеркәсібі дамыған барлық елдерді шалқасынан түсірген Үлы тоқырау
деп аталған 1929-1933-ші жыддардағы экономикалық дағдарыс макроэкономикалық
тадцаудың қажеттілігін көрсетті. Сондықтан үлттык өнім қүрылуының
факторларын, жүмыссыздық пен инфляция сауалдарын, экономикалық өсу қарқынын
және үлттық өндіріс көрсеткіштерін болжай білу тек үлттық есеп-шот жүйесін
жүргізу арқылы шешіледі. Осы кезден бастап ғалымдар экономика нәтижесіне
баға беру мәселесін және үлттық табысты есептеуді біліп-зерттеумен коян-
қолтық айналыса бастады.
Кдзіргі үлтгық есеп-шот жүйесін жүргізуді жасаудын практикалык
^пліыср ағылшьш экономисі Р. Стоун (1913 ж.) енгізді. Алғашқы т үлтгык
есеп-шот жүйесінің кестесі 1953-і жылы БҮҮ-ньщ татистикалык бөлімінде
басылып шықты. Қазір барлык әлемдегі елдерде ол стандарт ретінде
қабыдданды. Үлтгык есеп-шот оның лсүйесінде метрикалық түрде бейнеленген,
онда әрбір есеп-шот көлденең (табыс) және тік (шығын) матрицаларда
көрсетілген. Үлтгык есеп-шот жүйесін қүрудағы ертеректегі талпыныстан Р.
Стоун үсынған айырмашылык сол, ал алғашқы рет макродеңгейде екі еселей жазу
принципін коғамдық матрицаларда қолданды. Стандарттық сипатгамалар -
үлтгық өнім, түтыныс, сауда балансы және басқалары солай топталған, олар
экономика қүрышымы мен оньщ қызмет жасау процесіне толыққанды бейнеленгенін
көрсетеді. Мүнда сондай-ақ қаржы балансы ұлтгық есеп-шот жүйесі және
демографиялық есептеп шығару жүйесін қүру енген.
Қоғамдық өндірістің макроэкономикалық көрсеткіштерінің ең маңыздысы:
жиынтық (жалпы) қоғамдық енім, жалпы ішкі өнім, жалпы үлттық өнім, үлттық
табыс болып табылады.
Экономикалық әдебиетте және шаруашылық практикасында қоғамдык өнімнің
мөлшерін анықтауда екі үдайы көзқарасты бөліп қарайды. Жиынтық қоғамдық
өнім мөлшерін анықтауда дәстүрлі көзкарас бойынша, қызмет керсетудің
материалдык емес өндірісі оған енбейді. Бүл өнім жиынтық (жалпы) қоғамдык
өнім (ЖҚӨ) болып аталады. Дүниежүзілік шауашылык практикасында
қалыптасқан келесі көзқарас бойынша, қоғамдык өнім мөлшерін есептегенде
мынаны ескереді: өндірілген өнім массасы материалдык өңдіріс өнімнің ғана
емес, сондай-ақ қызмет көрсетудін материаддық емес өндірістің қызыметтерін
де ендіреді. Бүл енім жалпы ішкі өнім болып табылады.
2. ЖИЫНТЫҚ (ЖАЛПЫ) ҚОҒАМДЫҚ ӘНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ
Қоғамдық өндіріс нәтюкесінің жалпылама көрсеткішіне жиынтық (жалпы)
коғамдық өнімді жатқызамыз, себебі ол қоғамдық өндірістің бір жылда
күрылған материалдык игілігінің (өндіріс қүрал-жабдығы мен түлыну заттары)
жиынтығын бейнелейді. Жиыитық коғамдық өнім (ЖҚӨ) екі түрде өңдіріледі:
натуралды-заттай және қүндылық. ЖҚӨ натуралды-заттай түрінде өндіріс құрал-
жабдыктары мен түтыну заттарынан түрады. Осы тұрғьщан барлық қоғамдық
өндіріс екіге бөлшектенеді: өндіріс күрал-жабдықтар өндірісі (І-ші бөлімше)
және түтыну заттары өндірісі (П-ші бөлімше).
ЖҚӨ құрылымы қүн түрғысынан тұтынылған өндіріс қүрал-жабдығы күнына
бөлінеді: (С) шикізат, материалдар және машина, ірі жабдықтар, зәулім
үйлерге енгізілген құнның бір бөлшегі және жанадан қүрылған құн немесе
ұлттыктабыс (V+M). Үлттықтабыс ез кезегінде қажетті өнімге (V) — (жұмыс
күшіне шығындар) және қосымша өнімге (М), — (қажетті өнімнен артық
өндірілген) бөлшектенеді.
Жиынтык қоғамдык өнімнің (ЖҚО) күн формуласы:
W = c + v + m а
мұндағы W — жиынтык қоғамдық өнім немесе қоғамдық
жиынтык енім.
с — өндіріс құрал-жабдығы өндірісіндегі түтынылғаң құн. v — кажетті
енім. m — қосымша өнім.
Осы экономикалык көрсеткіш қоғамдық өндірістің нәтижесін кетеріңкіреп
көрсетеді, себебі кейбір технологиялық процестерде шикізат пен материалға
шығындар кдйталанады немесе қосақтала есеп-шот жүргізуте болады. Мысалы:
Темір рудасын ендіру Темірді балқыту
Болатқа айналдыру
Станок дайындау
(мүндатек (мүндағы күн: (мүндағықүн: (станок қүнына:
темір руда- темірдің темірдің, темірмен
сының және темір темір рудасы- темір рудасы
қүны) рудасының нын және бо- құңцарымен
кұнынан латгьщ құны- есегггелген
тұрады) нан түрады) болатгың күны
алынады)
Қоғамдық өндірістің нәтижесін дәлірек анықтауда басқа көрсеткіш —
түпкі өнім қолданылады және ол қайталану есеп-шотын жүзеге асырмайды. Түпкі
өнім мөлшері төмендегідей формуламен анықталады:
Кпр = с, + v + m
мұндағы: с, — машина, жабдық, ірі үйлер, алып күрылыстар
(амортизация),
v + m — жаңа құрылған қүн, таза өнім немесе табыс.
Түпкі қоғамдық өнім жиынтық қоғамдық өнімнен шикізат пен материал
айналымын алып тастау жолымен қүрылады, яғни олардың қайталану есеп-шотын
болдырмайды.
Коғамныц экономикалық дамуының ең маңызды жиынтық көрсеткішіне үлтгық
табыс жатады. Ол барлык өндіріс факторлары иегері табысының қосындысын
(рента, жалақы, капиталға пайыз (%), меншіктен табыс, корпорация пайдасы)
құрайды. Шетел практикасында ұлттык табыс таза ұлттык енім (Т¥Ө) мен
бизнеске деген жанама салық айырмасы ретінде анықталады: ҮТ = ТҮӨ — жанама
салықтар
Дәстүрлі тәсіл бойынша, үлттык табысты жиынтық коғамдык өнімнің бір
бөлігі ретівде өндіріс процесінде түтынылғайматериалдық ресурстарды
қайтаруды шегеру арқылы анықтаймыз, р!
ҮТ = ЖҚӨ - МШ мұндағы: ҮТ — үлттық табыс,
ЖҚӨ — жиынтық қоғамдық өнім, МШ — материалдық шығындар.
Өзіиіи қозғалысында үлттық табыс төрт стадиядан өтеді: өндіріс, бөлу,
айырбас және қолдану (түтыныс пен қорлану). Өндіріс стадиясьшда ұлтгық
табыс барлык салада қүрылатын таза өнім түрівде болады; бөлу стадиясында
(және қайта белу немесе үлестіру) -әртүрлі бірінші және екінші табыс
түрінде болады; айырбас стадиясында — тауардың өндіріс қүрал-жабдығы мен
түтыныс затгары түрінің жиынтығын қүрайды; қоддану стадиясыңда - қорлану
мен резерв түрінде болып келеді.
Қолданудың түпкілікті фазасында үлттык табыс екі қордан түрады: а)
тұтыну қоры; ә) қорлану қоры. Үлтгык табыс мөлшері тұрғыңдардьщ түтыну
деңгейі мен есуі, сондай-ақ өндіріс аумағы мен оның өсу қаркыньша
байланысты. Үлтгык табыс жиынтық қоғамдық өнімнің шамамен 50% құрайды.
Үлтгық табыс қоғамның түпкілікті өнімінен амортизация сомасына кем, шамамен
8-10% болады.
Егер үлттық табыс көлемін елдегі түрғындар санына бөлсек, онда өте
маңызды экономикалық көрсеткішті табамыз: түрғындар өмір деңгейінің айнасы
— жан басына шаққандағы үлтгық табыс.
Әлемдік қауымдастыққа енетін елдер бойынша емір деңгейін анықтау үшін
жан басына шйққандағы жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) көлемін қолдануға болады. Біз
көрсетіп отырған мәлімет шартгы әрі өзгермелі болғанымен, тартымды
екендігінде даужоқ. Осы көрсеткііп қарастырып отырған елдердеғі
тұрғындардың өмір деңгейімен ғаңя шектелмей, қоғамдык өндірістің
тиімділігін де байкдтады.
Кесте -2
Кейбір елдердегі жан басына шаққандағы ЖІӨ көлемі.
Ен кедейлі Ксдейлі Орташа Орташадан Бай дсңгей
денгей деагей деңгей жоғары
деңгей
725 дейін $ 726-1395 $ 1396-2895 $ 2896-5055 $ Жаң басьша
шаққанда
5055 $ Яоғары
Индия - 0,4 Гренада — Суринам Чили - 4,4 Ьіріккен Араб
Қытай - 0,6 1,3 (Оңтүстік Польша — Әмірлігі -
Мозамбик - Өзбекстан — Америка) Малайзия — 16,7
80 960 -2,3 4,2 Сингапур -
Танзания — Индонезия - Венесуэла Бразилия — 28,4
0,1 1,0 -2,2 4,3 Кувейт -
Қырғыз- Қазақстан - Турция — Иран - 3,5 15,8
стаи - 630 1,2 2,7 Израиль —
Ресей — 15,4
2,5 Ошүсгік Корея -
16,2
Дамыған еддерде ЖІӨ өндірісінін жан басына шаққаңда 21 мын доллардан
асьш кетеді.
3. ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ
Ұлттык өндіріс көлемін өлшеу үшін жалпы ішкі өнім көрсеткіші
қолданылады. Ол барлық жылдық өнім қүнының сомасың қүрайды,
сондай-ақ Қазақстандағы шет ел және өзінің өндіріс фактоларын қолдану
арқылы құралады. Оны жалпы ұлттық өнімнен (ЖҮӨ) ажырата білген жөн. Жалпы
ұлтгық өнім (ЖҮӨ) жалпы ішкі өнімнен (ЖІӨ) осы елдегі қолданылған ресурстар
табысы сомасьшың шет елдегі енімнен (пайыз, дивиденд, жалақы және т.б.)
артьіқ боладьі-
ЖІӨ = Ж¥Ө
- сыртқы экономика операция бойынша сальдо ЖІӨ өзіне тікелеЙ сол елде
өндіріген өнім мен кызмет корсетуді және бұл еддегі өндіріс
факторын қолданғанда ғана енгізеді. Егер, жапондықтарға жататын
өндіріс факторын АҚШ-да колданса, онда олардың қүны ЖІӨ-ге енгізілмейді.
Бұл жағдай мынандай кезде де ескеріледі: американдык ендіріс факторы
басқа елде қолданылса, онда олардың құныда ЖІӨ-ге енбейді (енгізілмейді).
Елдегі барлық фирмалардьщ қосарланған кұн сомасы ЖІӨ-ді қүрайды. Жалпы ішкі
өнім мемлекетгің барлык территориясында өндірілетін болғандықтан, сондай-ак
ол езіне тұтыну мен инвестицияны ендіреді.
Қазақстан Республикасында ЖІӨ-нің жылдық ағымдағы бағасы 1995 жылы
992,5 млрд. теңге мөлшерінде бағаланды немесе, бір тұрғынғы 60,2 мың
теңгеден тиді. Өзінің экономикасының ауқымы бойынша Қазақстанның ЖІӨ 1990-
шы жылы 53-ші орынды адды және ол Греция, Норвегия, Венгрия, Сирия,
Марокконың ЖІӨ-імен пара-пар келді. ЖІӨ-ді өндіруде Қазақстан жан басына
шаққанда 1990-шы жылы Польша, Аргентина, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. ҰЛТТЫҚ ЕСЕП-ШОТТЫ ЖҮРГІЗУ ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ НӘТИЖЕСІ РЕТІНДЕ БОЛУЫ 4
2. ЖИЫНТЫҚ (ЖАЛПЫ) ҚОҒАМДЫҚ ӘНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ
6
3. ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ 9
4. ҰЛТТЫҚ БАЙЛЫҚ: ҚҰРАМЫ, ҚҰРЛЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨЛШЕУДІҢ ТӘСІЛДЕРІ 13
ҚОРЫТЫНДЫ 17
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 18
КІРІСПЕ
1. ҰЛТТЫҚ ЕСЕП-ШОТТЫ ЖҮРГІЗУ ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ НӘТИЖЕСІ РЕТІНДЕ БОЛУЫ
Ұлттык есеп-шот жүйесін жүргізу экономикалық ғылымда баланстық тәсілді
дамыту бағыттарының бірі болып табылады.
Үлттық есеп-шот жүргізу жүйесі әлемдік қауымдастық елдерінің түгелдей
экономика аумағында өндіріс жағдайын елшеуде қолданылып және оның түпкі
қорытындысы — түрғыңцардың әл-аукат денгейін көрсету болып табылады.
Үлтгық өндірістін макроэкономикалық нәтижесіне алғашқы рет баға беру
Ф. Кенэ бастаған физиократтардың үлесіне жатады. Ол осы туралы езінін
кәзқарасын Экономикалық кесте (1758 ж.) деген белгілі еңбегінде
баяндаған. Ф. Кенэ Францияның XVIII-щі ғасырдағы экономикасын негізге ала
отырып, жай үдайы ендірістегі балансты талдауды көрсетгі. -•
Кейінірек макроэкономикалық элементті талдауды Д. Рикардо (1771-1823
жж.) Саяси экономияның басталуы және салыкгы салу (1817 ж.), Т.Р. Мальтус
(1766-1834 жж.) Түрғындар саны заңының тәжірбиесі (1798 ж.), К. Маркс
(1818-1883 жж.) Капитал (1867 ж.) сияқты жүмыстарында қолданды. Үлттық
есеп-шот жүйесін жүргізу неоклассикалық мектептің өкілдері. У. Джевонс
(1835-1882 жж.) пенЛ. Вальрас (1834-1910 жж.) белгілі үлес қосты. Үлттық
есеп-шот жүргізу теориясының дамуына Дж. М. Кейнс (1883-1946 жж.) пен С.
Кузнец (1901-1983 жж.) айтарлықтай еңбек сіңірді.
Өнеркәсібі дамыған барлық елдерді шалқасынан түсірген Үлы тоқырау
деп аталған 1929-1933-ші жыддардағы экономикалық дағдарыс макроэкономикалық
тадцаудың қажеттілігін көрсетті. Сондықтан үлттык өнім қүрылуының
факторларын, жүмыссыздық пен инфляция сауалдарын, экономикалық өсу қарқынын
және үлттық өндіріс көрсеткіштерін болжай білу тек үлттық есеп-шот жүйесін
жүргізу арқылы шешіледі. Осы кезден бастап ғалымдар экономика нәтижесіне
баға беру мәселесін және үлттық табысты есептеуді біліп-зерттеумен коян-
қолтық айналыса бастады.
Кдзіргі үлтгық есеп-шот жүйесін жүргізуді жасаудын практикалык
^пліыср ағылшьш экономисі Р. Стоун (1913 ж.) енгізді. Алғашқы т үлтгык
есеп-шот жүйесінің кестесі 1953-і жылы БҮҮ-ньщ татистикалык бөлімінде
басылып шықты. Қазір барлык әлемдегі елдерде ол стандарт ретінде
қабыдданды. Үлтгык есеп-шот оның лсүйесінде метрикалық түрде бейнеленген,
онда әрбір есеп-шот көлденең (табыс) және тік (шығын) матрицаларда
көрсетілген. Үлтгык есеп-шот жүйесін қүрудағы ертеректегі талпыныстан Р.
Стоун үсынған айырмашылык сол, ал алғашқы рет макродеңгейде екі еселей жазу
принципін коғамдық матрицаларда қолданды. Стандарттық сипатгамалар -
үлтгық өнім, түтыныс, сауда балансы және басқалары солай топталған, олар
экономика қүрышымы мен оньщ қызмет жасау процесіне толыққанды бейнеленгенін
көрсетеді. Мүнда сондай-ақ қаржы балансы ұлтгық есеп-шот жүйесі және
демографиялық есептеп шығару жүйесін қүру енген.
Қоғамдық өндірістің макроэкономикалық көрсеткіштерінің ең маңыздысы:
жиынтық (жалпы) қоғамдық енім, жалпы ішкі өнім, жалпы үлттық өнім, үлттық
табыс болып табылады.
Экономикалық әдебиетте және шаруашылық практикасында қоғамдык өнімнің
мөлшерін анықтауда екі үдайы көзқарасты бөліп қарайды. Жиынтық қоғамдық
өнім мөлшерін анықтауда дәстүрлі көзкарас бойынша, қызмет керсетудің
материалдык емес өндірісі оған енбейді. Бүл өнім жиынтық (жалпы) қоғамдык
өнім (ЖҚӨ) болып аталады. Дүниежүзілік шауашылык практикасында
қалыптасқан келесі көзқарас бойынша, қоғамдык өнім мөлшерін есептегенде
мынаны ескереді: өндірілген өнім массасы материалдык өңдіріс өнімнің ғана
емес, сондай-ақ қызмет көрсетудін материаддық емес өндірістің қызыметтерін
де ендіреді. Бүл енім жалпы ішкі өнім болып табылады.
2. ЖИЫНТЫҚ (ЖАЛПЫ) ҚОҒАМДЫҚ ӘНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ
Қоғамдық өндіріс нәтюкесінің жалпылама көрсеткішіне жиынтық (жалпы)
коғамдық өнімді жатқызамыз, себебі ол қоғамдық өндірістің бір жылда
күрылған материалдык игілігінің (өндіріс қүрал-жабдығы мен түлыну заттары)
жиынтығын бейнелейді. Жиыитық коғамдық өнім (ЖҚӨ) екі түрде өңдіріледі:
натуралды-заттай және қүндылық. ЖҚӨ натуралды-заттай түрінде өндіріс құрал-
жабдыктары мен түтыну заттарынан түрады. Осы тұрғьщан барлық қоғамдық
өндіріс екіге бөлшектенеді: өндіріс күрал-жабдықтар өндірісі (І-ші бөлімше)
және түтыну заттары өндірісі (П-ші бөлімше).
ЖҚӨ құрылымы қүн түрғысынан тұтынылған өндіріс қүрал-жабдығы күнына
бөлінеді: (С) шикізат, материалдар және машина, ірі жабдықтар, зәулім
үйлерге енгізілген құнның бір бөлшегі және жанадан қүрылған құн немесе
ұлттыктабыс (V+M). Үлттықтабыс ез кезегінде қажетті өнімге (V) — (жұмыс
күшіне шығындар) және қосымша өнімге (М), — (қажетті өнімнен артық
өндірілген) бөлшектенеді.
Жиынтык қоғамдык өнімнің (ЖҚО) күн формуласы:
W = c + v + m а
мұндағы W — жиынтык қоғамдық өнім немесе қоғамдық
жиынтык енім.
с — өндіріс құрал-жабдығы өндірісіндегі түтынылғаң құн. v — кажетті
енім. m — қосымша өнім.
Осы экономикалык көрсеткіш қоғамдық өндірістің нәтижесін кетеріңкіреп
көрсетеді, себебі кейбір технологиялық процестерде шикізат пен материалға
шығындар кдйталанады немесе қосақтала есеп-шот жүргізуте болады. Мысалы:
Темір рудасын ендіру Темірді балқыту
Болатқа айналдыру
Станок дайындау
(мүндатек (мүндағы күн: (мүндағықүн: (станок қүнына:
темір руда- темірдің темірдің, темірмен
сының және темір темір рудасы- темір рудасы
қүны) рудасының нын және бо- құңцарымен
кұнынан латгьщ құны- есегггелген
тұрады) нан түрады) болатгың күны
алынады)
Қоғамдық өндірістің нәтижесін дәлірек анықтауда басқа көрсеткіш —
түпкі өнім қолданылады және ол қайталану есеп-шотын жүзеге асырмайды. Түпкі
өнім мөлшері төмендегідей формуламен анықталады:
Кпр = с, + v + m
мұндағы: с, — машина, жабдық, ірі үйлер, алып күрылыстар
(амортизация),
v + m — жаңа құрылған қүн, таза өнім немесе табыс.
Түпкі қоғамдық өнім жиынтық қоғамдық өнімнен шикізат пен материал
айналымын алып тастау жолымен қүрылады, яғни олардың қайталану есеп-шотын
болдырмайды.
Коғамныц экономикалық дамуының ең маңызды жиынтық көрсеткішіне үлтгық
табыс жатады. Ол барлык өндіріс факторлары иегері табысының қосындысын
(рента, жалақы, капиталға пайыз (%), меншіктен табыс, корпорация пайдасы)
құрайды. Шетел практикасында ұлттык табыс таза ұлттык енім (Т¥Ө) мен
бизнеске деген жанама салық айырмасы ретінде анықталады: ҮТ = ТҮӨ — жанама
салықтар
Дәстүрлі тәсіл бойынша, үлттык табысты жиынтық коғамдык өнімнің бір
бөлігі ретівде өндіріс процесінде түтынылғайматериалдық ресурстарды
қайтаруды шегеру арқылы анықтаймыз, р!
ҮТ = ЖҚӨ - МШ мұндағы: ҮТ — үлттық табыс,
ЖҚӨ — жиынтық қоғамдық өнім, МШ — материалдық шығындар.
Өзіиіи қозғалысында үлттық табыс төрт стадиядан өтеді: өндіріс, бөлу,
айырбас және қолдану (түтыныс пен қорлану). Өндіріс стадиясьшда ұлтгық
табыс барлык салада қүрылатын таза өнім түрівде болады; бөлу стадиясында
(және қайта белу немесе үлестіру) -әртүрлі бірінші және екінші табыс
түрінде болады; айырбас стадиясында — тауардың өндіріс қүрал-жабдығы мен
түтыныс затгары түрінің жиынтығын қүрайды; қоддану стадиясыңда - қорлану
мен резерв түрінде болып келеді.
Қолданудың түпкілікті фазасында үлттык табыс екі қордан түрады: а)
тұтыну қоры; ә) қорлану қоры. Үлтгык табыс мөлшері тұрғыңдардьщ түтыну
деңгейі мен есуі, сондай-ақ өндіріс аумағы мен оның өсу қаркыньша
байланысты. Үлтгык табыс жиынтық қоғамдық өнімнің шамамен 50% құрайды.
Үлтгық табыс қоғамның түпкілікті өнімінен амортизация сомасына кем, шамамен
8-10% болады.
Егер үлттық табыс көлемін елдегі түрғындар санына бөлсек, онда өте
маңызды экономикалық көрсеткішті табамыз: түрғындар өмір деңгейінің айнасы
— жан басына шаққандағы үлтгық табыс.
Әлемдік қауымдастыққа енетін елдер бойынша емір деңгейін анықтау үшін
жан басына шйққандағы жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) көлемін қолдануға болады. Біз
көрсетіп отырған мәлімет шартгы әрі өзгермелі болғанымен, тартымды
екендігінде даужоқ. Осы көрсеткііп қарастырып отырған елдердеғі
тұрғындардың өмір деңгейімен ғаңя шектелмей, қоғамдык өндірістің
тиімділігін де байкдтады.
Кесте -2
Кейбір елдердегі жан басына шаққандағы ЖІӨ көлемі.
Ен кедейлі Ксдейлі Орташа Орташадан Бай дсңгей
денгей деагей деңгей жоғары
деңгей
725 дейін $ 726-1395 $ 1396-2895 $ 2896-5055 $ Жаң басьша
шаққанда
5055 $ Яоғары
Индия - 0,4 Гренада — Суринам Чили - 4,4 Ьіріккен Араб
Қытай - 0,6 1,3 (Оңтүстік Польша — Әмірлігі -
Мозамбик - Өзбекстан — Америка) Малайзия — 16,7
80 960 -2,3 4,2 Сингапур -
Танзания — Индонезия - Венесуэла Бразилия — 28,4
0,1 1,0 -2,2 4,3 Кувейт -
Қырғыз- Қазақстан - Турция — Иран - 3,5 15,8
стаи - 630 1,2 2,7 Израиль —
Ресей — 15,4
2,5 Ошүсгік Корея -
16,2
Дамыған еддерде ЖІӨ өндірісінін жан басына шаққаңда 21 мын доллардан
асьш кетеді.
3. ЖАЛПЫ ІШКІ ӨНІМ ЖӘНЕ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСҚАН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІ
Ұлттык өндіріс көлемін өлшеу үшін жалпы ішкі өнім көрсеткіші
қолданылады. Ол барлық жылдық өнім қүнының сомасың қүрайды,
сондай-ақ Қазақстандағы шет ел және өзінің өндіріс фактоларын қолдану
арқылы құралады. Оны жалпы ұлттық өнімнен (ЖҮӨ) ажырата білген жөн. Жалпы
ұлтгық өнім (ЖҮӨ) жалпы ішкі өнімнен (ЖІӨ) осы елдегі қолданылған ресурстар
табысы сомасьшың шет елдегі енімнен (пайыз, дивиденд, жалақы және т.б.)
артьіқ боладьі-
ЖІӨ = Ж¥Ө
- сыртқы экономика операция бойынша сальдо ЖІӨ өзіне тікелеЙ сол елде
өндіріген өнім мен кызмет корсетуді және бұл еддегі өндіріс
факторын қолданғанда ғана енгізеді. Егер, жапондықтарға жататын
өндіріс факторын АҚШ-да колданса, онда олардың қүны ЖІӨ-ге енгізілмейді.
Бұл жағдай мынандай кезде де ескеріледі: американдык ендіріс факторы
басқа елде қолданылса, онда олардың құныда ЖІӨ-ге енбейді (енгізілмейді).
Елдегі барлық фирмалардьщ қосарланған кұн сомасы ЖІӨ-ді қүрайды. Жалпы ішкі
өнім мемлекетгің барлык территориясында өндірілетін болғандықтан, сондай-ак
ол езіне тұтыну мен инвестицияны ендіреді.
Қазақстан Республикасында ЖІӨ-нің жылдық ағымдағы бағасы 1995 жылы
992,5 млрд. теңге мөлшерінде бағаланды немесе, бір тұрғынғы 60,2 мың
теңгеден тиді. Өзінің экономикасының ауқымы бойынша Қазақстанның ЖІӨ 1990-
шы жылы 53-ші орынды адды және ол Греция, Норвегия, Венгрия, Сирия,
Марокконың ЖІӨ-імен пара-пар келді. ЖІӨ-ді өндіруде Қазақстан жан басына
шаққанда 1990-шы жылы Польша, Аргентина, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz