Қытайдағы қазақ теле журналистикасы
КІРІСПЕ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І БӨЛІМ ҚХР ДАҒЫ ҚАЗАҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫ ҚАЗАҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ЖЕМІСТІ БҰТАҒЫ ... ... ... ... ...9
1.1 ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚ ТЕЛЕ ЖУРНАЛИСТИКАСЫ ... ... ..10
1.2 ҚХР ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ СҮЙІКТІ ТЕЛЕ АРНАСЫ XJTV3.
1.3 ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛДІ ТЕЛЕБАҒДАРЛАМАЛАР ... ... 15
ІІ БӨЛІМ ІЗДЕНІС ИІРІТДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1 ІЗДЕНІС ІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 АНА ТІЛДІ АҚПАРАТТАРДАҒЫ ІРКІЛІСТЕР ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ
ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚ ТЕЛЕ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ КЕТІГІ МЕН ТЕТІГІ НЕДЕ? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
І БӨЛІМ ҚХР ДАҒЫ ҚАЗАҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫ ҚАЗАҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ЖЕМІСТІ БҰТАҒЫ ... ... ... ... ...9
1.1 ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚ ТЕЛЕ ЖУРНАЛИСТИКАСЫ ... ... ..10
1.2 ҚХР ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ СҮЙІКТІ ТЕЛЕ АРНАСЫ XJTV3.
1.3 ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛДІ ТЕЛЕБАҒДАРЛАМАЛАР ... ... 15
ІІ БӨЛІМ ІЗДЕНІС ИІРІТДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1 ІЗДЕНІС ІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 АНА ТІЛДІ АҚПАРАТТАРДАҒЫ ІРКІЛІСТЕР ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ
ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚ ТЕЛЕ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ КЕТІГІ МЕН ТЕТІГІ НЕДЕ? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
«Тарихтың шындығы, тағылымы нақ солай, бiрақ, солай болғанымен, сайып келгенде түптiң - түбiнде бәрiн шешетiн, бәрiн айқындайтын, алдымен тағдырдың жаумышы, халықтың пешенесiне тағдыр не жазған, сол болады, сол орындалады. Халықтың рухани тағдыры, көзi, тiлi бола тұра журналистикада сол тағдыр пешенеге жазғанды бастан кешiредi. Сол тағдырдың бұйрығын орындайды». (Әбдiлфайыз Ыдырысов)
Қай халықтың болсада өсiп - өркендеу жолында сан - қйлы өмiр өткелдерiн өткерiп, өткен iзiн қалдырып, тынынсыз тiрлiктiң тұрлаусыз шеңберiнде ширлап бүгiнiне жетiп, ертеңiне көз салуы даусыз ақиқат. Әлемге аты әйгiлi iрi держава, өздерiн шығыстағы Алып Аждаһардың Ұрпағымыз деп атайтын Қытай елi бүгiнде жалпақ елге әйгiлi, бауырына сан асылдың сынығын, талай тарихтың қойнау - қатпарын Үнсiз - ғана басып жатқан ұлы Қытай империясы бүгiнде 1 миллион 200 мыңнан астам қандас қаракөз Қазақ бауырластардың мекенi, жәй мекенi дегенiм бекер –ау, Атамекенi. Алтай мен Iленi мекендеп, Тарбағатайға талмай жеткен көсем қазаққа бұл лайықты болар едi. Аттың тұяғы тиген жерде жайлауы бар қазақ бүгiнде Егемендi ел болды, бұл тарих шындығы, ал ат төбеліндей ғана болып өзге елде өгей баланың күйін кешкен Қазақты қашан көрдік? жоқ бұл біздің халқымызға тән қасиет емес! Міне осының жанды дәлелі өзге елде болса да өз үнін өшірмей, дінін, ділін, қасиетті Ана тілінің қаймағын бүзбай, қатардан қалмай келе жатқан Қытай халық республикасындағы Дана Қазақ халқымыздың ұландары дәлел болмақ. әрине олар Қазақ журналистикасының үніне үн қосып, тарих бетінде қалуға тырысуда, тың іздесністермен, Ақпарат ғасырынң тай қазанда бірге қайнап, электронды өмірде өз еселерін бермей, Ана тілімізде көгілдір экран бетінде Қытайдағы қазақтардың рухани жан-дүниесін сусындатуда.
Қытай халық республикасы жан-саны жағынан әлемдегі ең көп мемлекет, құрамында 56 ұлт өкілдері өмір суреді: егер 56 ұлттан құралған млрд-тан астам халқы бар қытай халық республикасында Қытайдан басқа саусақпен санарлықтай бес ұлттың (Тибет, Монғол, Ұйғыр, Қазақ, Корей) ғана өз тілінде жүргізетін телеарнасы бар екенін, соның бірі біздің еншімізде болғанын есекерсек бұл үлкен еңбек, таудай талаптың жемісі.
Біз қазір өзіміздің ақпарат тасқыны заманында өмір сүріп жатқанымызды ескергенімізде, милиардтан астам адам өмір сүріп жатқан ортаның , БАҚ-қа деген сұранысын елестету қиын емес. ақпарат көздері өте көп. хабар тарататын барлық ұйымдар мемлекет қарауында, олар радио, кино және теледидар министрлігі құрамына енеді. Радио хабарлары мен телехабарлар арасындағы байланысты неғұрлым кеңейтіп, анағұрлым белсенді бола түсуде, жаңа жуңго (жаңаша Қытай) құру саясатымен Дың Цияу пиңның сыртқа ескіті ашық ұстау саясатын одан әрі дамытқан бүгінгі Қытай мемлекеті бұқаралық ақпарат құралдарын шылбырын қолына әлде қашан оңашалап алған еді.
Қай халықтың болсада өсiп - өркендеу жолында сан - қйлы өмiр өткелдерiн өткерiп, өткен iзiн қалдырып, тынынсыз тiрлiктiң тұрлаусыз шеңберiнде ширлап бүгiнiне жетiп, ертеңiне көз салуы даусыз ақиқат. Әлемге аты әйгiлi iрi держава, өздерiн шығыстағы Алып Аждаһардың Ұрпағымыз деп атайтын Қытай елi бүгiнде жалпақ елге әйгiлi, бауырына сан асылдың сынығын, талай тарихтың қойнау - қатпарын Үнсiз - ғана басып жатқан ұлы Қытай империясы бүгiнде 1 миллион 200 мыңнан астам қандас қаракөз Қазақ бауырластардың мекенi, жәй мекенi дегенiм бекер –ау, Атамекенi. Алтай мен Iленi мекендеп, Тарбағатайға талмай жеткен көсем қазаққа бұл лайықты болар едi. Аттың тұяғы тиген жерде жайлауы бар қазақ бүгiнде Егемендi ел болды, бұл тарих шындығы, ал ат төбеліндей ғана болып өзге елде өгей баланың күйін кешкен Қазақты қашан көрдік? жоқ бұл біздің халқымызға тән қасиет емес! Міне осының жанды дәлелі өзге елде болса да өз үнін өшірмей, дінін, ділін, қасиетті Ана тілінің қаймағын бүзбай, қатардан қалмай келе жатқан Қытай халық республикасындағы Дана Қазақ халқымыздың ұландары дәлел болмақ. әрине олар Қазақ журналистикасының үніне үн қосып, тарих бетінде қалуға тырысуда, тың іздесністермен, Ақпарат ғасырынң тай қазанда бірге қайнап, электронды өмірде өз еселерін бермей, Ана тілімізде көгілдір экран бетінде Қытайдағы қазақтардың рухани жан-дүниесін сусындатуда.
Қытай халық республикасы жан-саны жағынан әлемдегі ең көп мемлекет, құрамында 56 ұлт өкілдері өмір суреді: егер 56 ұлттан құралған млрд-тан астам халқы бар қытай халық республикасында Қытайдан басқа саусақпен санарлықтай бес ұлттың (Тибет, Монғол, Ұйғыр, Қазақ, Корей) ғана өз тілінде жүргізетін телеарнасы бар екенін, соның бірі біздің еншімізде болғанын есекерсек бұл үлкен еңбек, таудай талаптың жемісі.
Біз қазір өзіміздің ақпарат тасқыны заманында өмір сүріп жатқанымызды ескергенімізде, милиардтан астам адам өмір сүріп жатқан ортаның , БАҚ-қа деген сұранысын елестету қиын емес. ақпарат көздері өте көп. хабар тарататын барлық ұйымдар мемлекет қарауында, олар радио, кино және теледидар министрлігі құрамына енеді. Радио хабарлары мен телехабарлар арасындағы байланысты неғұрлым кеңейтіп, анағұрлым белсенді бола түсуде, жаңа жуңго (жаңаша Қытай) құру саясатымен Дың Цияу пиңның сыртқа ескіті ашық ұстау саясатын одан әрі дамытқан бүгінгі Қытай мемлекеті бұқаралық ақпарат құралдарын шылбырын қолына әлде қашан оңашалап алған еді.
1. Н.О. Омашев, Р.Ш. Бегімбаев «Қазіргі шетел журналистикасы» (Алматы қазақ/қ университеті 2000ж), 98-69 беттер,
2. «Хабаршы» Раушан Әлімжанқызы, жу/а сериясы №12. 2002 ж. Қытайдағы қаз/қ тіліндегі телебағдарламалар (50-52 бет)
3. «Хабаршы». (53-58 бет) №12 . 2002 ж Б.Әбдіразық《Қытайдағы бүгінгі Қазақ баспасөзі
4. «Хатаршы» ҚХР Қазақтарының тіліндегі радиосы. №8 (16-18 бет) Базан Құдайбердіұлы
5. Төрегелді Бекниязов. Алматы, Қазақ университеті. 2003 ж. «Халықаралық журналистиканың дамуы» (90-91 бет)
6. Намазалы Омашев. «Ақпарат әлемі» таңдамалы шығармалардың көп тамдығы. (І-том), (12-бет, 91-бет), (92, 95, 104 бет)
7. Қосылған Абжанов. «Телевидиялық фильмдер», Алматы Қазақ университеті. 2003ж. 1-бет, 53-бет.
8. Словарь русского языка в четырех томах. Москва, русский язык. 1986ж, 450-бет.
9. Құдайберген Тұрсынов. «көгілдір экран құпиясы» 4 тарау (130-132 беттер)
10. Мың бір мақал. алматы, Ана-тілі, 1993 ж.
11. «Хабаршы» 2001ж. №10, 3-бет. Әбілфайыз Ыдырысов. «Қазақ журналистикасының өткені, бүгіні, ертеңі жайында»
12. Т.Амандосов. «публистика – дәуір үні». Қазақстан баспасы. Алматы 1974 ж.
13. «Хабаршы» журналы, 1999ж. №6 сериясы, 22-бет. Оқан Әбіразақұлы, «Қытайда қазақша шығатын газеттерге шолу».
14. Шиңжаң әйелдері журналы 2003ж. №2, 4-бет. Луй шу жиң «Сөз дөңгелек дәулетті қоғам құру қарқында»
15. «Көрші» журналы, 2006 ж. №9 13 бет.
16. «Жүрек даусы» Шиңжаң халық баспасы, 1999 ж.
17. «Оқырман өресі» журналы, Үрімжі 279 бет. 2002ж. №2 30 бет. И.Миң «Тіршілікте мынандай үш қуаныш, үш қуаныш болады».
18.《Қытайдағы аз ұлт тіліндегі радиолар1998 ж пекин.
2. «Хабаршы» Раушан Әлімжанқызы, жу/а сериясы №12. 2002 ж. Қытайдағы қаз/қ тіліндегі телебағдарламалар (50-52 бет)
3. «Хабаршы». (53-58 бет) №12 . 2002 ж Б.Әбдіразық《Қытайдағы бүгінгі Қазақ баспасөзі
4. «Хатаршы» ҚХР Қазақтарының тіліндегі радиосы. №8 (16-18 бет) Базан Құдайбердіұлы
5. Төрегелді Бекниязов. Алматы, Қазақ университеті. 2003 ж. «Халықаралық журналистиканың дамуы» (90-91 бет)
6. Намазалы Омашев. «Ақпарат әлемі» таңдамалы шығармалардың көп тамдығы. (І-том), (12-бет, 91-бет), (92, 95, 104 бет)
7. Қосылған Абжанов. «Телевидиялық фильмдер», Алматы Қазақ университеті. 2003ж. 1-бет, 53-бет.
8. Словарь русского языка в четырех томах. Москва, русский язык. 1986ж, 450-бет.
9. Құдайберген Тұрсынов. «көгілдір экран құпиясы» 4 тарау (130-132 беттер)
10. Мың бір мақал. алматы, Ана-тілі, 1993 ж.
11. «Хабаршы» 2001ж. №10, 3-бет. Әбілфайыз Ыдырысов. «Қазақ журналистикасының өткені, бүгіні, ертеңі жайында»
12. Т.Амандосов. «публистика – дәуір үні». Қазақстан баспасы. Алматы 1974 ж.
13. «Хабаршы» журналы, 1999ж. №6 сериясы, 22-бет. Оқан Әбіразақұлы, «Қытайда қазақша шығатын газеттерге шолу».
14. Шиңжаң әйелдері журналы 2003ж. №2, 4-бет. Луй шу жиң «Сөз дөңгелек дәулетті қоғам құру қарқында»
15. «Көрші» журналы, 2006 ж. №9 13 бет.
16. «Жүрек даусы» Шиңжаң халық баспасы, 1999 ж.
17. «Оқырман өресі» журналы, Үрімжі 279 бет. 2002ж. №2 30 бет. И.Миң «Тіршілікте мынандай үш қуаныш, үш қуаныш болады».
18.《Қытайдағы аз ұлт тіліндегі радиолар1998 ж пекин.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 4
І Бөлім ҚХР дағы қазақ журналистикасы Қазақ журналистикасының
жемісті бұтағы ... ... ... ... ...9
1.1 Қытайдағы Қазақ теле журналистикасы ... ... ..10
1.2 ҚХР Қазақтарының сүйікті теле арнасы XJTV3.
1.3 Қытайдағы қазақ тілді телебағдарламалар ... ... 15
ІІ Бөлім ізденіс
иірітдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .22
2.1 Ізденіс іздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Ана тілді ақпараттардағы іркілістер ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ
Қытайдағы қазақ теле журналистикасының кетігі мен тетігі
неде? ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Тарихтың шындығы, тағылымы нақ солай, бiрақ, солай болғанымен, сайып
келгенде түптiң - түбiнде бәрiн шешетiн, бәрiн айқындайтын, алдымен
тағдырдың жаумышы, халықтың пешенесiне тағдыр не жазған, сол болады, сол
орындалады. Халықтың рухани тағдыры, көзi, тiлi бола тұра журналистикада
сол тағдыр пешенеге жазғанды бастан кешiредi. Сол тағдырдың бұйрығын
орындайды. (Әбдiлфайыз Ыдырысов)
Қай халықтың болсада өсiп - өркендеу жолында сан - қйлы өмiр
өткелдерiн өткерiп, өткен iзiн қалдырып, тынынсыз тiрлiктiң тұрлаусыз
шеңберiнде ширлап бүгiнiне жетiп, ертеңiне көз салуы даусыз ақиқат. Әлемге
аты әйгiлi iрi держава, өздерiн шығыстағы Алып Аждаһардың Ұрпағымыз деп
атайтын Қытай елi бүгiнде жалпақ елге әйгiлi, бауырына сан асылдың сынығын,
талай тарихтың қойнау - қатпарын Үнсiз - ғана басып жатқан ұлы Қытай
империясы бүгiнде 1 миллион 200 мыңнан астам қандас қаракөз Қазақ
бауырластардың мекенi, жәй мекенi дегенiм бекер –ау, Атамекенi. Алтай мен
Iленi мекендеп, Тарбағатайға талмай жеткен көсем қазаққа бұл лайықты болар
едi. Аттың тұяғы тиген жерде жайлауы бар қазақ бүгiнде Егемендi ел болды,
бұл тарих шындығы, ал ат төбеліндей ғана болып өзге елде өгей баланың күйін
кешкен Қазақты қашан көрдік? жоқ бұл біздің халқымызға тән қасиет емес!
Міне осының жанды дәлелі өзге елде болса да өз үнін өшірмей, дінін, ділін,
қасиетті Ана тілінің қаймағын бүзбай, қатардан қалмай келе жатқан Қытай
халық республикасындағы Дана Қазақ халқымыздың ұландары дәлел болмақ.
әрине олар Қазақ журналистикасының үніне үн қосып, тарих бетінде қалуға
тырысуда, тың іздесністермен, Ақпарат ғасырынң тай қазанда бірге қайнап,
электронды өмірде өз еселерін бермей, Ана тілімізде көгілдір экран бетінде
Қытайдағы қазақтардың рухани жан-дүниесін сусындатуда.
Қытай халық республикасы жан-саны жағынан әлемдегі ең көп мемлекет,
құрамында 56 ұлт өкілдері өмір суреді: егер 56 ұлттан құралған млрд-тан
астам халқы бар қытай халық республикасында Қытайдан басқа саусақпен
санарлықтай бес ұлттың (Тибет, Монғол, Ұйғыр, Қазақ, Корей) ғана өз
тілінде жүргізетін телеарнасы бар екенін, соның бірі біздің еншімізде
болғанын есекерсек бұл үлкен еңбек, таудай талаптың жемісі.
Біз қазір өзіміздің ақпарат тасқыны заманында өмір сүріп жатқанымызды
ескергенімізде, милиардтан астам адам өмір сүріп жатқан ортаның , БАҚ-қа
деген сұранысын елестету қиын емес. ақпарат көздері өте көп. хабар
тарататын барлық ұйымдар мемлекет қарауында, олар радио, кино және
теледидар министрлігі құрамына енеді. Радио хабарлары мен телехабарлар
арасындағы байланысты неғұрлым кеңейтіп, анағұрлым белсенді бола түсуде,
жаңа жуңго (жаңаша Қытай) құру саясатымен Дың Цияу пиңның сыртқа ескіті
ашық ұстау саясатын одан әрі дамытқан бүгінгі Қытай мемлекеті бұқаралық
ақпарат құралдарын шылбырын қолына әлде қашан оңашалап алған еді.
Қытай халық республикасында тұңғыш телемұнара 1957 жылы салынып, бір
жылдан кейін тұрақты хабарлар көрсетіле бастады. Тибеттегі телеорталықты
салу жұмыстары 1975 жылы аяқталғанан кейін, тұтас ел көлемінде телехабар
жүйесі құрылды, осы жылдары Қытай үкіметі телеиндустрияға қаржы көлемін
ұлғайтты. 1973 жылға дейін хабарлар ақ – қара түсте берілсе, РАL жүйесін
пайдалану арқылы түрлі-түсті хабарлар беру басталды. Хабарлар ең алғаш рет
Пекин телеорталығынан берілсе, кейіннен ол Қытай орталық теледидары деп
аталды (1978 ж) қазіргі ССТV1. Қазіргі кезде орталық теледидардан 138
сағат көлемінде хабар беретін 8 бағдарлама бар. Бірінші бағдарлама қоғамдық
тәрбие, екінші бағдарламаның еншісінде мәдени көңіл көтеретін хабарлар,
жетекші орын алатын – үшінші бағдарлама театр – музыка жайлы болса,
төртіншісі халықаралық арна болып табылады. Бесінші арна – спортқа
арналады, алтыншысы– киноға, жетіншісі жан – жақты тақырыпқа арналады,
мұның ішінде балалар, ауыл – шаруашылығы, әскери ғылыми– техникалық
хабарлар орын алады. Сегізінші бағдарлама - әдебиетке арналады. Енді осы
бағдарламалардың берілу ерекшелігіне тоқтала кетсек ең танымал
информационная понорама - күн сайын жарты сағат берілетін ақпаратты
бағдарламаны, солтүстіктегі хэйлунцзянннан сары теңіз жағалауынан бастап
батыстағы Тянь – Шань тауына дейінгі аралықта барлығы көреді. Жаңалықтар
диктордың оқуында беріледі, бейне кадырлар жүріп жатады, дикторлар өте жас
болып келеді, студияда бір – біріне өте жақын отырады, қарапайым ғана
киініп, ешқандай мүлдірмей кәсіби шеберлікпен оқиды, студия түрлі – түсті
болып жабдықталады, ұлттық бояулар сақталады. Шетел хроникасы бұл
бағдарламада 5-7 минут қана орын алады. Көбіне си-эн-эн Висньюс, Эн-эйч-
кэй, Азия және Тынық мұхит елдері радиохабарлары одағының хабарларын
спутниттік байланыс арқылы қабылдап береді. (1әдеб. 96 бет) жоғарыдағы
әдебиетте айтып өткендей Қытай телевидениелерінде әуелбастан – ақ
солаланған тележурналистиканың негізгі құрлымы пайдаға аса бастағаны
белгілі болды.
Қазіргі кезде орталық телеарнасы (ССТV) – Қытайдың ең ірі ақпарат
жүйесі болып табылады, ол әлемнің 130 елінің 250 телекомпаниясымен
спутникттік байланыс арқылы қарым – қатынас жасайды. ҚХР-дың спутникттік
жүйесі бүкіл әлемді қамтиды. Мұның өзі жалпы адамзаттық мәдени бағалылықты
түсінуге түбегейлі бетбұрыс орнатты.
ХХ ғасыр мәдениеті даму барысында өзіндік тұрақты бағдарламаларынан
айырылып қалып отыр. Бұл күрделі мәселе төңірегінде талай ғалымдар өз
пікірлерін білдіріп келеді. Мысалы, Канадалық әлеуметтанушы,
мәдениеттанушы М. Маклюэнның айтуы бойынша мәселенің түп – төркіні ақпарат
алмасу құралдарында жатқан көрінеді. (13 әдебиет 48 бет).
Адамзат өркениетіндегі ең зор құндылықтардың бірі ол – мәдениет
ұғымының мәні, әр елде, ұлтта, немесе әр саланың тіпті әр жанұяның, жеке
адамның жылдар бойы қалыптасқан төл мәдениеті бар. Міне Қытайлықтар осы
мәдениетін Мәйектей жинаған жүмысшы құмырсқалар спетті еңбектенеді. Қазіргі
кезде телеарналар әр салаға бағытталып, күн санап жаңа бағдарламалар
көбеюде, бағыты халыққа рухани азық беру, көңіл көтеру және білім, жыл
санап телеарналар саны көбеюде ақапаратпен арнайы ССТV, CCTV айналысады, ол
жаңа қосылған CCTV12 арнайы жасөспірімдермен бүлдіршін балаларға беріліп
қойды міне бұл қазір біздің елімізге керек бағыт деп ойлаймын өйткені
болашақ әрқашан бізге бесіктен басталатыны дау тудырмас. Қазіргі тақырыпқа
арнлаған драма, трагедия, музыкалық және балалар спектаклдері, әдеби
шығармалар бойынша қойылымдар көп көрсетіліп, жастарды болашаққа жетелейді.
Жауапкершілік рух қалыптастырады.
1988 жылы Соңғы император телесериялы Канадада өткен халықаралық
телефестивальында жүлдемен өтілді. Сонымен қатар Қытай теледидары шетелдік
кинотелефильмдерді де көрсетті, мысалы: соғыс және бейбітшілік,
Көктемнің 17 сәті, Тағдыр тәлкегі, Гараж сондай – ақ т.б өзге
елдердің соның ішінде Кория телесериялдарын қызыға көреді, алайда бұл
отандық кино жасаудың күрт дамуына байланысты қазіргі кезде тек шағын
сұранысқа айналды.
Қытайда радиохабары 1940 жылы пайда болды, оған дейін де 20 жылдардың
орта шенінде харбин, нанжин қалаларында радиохабарлар берілген болатын,
бірақ оларды ұйымдастырушылар шетел мамандары еді. Толқынға 1940 жылы
синхуа радиостанциясы деген атпен шығып, ҚХР орналғаннан кейін ол орталық
халықтық деп аталды, орталық халықтық радиостанциясы қазіргі Қытайдың
бірден – бір радиохабарының ұлттық қызметі болып табылады. Орталық халықтық
радио өз дамуында көптеген айтулы кезеңдерді бастан кешірді. 50 жылдары
өрлеу, одан кейінгі үлкен секіріс, мәдени төңкеріс (1966-1976) жылдары
мен экономикалық өзгерістер ашық есік саясаты (1980 жылдардан бастап)
міне, осының бәрі әлеуметтік экономикалық, елдің ішкі саяси жағдайымен
тұтас бір кезеңді қамтып, бұқаралық ақпарат құралдары одан еш ажырағысыз
болды. Кейінгі уақыттағы өзгерістер радиохабарларын түбегейлі бетбұрыс
жасауға итермеледі. радиоаппаратура шығаратын үш жүз зовут жыл сайын 20
миллион радиоқаблдағыш жасайды. (1 әдеб 98 бет).
Қытайда коммерциялық радиостанция жоқ, алайда 1979 жылы ақылы жарнама
беруге рұқсат берілді. Қытайда сыртқа хабар беруге көп көңіл бөлінеді:
Пекин радиосы шетелге хабар тарататын мемлекеттік мекеме 1950 жылдан бері
Пекиннен хабар таратып келе жатқан бұл радиода қазір 43 тілде сөйлейді
радионың тілшілері Токиада, Банкогте, Исламабадта, Нью-Деллии мен
Белградта, Париж, Мехико, Вашингтон, Нью-Йорк, Москва, Бонн, Хараре, Сидней
мен Бонн Хараре, Сидей мен Буэнос – Айресте, Брюсель мен Найробиде бар.
Қытай сыртқа хабар тарату қзыметі бағдарлама алмасу үшін 54 шетелдік
радиостанциямен ынтымақтасады. Оның ішінде 16 спутниктік байланыс жолға
қойылған. Ал осы қытай электронды журналистикасын алып ақпарат теңіуіндегі
жэүзген бір кеме десек, ҚХР-да өмір сүріп жатқан Қазақстарда сол кемеде
екені белгілі заманы қалай – оның журналистикасында солай ғалым Намазалы
Омашев өзінің Ақпарат әлемі таңдамалы шығармаларында, мынадай пікірді
айтып өтіпті, Қазір журналистиканың теориясымен айналысып жүрген ғалымдар
арасында екі жақты көзқарас бар, ол – БАҚ қоғамдық пікірді таратумен ғана
айнасуы керекпе, әлде қалыптастыруыда керекпе дегенге саяды. алғашқы
пікірді ұсынушылар Масс – Мидия қоғамдық процестер деп бейтарап тұрып, тек
шынайы, шұғыл ақпарат таратумен – ғана айналысуы қажет – деп білсе,
соңғылары оның идеологиялық функциясына басым бағыт берілгені дұрыс деп
табады. мен бұл жағдайда екінші көзқарастың жағындамын (І том 95 бет) –
деп өз ойын ортаға салады..
Әрине жіптің екі үші болатыны секілді заманы қалай болса бөркін солай
киген Қазақ үшін дала мәдениетімен қалыптасқан қағидаларда санада өмір
сүреді.
Әбілфайыз Ыдырысов өзінің Қазақ журналистикасының өткені, бүгінгі,
ертеңгі жайында деген мақаласында - ... Бұл арада ой – сана қазығы рухани
тәрбие орталығы ретінде журналистикаға оның қоғамда халықтық өмірінде алар
орнына қатысты және мынадай ақиқатты айтпасқа, мойындамасқа болмайды,
заманы қалай – оның журналистикасы солай (11 әдебиет 3-бет) – деген сөз
көкейге қонымды. тарихта жазылғандай қазақ халқы отарлау саясатында көп
зардап шекті, өзге елдің бодауынан біржолата босаған Ұлы Қазақстан сынды
қазақ елінде, демократия күннен – күнге өз биігін бағындырды бұл күллі
Қазаққа шақтаныш..
Қытайдағы журналистиканы, тележурнилистиканы айтпас бұрын,
журналистиканың түп бастауы басөзі жәйлі аз мағлұмат айта кетсек, бұл
орайда Білісбек Әбдіразақтың мақаласындағы ұнамды пікірмен астасқым келеді.
Шет жұртта жасап жатқан қандас ағайындарымыздың мүддесін оралмпан
деңгейінде ғана қалдырып қоймай, тұтас ұлттық тарихымызбен мәдениетіміздің
құрамдас құндылығы ретінде қойғанда, бұл алдымен тарыдай тарап кеткен
тауқыметі қиын Қазақ дейтін халықтық тарих бетіндегі толық мәдениетін жазуы
үшін керек. Осы тұрғыдан келгенде ауылымыз айғай салым жерде жатсада жарты
ғасырға жуық екі империяның тақымы астында беймәлім тіршілік кешкен Қытай
қазақтарының рухани, мәдени болмысы әлі де болса тарихи болмысы, әлі де
болса тарихи отанына толық танылып, тарих бетіне өз айшығымен жазыла
бастаған жоқ. Соның бірі – Қытайдағы Қазақтардың ақпарат баспасөзі. 99,9%
пайызы өз ана – тілінде жетік, оқида, сөйлейде, жаза да білетін тазалық
қалпын сақтаған бір миллион 257 мыңнан астам қандасымыздың рухани ауыр
жүгін арқалаған, ең алдымен олардың ақпарат баспасөзі болды. ХХ ғасырдың
өзінде төрт рет өзгеріске түскен Қытай Қазақтарының жазуы, 40 тан астам
журнал мен 10 нан астам газетті өмірге әкелді. Бұл күндері ондағы
қандастарымыз Ахмет Байтұрсынов негізін қалаған төте жазуды заңдасқан Қазақ
жазуы ретінде қолданып келе жатса, жасап отырған қоғамның қажеті үшін Қытай
жазуының дыбыстық белгісін таңбалауда латын әріпін (Тиңцинді) пайдаланады
(3 әдебиет 53 бет).
Қытайдағы Қазақ баспасөзін теориялық тарихы жағыннан екі топқа
біріншісі – ел ішінде немесе ішкі жақтан пайдалануға арналған әрбір
органдар үшін материял үшін таратылатын басылымдар, екіншісі – халықаралық
таралу рұқсатын алған басылымдар. Он бір газет отыз журнал шетелдерге
таралу рқсаатын алған басылымдар үш газет он журнал ел ішінде – ғана
таралады.
1910 жылы май баспамен құлжа қаласында тұңғыш рет жарық көрген іле
ұжаяты газетінен тартып, үш аймақ төңкерісі кезеңіндегі Қазақ баспасөзі
мен жалпы ақпарат қалыптасуы мен мамандар еңбегі әлі көбі ақпарақ болып
отыр. ҚХР-дағы қазақ баспалары:
Шиңжаң халық баспасын (1953), Іле халық баспасы (1977), Шиңжаң
ғылым техника баспасы (1956), Шиңжаң ғылым техника баспасы (1982),
орталық Пекин қаласында орталық ұлттар баспасы қатарлы баспа мекемелері
ашылып Қытайдағы Қазақ баспасөзінің өркендеуіне үлкен кеңістік
қалыптастырды. Мұның ішінде тек Шиңжаң халық баспасы 1951-1989 жылы
аралығында Қазақ тілінде 20 миллион таралыммен 23000 кітап басып таратса,
Шиңжан оқу – ағарту баспасы 200 миллион таралыммен 3200 – ден астам
оқулық (1977) кітаптарын ұсынды. Арнаулы қазақ тіліндегі басылымдарды негіз
етіп шаңырақ көтерген Іле халық баспасы 1977-1993 жылдары аралығында
6173000 таралыммен 293 түрлі таза қазақ тіліндегі кітаптарды жарыққа
шағарды.
Қытайдағы Қазақ тіліндегі шығатын мерзімді баспасөзді Білісбек
Әбдіразақ мақалада (3 әдебиет 54 бет) мазмұндық сипаты жағынан
төмендегідей бірнеше түрге жіктеп берген еді:
Шет жұртта жасап жатқан қандас ағайындарымыздың мүддесін "Оралман"
деңгейінде ғана қалдырып қоймай, тұтас ұлттық тарихымыз бен мәдениетіміздің
құрамдас құндылығы ретінде қарастыру іргелі елдігіміздің белгісі болары
сөзсіз. Басқасын былай қойғанда, бұл алдымен тарыдай тарап кеткен тауқыметі
қиын қазақ дейтін халықтың тарих бетіндегі толық мәдениетін жазуы үшін
керек.
Осы тұрғыдан келгенде ауылымыз айғай салым жерде жатса да жарты
ғасырға жуық екі империяның тақымы астында беймәлім тіршілік кешкен қытай
қазақтарының рухани, мәдени болмысы әлі де болса тарихи отанына толық
танылып, тарих бетіне өз айшығымен жазыла бастаған жоқ. Соның бірі -
қытайдағы қазақтардың ақпарат баспасөзі. 99.9 пайызы өз ана тіліне жетік,
оқи да, сөйлей де, жаза да білетін тазалық қалпын сақтаған бір миллион 257
мыңнан астам қандасымыздың рухани ауыр жүгін арқалаған, ең алдымен олардың
ақпарат, баспасөзі болды. XX ғасырдың өзінде төрт рет өзгеріске түскен
қытай қазақтарының жазуы 40-тан астам журнал мен 10-нан астам газетті
өмірге әкелді. Бұл күндері ондағы қандастарымыз Ахмет Байтұрсынов негізін
қалаған төте жазуды зандасқан қазақ жазуы ретінде қолданып келе жатса,
жасап отырған қоғамының қажеті үшін қытай жазуының дыбыстық белгісін
таңбалауда латын әріпін қосымша пайдалажнады.
1 ҚХР-дағы Қазақ журналистикасы Қазақ журналистикасының жкмісті
бұтағы.
1910 жылы май баспамен Құлжа қаласында тұңғыш рет жарық көрген "Іле
уәлаяты" газетінен тартып, үш аймақ революциясы кезеңіндегі қазақ ақпарат,
баспасөз кәсібінің қалыптасуы барысындағы тәжірибелерде отандық ақпарат
көздері мен ақпарат мамандарының ролін атап өтпеу мүмкін емес. Әрине бұл
барыстағы тарихи тамырластығымызды зерттеуде әлі күнге белсенділік болмай
келе жатқандығы өкінішті. Қытайдағы мәдениет революциясы аталатын он жылдық
(1966-1976) ойран қытай халқымен бірге, ондағы қазақтардың да мәдени
өміріне тоқырау тақсіретін ала келді. Кейінгі Қытай Халық республикасы
тарихында алтын әріппен жазылып қалған 1978 жылғы қытай коммунистік партия
орталық комитетінің XI кезекті 3 жалпы мәжілісінен кейін қазақ баспасөзі де
өзінің өркендеу кезеңіне өтті. Осы барыста қазақ тілінде кітап, газет,
журнал, әлманақ басып шығаратын "Шыңжан халық баспасы" (1953), "Іле халық
баспасы" (1977), "Шыңжан жастар-өрендер баспасы
Әдеби журналдар
1. "Шұғыла" (1953) әдеби айлық журнал, СУАР жазушылар
одағының органы.
2. "Іле айдыны" (1979) әдеби қос айлық журнал, Іле Қазақ облыстық
жазушылар қоғамының органы.
3. "Көкжиек" (1983) маусымдық әдеби аударма журнал, СУАР халық
баспасы қазақ редакциясы жағынан шығарылады.
4. "Тарбағатай" (1980) маусымдық әдеби журнал, Тарбағатай аймақтық
мәдениет басқармасы жағынан шығарылады.
5. "Алтай аясы" (1980) маусымдық әдеби журнал, Алтай аймақтық мәдениет
басқармасы жағынан шығарылады.
6. "Боғда" (1984) әдеби журнал, Санжы облыстық жазушылар қоғамының
органы.
7. "Құмыл алқабы" (1993) маусымдық әдеби журнал, Құмыл аймақтық
мәдениет басқармасы жағынан шығарылады.
8. "Мұра" (1982) фольклорлық маусымдық журнал, СУАР фольклор қоғамы
жағынан шығарылады.
9. "Шалғын" (1980-1986) ауыз әдебиеті, этнография, тарихи
зерттеулерді мазмұн еткен маусымдық журнал. СУАР халық баспасы жағынан
шығарылған.
Ғылыми журналдар
1. "Тіл және аударма" (1982) маусымдық журнал, СУАР тіл-жазу комитеті
жағынан шығарылады.
2. "Ғылым және өнер" (1983) қос айлық жаратылыстану ғылыми журнал,
Алтай аймақтық ғылым-техника қоғамы жағынан шығарылады.
3. "Ғылым бұлағы" (1980) бастауыш, орталау мектеп оқушыларына
арналған қос айлық журнал, СУАР жастар-өрендер баспасы жағынан шығарылады.
4. "Шыңжан мал шаруашылығы" (1980) мал шаруашылығына арналған
маусымдық журнал, СУАР мал шаруашылық мекемесі жағанан шығарылады.
5. "Шөп қоректі жануарлар" маусымдық журнал, СУАР мал шаруашылық
ғылым академиясы жағынан шығарылады.
6. "Дәрігерлік білім", маусымдық дәрігерлік универсал журнал, Алтай
аймақтық денсаулық сақтау басқармасы жағынан шығарылады.
7. "Іле медицинасы" медициналық маусымдық басылым, Іле қазақ облыстық
денсаулық сақтау мекемесі жағынан шығарылады.
8. "Халық әдлйясы", қос айлық кәсіптік журнал, СУАР халық сот
мекемесінің Іле Қазақ облыстық бөлімшесі жағынан шығарылады.
9. "Шыңжан жоғары оқу орындары ғылыми журналы" (1981) қоғамдық
ғылымдар мен жаратылыстық ғылымдардың универсал маусымдық журналы, СУАР
университеті жағынан шығарылады.
10. "Шыңжан қоғамдық ғылымы" (1990) маусымдық ғылыми журнал, СУАР
қоғамдық ғылым ақадемиясы жағынан шығарылады.
11. "Шыңжан оқу-ағарту" (1953) оқытушы, оқытушыларға арналған
айлық журнал, СУАР оқу-ағарту комитеті жағынан шығарылады.
12. "Іле оқу-ағартуы" (1985) маусымдық журнал, Іле Қазақ Облыстық
оқу-ағарту мекемесі жағынан шығарылады.
13. "Жастүлек" (1984) оқушыларға арналған маусымдық журнал Алтай
аймақтық оқу-ағарту мекемесі жағынан шығарылады.
14. "Мектеп дене тәрбиесі" (1985) маусымдық журнал, Іле Қазақ облыстық
дене тәрбие комитеті жағынан шығарылады.
15. "Шыңжан қоғамдық ғылымдар мінбесі" (1991) маусымдық ғылыми
журнал, СУАР қоғамдық ғылымдар бірлестігі жағынан шығарылады.
16. "Іле педагогикалық институты ғылыми журналы" (1984) маусымдық
журнал, Іле педагогикалық институты ғылыми басқармасы жағынан шығарылады.
17. "Іле оқу институты ғылыми журналы" (1985) Күйтүн қаласындағы Іле
оқу-ағарту институты жағынан шығарылады.
18. "Іле прокуратурасы", заң білімдерінен сауат беретін маусымдық
журнал, Іле Қазақ Олыстық халық прокуратурасы жағынан шығарылады.
19. "Тарлан" (1990) қарттарға арналған маусымдық басылым, Іле Қазақ
облыстық қарт қадырлар мекемесі жағынан шығарылады.
Саяси идеялық универсал журналдар
1. "Іле жастары" (1956) саяси, ғылыми, әдеби айлық журнал, Іле Қазақ
облыстық жастар комитеті жағынан шығарылады.
2. "Шыңжан авангарттары" (1959) нәзариялық айлық журнал, СУАР
парткомы жағынан шығарылады.
3. "Іле нәзария мінбесі", нәзариялық маусымдық журнал, СУАР Іле Қазақ
облыстық парткомының партия мектебі жағынан шығарылады.
4. "Оқырман өресі", саяси-нәзариялық, ғылым-техникалық, мәдениет-
тұрмыстық айлық журнал, СУАР халық баспасы жағынан шығарылады.
5. "Іле әйелдері" (1988) саяси, қоғамдық, әдеби маусымдық журнал, Іле
Қазақ облыстық Әйелдер бірлестігі жағынан шығарылады.
6. "Ақпарат арнасы" (2001) маусымдық журнал, Шыңжан газеті жағынан
шығарылады.
7."Ұлттар ынтымағы" (1990) саяси универсал қос айлық журнал,
Мемлекеттік ұлттық істер комитеті жағынан шығарылады.
8. "Іздену" (1969) саяси айлық журнал, Орталық ұлттар баспасы жағынан
шығарылады.
Суретті журналдар
1. "Ұлттар" (шыққан жылы туралы мәлімет ала алмадық.) 2000 жылға
дейін 435 сан шығарылған, 8 форматтық, айлық көркем журнал, Мемлекеттік
Ұлттық істер комитеті жағынан шығарылады.
2. "Шыңжан" (шыққан жылы туралы мәлімет ала алмадық) 2000 жылға дейін
76 сан шығарылған, 8 форматтық қос айлық көркем суретті журнал Шыңжан
газеті жағынан шығарылады.
3. "Қазақ балалары ғылыми суретті журналы" (1985) қос айлық ғылыми
суретті журнал, Іле Қазақ Облыстық комсомол комитеті жағынан шығарылады.
Аталған журналдардан тыс почтадан ашық таратылмайтын, кәсіптік
мекемелер мен жекелерге материал ретінде жеткізіліп келе жатқан мерзімсіз
басылымдар тобына жататын "Шыңжан газеті" қазақ редакциясы жағынан
әзірленетін "Тілшілік" журналы, "Іле газеті" қазақ редакциясы жағынан
әзірленетін "Журналистер" журналы, Іле Облыстық Шежіре комитеті жағынан
таратылатын "Іле шежіресі" журналы, Орталық ұлттар баспасы жағынан шығатын
"Алқап" әлманағы, Іле Қазақ облыстық Саяси-Мәслихат кеңесі жағынан
шығарылатын Іле тарихи материалдардың қатарлы әлманақтар бар.
Таралым көлемі жағынан ауқымы кең, информация жеткізу жағынан елгезек
мерзімді басылым түріне жататын қытайдағы қазақ тілінде шығатын газеттерге
келер болсақ, үлкен жақтан екі топқа бөлуге болады. Бірі - партия
газеттері, енді бірі - кәсіптік газеттер.
Партиялық газеттер
1. "Шыңжан газеті" (1934) күндік газет, СУАР Парткомитетінің органы.
2."Іле газеті" (1934) қос күндік газет, Іле Қазақ Облыстық
Парткомитетінің органы.
3. "Тарбағатай газеті" (1933) қос күндік газет, Тарбағатай Аймақтық
Парткомитетінің органы.
4."Алтай газеті" (1935) қос қүндік газет, Алтай аймақтық
Парткомитетіні" органы.
5 "Күйтүң газеті" (куәлік нөмірі 57-125) апталық газет, Күйтүң қаласы
Парткомитетінің" органы.
6. "Іле кеші" (қуәлік нөмірі 57-158) қытайдағы қазақ тілінде шығатын
бірден-бір ақшамдық газет, қос қүндік. Іле аймақтық Паркомитетінің органы.
Кәсіптік газеттер
1. "Пайдалану хабарлары" (өкілдік нөмірі 57-152) халықаралық, ел
ішіндегі ағымдарды мазмұн еткен қос қүндік газет.
2. "Шыңжан оқу-ағарту газеті" (өкілдік нөмірі 57-161) айына үш сан
шығарылады.
3. "Шыңжан ғылым-техника газеті" (өкілдік нөмірі 57-21) апталық
газет.
4. "Іле өрендері" газеті (өкілдік нөмірі 57-16), аптасына екі сан.
Бұдан сырт мерзімсіз басылым ретінде шығатын кәсіптік газеттерден "Шыңжан
жан саны" (қуәлік нөмірі 0045) мен "Іле ғылым-техника арнасы" (куәлік
нөмірі 0022), "Іле заң" газеті", "Сайрам" газеттерін атауға болады. Соңғы
аталған газеттер ішкі материал ретінде ғана шығарылу рұқсатын алған,
почталардан ашық таратылмайтын мерзімсіз басылымдар.
ҚХР-да қазір 1 миллион 200 мыңға жуық қазақ тұрады (1). Қытайдың аз
санды ұлттар мүддесін ескерген тиімді саясатының (Қытайдың атазаңының 119-
бабында: Аз ұлттық автономиялы жерлердің автономиялы органдары білім-
мәдениет, денсаулық сақтау, ғылым-техника, дене тәрбиесі істерін өздері
басқарады, аз ұлттық мәдени мұраларды қорғайды және зерттейді, аз ұлттың
мәдениетін дамытады және гүлдендіреді. 121-бабында: Аз ұлттық автономиялы
жерлердің автономиялы органдары өз қызметінде сол жерде жаппай қолданатын
бір немесе бірнеше тіл-жазуды қолданады...; ұлттардың барлығында
өздерінің тіл-жазуын және дамыту еркіндігі болады,- деп көрсетілген) (2)
нәтижесінде онда тұратын қазақ халқының баспасөзі қарқынды дамып келеді.
Төменде қытайда қазақ тілінде шығатын газеттерді қысқаша таныстырып
өтпекпіз.
Шынжаң газеті Шыпжаң өлкесінің орталығы Үрімжіде 1935 жылдан бері
қазақ тілінде шыға бастады. Ол Қытайдағы қазақ баспасөзінің дамуына негіз
болды. І950 жылы Қытай коммунистік партиясының басшылығы орнағанан кейін
бұл басылым жергілікті баспасөз органы ретінде аптасына бір рет шығын,
қазақша ең басты газеттердің біріне айналды.
1955 жылы Іле қазақ автономиялы облыс құрылғанан кейін Іле газетін
қүшейту мақсатында ІІІыңжаң газетінің қазақ редакциясындағы редактор,
тілшілердің бір тобы облыс орталығы Құлжаға ауысты. Сол жылдың қазан айынан
бастап аталмыш газет Шыңжаң малшылары деген атпен аптасына 2 рет шығатын
болып өзгерді. Ал 1959 жылдың 1-қаңтарынан Шынжаң газеті деген аты қайта
қалпына келтіріліп, көлемі үлкейіп, күнделікті газетке айналды. Қазіргі
қытайдағы қазақ тіліндегі ең бастысы болып есептелетін бұл газет ұйғыр,
қазақ, қытай, монғол тілінде 4 нұсқа болып шығатын Шынжаң-Ұйғыр автономиялы
райондық, коммунистік партия комитетінің органы болып саналады. Газеттің
қазақшасы соңғы жылдарда Қытайда жүріп жатқан реформаға сай мазмұны,
көркемделуі жағ-мнан барған сайын жақсарып, Қытай қазақтарының мәдениет,
тіл-жазу, білім саласына өлшеусіз үлес қосып келеді. 1988 жылдан хабар
бөлімі, баспа бөлімі құрылып, 60-тан астам редактор, меншікті тілші жұмыс
істеп келе жатқан бұл басылым Қытайдағы қазақтардың бірден-бір ақпараттық
газетіне айналды. Ол қытай өкіметінің саясатын халыққа насихаттап,
жаңалықтарды хабарлап, басқа газеттерге үлгі-нұсқа болып келеді.
1934 жылы Құлжада құрылған қазақ-қырғыз мәдени ұйымының жетекшісі
Мақсұт Сасанов басшылығымен 1935 жылы қазақ тілінде Төңкеріс таңы атты
газет шығады. Бұл газетке қазақ-қырғыз мәдениет ұйымы көркемөнер бөлімінің
жетекшісі, ақын Таңжарық Жолдыұлы бас редактор болған. Кейіннен газеттің
аты Алға, 1951 жылы қаңтарда Жаңа жол, 1951 жылы 1-шілдеде Іле газеті
деп өзгертіледі. 1955 жыды 1-шрқұйеқте Іле қазақ автономиялы облысы
құрылады. Осыдан бастап бұл газет Іле қазақ автономиялы облыстық партия
комитетінің органы болады.Осы жылы Үрімжідегі Шынжаң газеті қазақ
бөлімінен және басқа жерлерден бір топ редактор тілшілер келіп, газет
жұмысын қүшейтеді. Басылым бұрынғы апталықтн күнделікті газетке айналып,
көлемі үлкейіп, таралымы көбейеді. Осы жылдан Іле айдыны деген апталық
әдеби қосымшасы жарық көреді. 1960 жылдары бүкіл Қытайда болған
экономикалық қиыншылыққа байланысты газеттің көлемі кішірейіп, әдеби
қосымшасы жабылады. 1964 жылы І-қаңтардан бастап қайта қалпына келіп,
мазмұны жағынан едәуір ұлғайып, жергілікті қазақтардың тұрмыс-тіршілігі
үшін өте қажетті, қүнделікті шығатын басылымдардың біріне айналады. Онда 50-
ге тарта қызметкер жұмыс істейді.
30-жылдардың басында Алтай аймағының уәлиі және қарулы қүштерінің бас
қолбасшысы болған Шәріпхан Жеңісханұлы осындағы қазақ баспасөзін дамытуға
ерекше күш салды. 1934 жылы ол Қеңестер Одағынан баспахана жабдықтарын
алдырып, 1935 жылы наурызда қазіргі Алтай газетінің басы болған Шынжаң
Алтай газетін шығарады. БҰЛ газет сол жылдың соңында Еріктгі Алтай, 1936
жылдың желтоқсанында Жаңа Алтай деген атпен айына 3-4 рет шығып тұрды.
Қытай жаңа өкіметі орнағаннан кейін, 1951 жылдың 8 желтоқсаннан бастап,
Алтай халқы деп өзгеріп Қытай коммунистік партиясы Алтай аймақтық
комитетінің органына айналып, күнара шыға бастайды 1959 жылдың 1 қаңтарынан
Алтай газеті аталып, 1973 жылдың 1-қаңтарынан күнделікті шығатын
басылымға айналады Алтай газеті Қытай қазақтарының ең алғаш шыққан газеті
болып, XX ғасырдың 30 - жылдарынан бастап қазірге дейін Алтай қазақтарымен
бірге тыныстап, олардың өткендегісінен өшпес із қалдырып, бүгінгісі және
келешектегі үшін бағыт – бағдар көрсетіп келеді.
Қытайдың Тарбағатай аймағында газет шығару Іле, Алтай өңірлеріне
қарағанда ертерек басталған. Бірақ алғашында таза қазақ тілінде шықпады.
Өйткені бұл өңірдің қалаларында сол кезде қоныстанған ұлтардың көпшілігі
татар ұйғырлар болды. 1925 жылы Кеңес Одағының Қазан баспасынан келген
баспа жабдықтарында татар тіліндегі қаріптер болды да, қазақ тілінде
шығаруға мүміндік бермеді, Осы себептен Біздің үн газеті татар, ұйғыр
тілдерінде басылды 1934 жылдың аяғынан бастап Халықшы деп өзгеріп, қазақ,
ұйғыр, татар тілдерінде араласып шықты. 1951 жылдың қаңтарынан бастап бұл
басылым таза қазақ тілінде Тарбағатай газеті деген атпен дербес шаңырақ
көтерді. Қазіргі уақытта толық, бір баспа табақ болып күнара шығады, 20-ға
жуық қызметкері бар.
Іле өрендері 1950 жылы 1-қаңтарда Іле пионері деген атпен тұңғыш
рет Құлжа қаласында жарық көрген, 4 бет болып, апта сайын шығып отырған
Қытай экономикалық қиыншылыққа ұшыраған жылдары, дәлірек айтсақ, 1961 жылы
наурызда Іле газетіне қосылып оның қосымшасы ретінде Іле өрендері деп
өзгертіліп, 2 бет болып, 1964 жылдан бастап қайтадан дербес газет болып,
көлемі ұлғайып, апта сайын шыға бастайды. Бүкіл қытайда болған мәдени
төңкеріс деп аталған қате саясатының кесірінен 1967 жылдың қаңтарынан 1981
жылдың қырқүйегіне дейін 14 жылдан астам уақыт жабылып қалады. 1981жылы
қазаннан бастап қайта жарық көрген бұл басылым қазір аптасына 2 рет шығады.
Ол - Іле қазақ автономия облысық әкімшіліктің жанындағы Іле жасөспірімдер
газет- журнал мекемесінің құзырында шығатын жас қазақ жеткіншектеріне
арналған газет.
Шынжаң ғылыми – техника газеті 1984 жылы 10 тамызда Шынжаң ұйғыр
автономиялы райондық ғылым мен техника комитеті жанынан тұңғыш рет шығып,
ғылым-техника жаңалықтарын қазақ, тілінде хабарлап, қазақ халқының жаңа
заман талабына сай өркендеуіне жол нұсқап келеді. Қазір 10 редактор және
бірнеше тілші жұмыс атқаруда.
Пайдалану хабарлары газеті Шыңжаң газеті редакциясы жанынан 1974
жылдың қазанынан бастап қазақ тілінде күн сайын шығып, маңызды халықаралық
ақпараттарды пайдалапу үшін қазақ оқырмандарының күнделікті хабаршысы болып
келеді.
Жоғарыда тілге тиек болған газеттер - қытайдағы қазақ өмірінің әр
қырынан тарих беттерінде өшпес із қалдырып, қазақ медениеті, әсіресе, тіл
мен жазудың дамуына өркендеуіне мол үлес қосып келе жатқан құнды да маңызды
басылымдар.
1940-жылы жклтоқсанның 30-да жұмысынСинхуа радиосы дегег атпен
бастаған, Қазақ радиосы аналар мен балаларға, халқымыздың өмір
тіршілігіне, тарихына, ел ішіндегі келелі істерге қатысты хабарларды ашуды
да негіз ететін қазақ радиосы бүгінгі күні бір сағатта реті бойынша
басшылардың кездесуі мен онда қаралған мәселе, халық шаруашылығы, өндіріс,
өнеркәсіп жаңалықтары, мәдениет хабарлары, сыртқы саясат, шетел жаңалықтары
т.б. жиырмадай хабар береді.
Мұнан сырт тілшілердің Пекиннен және Шыңжаңнан дайындаған репортаждары
мен радио сұхбатын да айта кеткен жөн.
Қазақ радиосы, жоғарыда айтып өткеніміздей, тың да тұрақты хабарлар
қүніне бір-бірлеп беріліп отыратын, өзге де бағдарламалармен берілім
мазмұнын байытып, шағын айдарлармен түрлендіруде.
Айталық, жас диктор Ардақ Әбиденқызының авторлық "Әлем аясы"
бағдарламасы және "Халықаралық ірі уақиғаға қысқаша шолу", "Ақпаратты
алыптар", "Әскер және техника", "Орта және адамзат", "Әлем өркениеті",
"Спорт сайысы", "Қызықты қиықтар" сияқты айдарлар ондағы қазақ, жұртының
дер уақытында жетуіне мүмкіндік алып беріп отыр. Өйткені, ол Синхуа
агенттігі, халықаралық радио, орталық телевидения сияқты қытайдың ірі
ақпарат орындарымен бірге істесіп отырғандықтан автор бұл орайда толық
пайлануда, "Денсаулық, тұрмыс" бағдарламасы да мемлекеттің "Медицина
журналы" сияқты ірі - газет-журналдардан, медициналық сауат-тарды
әзірлеуден сырт, халқымыздың емшілік өнерін де қоса таныстырып отырады,
кейде келген хаттардың сұрауларына сай, денсаулық сақтау орындарымен
бірлесіп, жауап қайтарады. Тілшілер сапармен Шыңжаңда болғанда немесе
қызметпен Пекинге келген озат дәрігерлердің денсаулық сақтаудағы өнегелі
тәжірибелері, тұрмыстық кеңестері осы бағдарламадан тыс қалмайды. Ал
халықтық ән-қүйге тоқталатын болсақ, Қазақ радиосы облыс, аймақтарға барып,
Шыңжаңдағы Қазақ радиосымен бірлесіп немесе Пекинге барған өнерпаздар
өнерімен өз қорын толықтырып отырады. Сонын нәтижесінде жоғалып бара жатқан
халық ән-қүйлерін сақтап қалуға мүмкіндік алып отыр. Ерекше атап өтерлігі -
1982 жылы Алтай, Шәуешек, Ілі аймағында тұратын Тайыр Белгібайұлы, Дәулет
Халықұлы, Қамал Махайұлы, Ғизат Сейтқазин сияқты Шынжанға танымал
қүйшілерден 300-дей қүйді таспаға түсіріп, мол күй қорын жасады. Міне, осы
дәстүрмен, Қазақ радиосы жыл сайын болмаса да, жыл аралатып ел ішіндегі
тамаша ән-қүйді жинап, ақпараттық хабарларын сәндеп, әрлеп келеді. Қазір
онда он үш қызметкер жұмыс істейді, бөлім бастығы - танымал аудармашы,
тарлан журналист нығмет Қалиұлы. (4 әдебиет17-18 бет) қатарлы қазақ
қадірлері жұмыс жасады.
Қалай айтсақта қазіргі Қхр да өмір кешіп жатқан 1 миллион 200 мыңнан
астам ұлтымыз өкілдері үшін елу алты ұлт ішінен есесін алып төл тілдерінде
күнделікті көзайымы болып жатқан Қазақ тележурналистикасын оның өмірде
олар орны мен өзіндік ролін, бағалау тарих талабы.
І.1 Қытайдағы қазақ теле журналистикасы.
Егер мен кейде бөтен біреудің сөзімен сөйлесем, мұнывм өзімді-өзім
жақсырақ салуға тырысқандығымнан.
М.Монтень.
әр елдің салты әр басқа, сондықтанда Қытай халық республикасында өмір
сүріп жатқан Қазақтар үшін сол елдің әлеуметтік жағдайы, экономикасы,
рухани-мәдени ортасы сынды толып жатқан қағамдық факторлармен, ел іші
саясатының салған жолы дара, әрине бұл бұқаралық ақпарат құралдарына біз
айтып отырған телевиденигеде тікелей тәуелді өздерін ұлы Аждаһардың
ұрпағымыз деп ұрандайтын қытайлар, өзіне тән қайталанбас ежелгі мәдениетке
ие байырғы ұлт ретінде қазір әлемнің ең алпауыт елдерімен иық тіресіп
келеді.
Жуңгонша сотциялизім жолымен жүрген бүгінгі Қытай мемлекетінде
бүгінгі 56 ұлттың өкілі өмір сүреді, Қытай ұлтынан өзге ұлт -тар аз ұлтар
деп атаалды, олар көбінде жағырапиялық жағдайға байлансыты автономиялы
район, қалалармен, облыстарға орналасқан.
Қазақ ұлты өкілдері Шиңжиаң Ұйғыр автономиясы районына қарасты Іле
облысында және Күйтін, Үрімжі, Алтай, Шәуешек пен Құлжа, Құмыл қалалары
сонымен қатар Ақсай қазақ ауданында жиі қонысытанған. аталған қалалармен
аудандарда жеке-жеке телестанциялар жұмыс істейді. Олар көбінесе Шиңжиаң
телевидениесінің бағдарламаларын пысықтаумен қатар жергілікті Ақпараттар
таратумен ерекшеленеді.
Қытайдағы барлық қызмет органдары бір Партия а, бір тудың астында
жиналу саясатымен қызмет жүргізеді. Сонымен қатар Дың Сцяупиң салып кеткен
сара жолмен сыртқа есікті ашық ұстауда, яғыни 1979 жылы өзі айтқандай,
Қытайша осы замандандыруға жетуге тиісті нысана Дөңгелек дәіулетті күй
ғана деп көрсетті.
1997 жылы Жиаң зымин жолдас 15 – құрылтай жасаған баяндамасында
Дөңгелек дәулетті қорған құрудың тарихи жаңа міндетін алға қойды, қазір
ҚХР жаңа ғасырда жасппай дөңгелек дәулетті қоғам құрып, социялистік осы
замандандыруды жедел ілгерілетудің жаңа даму сатысына өтті. 16 – құрылтайда
2020 – жылға дейін жаппай дөңгелек дәулетті қоғам құрудың күрес нысанасы
алға қойыл ды. Қхр да Дөңгелек дәулетті қоғам құру, елде осы замандандыру
құрылысын жүзеге асырудың үшінші қадамдағы стратегиялық социялистік базар
шаруашылығы түзілісі кемелденетін және сыртқы есік айқара аышлатын, саты
болып табылады – деп көрсетілген. яғыни Дөңгелек дәулетті қоғамға өту-
өңірлерге райондарға бөліп, ілгерінді – кейінді дамитын барыс даму әр
келкілігі – райондар, қалалармен ауылдар ара даму өресіне парық зор
дегенді меңзейді, міне осы саяси жолдар сүрлеуімен Қытайдағы алғашқы теле
мұнара іске қосылғаннан кейін араға талай жылдар салып, қазақ жұрты Қхр да
өздерінің төл тілді теле арналарымен қауышты.
Қытай халық республикасы шыңшаң Ұйғыр автономиясы райондық Партия
комитеті мен халық өкіметінің тікелей басқаруындағы Шиңжиаң телевизиясы
Қазақ тілінде маңызлды мемлекеттік халықаралық хабарлар (30 минут)
апталық бағдарламасымен 1985 жылы 22 қыркүйекте жергілікті уақыт бойынша
сағат 18:30-да Үрімжі қаласынан тұңғыш рет Эфирге шықты бұл Қытайдағы
қазақстар үшін күнмен белгілі еді. (әдебимет 52 бет).
Содан бері әр аймақ, аудандарға өз бағдарламаларын таратуда. 1994
жылы 6 наурызда құрылған Шиңжиаң сымды кабелдік қазақ телеарнасында 30 ға
жуық қызметкерлер тәулігіне 8 сағаттай телебағадарлама таратып отыр. демек,
соңғы жылдары, Үрімжінің өзінде ғана жасанды серк арқылы екі телеарна,
таза қазақ тілінде хабарлар таратуда бұл арнадағы бағдарламалар Қытайдың
әр қйырында қоныстанған миллионнан астам қазақ тілді көрермендермен күн
сайын жүздесіп, қазақстың рухани әлемін тілін, мәдениетін, әдеби мол
қазынасын, Ұлттық салт-санасын, өнірін жоғалтпай, өркендетуге аса зор
үлестерін қосуда.
1.2 ҚХР Қазақстардың сүйікті арнасы ХJTV3
Қытайдағы қазақтарға ортақ бірден-бір теле арна ол Шиңжиаң үшінші теле
арнасы болып, есептеледі . өз жұмысын бастағалы 20 жылдан астам уақыт
ішінде маңызды мемлекет жаңалықтары мен Шыңжиаң хабарларын және көптеген
белгілі теле бағдарламалармен Қхр-дағы қазақстардың сүйікті арнасына
айналған.
ХJTV3 Шыңжиаң ұйғыр автономиясы районының орталық қаласы Үрімжі
қаласында орналасқан.
Ырысы шалқып жатқан ұлан-байтақ Шиңжиаң Қытайдың асыл қойнауы, Үрімжі
сөзі- Жоңғар Моңғол тілінде Көрікті жайылым деген мағынада.
Қаланың Шиыңжиаңдағы саяси, экономика мен мәдениеттінің ордасы екені
белгілі, әрі екінші Азия-Еуропа құрлық көпірінің Қытай батыс өңіріндегі
көпір басы қорғаны, Азия-Еуропа құрлығының кіндігіне, Тянь-Шань таулары
орта бөлігінің Солтүстік бөліктерінде, Жоңғар ойпатының оңтүстігінде
орналасқан. Үш жағын тау қоршаған, солтүстігі сектор пішінді жазық, шамамен
теңіз деңгейінен 680-920 м биік, дүние бойынша теңізден ең алыс жатқан
қала, аз ұлттар бас қосқан осы заманданған қала, жалпы халық саны 2
миллионнан асады оның ішнде Қытай, Ұйғыр, Дүңген, Қазақ, Моңғол, Қырғыз
қатарлы 47 ұлт өкілдері бар, Қытайдағы ұлттар ең көп қаланың бірі.
Думанды қала халқынан бастап әрбірауылдарға дейін 1985 жылдың 22
қыркүйегінен бастап ілбгерінді кейінді Шиңжиаң теле арнасын тамашалады.
Содан бері арнауды теле арна арқылы таза қазақ тілінде Қытайдағы 1 миллион
200 мыңға жуық қазақ қауымы үшін ақпарат таратып, бүрінен бұтақ, берегінен
терек өскендей біртіндей қалыптасып дамып келеді. Егер 56 ұлттан қаралған
елде оңаша тек қазақ тілінде ғана бірілетін теле арна ашу оңай шаруа емес
еді. (15 әдебиет 13 бет)
Теледидар – бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі тез дамыған,
қолдаушылары көп түрінің бірі, осыны сезген көзі ашық, көкірегі ояу бір топ
Қазақ зиялылары 1985 жылдың қаңтар айынан бастап, қазақ тілінде теле
бағдарлама ашу жолында ізденіп, осы бағытта еңбектенді.
Алайда, қандай бастама болсын қыруар қаржыны қажет ететіні баршамызға
аян. Осы мәселенің оң шешілуіне және қазақ тіліндегі бағдарлама ашудың
басқа да, толып жақтан қиыншылықтарын жеңуге автономиялы райондық
парткомының сол кездегі үгіт жұмысына жауапты хатшысы Жанабіл мен
автономиялы районның сол кездегі ұкімет төрағасының орынбасары Қыдырбай
сынды қазақтың ел басқарған ағалары айрықша мән беріп, айтарлықтай ықпал
етті.
Қытайдағы Қазақ тележурналистикасының өзіне тән ерекшеліктеріне
тоқталсақ, көрермен әлемдік жаңалықтарды, өнер туындалары мен спорт және
техника жетістіктерін Пекиннен таратылатын мемлекеттік-халықаралық
хабарлар, Үрімжіден шығатын Автномиялы райондық жаңалықтар атты қытайша
телебағдарламалардан алынған аударма арқылы танысады. тілшілер де көбінесе
ақпараттарды қытай тілінен аударып дайындайды. 1999 жылы 1 қыркүйектен
бастап Пекинен таратылатын Орталық телевизияның Мемлекеттік-халықаралық
хабарлары күнбе-күн аударылып таратылатын болды. Осы ретте Шыңжаң
телевизиясының аударма жасау редакциясының меңгерушлері Кәкеш Қайыржанұлы
мен Рақымқожа Тоқтақынұлының ерен еңбектеін айрықша айта кеткен лазым.
Сонымен бірге мұнда қазақ тілінде даярланған төл бағдарламада жоқ
емес. қытайдағы қазақтардың рухани сұранысына сай, ұлтымыздың тұрмысы мен
мәдениетін бейнелейтін, дәуірмен тыныстас Әр шалғайда (30 минут) атты
апталық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 4
І Бөлім ҚХР дағы қазақ журналистикасы Қазақ журналистикасының
жемісті бұтағы ... ... ... ... ...9
1.1 Қытайдағы Қазақ теле журналистикасы ... ... ..10
1.2 ҚХР Қазақтарының сүйікті теле арнасы XJTV3.
1.3 Қытайдағы қазақ тілді телебағдарламалар ... ... 15
ІІ Бөлім ізденіс
иірітдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .22
2.1 Ізденіс іздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Ана тілді ақпараттардағы іркілістер ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ
Қытайдағы қазақ теле журналистикасының кетігі мен тетігі
неде? ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Тарихтың шындығы, тағылымы нақ солай, бiрақ, солай болғанымен, сайып
келгенде түптiң - түбiнде бәрiн шешетiн, бәрiн айқындайтын, алдымен
тағдырдың жаумышы, халықтың пешенесiне тағдыр не жазған, сол болады, сол
орындалады. Халықтың рухани тағдыры, көзi, тiлi бола тұра журналистикада
сол тағдыр пешенеге жазғанды бастан кешiредi. Сол тағдырдың бұйрығын
орындайды. (Әбдiлфайыз Ыдырысов)
Қай халықтың болсада өсiп - өркендеу жолында сан - қйлы өмiр
өткелдерiн өткерiп, өткен iзiн қалдырып, тынынсыз тiрлiктiң тұрлаусыз
шеңберiнде ширлап бүгiнiне жетiп, ертеңiне көз салуы даусыз ақиқат. Әлемге
аты әйгiлi iрi держава, өздерiн шығыстағы Алып Аждаһардың Ұрпағымыз деп
атайтын Қытай елi бүгiнде жалпақ елге әйгiлi, бауырына сан асылдың сынығын,
талай тарихтың қойнау - қатпарын Үнсiз - ғана басып жатқан ұлы Қытай
империясы бүгiнде 1 миллион 200 мыңнан астам қандас қаракөз Қазақ
бауырластардың мекенi, жәй мекенi дегенiм бекер –ау, Атамекенi. Алтай мен
Iленi мекендеп, Тарбағатайға талмай жеткен көсем қазаққа бұл лайықты болар
едi. Аттың тұяғы тиген жерде жайлауы бар қазақ бүгiнде Егемендi ел болды,
бұл тарих шындығы, ал ат төбеліндей ғана болып өзге елде өгей баланың күйін
кешкен Қазақты қашан көрдік? жоқ бұл біздің халқымызға тән қасиет емес!
Міне осының жанды дәлелі өзге елде болса да өз үнін өшірмей, дінін, ділін,
қасиетті Ана тілінің қаймағын бүзбай, қатардан қалмай келе жатқан Қытай
халық республикасындағы Дана Қазақ халқымыздың ұландары дәлел болмақ.
әрине олар Қазақ журналистикасының үніне үн қосып, тарих бетінде қалуға
тырысуда, тың іздесністермен, Ақпарат ғасырынң тай қазанда бірге қайнап,
электронды өмірде өз еселерін бермей, Ана тілімізде көгілдір экран бетінде
Қытайдағы қазақтардың рухани жан-дүниесін сусындатуда.
Қытай халық республикасы жан-саны жағынан әлемдегі ең көп мемлекет,
құрамында 56 ұлт өкілдері өмір суреді: егер 56 ұлттан құралған млрд-тан
астам халқы бар қытай халық республикасында Қытайдан басқа саусақпен
санарлықтай бес ұлттың (Тибет, Монғол, Ұйғыр, Қазақ, Корей) ғана өз
тілінде жүргізетін телеарнасы бар екенін, соның бірі біздің еншімізде
болғанын есекерсек бұл үлкен еңбек, таудай талаптың жемісі.
Біз қазір өзіміздің ақпарат тасқыны заманында өмір сүріп жатқанымызды
ескергенімізде, милиардтан астам адам өмір сүріп жатқан ортаның , БАҚ-қа
деген сұранысын елестету қиын емес. ақпарат көздері өте көп. хабар
тарататын барлық ұйымдар мемлекет қарауында, олар радио, кино және
теледидар министрлігі құрамына енеді. Радио хабарлары мен телехабарлар
арасындағы байланысты неғұрлым кеңейтіп, анағұрлым белсенді бола түсуде,
жаңа жуңго (жаңаша Қытай) құру саясатымен Дың Цияу пиңның сыртқа ескіті
ашық ұстау саясатын одан әрі дамытқан бүгінгі Қытай мемлекеті бұқаралық
ақпарат құралдарын шылбырын қолына әлде қашан оңашалап алған еді.
Қытай халық республикасында тұңғыш телемұнара 1957 жылы салынып, бір
жылдан кейін тұрақты хабарлар көрсетіле бастады. Тибеттегі телеорталықты
салу жұмыстары 1975 жылы аяқталғанан кейін, тұтас ел көлемінде телехабар
жүйесі құрылды, осы жылдары Қытай үкіметі телеиндустрияға қаржы көлемін
ұлғайтты. 1973 жылға дейін хабарлар ақ – қара түсте берілсе, РАL жүйесін
пайдалану арқылы түрлі-түсті хабарлар беру басталды. Хабарлар ең алғаш рет
Пекин телеорталығынан берілсе, кейіннен ол Қытай орталық теледидары деп
аталды (1978 ж) қазіргі ССТV1. Қазіргі кезде орталық теледидардан 138
сағат көлемінде хабар беретін 8 бағдарлама бар. Бірінші бағдарлама қоғамдық
тәрбие, екінші бағдарламаның еншісінде мәдени көңіл көтеретін хабарлар,
жетекші орын алатын – үшінші бағдарлама театр – музыка жайлы болса,
төртіншісі халықаралық арна болып табылады. Бесінші арна – спортқа
арналады, алтыншысы– киноға, жетіншісі жан – жақты тақырыпқа арналады,
мұның ішінде балалар, ауыл – шаруашылығы, әскери ғылыми– техникалық
хабарлар орын алады. Сегізінші бағдарлама - әдебиетке арналады. Енді осы
бағдарламалардың берілу ерекшелігіне тоқтала кетсек ең танымал
информационная понорама - күн сайын жарты сағат берілетін ақпаратты
бағдарламаны, солтүстіктегі хэйлунцзянннан сары теңіз жағалауынан бастап
батыстағы Тянь – Шань тауына дейінгі аралықта барлығы көреді. Жаңалықтар
диктордың оқуында беріледі, бейне кадырлар жүріп жатады, дикторлар өте жас
болып келеді, студияда бір – біріне өте жақын отырады, қарапайым ғана
киініп, ешқандай мүлдірмей кәсіби шеберлікпен оқиды, студия түрлі – түсті
болып жабдықталады, ұлттық бояулар сақталады. Шетел хроникасы бұл
бағдарламада 5-7 минут қана орын алады. Көбіне си-эн-эн Висньюс, Эн-эйч-
кэй, Азия және Тынық мұхит елдері радиохабарлары одағының хабарларын
спутниттік байланыс арқылы қабылдап береді. (1әдеб. 96 бет) жоғарыдағы
әдебиетте айтып өткендей Қытай телевидениелерінде әуелбастан – ақ
солаланған тележурналистиканың негізгі құрлымы пайдаға аса бастағаны
белгілі болды.
Қазіргі кезде орталық телеарнасы (ССТV) – Қытайдың ең ірі ақпарат
жүйесі болып табылады, ол әлемнің 130 елінің 250 телекомпаниясымен
спутникттік байланыс арқылы қарым – қатынас жасайды. ҚХР-дың спутникттік
жүйесі бүкіл әлемді қамтиды. Мұның өзі жалпы адамзаттық мәдени бағалылықты
түсінуге түбегейлі бетбұрыс орнатты.
ХХ ғасыр мәдениеті даму барысында өзіндік тұрақты бағдарламаларынан
айырылып қалып отыр. Бұл күрделі мәселе төңірегінде талай ғалымдар өз
пікірлерін білдіріп келеді. Мысалы, Канадалық әлеуметтанушы,
мәдениеттанушы М. Маклюэнның айтуы бойынша мәселенің түп – төркіні ақпарат
алмасу құралдарында жатқан көрінеді. (13 әдебиет 48 бет).
Адамзат өркениетіндегі ең зор құндылықтардың бірі ол – мәдениет
ұғымының мәні, әр елде, ұлтта, немесе әр саланың тіпті әр жанұяның, жеке
адамның жылдар бойы қалыптасқан төл мәдениеті бар. Міне Қытайлықтар осы
мәдениетін Мәйектей жинаған жүмысшы құмырсқалар спетті еңбектенеді. Қазіргі
кезде телеарналар әр салаға бағытталып, күн санап жаңа бағдарламалар
көбеюде, бағыты халыққа рухани азық беру, көңіл көтеру және білім, жыл
санап телеарналар саны көбеюде ақапаратпен арнайы ССТV, CCTV айналысады, ол
жаңа қосылған CCTV12 арнайы жасөспірімдермен бүлдіршін балаларға беріліп
қойды міне бұл қазір біздің елімізге керек бағыт деп ойлаймын өйткені
болашақ әрқашан бізге бесіктен басталатыны дау тудырмас. Қазіргі тақырыпқа
арнлаған драма, трагедия, музыкалық және балалар спектаклдері, әдеби
шығармалар бойынша қойылымдар көп көрсетіліп, жастарды болашаққа жетелейді.
Жауапкершілік рух қалыптастырады.
1988 жылы Соңғы император телесериялы Канадада өткен халықаралық
телефестивальында жүлдемен өтілді. Сонымен қатар Қытай теледидары шетелдік
кинотелефильмдерді де көрсетті, мысалы: соғыс және бейбітшілік,
Көктемнің 17 сәті, Тағдыр тәлкегі, Гараж сондай – ақ т.б өзге
елдердің соның ішінде Кория телесериялдарын қызыға көреді, алайда бұл
отандық кино жасаудың күрт дамуына байланысты қазіргі кезде тек шағын
сұранысқа айналды.
Қытайда радиохабары 1940 жылы пайда болды, оған дейін де 20 жылдардың
орта шенінде харбин, нанжин қалаларында радиохабарлар берілген болатын,
бірақ оларды ұйымдастырушылар шетел мамандары еді. Толқынға 1940 жылы
синхуа радиостанциясы деген атпен шығып, ҚХР орналғаннан кейін ол орталық
халықтық деп аталды, орталық халықтық радиостанциясы қазіргі Қытайдың
бірден – бір радиохабарының ұлттық қызметі болып табылады. Орталық халықтық
радио өз дамуында көптеген айтулы кезеңдерді бастан кешірді. 50 жылдары
өрлеу, одан кейінгі үлкен секіріс, мәдени төңкеріс (1966-1976) жылдары
мен экономикалық өзгерістер ашық есік саясаты (1980 жылдардан бастап)
міне, осының бәрі әлеуметтік экономикалық, елдің ішкі саяси жағдайымен
тұтас бір кезеңді қамтып, бұқаралық ақпарат құралдары одан еш ажырағысыз
болды. Кейінгі уақыттағы өзгерістер радиохабарларын түбегейлі бетбұрыс
жасауға итермеледі. радиоаппаратура шығаратын үш жүз зовут жыл сайын 20
миллион радиоқаблдағыш жасайды. (1 әдеб 98 бет).
Қытайда коммерциялық радиостанция жоқ, алайда 1979 жылы ақылы жарнама
беруге рұқсат берілді. Қытайда сыртқа хабар беруге көп көңіл бөлінеді:
Пекин радиосы шетелге хабар тарататын мемлекеттік мекеме 1950 жылдан бері
Пекиннен хабар таратып келе жатқан бұл радиода қазір 43 тілде сөйлейді
радионың тілшілері Токиада, Банкогте, Исламабадта, Нью-Деллии мен
Белградта, Париж, Мехико, Вашингтон, Нью-Йорк, Москва, Бонн, Хараре, Сидней
мен Бонн Хараре, Сидей мен Буэнос – Айресте, Брюсель мен Найробиде бар.
Қытай сыртқа хабар тарату қзыметі бағдарлама алмасу үшін 54 шетелдік
радиостанциямен ынтымақтасады. Оның ішінде 16 спутниктік байланыс жолға
қойылған. Ал осы қытай электронды журналистикасын алып ақпарат теңіуіндегі
жэүзген бір кеме десек, ҚХР-да өмір сүріп жатқан Қазақстарда сол кемеде
екені белгілі заманы қалай – оның журналистикасында солай ғалым Намазалы
Омашев өзінің Ақпарат әлемі таңдамалы шығармаларында, мынадай пікірді
айтып өтіпті, Қазір журналистиканың теориясымен айналысып жүрген ғалымдар
арасында екі жақты көзқарас бар, ол – БАҚ қоғамдық пікірді таратумен ғана
айнасуы керекпе, әлде қалыптастыруыда керекпе дегенге саяды. алғашқы
пікірді ұсынушылар Масс – Мидия қоғамдық процестер деп бейтарап тұрып, тек
шынайы, шұғыл ақпарат таратумен – ғана айналысуы қажет – деп білсе,
соңғылары оның идеологиялық функциясына басым бағыт берілгені дұрыс деп
табады. мен бұл жағдайда екінші көзқарастың жағындамын (І том 95 бет) –
деп өз ойын ортаға салады..
Әрине жіптің екі үші болатыны секілді заманы қалай болса бөркін солай
киген Қазақ үшін дала мәдениетімен қалыптасқан қағидаларда санада өмір
сүреді.
Әбілфайыз Ыдырысов өзінің Қазақ журналистикасының өткені, бүгінгі,
ертеңгі жайында деген мақаласында - ... Бұл арада ой – сана қазығы рухани
тәрбие орталығы ретінде журналистикаға оның қоғамда халықтық өмірінде алар
орнына қатысты және мынадай ақиқатты айтпасқа, мойындамасқа болмайды,
заманы қалай – оның журналистикасы солай (11 әдебиет 3-бет) – деген сөз
көкейге қонымды. тарихта жазылғандай қазақ халқы отарлау саясатында көп
зардап шекті, өзге елдің бодауынан біржолата босаған Ұлы Қазақстан сынды
қазақ елінде, демократия күннен – күнге өз биігін бағындырды бұл күллі
Қазаққа шақтаныш..
Қытайдағы журналистиканы, тележурнилистиканы айтпас бұрын,
журналистиканың түп бастауы басөзі жәйлі аз мағлұмат айта кетсек, бұл
орайда Білісбек Әбдіразақтың мақаласындағы ұнамды пікірмен астасқым келеді.
Шет жұртта жасап жатқан қандас ағайындарымыздың мүддесін оралмпан
деңгейінде ғана қалдырып қоймай, тұтас ұлттық тарихымызбен мәдениетіміздің
құрамдас құндылығы ретінде қойғанда, бұл алдымен тарыдай тарап кеткен
тауқыметі қиын Қазақ дейтін халықтық тарих бетіндегі толық мәдениетін жазуы
үшін керек. Осы тұрғыдан келгенде ауылымыз айғай салым жерде жатсада жарты
ғасырға жуық екі империяның тақымы астында беймәлім тіршілік кешкен Қытай
қазақтарының рухани, мәдени болмысы әлі де болса тарихи болмысы, әлі де
болса тарихи отанына толық танылып, тарих бетіне өз айшығымен жазыла
бастаған жоқ. Соның бірі – Қытайдағы Қазақтардың ақпарат баспасөзі. 99,9%
пайызы өз ана – тілінде жетік, оқида, сөйлейде, жаза да білетін тазалық
қалпын сақтаған бір миллион 257 мыңнан астам қандасымыздың рухани ауыр
жүгін арқалаған, ең алдымен олардың ақпарат баспасөзі болды. ХХ ғасырдың
өзінде төрт рет өзгеріске түскен Қытай Қазақтарының жазуы, 40 тан астам
журнал мен 10 нан астам газетті өмірге әкелді. Бұл күндері ондағы
қандастарымыз Ахмет Байтұрсынов негізін қалаған төте жазуды заңдасқан Қазақ
жазуы ретінде қолданып келе жатса, жасап отырған қоғамның қажеті үшін Қытай
жазуының дыбыстық белгісін таңбалауда латын әріпін (Тиңцинді) пайдаланады
(3 әдебиет 53 бет).
Қытайдағы Қазақ баспасөзін теориялық тарихы жағыннан екі топқа
біріншісі – ел ішінде немесе ішкі жақтан пайдалануға арналған әрбір
органдар үшін материял үшін таратылатын басылымдар, екіншісі – халықаралық
таралу рұқсатын алған басылымдар. Он бір газет отыз журнал шетелдерге
таралу рқсаатын алған басылымдар үш газет он журнал ел ішінде – ғана
таралады.
1910 жылы май баспамен құлжа қаласында тұңғыш рет жарық көрген іле
ұжаяты газетінен тартып, үш аймақ төңкерісі кезеңіндегі Қазақ баспасөзі
мен жалпы ақпарат қалыптасуы мен мамандар еңбегі әлі көбі ақпарақ болып
отыр. ҚХР-дағы қазақ баспалары:
Шиңжаң халық баспасын (1953), Іле халық баспасы (1977), Шиңжаң
ғылым техника баспасы (1956), Шиңжаң ғылым техника баспасы (1982),
орталық Пекин қаласында орталық ұлттар баспасы қатарлы баспа мекемелері
ашылып Қытайдағы Қазақ баспасөзінің өркендеуіне үлкен кеңістік
қалыптастырды. Мұның ішінде тек Шиңжаң халық баспасы 1951-1989 жылы
аралығында Қазақ тілінде 20 миллион таралыммен 23000 кітап басып таратса,
Шиңжан оқу – ағарту баспасы 200 миллион таралыммен 3200 – ден астам
оқулық (1977) кітаптарын ұсынды. Арнаулы қазақ тіліндегі басылымдарды негіз
етіп шаңырақ көтерген Іле халық баспасы 1977-1993 жылдары аралығында
6173000 таралыммен 293 түрлі таза қазақ тіліндегі кітаптарды жарыққа
шағарды.
Қытайдағы Қазақ тіліндегі шығатын мерзімді баспасөзді Білісбек
Әбдіразақ мақалада (3 әдебиет 54 бет) мазмұндық сипаты жағынан
төмендегідей бірнеше түрге жіктеп берген еді:
Шет жұртта жасап жатқан қандас ағайындарымыздың мүддесін "Оралман"
деңгейінде ғана қалдырып қоймай, тұтас ұлттық тарихымыз бен мәдениетіміздің
құрамдас құндылығы ретінде қарастыру іргелі елдігіміздің белгісі болары
сөзсіз. Басқасын былай қойғанда, бұл алдымен тарыдай тарап кеткен тауқыметі
қиын қазақ дейтін халықтың тарих бетіндегі толық мәдениетін жазуы үшін
керек.
Осы тұрғыдан келгенде ауылымыз айғай салым жерде жатса да жарты
ғасырға жуық екі империяның тақымы астында беймәлім тіршілік кешкен қытай
қазақтарының рухани, мәдени болмысы әлі де болса тарихи отанына толық
танылып, тарих бетіне өз айшығымен жазыла бастаған жоқ. Соның бірі -
қытайдағы қазақтардың ақпарат баспасөзі. 99.9 пайызы өз ана тіліне жетік,
оқи да, сөйлей де, жаза да білетін тазалық қалпын сақтаған бір миллион 257
мыңнан астам қандасымыздың рухани ауыр жүгін арқалаған, ең алдымен олардың
ақпарат, баспасөзі болды. XX ғасырдың өзінде төрт рет өзгеріске түскен
қытай қазақтарының жазуы 40-тан астам журнал мен 10-нан астам газетті
өмірге әкелді. Бұл күндері ондағы қандастарымыз Ахмет Байтұрсынов негізін
қалаған төте жазуды зандасқан қазақ жазуы ретінде қолданып келе жатса,
жасап отырған қоғамының қажеті үшін қытай жазуының дыбыстық белгісін
таңбалауда латын әріпін қосымша пайдалажнады.
1 ҚХР-дағы Қазақ журналистикасы Қазақ журналистикасының жкмісті
бұтағы.
1910 жылы май баспамен Құлжа қаласында тұңғыш рет жарық көрген "Іле
уәлаяты" газетінен тартып, үш аймақ революциясы кезеңіндегі қазақ ақпарат,
баспасөз кәсібінің қалыптасуы барысындағы тәжірибелерде отандық ақпарат
көздері мен ақпарат мамандарының ролін атап өтпеу мүмкін емес. Әрине бұл
барыстағы тарихи тамырластығымызды зерттеуде әлі күнге белсенділік болмай
келе жатқандығы өкінішті. Қытайдағы мәдениет революциясы аталатын он жылдық
(1966-1976) ойран қытай халқымен бірге, ондағы қазақтардың да мәдени
өміріне тоқырау тақсіретін ала келді. Кейінгі Қытай Халық республикасы
тарихында алтын әріппен жазылып қалған 1978 жылғы қытай коммунистік партия
орталық комитетінің XI кезекті 3 жалпы мәжілісінен кейін қазақ баспасөзі де
өзінің өркендеу кезеңіне өтті. Осы барыста қазақ тілінде кітап, газет,
журнал, әлманақ басып шығаратын "Шыңжан халық баспасы" (1953), "Іле халық
баспасы" (1977), "Шыңжан жастар-өрендер баспасы
Әдеби журналдар
1. "Шұғыла" (1953) әдеби айлық журнал, СУАР жазушылар
одағының органы.
2. "Іле айдыны" (1979) әдеби қос айлық журнал, Іле Қазақ облыстық
жазушылар қоғамының органы.
3. "Көкжиек" (1983) маусымдық әдеби аударма журнал, СУАР халық
баспасы қазақ редакциясы жағынан шығарылады.
4. "Тарбағатай" (1980) маусымдық әдеби журнал, Тарбағатай аймақтық
мәдениет басқармасы жағынан шығарылады.
5. "Алтай аясы" (1980) маусымдық әдеби журнал, Алтай аймақтық мәдениет
басқармасы жағынан шығарылады.
6. "Боғда" (1984) әдеби журнал, Санжы облыстық жазушылар қоғамының
органы.
7. "Құмыл алқабы" (1993) маусымдық әдеби журнал, Құмыл аймақтық
мәдениет басқармасы жағынан шығарылады.
8. "Мұра" (1982) фольклорлық маусымдық журнал, СУАР фольклор қоғамы
жағынан шығарылады.
9. "Шалғын" (1980-1986) ауыз әдебиеті, этнография, тарихи
зерттеулерді мазмұн еткен маусымдық журнал. СУАР халық баспасы жағынан
шығарылған.
Ғылыми журналдар
1. "Тіл және аударма" (1982) маусымдық журнал, СУАР тіл-жазу комитеті
жағынан шығарылады.
2. "Ғылым және өнер" (1983) қос айлық жаратылыстану ғылыми журнал,
Алтай аймақтық ғылым-техника қоғамы жағынан шығарылады.
3. "Ғылым бұлағы" (1980) бастауыш, орталау мектеп оқушыларына
арналған қос айлық журнал, СУАР жастар-өрендер баспасы жағынан шығарылады.
4. "Шыңжан мал шаруашылығы" (1980) мал шаруашылығына арналған
маусымдық журнал, СУАР мал шаруашылық мекемесі жағанан шығарылады.
5. "Шөп қоректі жануарлар" маусымдық журнал, СУАР мал шаруашылық
ғылым академиясы жағынан шығарылады.
6. "Дәрігерлік білім", маусымдық дәрігерлік универсал журнал, Алтай
аймақтық денсаулық сақтау басқармасы жағынан шығарылады.
7. "Іле медицинасы" медициналық маусымдық басылым, Іле қазақ облыстық
денсаулық сақтау мекемесі жағынан шығарылады.
8. "Халық әдлйясы", қос айлық кәсіптік журнал, СУАР халық сот
мекемесінің Іле Қазақ облыстық бөлімшесі жағынан шығарылады.
9. "Шыңжан жоғары оқу орындары ғылыми журналы" (1981) қоғамдық
ғылымдар мен жаратылыстық ғылымдардың универсал маусымдық журналы, СУАР
университеті жағынан шығарылады.
10. "Шыңжан қоғамдық ғылымы" (1990) маусымдық ғылыми журнал, СУАР
қоғамдық ғылым ақадемиясы жағынан шығарылады.
11. "Шыңжан оқу-ағарту" (1953) оқытушы, оқытушыларға арналған
айлық журнал, СУАР оқу-ағарту комитеті жағынан шығарылады.
12. "Іле оқу-ағартуы" (1985) маусымдық журнал, Іле Қазақ Облыстық
оқу-ағарту мекемесі жағынан шығарылады.
13. "Жастүлек" (1984) оқушыларға арналған маусымдық журнал Алтай
аймақтық оқу-ағарту мекемесі жағынан шығарылады.
14. "Мектеп дене тәрбиесі" (1985) маусымдық журнал, Іле Қазақ облыстық
дене тәрбие комитеті жағынан шығарылады.
15. "Шыңжан қоғамдық ғылымдар мінбесі" (1991) маусымдық ғылыми
журнал, СУАР қоғамдық ғылымдар бірлестігі жағынан шығарылады.
16. "Іле педагогикалық институты ғылыми журналы" (1984) маусымдық
журнал, Іле педагогикалық институты ғылыми басқармасы жағынан шығарылады.
17. "Іле оқу институты ғылыми журналы" (1985) Күйтүн қаласындағы Іле
оқу-ағарту институты жағынан шығарылады.
18. "Іле прокуратурасы", заң білімдерінен сауат беретін маусымдық
журнал, Іле Қазақ Олыстық халық прокуратурасы жағынан шығарылады.
19. "Тарлан" (1990) қарттарға арналған маусымдық басылым, Іле Қазақ
облыстық қарт қадырлар мекемесі жағынан шығарылады.
Саяси идеялық универсал журналдар
1. "Іле жастары" (1956) саяси, ғылыми, әдеби айлық журнал, Іле Қазақ
облыстық жастар комитеті жағынан шығарылады.
2. "Шыңжан авангарттары" (1959) нәзариялық айлық журнал, СУАР
парткомы жағынан шығарылады.
3. "Іле нәзария мінбесі", нәзариялық маусымдық журнал, СУАР Іле Қазақ
облыстық парткомының партия мектебі жағынан шығарылады.
4. "Оқырман өресі", саяси-нәзариялық, ғылым-техникалық, мәдениет-
тұрмыстық айлық журнал, СУАР халық баспасы жағынан шығарылады.
5. "Іле әйелдері" (1988) саяси, қоғамдық, әдеби маусымдық журнал, Іле
Қазақ облыстық Әйелдер бірлестігі жағынан шығарылады.
6. "Ақпарат арнасы" (2001) маусымдық журнал, Шыңжан газеті жағынан
шығарылады.
7."Ұлттар ынтымағы" (1990) саяси универсал қос айлық журнал,
Мемлекеттік ұлттық істер комитеті жағынан шығарылады.
8. "Іздену" (1969) саяси айлық журнал, Орталық ұлттар баспасы жағынан
шығарылады.
Суретті журналдар
1. "Ұлттар" (шыққан жылы туралы мәлімет ала алмадық.) 2000 жылға
дейін 435 сан шығарылған, 8 форматтық, айлық көркем журнал, Мемлекеттік
Ұлттық істер комитеті жағынан шығарылады.
2. "Шыңжан" (шыққан жылы туралы мәлімет ала алмадық) 2000 жылға дейін
76 сан шығарылған, 8 форматтық қос айлық көркем суретті журнал Шыңжан
газеті жағынан шығарылады.
3. "Қазақ балалары ғылыми суретті журналы" (1985) қос айлық ғылыми
суретті журнал, Іле Қазақ Облыстық комсомол комитеті жағынан шығарылады.
Аталған журналдардан тыс почтадан ашық таратылмайтын, кәсіптік
мекемелер мен жекелерге материал ретінде жеткізіліп келе жатқан мерзімсіз
басылымдар тобына жататын "Шыңжан газеті" қазақ редакциясы жағынан
әзірленетін "Тілшілік" журналы, "Іле газеті" қазақ редакциясы жағынан
әзірленетін "Журналистер" журналы, Іле Облыстық Шежіре комитеті жағынан
таратылатын "Іле шежіресі" журналы, Орталық ұлттар баспасы жағынан шығатын
"Алқап" әлманағы, Іле Қазақ облыстық Саяси-Мәслихат кеңесі жағынан
шығарылатын Іле тарихи материалдардың қатарлы әлманақтар бар.
Таралым көлемі жағынан ауқымы кең, информация жеткізу жағынан елгезек
мерзімді басылым түріне жататын қытайдағы қазақ тілінде шығатын газеттерге
келер болсақ, үлкен жақтан екі топқа бөлуге болады. Бірі - партия
газеттері, енді бірі - кәсіптік газеттер.
Партиялық газеттер
1. "Шыңжан газеті" (1934) күндік газет, СУАР Парткомитетінің органы.
2."Іле газеті" (1934) қос күндік газет, Іле Қазақ Облыстық
Парткомитетінің органы.
3. "Тарбағатай газеті" (1933) қос күндік газет, Тарбағатай Аймақтық
Парткомитетінің органы.
4."Алтай газеті" (1935) қос қүндік газет, Алтай аймақтық
Парткомитетіні" органы.
5 "Күйтүң газеті" (куәлік нөмірі 57-125) апталық газет, Күйтүң қаласы
Парткомитетінің" органы.
6. "Іле кеші" (қуәлік нөмірі 57-158) қытайдағы қазақ тілінде шығатын
бірден-бір ақшамдық газет, қос қүндік. Іле аймақтық Паркомитетінің органы.
Кәсіптік газеттер
1. "Пайдалану хабарлары" (өкілдік нөмірі 57-152) халықаралық, ел
ішіндегі ағымдарды мазмұн еткен қос қүндік газет.
2. "Шыңжан оқу-ағарту газеті" (өкілдік нөмірі 57-161) айына үш сан
шығарылады.
3. "Шыңжан ғылым-техника газеті" (өкілдік нөмірі 57-21) апталық
газет.
4. "Іле өрендері" газеті (өкілдік нөмірі 57-16), аптасына екі сан.
Бұдан сырт мерзімсіз басылым ретінде шығатын кәсіптік газеттерден "Шыңжан
жан саны" (қуәлік нөмірі 0045) мен "Іле ғылым-техника арнасы" (куәлік
нөмірі 0022), "Іле заң" газеті", "Сайрам" газеттерін атауға болады. Соңғы
аталған газеттер ішкі материал ретінде ғана шығарылу рұқсатын алған,
почталардан ашық таратылмайтын мерзімсіз басылымдар.
ҚХР-да қазір 1 миллион 200 мыңға жуық қазақ тұрады (1). Қытайдың аз
санды ұлттар мүддесін ескерген тиімді саясатының (Қытайдың атазаңының 119-
бабында: Аз ұлттық автономиялы жерлердің автономиялы органдары білім-
мәдениет, денсаулық сақтау, ғылым-техника, дене тәрбиесі істерін өздері
басқарады, аз ұлттық мәдени мұраларды қорғайды және зерттейді, аз ұлттың
мәдениетін дамытады және гүлдендіреді. 121-бабында: Аз ұлттық автономиялы
жерлердің автономиялы органдары өз қызметінде сол жерде жаппай қолданатын
бір немесе бірнеше тіл-жазуды қолданады...; ұлттардың барлығында
өздерінің тіл-жазуын және дамыту еркіндігі болады,- деп көрсетілген) (2)
нәтижесінде онда тұратын қазақ халқының баспасөзі қарқынды дамып келеді.
Төменде қытайда қазақ тілінде шығатын газеттерді қысқаша таныстырып
өтпекпіз.
Шынжаң газеті Шыпжаң өлкесінің орталығы Үрімжіде 1935 жылдан бері
қазақ тілінде шыға бастады. Ол Қытайдағы қазақ баспасөзінің дамуына негіз
болды. І950 жылы Қытай коммунистік партиясының басшылығы орнағанан кейін
бұл басылым жергілікті баспасөз органы ретінде аптасына бір рет шығын,
қазақша ең басты газеттердің біріне айналды.
1955 жылы Іле қазақ автономиялы облыс құрылғанан кейін Іле газетін
қүшейту мақсатында ІІІыңжаң газетінің қазақ редакциясындағы редактор,
тілшілердің бір тобы облыс орталығы Құлжаға ауысты. Сол жылдың қазан айынан
бастап аталмыш газет Шыңжаң малшылары деген атпен аптасына 2 рет шығатын
болып өзгерді. Ал 1959 жылдың 1-қаңтарынан Шынжаң газеті деген аты қайта
қалпына келтіріліп, көлемі үлкейіп, күнделікті газетке айналды. Қазіргі
қытайдағы қазақ тіліндегі ең бастысы болып есептелетін бұл газет ұйғыр,
қазақ, қытай, монғол тілінде 4 нұсқа болып шығатын Шынжаң-Ұйғыр автономиялы
райондық, коммунистік партия комитетінің органы болып саналады. Газеттің
қазақшасы соңғы жылдарда Қытайда жүріп жатқан реформаға сай мазмұны,
көркемделуі жағ-мнан барған сайын жақсарып, Қытай қазақтарының мәдениет,
тіл-жазу, білім саласына өлшеусіз үлес қосып келеді. 1988 жылдан хабар
бөлімі, баспа бөлімі құрылып, 60-тан астам редактор, меншікті тілші жұмыс
істеп келе жатқан бұл басылым Қытайдағы қазақтардың бірден-бір ақпараттық
газетіне айналды. Ол қытай өкіметінің саясатын халыққа насихаттап,
жаңалықтарды хабарлап, басқа газеттерге үлгі-нұсқа болып келеді.
1934 жылы Құлжада құрылған қазақ-қырғыз мәдени ұйымының жетекшісі
Мақсұт Сасанов басшылығымен 1935 жылы қазақ тілінде Төңкеріс таңы атты
газет шығады. Бұл газетке қазақ-қырғыз мәдениет ұйымы көркемөнер бөлімінің
жетекшісі, ақын Таңжарық Жолдыұлы бас редактор болған. Кейіннен газеттің
аты Алға, 1951 жылы қаңтарда Жаңа жол, 1951 жылы 1-шілдеде Іле газеті
деп өзгертіледі. 1955 жыды 1-шрқұйеқте Іле қазақ автономиялы облысы
құрылады. Осыдан бастап бұл газет Іле қазақ автономиялы облыстық партия
комитетінің органы болады.Осы жылы Үрімжідегі Шынжаң газеті қазақ
бөлімінен және басқа жерлерден бір топ редактор тілшілер келіп, газет
жұмысын қүшейтеді. Басылым бұрынғы апталықтн күнделікті газетке айналып,
көлемі үлкейіп, таралымы көбейеді. Осы жылдан Іле айдыны деген апталық
әдеби қосымшасы жарық көреді. 1960 жылдары бүкіл Қытайда болған
экономикалық қиыншылыққа байланысты газеттің көлемі кішірейіп, әдеби
қосымшасы жабылады. 1964 жылы І-қаңтардан бастап қайта қалпына келіп,
мазмұны жағынан едәуір ұлғайып, жергілікті қазақтардың тұрмыс-тіршілігі
үшін өте қажетті, қүнделікті шығатын басылымдардың біріне айналады. Онда 50-
ге тарта қызметкер жұмыс істейді.
30-жылдардың басында Алтай аймағының уәлиі және қарулы қүштерінің бас
қолбасшысы болған Шәріпхан Жеңісханұлы осындағы қазақ баспасөзін дамытуға
ерекше күш салды. 1934 жылы ол Қеңестер Одағынан баспахана жабдықтарын
алдырып, 1935 жылы наурызда қазіргі Алтай газетінің басы болған Шынжаң
Алтай газетін шығарады. БҰЛ газет сол жылдың соңында Еріктгі Алтай, 1936
жылдың желтоқсанында Жаңа Алтай деген атпен айына 3-4 рет шығып тұрды.
Қытай жаңа өкіметі орнағаннан кейін, 1951 жылдың 8 желтоқсаннан бастап,
Алтай халқы деп өзгеріп Қытай коммунистік партиясы Алтай аймақтық
комитетінің органына айналып, күнара шыға бастайды 1959 жылдың 1 қаңтарынан
Алтай газеті аталып, 1973 жылдың 1-қаңтарынан күнделікті шығатын
басылымға айналады Алтай газеті Қытай қазақтарының ең алғаш шыққан газеті
болып, XX ғасырдың 30 - жылдарынан бастап қазірге дейін Алтай қазақтарымен
бірге тыныстап, олардың өткендегісінен өшпес із қалдырып, бүгінгісі және
келешектегі үшін бағыт – бағдар көрсетіп келеді.
Қытайдың Тарбағатай аймағында газет шығару Іле, Алтай өңірлеріне
қарағанда ертерек басталған. Бірақ алғашында таза қазақ тілінде шықпады.
Өйткені бұл өңірдің қалаларында сол кезде қоныстанған ұлтардың көпшілігі
татар ұйғырлар болды. 1925 жылы Кеңес Одағының Қазан баспасынан келген
баспа жабдықтарында татар тіліндегі қаріптер болды да, қазақ тілінде
шығаруға мүміндік бермеді, Осы себептен Біздің үн газеті татар, ұйғыр
тілдерінде басылды 1934 жылдың аяғынан бастап Халықшы деп өзгеріп, қазақ,
ұйғыр, татар тілдерінде араласып шықты. 1951 жылдың қаңтарынан бастап бұл
басылым таза қазақ тілінде Тарбағатай газеті деген атпен дербес шаңырақ
көтерді. Қазіргі уақытта толық, бір баспа табақ болып күнара шығады, 20-ға
жуық қызметкері бар.
Іле өрендері 1950 жылы 1-қаңтарда Іле пионері деген атпен тұңғыш
рет Құлжа қаласында жарық көрген, 4 бет болып, апта сайын шығып отырған
Қытай экономикалық қиыншылыққа ұшыраған жылдары, дәлірек айтсақ, 1961 жылы
наурызда Іле газетіне қосылып оның қосымшасы ретінде Іле өрендері деп
өзгертіліп, 2 бет болып, 1964 жылдан бастап қайтадан дербес газет болып,
көлемі ұлғайып, апта сайын шыға бастайды. Бүкіл қытайда болған мәдени
төңкеріс деп аталған қате саясатының кесірінен 1967 жылдың қаңтарынан 1981
жылдың қырқүйегіне дейін 14 жылдан астам уақыт жабылып қалады. 1981жылы
қазаннан бастап қайта жарық көрген бұл басылым қазір аптасына 2 рет шығады.
Ол - Іле қазақ автономия облысық әкімшіліктің жанындағы Іле жасөспірімдер
газет- журнал мекемесінің құзырында шығатын жас қазақ жеткіншектеріне
арналған газет.
Шынжаң ғылыми – техника газеті 1984 жылы 10 тамызда Шынжаң ұйғыр
автономиялы райондық ғылым мен техника комитеті жанынан тұңғыш рет шығып,
ғылым-техника жаңалықтарын қазақ, тілінде хабарлап, қазақ халқының жаңа
заман талабына сай өркендеуіне жол нұсқап келеді. Қазір 10 редактор және
бірнеше тілші жұмыс атқаруда.
Пайдалану хабарлары газеті Шыңжаң газеті редакциясы жанынан 1974
жылдың қазанынан бастап қазақ тілінде күн сайын шығып, маңызды халықаралық
ақпараттарды пайдалапу үшін қазақ оқырмандарының күнделікті хабаршысы болып
келеді.
Жоғарыда тілге тиек болған газеттер - қытайдағы қазақ өмірінің әр
қырынан тарих беттерінде өшпес із қалдырып, қазақ медениеті, әсіресе, тіл
мен жазудың дамуына өркендеуіне мол үлес қосып келе жатқан құнды да маңызды
басылымдар.
1940-жылы жклтоқсанның 30-да жұмысынСинхуа радиосы дегег атпен
бастаған, Қазақ радиосы аналар мен балаларға, халқымыздың өмір
тіршілігіне, тарихына, ел ішіндегі келелі істерге қатысты хабарларды ашуды
да негіз ететін қазақ радиосы бүгінгі күні бір сағатта реті бойынша
басшылардың кездесуі мен онда қаралған мәселе, халық шаруашылығы, өндіріс,
өнеркәсіп жаңалықтары, мәдениет хабарлары, сыртқы саясат, шетел жаңалықтары
т.б. жиырмадай хабар береді.
Мұнан сырт тілшілердің Пекиннен және Шыңжаңнан дайындаған репортаждары
мен радио сұхбатын да айта кеткен жөн.
Қазақ радиосы, жоғарыда айтып өткеніміздей, тың да тұрақты хабарлар
қүніне бір-бірлеп беріліп отыратын, өзге де бағдарламалармен берілім
мазмұнын байытып, шағын айдарлармен түрлендіруде.
Айталық, жас диктор Ардақ Әбиденқызының авторлық "Әлем аясы"
бағдарламасы және "Халықаралық ірі уақиғаға қысқаша шолу", "Ақпаратты
алыптар", "Әскер және техника", "Орта және адамзат", "Әлем өркениеті",
"Спорт сайысы", "Қызықты қиықтар" сияқты айдарлар ондағы қазақ, жұртының
дер уақытында жетуіне мүмкіндік алып беріп отыр. Өйткені, ол Синхуа
агенттігі, халықаралық радио, орталық телевидения сияқты қытайдың ірі
ақпарат орындарымен бірге істесіп отырғандықтан автор бұл орайда толық
пайлануда, "Денсаулық, тұрмыс" бағдарламасы да мемлекеттің "Медицина
журналы" сияқты ірі - газет-журналдардан, медициналық сауат-тарды
әзірлеуден сырт, халқымыздың емшілік өнерін де қоса таныстырып отырады,
кейде келген хаттардың сұрауларына сай, денсаулық сақтау орындарымен
бірлесіп, жауап қайтарады. Тілшілер сапармен Шыңжаңда болғанда немесе
қызметпен Пекинге келген озат дәрігерлердің денсаулық сақтаудағы өнегелі
тәжірибелері, тұрмыстық кеңестері осы бағдарламадан тыс қалмайды. Ал
халықтық ән-қүйге тоқталатын болсақ, Қазақ радиосы облыс, аймақтарға барып,
Шыңжаңдағы Қазақ радиосымен бірлесіп немесе Пекинге барған өнерпаздар
өнерімен өз қорын толықтырып отырады. Сонын нәтижесінде жоғалып бара жатқан
халық ән-қүйлерін сақтап қалуға мүмкіндік алып отыр. Ерекше атап өтерлігі -
1982 жылы Алтай, Шәуешек, Ілі аймағында тұратын Тайыр Белгібайұлы, Дәулет
Халықұлы, Қамал Махайұлы, Ғизат Сейтқазин сияқты Шынжанға танымал
қүйшілерден 300-дей қүйді таспаға түсіріп, мол күй қорын жасады. Міне, осы
дәстүрмен, Қазақ радиосы жыл сайын болмаса да, жыл аралатып ел ішіндегі
тамаша ән-қүйді жинап, ақпараттық хабарларын сәндеп, әрлеп келеді. Қазір
онда он үш қызметкер жұмыс істейді, бөлім бастығы - танымал аудармашы,
тарлан журналист нығмет Қалиұлы. (4 әдебиет17-18 бет) қатарлы қазақ
қадірлері жұмыс жасады.
Қалай айтсақта қазіргі Қхр да өмір кешіп жатқан 1 миллион 200 мыңнан
астам ұлтымыз өкілдері үшін елу алты ұлт ішінен есесін алып төл тілдерінде
күнделікті көзайымы болып жатқан Қазақ тележурналистикасын оның өмірде
олар орны мен өзіндік ролін, бағалау тарих талабы.
І.1 Қытайдағы қазақ теле журналистикасы.
Егер мен кейде бөтен біреудің сөзімен сөйлесем, мұнывм өзімді-өзім
жақсырақ салуға тырысқандығымнан.
М.Монтень.
әр елдің салты әр басқа, сондықтанда Қытай халық республикасында өмір
сүріп жатқан Қазақтар үшін сол елдің әлеуметтік жағдайы, экономикасы,
рухани-мәдени ортасы сынды толып жатқан қағамдық факторлармен, ел іші
саясатының салған жолы дара, әрине бұл бұқаралық ақпарат құралдарына біз
айтып отырған телевиденигеде тікелей тәуелді өздерін ұлы Аждаһардың
ұрпағымыз деп ұрандайтын қытайлар, өзіне тән қайталанбас ежелгі мәдениетке
ие байырғы ұлт ретінде қазір әлемнің ең алпауыт елдерімен иық тіресіп
келеді.
Жуңгонша сотциялизім жолымен жүрген бүгінгі Қытай мемлекетінде
бүгінгі 56 ұлттың өкілі өмір сүреді, Қытай ұлтынан өзге ұлт -тар аз ұлтар
деп атаалды, олар көбінде жағырапиялық жағдайға байлансыты автономиялы
район, қалалармен, облыстарға орналасқан.
Қазақ ұлты өкілдері Шиңжиаң Ұйғыр автономиясы районына қарасты Іле
облысында және Күйтін, Үрімжі, Алтай, Шәуешек пен Құлжа, Құмыл қалалары
сонымен қатар Ақсай қазақ ауданында жиі қонысытанған. аталған қалалармен
аудандарда жеке-жеке телестанциялар жұмыс істейді. Олар көбінесе Шиңжиаң
телевидениесінің бағдарламаларын пысықтаумен қатар жергілікті Ақпараттар
таратумен ерекшеленеді.
Қытайдағы барлық қызмет органдары бір Партия а, бір тудың астында
жиналу саясатымен қызмет жүргізеді. Сонымен қатар Дың Сцяупиң салып кеткен
сара жолмен сыртқа есікті ашық ұстауда, яғыни 1979 жылы өзі айтқандай,
Қытайша осы замандандыруға жетуге тиісті нысана Дөңгелек дәіулетті күй
ғана деп көрсетті.
1997 жылы Жиаң зымин жолдас 15 – құрылтай жасаған баяндамасында
Дөңгелек дәулетті қорған құрудың тарихи жаңа міндетін алға қойды, қазір
ҚХР жаңа ғасырда жасппай дөңгелек дәулетті қоғам құрып, социялистік осы
замандандыруды жедел ілгерілетудің жаңа даму сатысына өтті. 16 – құрылтайда
2020 – жылға дейін жаппай дөңгелек дәулетті қоғам құрудың күрес нысанасы
алға қойыл ды. Қхр да Дөңгелек дәулетті қоғам құру, елде осы замандандыру
құрылысын жүзеге асырудың үшінші қадамдағы стратегиялық социялистік базар
шаруашылығы түзілісі кемелденетін және сыртқы есік айқара аышлатын, саты
болып табылады – деп көрсетілген. яғыни Дөңгелек дәулетті қоғамға өту-
өңірлерге райондарға бөліп, ілгерінді – кейінді дамитын барыс даму әр
келкілігі – райондар, қалалармен ауылдар ара даму өресіне парық зор
дегенді меңзейді, міне осы саяси жолдар сүрлеуімен Қытайдағы алғашқы теле
мұнара іске қосылғаннан кейін араға талай жылдар салып, қазақ жұрты Қхр да
өздерінің төл тілді теле арналарымен қауышты.
Қытай халық республикасы шыңшаң Ұйғыр автономиясы райондық Партия
комитеті мен халық өкіметінің тікелей басқаруындағы Шиңжиаң телевизиясы
Қазақ тілінде маңызлды мемлекеттік халықаралық хабарлар (30 минут)
апталық бағдарламасымен 1985 жылы 22 қыркүйекте жергілікті уақыт бойынша
сағат 18:30-да Үрімжі қаласынан тұңғыш рет Эфирге шықты бұл Қытайдағы
қазақстар үшін күнмен белгілі еді. (әдебимет 52 бет).
Содан бері әр аймақ, аудандарға өз бағдарламаларын таратуда. 1994
жылы 6 наурызда құрылған Шиңжиаң сымды кабелдік қазақ телеарнасында 30 ға
жуық қызметкерлер тәулігіне 8 сағаттай телебағадарлама таратып отыр. демек,
соңғы жылдары, Үрімжінің өзінде ғана жасанды серк арқылы екі телеарна,
таза қазақ тілінде хабарлар таратуда бұл арнадағы бағдарламалар Қытайдың
әр қйырында қоныстанған миллионнан астам қазақ тілді көрермендермен күн
сайын жүздесіп, қазақстың рухани әлемін тілін, мәдениетін, әдеби мол
қазынасын, Ұлттық салт-санасын, өнірін жоғалтпай, өркендетуге аса зор
үлестерін қосуда.
1.2 ҚХР Қазақстардың сүйікті арнасы ХJTV3
Қытайдағы қазақтарға ортақ бірден-бір теле арна ол Шиңжиаң үшінші теле
арнасы болып, есептеледі . өз жұмысын бастағалы 20 жылдан астам уақыт
ішінде маңызды мемлекет жаңалықтары мен Шыңжиаң хабарларын және көптеген
белгілі теле бағдарламалармен Қхр-дағы қазақстардың сүйікті арнасына
айналған.
ХJTV3 Шыңжиаң ұйғыр автономиясы районының орталық қаласы Үрімжі
қаласында орналасқан.
Ырысы шалқып жатқан ұлан-байтақ Шиңжиаң Қытайдың асыл қойнауы, Үрімжі
сөзі- Жоңғар Моңғол тілінде Көрікті жайылым деген мағынада.
Қаланың Шиыңжиаңдағы саяси, экономика мен мәдениеттінің ордасы екені
белгілі, әрі екінші Азия-Еуропа құрлық көпірінің Қытай батыс өңіріндегі
көпір басы қорғаны, Азия-Еуропа құрлығының кіндігіне, Тянь-Шань таулары
орта бөлігінің Солтүстік бөліктерінде, Жоңғар ойпатының оңтүстігінде
орналасқан. Үш жағын тау қоршаған, солтүстігі сектор пішінді жазық, шамамен
теңіз деңгейінен 680-920 м биік, дүние бойынша теңізден ең алыс жатқан
қала, аз ұлттар бас қосқан осы заманданған қала, жалпы халық саны 2
миллионнан асады оның ішнде Қытай, Ұйғыр, Дүңген, Қазақ, Моңғол, Қырғыз
қатарлы 47 ұлт өкілдері бар, Қытайдағы ұлттар ең көп қаланың бірі.
Думанды қала халқынан бастап әрбірауылдарға дейін 1985 жылдың 22
қыркүйегінен бастап ілбгерінді кейінді Шиңжиаң теле арнасын тамашалады.
Содан бері арнауды теле арна арқылы таза қазақ тілінде Қытайдағы 1 миллион
200 мыңға жуық қазақ қауымы үшін ақпарат таратып, бүрінен бұтақ, берегінен
терек өскендей біртіндей қалыптасып дамып келеді. Егер 56 ұлттан қаралған
елде оңаша тек қазақ тілінде ғана бірілетін теле арна ашу оңай шаруа емес
еді. (15 әдебиет 13 бет)
Теледидар – бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі тез дамыған,
қолдаушылары көп түрінің бірі, осыны сезген көзі ашық, көкірегі ояу бір топ
Қазақ зиялылары 1985 жылдың қаңтар айынан бастап, қазақ тілінде теле
бағдарлама ашу жолында ізденіп, осы бағытта еңбектенді.
Алайда, қандай бастама болсын қыруар қаржыны қажет ететіні баршамызға
аян. Осы мәселенің оң шешілуіне және қазақ тіліндегі бағдарлама ашудың
басқа да, толып жақтан қиыншылықтарын жеңуге автономиялы райондық
парткомының сол кездегі үгіт жұмысына жауапты хатшысы Жанабіл мен
автономиялы районның сол кездегі ұкімет төрағасының орынбасары Қыдырбай
сынды қазақтың ел басқарған ағалары айрықша мән беріп, айтарлықтай ықпал
етті.
Қытайдағы Қазақ тележурналистикасының өзіне тән ерекшеліктеріне
тоқталсақ, көрермен әлемдік жаңалықтарды, өнер туындалары мен спорт және
техника жетістіктерін Пекиннен таратылатын мемлекеттік-халықаралық
хабарлар, Үрімжіден шығатын Автномиялы райондық жаңалықтар атты қытайша
телебағдарламалардан алынған аударма арқылы танысады. тілшілер де көбінесе
ақпараттарды қытай тілінен аударып дайындайды. 1999 жылы 1 қыркүйектен
бастап Пекинен таратылатын Орталық телевизияның Мемлекеттік-халықаралық
хабарлары күнбе-күн аударылып таратылатын болды. Осы ретте Шыңжаң
телевизиясының аударма жасау редакциясының меңгерушлері Кәкеш Қайыржанұлы
мен Рақымқожа Тоқтақынұлының ерен еңбектеін айрықша айта кеткен лазым.
Сонымен бірге мұнда қазақ тілінде даярланған төл бағдарламада жоқ
емес. қытайдағы қазақтардың рухани сұранысына сай, ұлтымыздың тұрмысы мен
мәдениетін бейнелейтін, дәуірмен тыныстас Әр шалғайда (30 минут) атты
апталық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz