Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының қола дәуірін зерттеу тарихы

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының қола дәуірін зерттеу тарихы

Ғылыми жетекшісі: Таймағамбетов Ж. Қ.

т. ғ. д., профессор

Орындаған: Теңізбаева Л. М.

1- курс магистранты

Алматы 2007ж.

Жоспар:

Кіріспе . . . 3

І - тарау . ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен

1945 жылға дейінгі зерттеулер . . . 8

ІІ - тарау . Орталық Қазақстан археологиялық

экспедициясының зерттеулері (1946-2003) . . . 23

Қорытынды . . . 33

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 36

Тақырыптың өзектілігі :

Еліміз бодандықтың бұғауынан шығып, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін, ата-бабамыздың мұрасын қалпына келтіріп, оны жаңа қырларынан зерттеуге мүмкіндік алып отырмыз.

Шу мен Сырдария өзендерінің солтүстігін алып жатқан, ата-бабаларымыз Сарыарқа деп атаған үлкен далалы аймақ ертедегі жазба деректерде аз сипатталған. Көп ғасырлар бойы үлкен ғылыми жұмбақ болып келді. Өкінішке орай, Орталық Қазақстан территориясының зерттелмегендігінен тарихи - археологиялық жағынан, аз мекендеген Қазақстанның солтүстік далаларында ертеде өркениет ошақтары дамуы мүмкін емес деген пікір қалыптасқан. Орта Азияның ерте кезеңінің көрнекті тарихшысы В. В. Бартольдтің болжамы бойынша, “Сырдария жағасы мен Қаратау тауы мәдени қоныстың соңғысы, ал солтүстікке қарай мекенсіз дала”. Бұл концепцияны Қазақстанның ерте дәуір тарихын зерттеуші М. П. Грязнов қате деп дәлелдеген. /3, 13-14/

Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының зерттеулері көрсеткендей, Орталық Қазақстан территориясында мыңдаған жылдар бойы этникалық өзара туыс дала тайпаларының мәдениетінің дамуы мен ауысуының күрделі процесі жүрген.

Қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеу Орталық Қазақстаннның сол дәуірде мекендеген тайпалардың тарихының жарқын көрінісі айқындап, өлкенің көптеген бізге белгісіз тарих беттерін ашып берді.

Ғасырлар бойы Орталық Қазақстан аумағында өзіндік мәдениеті бар тайпалар мекендеп, шалғынды шөбі мен пайдалы қазбалары бар ауқымды тау шатқалдары мен ойпаңдарында, өзен алқаптарының жағалауларында орналасқан керемет ескерткіштерін бізге мұраға қалдырған. Көбінесе, ерте тас пен қола дәуіріне жататын ескерткіштері ерекше қызықтырады.

Өткен ғасырда ұлттық көне тарих зерттеу саласында өздерінің зерттеулерімен, еңбегімен, талантымен зор үлес қосқан ғалымдардың шоғыры шықты. Олардың ғылыми еңбектерінің құндылығы мен негізіне ғылыми тұрғыдан талдау жүргізбей тұрып, болашақта тарихи зерттеулерді айтарлықтай деңгейде жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да Қазақстан тарих ғылымын қалыптастырған ғалымдардың мәдени мұрасын дұрыс түсініп, оны жан-жақты талдап игеру білудің маңызы зор. Ұлттық көне тарихымызды, мәдениетімізді, оның құрамдас бөліктерін жеке-дара талдап зерттеу ұлттық төл тарихымыз бен мәдениетіміздің қырларын терең саралауда жол ашатыны сөзсіз.

Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының қазіргі таңда маңызды екендігін, сонымен қатар оның тарихымызда алатын орнын көрсету және теориялық болжамдық жағынан өзекті мәселердің бірі болып отыр.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:

Курстық жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттері тақырыптың өзектілігі және оның қамтитын хронологиялық мерзімінен туындайды. Мақсат - Орталық Қазақстан өңіріндегі қола дәуірінің ескерткіштерінде жүргізілген ізденістер негізінде алынған деректерді жинақтап, топтастырып, саралап, жеткен нәтижелерін көрсету.

Осы мақсатқа орай, төмендегідей міндеттер туындайды:

Орталық Қазақстанның қола ғасырының патшалық Ресей кезіндегі зерттеу жұмыстарына талдау жасау;
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының ғылыми - зерттеу жұмыстарын сараптау;
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының зерттеу тарихының қазақ халқы үшін маңыздылығын көрсету.

Методологиялық және теориялық негіздері:

Жаңа методологиялық өзгерістерді негізге ала отырып, жүйелілік, обьективтілік, тарихи - салыстырмалылық сияқты ғылыми таным принциптерін негізге алдым. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегіндегі соңғы уақыттыа қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды, тұжырымдар мен пікірлерді мүмкіндігінше нақты басшылыққа алынып, зерртеу барысында зерттеу, талдау, сараптау әдістерін қолдандым.

Тарихнамасы:

Патшалық Ресей кезінде Орталық Қазақстанның археологиялық ескерткіштерін зерттеу ғалымдар мен тарихшылар, географтар мен саяхатшылардың еңбектерінде кездеседі. Атап айтсақ, С. Ремезов, Г. Ф. Миллер, И. Фишер, П. С. Паллас, И. П. Фальк, И. Георги, П. ИРычков, Х. Барданестің /1, 8-9б, 2, 17-20б/ жазбаларында кездеседі. Орталық және солтүстік-шығыс Қазақстанның археология мен этнографиясы жайлы қызықты мәліметтерді швед ғалымы Ф. Страленберг (1676-1747ж. ж. ) жинастырған /14, 128-132б / .

ХVІІ ғ. соңынан бастап Орталық Қазақстанға саяхатшылар келе бастады. Бізге капитан И. Г. Андреев, Телятников және Безносиков (1796), шенеунік Поспелов пен Бурнашев (1800), Путинцев (1811), Ф. Назаров (1813), Н. И. Потанин (1829) және т. б. маршруттары белгілі. Олар өздерінің жазбаларында Орталық Қазақстанның далалары жайлы азды-көпті мәліметтер кездеседі. 1785 жылы құралған капитан И. Г. Андреевтің қолжазбасында Қазақстанның этнография, география және саяси тарихынан басқа, Семей, Шыңғыс, Қарқаралы аудандарымен қатар, Жетісу жерлерінің археология және тарихи топографиясы жайлы маңызды мәліметтер алуға болады

ХІХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап, Қазақстан мен Сібірдің археологиясымен шығыстанушы ғалымдар айналыса бастады: Х. М. Френ, Г. И. Спаский, П. С. Савельев, А. Ремюза және Ю. Клапрот. Олар алғаш рет ескерткіштерді ғылыми зерттеу және оны сақтау мәселесін көтерді. /2, 28-30/

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанды археологиялық зерттеу ғылыми негізделе бастады. Қазақстанды тарихи-географиялық жағнан зерттеуде жас ғалымдар - П. П. Семенов-Тянь-Шанский, Ш. Ш. Уәлиханов, Н. М. Ядринцев, академик В. В. Радлов және П. И. Лерхтің еңбектерінің маңызы зор. 1910 жылы В. И. Каменский қола дәуірін зерттеудің негізін салды. Ол Ертісте кең археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді. В. И. Каменский қола дәуірінің Кіші Қойтас қонысын зерттейді. Ол қоныстан көп керамикалық ыдыстың сынықтарын табады. Кейбір ыдыстар әртүрлі оюлармен шебер өрнектелген.

В. И. Каменскийдің қазба жұмыстарынң мәліметтерінің біраз бөлігін С. А. Теплоухов, М. П. Грязнов, С. С. Черников жариялаған болатын. Бірақ оның материалдары - далалық жұмыстардың есептері, фотографиялар, суреттері антропология және этнография мұражайының қорында сақтаулы. /14, 133-135б/

1927 жылдан бастап Орталық Қазақстанның археологялық ескерткіштерін зерттеумен ғалым-өлкетанушы Л. Ф. Семенов айналысты. Соғысқа дейін осы ауданның белгілі ескеркіштерін барлығын тіркеуге алды, ал кейіннен тек қола дәуірін зерттей бастады.

Орталық Қазақстандағы алғашқы археологиялық жұмыстар Қазан социалистік революциясынан кейін Материалдық мәдениет тарихының Мемлекеттік Академиясының (ГАИМК) 1933 жылы құрылған Нұра экспедициясы жүргізді.

Нұра экспедициясының жұмыстарының нәтижелері 1935 жылы толық есеп болып жарияланды. /1, 11-12/.

Орталық Қазақстанның кейінгі қола дәуірінің ескерткіштерінің, әсіресе, Дәндібай 11 қорғанынан алған мәліметтерді М. П. Грязнов еңбегінде айтып өтеді.

Орталық Қазақстанды археологиялық зерттеуде, П. Л. Драверт, К. И. Сәтпаев, В. А. Слевин, А. В. Формозов, Ю. А. Орлов, Г. Н. Щерба және т. б. геологтардың жұмыстары да құнды болды. /2, 46-47/

Құрылған бөлімнің алғаш ұйымдастырған археологиялық экспедициясы Орталық Қазақстан экспедициясы болды, оны сол кезде академик Ә. Х. Марғұлан басқарды. Бұл экспедиция осы кезге дейін Сарыарқадағы көненің көздерін үнемі іздестіріп, зерттеп келеді. /1, 13 б/

Осы зерттеулердің нәтижесінде 1966 жылы экспедиция мүшелері Ә. Х. Марғұлан, К. А Акишев, М. Қ. Қадырбаев, А. М. Оразбаевтың “Древняя культура Центрального Казахстана”/2/ атты еңбектері жарық көреді.

Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеттері жайлы монографиялар көп жыл бойы қазба жұмыстарының нәтижесі болды. Ә. Х. Марғұланның беғазы - дәндібай мәдениетіне арналған жұмысы іргелілігімен ерекешеленеді. /3/

Солтүстік Бетпақдала қоныстары мен обаларынан алынған көптеген жаңа деректер ғылыми айналымға енгізілді. М. Қ Қадырбаевпен Ж. Қ. Құрманқұловтың монографиясында Атасу -1, Мыржық, Ақ Мұстафа, Ақмая ескерткіштерінің материалдары жүйеленіп, оларға талдау жасалған, олардың орналасу заңдылықтары анықталған. /23/

Деректік негізі:

Курстық жұмыстың дерек көзі 1946-2003 жыл аралығында жүргізген Орталық Қазақстан архелогиялық экспедициясының ғылыми-зерттеу жұмыстырының есептері болып табылады.

Құрылымы:

Курстық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.

І - тарау . ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен 1945 жылға дейінгі зерттеулер .

Солтүстік-шығыс пен орталық Қазақстан археологиясы жайлы ХVІ-ХІХ ғ. ғ. Сібір деректерінде, ең алдымен сібір жылнамаларында, қызметтегі «жаңа жерлерді» ашқан адамдардың, сібір воеводаларының қазақ ордасындағы адамдар мен жерлері жайлы сұраунамаларда, сондай-ақ 16-17 ғ. ғ. саяхатшылардың жазбаларындағы мәліметтердің маңызы зор. С. У. Ремезовтың көптеген еңбектерінің бірі 1701 жылы жазылған “Чертежная книга Сибири” еңбегінің ішінде “чертеж земли всей безводный и малопроходной каменной степи” бізге біраз деректік мәлімет береді. Ол Петр І нұсқауы бойынша 1698 жылы Түркістанға Тәуке ханға келген Ф. Скибин мен М. Трошиннен алған сызбаларын алып құрастырған. Бұл атласта Есіл өзенінің алқабындағы ерте кездегі жазбалар мен құрылыстар көрсетілген. /2, 11-12б/

Кейіннен Г. Н. Потанин “Ремезовтың атласында” Қаратал өзенінің оң жағалауында, Торғайдың оң жақ саласында, Тылқара мен Тесир-гор өзендерінің арасындағы “тас қала”, Сары-су өзеніндегі “мешіт”, ерте кездегі қалалар мен құрылыстан атап өтілген деп жазған.

Орталық Қазақстанның бай археологиялық ескерткіштері ерте кезден-ақ саяхатшылардың назарын аударған болатын. Алғаш рет осы даланың қорғандарының қазыналары жайлы мәліметті польшаның қоғам қайраткері Юрий Крижанич (ХVІ ғ) хабар береді. Оның мәлімдемесі бойынша, осы кезде бұл жерде белгісіз бір халықтың қорымдарын қазып, табылған қазынаны Тобольскіде сатқан. /2, 13б/

Орталық және солтүстік-шығыс Қазақстанның археология мен этнографиясы жайлы қызықты мәліметтерді швед ғалымы Ф. Страленберг (1676-1747ж. ж. ) жинастырған. Ол 1711 жылы жер аударылып, жергілікті халықтың география, тарих, археология және этнографиясымен айналысып 12 жылы осы жақта өмір сүреді. Ғалым көрген Есіл мен Тобыл өзендерінің жоғарғы ағыстарының арасында орналасқан ертедегі тас құрылыстардың, кен орындарының, тастағы таңбалар мен жазулардың суретін салған. /3, 28-30/0б

Орталық Қазақстанның ескерткіштері Г. Ф. Миллердің де қызығушылығын тудырды. Әсіресе, оны ол кезде бүтіндей сақталған ерте кездегі кен мен балқыту пештерінің орындары, тас құрылыстар қызықтырды. Бірақта сол кездегі хан билігі бұл территорияда жұмыс істеуге кедергі келтірді. Миллердің тек шеткі аудандарда саяхат жасауға ғана мүмкіндігі болды. /3, 34-35б/

Солтүстік-шығыс Қазақстанның археологиясы жайлы мәліметтер голландық географ және заңгер Николай Витзеннің кітаптарында да кездеседі. ХVІ ғ. 90-жылдарында Москвада тұрып бай тарихи және археологиялық мәліметтер жинаған. 1692 жылы Н. Витзен Ф. А. Головин Петр І берген алтын және күміс ыдыстар, жабайы аңдар мен үй жануарлары бейнеленген әртүрлі әшекейлер жайлы “ Солтүстік-шығыс Татария” атты бірінші кітабын жазады. Ол коллекциясы ылғида толықтырылып тұрды. 1705 жылы екінші кітадын басып шығарды. Бірақта 1785 жылы Петр І арнап шығарған үшінші кітабы ең жақсысы деп саналады. Кестелер және иллюстравті суреттер жүзден асады. Бұл кітап қазірде маңызын жоғалтқан жоқ. Сібір мен Қазақстанның архелогиялық ескерткіштеріне қатысты бөлігін академик В. В. Радлов аударған Н. Витзеннің кестелерін археологтар мен өнертанушылар қолданады. /2, 13б/

ХVІІІ ғ. бірінші жартысында Орталық Азия мен Қазақстанға Петр І қызығушылығы арта бастады. Ол қазақ далаларын “Азияның есігі” деп санаған. Осыған байланысты біздің елімізге бірнеше экспедициялар ұйымдыстырылады: Хиуаға А. Бекович-Черкасский (1714-1717), Бұхараға Ф. Беневени (1719-1725), Ертіс жағалауларына И. Д. Бухгольц (1715-1716) және И. М. Лихарев (1720), Жоңғар Алатауларына И. С. Унковский (1723) және т. б. Алтын кен орнын табу мен өлкенің экономикасымен танысумен қатар, Перт І ерте кездегі бұйымдарды зерттеу және жинауға да ерекше мән берген. Табылған алтын, күміс бұйымдар мен қазыналарды жинап, Берг-коллегияға немесе Мосвка мен Ленинградқа тапсыруды бұйырады. 1718 жылы Петр І қорғандарда табылған бір адамның қаңқасына - мың рубль, ал бас сүйегіне - бес жүз рубль көлемінде сыйақы беру жайлы бұйрық шығарады. /2, 14б/

Петр І Қазақстан мен Сібірдің мәдениеттері ескерткіштерінің зерттелуінің негізін салады. 1719 жылы ғалым Мессершмидті Сібірге әртүрлі бұйымдарды зерттеуге жібереді. Ол Тобольскге келіп, 1719-1720 жылдар аралығында осы жерде өмір сүреді. Ол бұл жерде Таберт деген швед тұқынымен танысады. Таберт кейіннен ғылымда Страленберг деген фамилиямен әйгілі болады. Тобольскіде болған кезінде Мессершмидт Страленбергтің және жергілікті адамдармен бірге, Батыс Сібір және солтүстік-шығыс Қазақстанның тарихи топографиясымен танысып, Есіл мен Ертіс жағалауларындағы археологиялық ескерткіштерді зерттеумен айналысты. Барлық алған мәлеметтері жайлы Петербургке жазып отыр. Осы мәліметтерді пайдаланып Көкшетау мен Павлодар облысының аудандарындағы ескерткіштер тонала бастады. /3, 20-27б/

Мессершмидтің экспедициясының жақсы қызметкерінің бірі Ф. Страленберг, қазба жұмыстарын жасауға көмектесе жүре, ескерткіштердің сызбасын жазып, өзіне қажетті мәліметтерді жазып отырды. Ол Тобольскіде 1711-1721 жылдары өмір сүріп, Солтүстік, Орталық Қазақстан және Батыс Сібірдің география, тарих, тарихи топография және археологиясынан көптеген мәліметтер жинайды.

1723 жылы отаны Швецияға оралғанан кейін оларды өз кітабында жариялайды. Бұл еңбекте Солтүстік және Орталық Қазақстан ескерткіштері жайлы көп мәліметтер алуға болады.

Мессершмидт, Ф. Страленберг, Н. Витзеннің еңбектері Петр І шығысты зерттеуге деген қызығушылығының нәтижесі болып отыр. Оның осы қызметінің арқасында ерте кездегі ескерткіштердің өнері мен мәдениетінің Сібір коллекциясы Мемлекеттік Эрмитажда сақталуда. /2, 17-20/.

Сібір мен Қазақстанның тгеография, тарихы және археологиясы жайлы мәліметтерді жинаумен орыстың белгілі тарихшысы В. Н. Татищевте айналысқан. Көрнекті ғалым В. Н. Татищевтің көмегімен 1733 жылы Г. Ф. Миллердің экспедициясы Сібірге аттанады. Бұл екінші Камчаткалық деп аталған экспедицияның жинаған мәліметтері Қазақстан мен Сібір археологиясы жайлы қызықты мәліметтер береді. Экспедицияның құрамында белгілі ғалым, профессорлар - Г. Ф. Миллер, И. Гмелин, Л. Делакроер, геодизистер А. Красильников, А. Иванов, Н. Чекин, М. Ушаков, суретшілер И. Беркан, И. Лоресениус, студент С. Крашенников және т. б. болған. Кейіннен оларға Сібірдің белгілі тарихшысы И. Фишерде қосылады. Олардың маршруты Тверь, Казань, Екатеринбург, Тобольск, Тара, Железинский, Ямышевский, Семей арқылы Өскемен, ал ол жерден Барнауыл, Сібір, Кузнецк.

1740 жылы И. Гмелин Солтүстік Қазақстанға, Жайықтың жоғарғы ағысына дейін келеді. И. Гмелиннің В. В. Радлов аударған Қазақстанның археологиялық ескерткіштері жайлы мәліметтері оның төрт томдық еңбектерінде шашыраңқы жазылған. /3, 18-19/

Сібір мен Қазақстанның ескерткіштерін академик Г. Ф. Миллер де зерттейді. Ол сібір жылнамаларын, мұрағат құжаттарын, географиялық карталар мен сызбалар, этнография мен ерте дәуірдегі өнер шығармаларын, археологиялық мәліметтер жинастырады. Г. Ф. Миллер Ертіс бойында археологиялық қазба жұмыстарын жүргізеді. Сол жұмыстардың нәтижесінде, Петербургке Сібір мен Қазақстанның археологиясына қатысты көп мәліметтер алып келеді. Бірақта, өкінішке қарай, бұл мәліметтер бір жүйеге келтірілмеген, біраз бөлігі жарияланбай, әртүрлі архивтарда сақталуда.

Қазақстан археологиясын зерттеуде : «Исторические замечание», «Описание Сибирского путешествия», «Описание Сибирского царства», «Изъяснения о некоторых древностях» деген еңбектерінің маңызы зор. /3, 20-21/

Орталық Қазақстан территориясында 18 ғ екінші жартысынан бастап екінші академиялық экспедициясының қызметкерлері, соның ішінде осы аймақтың археологиялық ескерткіштеріне деген қызығушылық танытқан И. Г. Георги (1729-1802), П. С. Паллас (1741-1811), П. И. Рычков Х. Барданес, және т. б. П. С. Паллас Волга далаларымен, Қазақстан және Сібір жерлерінде ұзақ саяхатшылап, тарих, география және халықтардың этнографиясынан еңбек жазған.

1768-1773 жылдары И. П. Фальк Солтүстік және Орталық Қазақстанда өз бетімен саяхат жасайды. Оның архивінде тарихи топография, археология мен Қазақстанның архитектурасына тарихына қатысты мәліметтер бар.

И. П. Фальк және П. С. Паллас экспедицияларының қызметкері И. Г. Георгидің еңбектерінде Қазақстанның топографиясының тарихына қатысты маңызды деректер бар. Ол Оралда, Қостанай облысында, Солтүстік Қазақстан мен Алтай жерлерінде болған. Сондай-ақ, И. П. Фальктың экспедициясының белсенді қызметкері бірі Х. Барданес болған. Ол Орталық Қазақстанды Петропавлскпен Аягөзге дейін жүріп өткен. Қазақ даласында қирағанына көп болмаған біраз қалалардың орны қалған деп атап кеткен. Елек өзенінің маңында қалалардың және кішкентай қорғандардың қирандыларын көрген. Х. Барданес Ембі және Торғай даласындағы Тобыл өзеніндегі қоныстардың қалдықтары мен архитектуралық ескерткіштер жайлы білген. /2, 22-24/

Қазақстанның география, тарихи топография және археологиясын зерттеуде керемет ғалым П. И. Рычковтың да үлесі зор. П. И. Рычковты тарих-экономист ретінде кен орындары көбірек қызықтырған.

18 ғ. соңынан бастап Орталық Қазақстанға саяхатшылар келе бастады. Бізге капитан И. Г. Андреев, Телятников және Безносиков (1796), шенеунік Поспелов пен Бурнашев (1800), Путинцев (1811), Ф. Назаров (1813), Н. И. Потанин (1829) және т. б. маршруттары белгілі. Олар өздерінің жазбаларында Орталық Қазақстанның далалары жайлы азды-көпті мәліметтер кездеседі. 1785 жылы құралған капитан И. Г. Андреевтің қолжазбасында Қазақстанның этнография, география және саяси тарихынан басқа, Семей, Шыңғыс, Қарқаралы аудандарымен қатар, Жетісу жерлерінің археология және тарихи топографиясы жайлы маңызды мәліметтер алуға болады. /20, 135-137б/

Орталық Қазақстанның археологиялық кешендері жайлы қоқандық елшілердің жол бастаушылары, Сібір корпусының тілмашы Филипп Назаров та хабар береді. Ол Есіл, Сарысу өзендері және батыс Бетпақдала арқылы, Петропавлдан Ташкентке қарай жол жүреді. Ол Орталық Қазақстанды шығыс Бетпақдала мен Мойынты және Сарысу өзендері жағалауларымен жүріп өтіп, ол жердегі кен орындарын байқаған.

Семейден Созаққа Қарқаралы даласы және шығыс Бетпақдала арқылы өткен Н. И. Потаниннің бақылаулары да ерекше қызығушылық тудырады. Осы жерлермен жүргенінің арқасында Көкшетау аумағын, Темірші мен Қызыларай тауларындағы тас және қола дәуірінің ескерткіштері мен тас қоршауларды байқаған.

ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан мен Алтайды археологиялық зерттеулер осы аудандарды геологиялық зерттеумен байланысты болды. Геолог және тау инженерлері Б. Ф. Гермен, И. П, Шангин, Г, Розе, В. Ледебур, А. Гумбольттің жұмыстарнынан Орталық Қазақстанның археологиясына қатысты маңызды мәліметтер алуға болады. /23, 22-24б/

Тау инженері И. П. Шангиннің Орталық Қазақстан ескерткіштерін суреттегені үлкен қызығушылық тудырады. Ол Петропавлдан бастап, Көкшетау, Атбасар, Ақмола және Қарқаралы далаларын меридиан бойынша кесіп өтіп, солтүстік Балқашқа дейін жеткен. Осы үлкен аумақта И. П. Шангин көптеген археологиялық ескерткіштерді көреді. Орталық Қазақстанның ескерткіштері еркше үлкен грагит тастардан тұрады деп алғаш рет И. П. Шангин хабарлаған. /2, 23-24/

Ол Көкшетау облысындағы Байқошқар тауында көп шоғырланған қола дәуірінің ескерткіштерінің тауып алады. Сонымен қатар, көптеген кен орындарын табады және бірнеше қоныстарға сипаттама береді.

И. П. Шангиннің Орталық Қазақстан территорясына саяхаттағы жазбалары бірнеше рет “Вестник Европы”, “Сибирский вестник” және “Горный журнал “ журналдарында басылып шыққан. Бірақта, оның да қолжазбаларының маңызды бөліктері мұрағат қорларында сақтаулы. /2, 26-27б/

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.