Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының қола дәуірін зерттеу тарихы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . тарау. ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен
1945 жылға дейінгі зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
ІІ . тарау. Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясының зерттеулері (1946.2003) ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
І . тарау. ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен
1945 жылға дейінгі зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
ІІ . тарау. Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясының зерттеулері (1946.2003) ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Еліміз бодандықтың бұғауынан шығып, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін, ата-бабамыздың мұрасын қалпына келтіріп, оны жаңа қырларынан зерттеуге мүмкіндік алып отырмыз.
Шу мен Сырдария өзендерінің солтүстігін алып жатқан, ата-бабаларымыз Сарыарқа деп атаған үлкен далалы аймақ ертедегі жазба деректерде аз сипатталған. Көп ғасырлар бойы үлкен ғылыми жұмбақ болып келді. Өкінішке орай, Орталық Қазақстан территориясының зерттелмегендігінен тарихи - археологиялық жағынан, аз мекендеген Қазақстанның солтүстік далаларында ертеде өркениет ошақтары дамуы мүмкін емес деген пікір қалыптасқан. Орта Азияның ерте кезеңінің көрнекті тарихшысы В.В.Бартольдтің болжамы бойынша, “Сырдария жағасы мен Қаратау тауы мәдени қоныстың соңғысы, ал солтүстікке қарай мекенсіз дала”. Бұл концепцияны Қазақстанның ерте дәуір тарихын зерттеуші М.П.Грязнов қате деп дәлелдеген./3,13-14/
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының зерттеулері көрсеткендей, Орталық Қазақстан территориясында мыңдаған жылдар бойы этникалық өзара туыс дала тайпаларының мәдениетінің дамуы мен ауысуының күрделі процесі жүрген.
Қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеу Орталық Қазақстаннның сол дәуірде мекендеген тайпалардың тарихының жарқын көрінісі айқындап, өлкенің көптеген бізге белгісіз тарих беттерін ашып берді.
Ғасырлар бойы Орталық Қазақстан аумағында өзіндік мәдениеті бар тайпалар мекендеп , шалғынды шөбі мен пайдалы қазбалары бар ауқымды тау шатқалдары мен ойпаңдарында, өзен алқаптарының жағалауларында орналасқан керемет ескерткіштерін бізге мұраға қалдырған. Көбінесе, ерте тас пен қола дәуіріне жататын ескерткіштері ерекше қызықтырады.
Өткен ғасырда ұлттық көне тарих зерттеу саласында өздерінің зерттеулерімен, еңбегімен, талантымен зор үлес қосқан ғалымдардың шоғыры шықты. Олардың ғылыми еңбектерінің құндылығы мен негізіне ғылыми тұрғыдан талдау жүргізбей тұрып, болашақта тарихи зерттеулерді айтарлықтай деңгейде жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да Қазақстан тарих ғылымын қалыптастырған ғалымдардың мәдени мұрасын дұрыс түсініп, оны жан-жақты талдап игеру білудің маңызы зор. Ұлттық көне тарихымызды, мәдениетімізді, оның құрамдас бөліктерін жеке-дара талдап зерттеу ұлттық төл тарихымыз бен мәдениетіміздің қырларын терең саралауда жол ашатыны сөзсіз.
Шу мен Сырдария өзендерінің солтүстігін алып жатқан, ата-бабаларымыз Сарыарқа деп атаған үлкен далалы аймақ ертедегі жазба деректерде аз сипатталған. Көп ғасырлар бойы үлкен ғылыми жұмбақ болып келді. Өкінішке орай, Орталық Қазақстан территориясының зерттелмегендігінен тарихи - археологиялық жағынан, аз мекендеген Қазақстанның солтүстік далаларында ертеде өркениет ошақтары дамуы мүмкін емес деген пікір қалыптасқан. Орта Азияның ерте кезеңінің көрнекті тарихшысы В.В.Бартольдтің болжамы бойынша, “Сырдария жағасы мен Қаратау тауы мәдени қоныстың соңғысы, ал солтүстікке қарай мекенсіз дала”. Бұл концепцияны Қазақстанның ерте дәуір тарихын зерттеуші М.П.Грязнов қате деп дәлелдеген./3,13-14/
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының зерттеулері көрсеткендей, Орталық Қазақстан территориясында мыңдаған жылдар бойы этникалық өзара туыс дала тайпаларының мәдениетінің дамуы мен ауысуының күрделі процесі жүрген.
Қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеу Орталық Қазақстаннның сол дәуірде мекендеген тайпалардың тарихының жарқын көрінісі айқындап, өлкенің көптеген бізге белгісіз тарих беттерін ашып берді.
Ғасырлар бойы Орталық Қазақстан аумағында өзіндік мәдениеті бар тайпалар мекендеп , шалғынды шөбі мен пайдалы қазбалары бар ауқымды тау шатқалдары мен ойпаңдарында, өзен алқаптарының жағалауларында орналасқан керемет ескерткіштерін бізге мұраға қалдырған. Көбінесе, ерте тас пен қола дәуіріне жататын ескерткіштері ерекше қызықтырады.
Өткен ғасырда ұлттық көне тарих зерттеу саласында өздерінің зерттеулерімен, еңбегімен, талантымен зор үлес қосқан ғалымдардың шоғыры шықты. Олардың ғылыми еңбектерінің құндылығы мен негізіне ғылыми тұрғыдан талдау жүргізбей тұрып, болашақта тарихи зерттеулерді айтарлықтай деңгейде жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да Қазақстан тарих ғылымын қалыптастырған ғалымдардың мәдени мұрасын дұрыс түсініп, оны жан-жақты талдап игеру білудің маңызы зор. Ұлттық көне тарихымызды, мәдениетімізді, оның құрамдас бөліктерін жеке-дара талдап зерттеу ұлттық төл тарихымыз бен мәдениетіміздің қырларын терең саралауда жол ашатыны сөзсіз.
1. Археологическая карта Казахстана А., 1960.
2. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев.А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. А.1966 .
3. Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. А., 1979 .
4. Валиханов Ч.Ч. Собраниий сочений. В. 5-и томах. 3т. А.,1964. .
5. Маргулан А.Х. Археологические разведки в Центральном Казахстане. (1946 г.) // Известия АН КазССР. Серия историческая. 1948, вып. 4.
6. Маргулан А.Х. Отчет о работах Центрально-Казахстанской археологической эспедиции 1947 года // Известия АН КазССР. Серия археологическая, 1949. вып. 2.
7. Маргулан А.Х. Основные итоги археологических работ на территории Казахстана в 1955 году //Известия АН КазССР. Серия истории, экономикик, философии, права. 1956, вып. 3.
8. Маргулан А.Х. Главнейшие памятники эпохи бронзы Центрального Казахстана // Вестник АН КазССР., 1956, № 3.
9. Грязнов М.П. Памятники карасукского этапа в Центральном Казахстане // СА. 1952. ХVІ.
10. Маргулан А.Х. Третий сезон археологической работы в Центральном Казахстане // Известия АН КазССР, серия археологическая, 1951, вып. 3.
11. Акишев К.А., Агеева Е.И., Пацевич Г.И., Маргулан А.Х., Основные итоги археологических работ на территории Казахстана в 1955 году // Известия АН казССР., серия истории, экономики, философии и права, 1956, вып. 3.
12. Агеева Е.И. Хроника археологических исследований и находок на территорий КазССР за 1947 г // Известия Ан КазССР., серия археологическая, 1949, вып. 2.
13. Кадырбаев М.К. О некотырых памятниках ранних кочевников Центрального Казахстана // Труды Института истории, археологии и этнографии. АН КазССР, 1959, т.7.,
14. Маргулан А.Х., Агеева Е.И. Археологические работы и находки на территории Казахской ССР ( с 1926 по 1946 г.г.) // Известия АН КазССР, серия археологическая, 1948, вып. 1.
15. Кызласов Л.Р., Маргулан А.Х. Плиточные ограды могиьника Бегазы // КСИИМК, 1950, вып. ХХІІ.
16. Акишев К.А. Байпаков К.М. Вопросы археологии Казахстана. А., 1979.
17. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология Казахстана. А., 1994.
18. По следам древних культур Казахстана. Отв.редактор Кадырбаев М.К. А., 1970 .
19. Поиски и раскопки в Казахстане . Отв. Редактор Акишев К.А. А., 1972 .
20. Прошлое Казахстана по археологическим источникам. Отв. редактор Акишев К.А. А., 1976.
21. Курманкулов Ж.К. и др. Обзор археологических раскопок на поселении Талдысай (1994-1996, 1998, 2001 гг.) // Известия АН РК. Серия общественных наук. 2005. № 1.
22. Курманкулов Ж.К., Ишангали С. Изучение могильника Талдысай І в 2002 году // Известия АН РК. Серия общественных наук. 2003. № 3.34-35.
23. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К. Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. А.1992 .
24. Ахинжанов С.М., Макарова Л.А., Нурумов Т.Н. К истории скотоводства и охоты в Казахстане. А.,1992.
25. Кузнецова Э.Ф., Тепловодская Т.М. Древняя металлургия и гончарство Центрального Казахстана. А., 1994.
26. Зданович Г.Б. Архитектура поселения Аркайым. // Маргулановские чтения. 1990
27. Маргулан А.Х. Сочинения-Шығармалары. В 14-ти томах, 1-2 т.
28. Сальников К.В. Очерки Древней истории Южного Урала. М., 1967.
29. Федорова-Давыдова Э.А. Проблема археологии Урала и Сибири. М.,1973.
30. Зданович Г.Б. Бронзовый век Урало-Казахстанских степей. Свердловск, 1988.
31. Археологические исследование в Казахстане. А., 1973.
2. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев.А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. А.1966 .
3. Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. А., 1979 .
4. Валиханов Ч.Ч. Собраниий сочений. В. 5-и томах. 3т. А.,1964. .
5. Маргулан А.Х. Археологические разведки в Центральном Казахстане. (1946 г.) // Известия АН КазССР. Серия историческая. 1948, вып. 4.
6. Маргулан А.Х. Отчет о работах Центрально-Казахстанской археологической эспедиции 1947 года // Известия АН КазССР. Серия археологическая, 1949. вып. 2.
7. Маргулан А.Х. Основные итоги археологических работ на территории Казахстана в 1955 году //Известия АН КазССР. Серия истории, экономикик, философии, права. 1956, вып. 3.
8. Маргулан А.Х. Главнейшие памятники эпохи бронзы Центрального Казахстана // Вестник АН КазССР., 1956, № 3.
9. Грязнов М.П. Памятники карасукского этапа в Центральном Казахстане // СА. 1952. ХVІ.
10. Маргулан А.Х. Третий сезон археологической работы в Центральном Казахстане // Известия АН КазССР, серия археологическая, 1951, вып. 3.
11. Акишев К.А., Агеева Е.И., Пацевич Г.И., Маргулан А.Х., Основные итоги археологических работ на территории Казахстана в 1955 году // Известия АН казССР., серия истории, экономики, философии и права, 1956, вып. 3.
12. Агеева Е.И. Хроника археологических исследований и находок на территорий КазССР за 1947 г // Известия Ан КазССР., серия археологическая, 1949, вып. 2.
13. Кадырбаев М.К. О некотырых памятниках ранних кочевников Центрального Казахстана // Труды Института истории, археологии и этнографии. АН КазССР, 1959, т.7.,
14. Маргулан А.Х., Агеева Е.И. Археологические работы и находки на территории Казахской ССР ( с 1926 по 1946 г.г.) // Известия АН КазССР, серия археологическая, 1948, вып. 1.
15. Кызласов Л.Р., Маргулан А.Х. Плиточные ограды могиьника Бегазы // КСИИМК, 1950, вып. ХХІІ.
16. Акишев К.А. Байпаков К.М. Вопросы археологии Казахстана. А., 1979.
17. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология Казахстана. А., 1994.
18. По следам древних культур Казахстана. Отв.редактор Кадырбаев М.К. А., 1970 .
19. Поиски и раскопки в Казахстане . Отв. Редактор Акишев К.А. А., 1972 .
20. Прошлое Казахстана по археологическим источникам. Отв. редактор Акишев К.А. А., 1976.
21. Курманкулов Ж.К. и др. Обзор археологических раскопок на поселении Талдысай (1994-1996, 1998, 2001 гг.) // Известия АН РК. Серия общественных наук. 2005. № 1.
22. Курманкулов Ж.К., Ишангали С. Изучение могильника Талдысай І в 2002 году // Известия АН РК. Серия общественных наук. 2003. № 3.34-35.
23. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К. Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. А.1992 .
24. Ахинжанов С.М., Макарова Л.А., Нурумов Т.Н. К истории скотоводства и охоты в Казахстане. А.,1992.
25. Кузнецова Э.Ф., Тепловодская Т.М. Древняя металлургия и гончарство Центрального Казахстана. А., 1994.
26. Зданович Г.Б. Архитектура поселения Аркайым. // Маргулановские чтения. 1990
27. Маргулан А.Х. Сочинения-Шығармалары. В 14-ти томах, 1-2 т.
28. Сальников К.В. Очерки Древней истории Южного Урала. М., 1967.
29. Федорова-Давыдова Э.А. Проблема археологии Урала и Сибири. М.,1973.
30. Зданович Г.Б. Бронзовый век Урало-Казахстанских степей. Свердловск, 1988.
31. Археологические исследование в Казахстане. А., 1973.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының қола дәуірін
зерттеу тарихы
Ғылыми жетекшісі: Таймағамбетов Ж.Қ.
т.ғ.д., профессор
Орындаған: Теңізбаева
Л.М.
1- курс магистранты
Алматы 2007ж.
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...3
І – тарау. ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен
1945 жылға дейінгі зерттеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ – тарау. Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясының зерттеулері (1946-2003) ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .36
Тақырыптың өзектілігі:
Еліміз бодандықтың бұғауынан шығып, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен
кейін, ата-бабамыздың мұрасын қалпына келтіріп, оны жаңа қырларынан
зерттеуге мүмкіндік алып отырмыз.
Шу мен Сырдария өзендерінің солтүстігін алып жатқан, ата-
бабаларымыз Сарыарқа деп атаған үлкен далалы аймақ ертедегі жазба
деректерде аз сипатталған. Көп ғасырлар бойы үлкен ғылыми жұмбақ
болып келді. Өкінішке орай, Орталық Қазақстан территориясының
зерттелмегендігінен тарихи - археологиялық жағынан, аз мекендеген
Қазақстанның солтүстік далаларында ертеде өркениет ошақтары дамуы
мүмкін емес деген пікір қалыптасқан. Орта Азияның ерте кезеңінің көрнекті
тарихшысы В.В.Бартольдтің болжамы бойынша, “Сырдария жағасы мен
Қаратау тауы мәдени қоныстың соңғысы, ал солтүстікке қарай мекенсіз дала”.
Бұл концепцияны Қазақстанның ерте дәуір тарихын зерттеуші
М.П.Грязнов қате деп дәлелдеген.3,13-14
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының зерттеулері
көрсеткендей, Орталық Қазақстан территориясында мыңдаған жылдар бойы
этникалық өзара туыс дала тайпаларының мәдениетінің дамуы мен
ауысуының күрделі процесі жүрген.
Қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеу Орталық Қазақстаннның сол
дәуірде мекендеген тайпалардың тарихының жарқын көрінісі айқындап,
өлкенің көптеген бізге белгісіз тарих беттерін ашып берді.
Ғасырлар бойы Орталық Қазақстан аумағында өзіндік мәдениеті бар
тайпалар мекендеп , шалғынды шөбі мен пайдалы қазбалары бар ауқымды тау
шатқалдары мен ойпаңдарында, өзен алқаптарының жағалауларында орналасқан
керемет ескерткіштерін бізге мұраға қалдырған. Көбінесе, ерте тас пен
қола дәуіріне жататын ескерткіштері ерекше қызықтырады.
Өткен ғасырда ұлттық көне тарих зерттеу саласында өздерінің
зерттеулерімен, еңбегімен, талантымен зор үлес қосқан ғалымдардың шоғыры
шықты. Олардың ғылыми еңбектерінің құндылығы мен негізіне ғылыми тұрғыдан
талдау жүргізбей тұрып, болашақта тарихи зерттеулерді айтарлықтай деңгейде
жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да Қазақстан тарих ғылымын қалыптастырған
ғалымдардың мәдени мұрасын дұрыс түсініп, оны жан-жақты талдап игеру
білудің маңызы зор. Ұлттық көне тарихымызды, мәдениетімізді, оның құрамдас
бөліктерін жеке-дара талдап зерттеу ұлттық төл тарихымыз бен
мәдениетіміздің қырларын терең саралауда жол ашатыны сөзсіз.
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының қазіргі таңда
маңызды екендігін, сонымен қатар оның тарихымызда алатын орнын көрсету
және теориялық болжамдық жағынан өзекті мәселердің бірі болып отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Курстық жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттері тақырыптың
өзектілігі және оның қамтитын хронологиялық мерзімінен туындайды. Мақсат –
Орталық Қазақстан өңіріндегі қола дәуірінің ескерткіштерінде жүргізілген
ізденістер негізінде алынған деректерді жинақтап, топтастырып, саралап,
жеткен нәтижелерін көрсету.
Осы мақсатқа орай, төмендегідей міндеттер туындайды:
• Орталық Қазақстанның қола ғасырының патшалық Ресей кезіндегі
зерттеу жұмыстарына талдау жасау;
• Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының ғылыми – зерттеу
жұмыстарын сараптау;
• Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының зерттеу тарихының
қазақ халқы үшін маңыздылығын көрсету.
Методологиялық және теориялық негіздері:
Жаңа методологиялық өзгерістерді негізге ала отырып, жүйелілік,
обьективтілік, тарихи – салыстырмалылық сияқты ғылыми таным принциптерін
негізге алдым. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегіндегі соңғы уақыттыа
қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды , тұжырымдар мен пікірлерді
мүмкіндігінше нақты басшылыққа алынып, зерртеу барысында зерттеу, талдау,
сараптау әдістерін қолдандым.
Тарихнамасы:
Патшалық Ресей кезінде Орталық Қазақстанның археологиялық
ескерткіштерін зерттеу ғалымдар мен тарихшылар , географтар мен
саяхатшылардың еңбектерінде кездеседі. Атап айтсақ, С.Ремезов, Г.Ф.Миллер,
И.Фишер, П.С.Паллас, И.П.Фальк, И.Георги, П.ИРычков, Х.Барданестің 1, 8-
9б, 2, 17-20б жазбаларында кездеседі. Орталық және солтүстік-шығыс
Қазақстанның археология мен этнографиясы жайлы қызықты мәліметтерді швед
ғалымы Ф.Страленберг (1676-1747ж.ж.) жинастырған 14, 128-132б .
ХVІІ ғ. соңынан бастап Орталық Қазақстанға саяхатшылар келе бастады.
Бізге капитан И.Г.Андреев, Телятников және Безносиков (1796), шенеунік
Поспелов пен Бурнашев (1800), Путинцев (1811), Ф.Назаров (1813),
Н.И.Потанин (1829) және т.б. маршруттары белгілі. Олар өздерінің
жазбаларында Орталық Қазақстанның далалары жайлы азды-көпті мәліметтер
кездеседі. 1785 жылы құралған капитан И.Г.Андреевтің қолжазбасында
Қазақстанның этнография, география және саяси тарихынан басқа, Семей,
Шыңғыс, Қарқаралы аудандарымен қатар, Жетісу жерлерінің археология және
тарихи топографиясы жайлы маңызды мәліметтер алуға болады
ХІХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап, Қазақстан мен Сібірдің
археологиясымен шығыстанушы ғалымдар айналыса бастады: Х.М.Френ,
Г.И.Спаский, П.С.Савельев, А.Ремюза және Ю.Клапрот. Олар алғаш рет
ескерткіштерді ғылыми зерттеу және оны сақтау мәселесін көтерді. 2, 28-30
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанды археологиялық зерттеу ғылыми
негізделе бастады. Қазақстанды тарихи-географиялық жағнан зерттеуде жас
ғалымдар – П.П.Семенов-Тянь-Шанский, Ш.Ш.Уәлиханов, Н.М.Ядринцев, академик
В.В.Радлов және П.И.Лерхтің еңбектерінің маңызы зор. 1910 жылы
В.И.Каменский қола дәуірін зерттеудің негізін салды. Ол Ертісте кең
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді. В.И.Каменский қола дәуірінің Кіші
Қойтас қонысын зерттейді. Ол қоныстан көп керамикалық ыдыстың сынықтарын
табады. Кейбір ыдыстар әртүрлі оюлармен шебер өрнектелген.
В.И.Каменскийдің қазба жұмыстарынң мәліметтерінің біраз бөлігін
С.А.Теплоухов, М.П.Грязнов, С.С.Черников жариялаған болатын. Бірақ оның
материалдары – далалық жұмыстардың есептері, фотографиялар, суреттері
антропология және этнография мұражайының қорында сақтаулы. 14, 133-135б
1927 жылдан бастап Орталық Қазақстанның археологялық ескерткіштерін
зерттеумен ғалым-өлкетанушы Л.Ф. Семенов айналысты. Соғысқа дейін осы
ауданның белгілі ескеркіштерін барлығын тіркеуге алды, ал кейіннен тек қола
дәуірін зерттей бастады.
Орталық Қазақстандағы алғашқы археологиялық жұмыстар Қазан социалистік
революциясынан кейін Материалдық мәдениет тарихының Мемлекеттік
Академиясының (ГАИМК) 1933 жылы құрылған Нұра экспедициясы жүргізді.
Нұра экспедициясының жұмыстарының нәтижелері 1935 жылы толық есеп болып
жарияланды.1, 11-12.
Орталық Қазақстанның кейінгі қола дәуірінің ескерткіштерінің, әсіресе,
Дәндібай 11 қорғанынан алған мәліметтерді М.П.Грязнов еңбегінде айтып
өтеді.
Орталық Қазақстанды археологиялық зерттеуде, П.Л.Драверт, К.И.Сәтпаев,
В.А.Слевин, А.В.Формозов, Ю.А.Орлов, Г.Н.Щерба және т.б. геологтардың
жұмыстары да құнды болды. 2,46-47
Құрылған бөлімнің алғаш ұйымдастырған археологиялық экспедициясы Орталық
Қазақстан экспедициясы болды, оны сол кезде академик Ә.Х.Марғұлан басқарды.
Бұл экспедиция осы кезге дейін Сарыарқадағы көненің көздерін үнемі
іздестіріп, зерттеп келеді.1,13 б
Осы зерттеулердің нәтижесінде 1966 жылы экспедиция мүшелері
Ә.Х.Марғұлан, К.А Акишев , М.Қ.Қадырбаев ,А.М. Оразбаевтың “Древняя
культура Центрального Казахстана”2 атты еңбектері жарық көреді.
Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеттері жайлы монографиялар көп жыл
бойы қазба жұмыстарының нәтижесі болды. Ә.Х.Марғұланның беғазы - дәндібай
мәдениетіне арналған жұмысы іргелілігімен ерекешеленеді.3
Солтүстік Бетпақдала қоныстары мен обаларынан алынған көптеген жаңа
деректер ғылыми айналымға енгізілді. М.Қ Қадырбаевпен Ж.Қ.Құрманқұловтың
монографиясында Атасу –1, Мыржық, Ақ Мұстафа, Ақмая ескерткіштерінің
материалдары жүйеленіп, оларға талдау жасалған, олардың орналасу
заңдылықтары анықталған.23
Деректік негізі:
Курстық жұмыстың дерек көзі 1946-2003 жыл аралығында жүргізген Орталық
Қазақстан архелогиялық экспедициясының ғылыми-зерттеу жұмыстырының есептері
болып табылады.
Құрылымы:
Курстық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І – тарау. ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен 1945 жылға дейінгі
зерттеулер .
Ғасырлар бойы Орталық Қазақстан аумағында өзіндік мәдениеті бар
тайпалар мекендеп , шалғынды шөбі мен пайдалы қазбалары бар ауқымды тау
шатқалдары мен ойпаңдарында, өзен алқаптарының жағалауларында орналасқан
керемет ескерткіштерін бізге мұраға қалдырған. Көбінесе, ерте тас пен
қола дәуіріне жататын ескерткіштері ерекше қызықтырады.
Солтүстік-шығыс пен орталық Қазақстан археологиясы жайлы ХVІ-ХІХ ғ.ғ.
Сібір деректерінде, ең алдымен сібір жылнамаларында, қызметтегі жаңа
жерлерді ашқан адамдардың, сібір воеводаларының қазақ ордасындағы адамдар
мен жерлері жайлы сұраунамаларда, сондай-ақ 16-17 ғ.ғ. саяхатшылардың
жазбаларындағы мәліметтердің маңызы зор. С.У.Ремезовтың көптеген
еңбектерінің бірі 1701 жылы жазылған “Чертежная книга Сибири” еңбегінің
ішінде “чертеж земли всей безводный и малопроходной каменной степи” бізге
біраз деректік мәлімет береді. Ол Петр І нұсқауы бойынша 1698 жылы
Түркістанға Тәуке ханға келген Ф.Скибин мен М.Трошиннен алған сызбаларын
алып құрастырған. Бұл атласта Есіл өзенінің алқабындағы ерте кездегі
жазбалар мен құрылыстар көрсетілген. 2,11-12б
Кейіннен Г.Н. Потанин “Ремезовтың атласында” Қаратал өзенінің оң
жағалауында, Торғайдың оң жақ саласында, Тылқара мен Тесир-гор өзендерінің
арасындағы “тас қала”, Сары-су өзеніндегі “мешіт”, ерте кездегі қалалар мен
құрылыстан атап өтілген деп жазған.
Орталық Қазақстанның бай археологиялық ескерткіштері ерте кезден-ақ
саяхатшылардың назарын аударған болатын. Алғаш рет осы даланың
қорғандарының қазыналары жайлы мәліметті польшаның қоғам қайраткері Юрий
Крижанич (ХVІ ғ) хабар береді. Оның мәлімдемесі бойынша , осы кезде бұл
жерде белгісіз бір халықтың қорымдарын қазып, табылған қазынаны
Тобольскіде сатқан.2,13б
Орталық және солтүстік-шығыс Қазақстанның археология мен этнографиясы
жайлы қызықты мәліметтерді швед ғалымы Ф.Страленберг (1676-1747ж.ж.)
жинастырған. Ол 1711 жылы жер аударылып, жергілікті халықтың география,
тарих, археология және этнографиясымен айналысып 12 жылы осы жақта өмір
сүреді. Ғалым көрген Есіл мен Тобыл өзендерінің жоғарғы ағыстарының
арасында орналасқан ертедегі тас құрылыстардың, кен орындарының, тастағы
таңбалар мен жазулардың суретін салған.3, 28-300б
Орталық Қазақстанның ескерткіштері Г.Ф.Миллердің де қызығушылығын
тудырды. Әсіресе, оны ол кезде бүтіндей сақталған ерте кездегі кен мен
балқыту пештерінің орындары, тас құрылыстар қызықтырды. Бірақта сол
кездегі хан билігі бұл территорияда жұмыс істеуге кедергі келтірді.
Миллердің тек шеткі аудандарда саяхат жасауға ғана мүмкіндігі болды.3,34-
35б
Солтүстік-шығыс Қазақстанның археологиясы жайлы мәліметтер голландық
географ және заңгер Николай Витзеннің кітаптарында да кездеседі. ХVІ
ғ. 90-жылдарында Москвада тұрып бай тарихи және археологиялық мәліметтер
жинаған. 1692 жылы Н.Витзен Ф.А.Головин Петр І берген алтын және күміс
ыдыстар, жабайы аңдар мен үй жануарлары бейнеленген әртүрлі әшекейлер жайлы
“ Солтүстік-шығыс Татария” атты бірінші кітабын жазады. Ол коллекциясы
ылғида толықтырылып тұрды. 1705 жылы екінші кітадын басып шығарды. Бірақта
1785 жылы Петр І арнап шығарған үшінші кітабы ең жақсысы деп саналады.
Кестелер және иллюстравті суреттер жүзден асады. Бұл кітап қазірде маңызын
жоғалтқан жоқ. Сібір мен Қазақстанның архелогиялық ескерткіштеріне қатысты
бөлігін академик В.В.Радлов аударған Н.Витзеннің кестелерін археологтар мен
өнертанушылар қолданады.2,13б
ХVІІІ ғ. бірінші жартысында Орталық Азия мен Қазақстанға Петр І
қызығушылығы арта бастады. Ол қазақ далаларын “Азияның есігі” деп санаған.
Осыған байланысты біздің елімізге бірнеше экспедициялар ұйымдыстырылады:
Хиуаға А. Бекович-Черкасский (1714-1717), Бұхараға Ф.Беневени (1719-1725),
Ертіс жағалауларына И.Д.Бухгольц (1715-1716) және И.М.Лихарев (1720),
Жоңғар Алатауларына И.С.Унковский (1723) және т.б. Алтын кен орнын табу мен
өлкенің экономикасымен танысумен қатар, Перт І ерте кездегі бұйымдарды
зерттеу және жинауға да ерекше мән берген. Табылған алтын, күміс бұйымдар
мен қазыналарды жинап, Берг-коллегияға немесе Мосвка мен Ленинградқа
тапсыруды бұйырады. 1718 жылы Петр І қорғандарда табылған бір адамның
қаңқасына – мың рубль, ал бас сүйегіне – бес жүз рубль көлемінде сыйақы
беру жайлы бұйрық шығарады. 2,14б
Петр І Қазақстан мен Сібірдің мәдениеттері ескерткіштерінің зерттелуінің
негізін салады. 1719 жылы ғалым Мессершмидті Сібірге әртүрлі бұйымдарды
зерттеуге жібереді. Ол Тобольскге келіп, 1719-1720 жылдар аралығында осы
жерде өмір сүреді. Ол бұл жерде Таберт деген швед тұқынымен танысады.
Таберт кейіннен ғылымда Страленберг деген фамилиямен әйгілі болады.
Тобольскіде болған кезінде Мессершмидт Страленбергтің және жергілікті
адамдармен бірге, Батыс Сібір және солтүстік-шығыс Қазақстанның тарихи
топографиясымен танысып, Есіл мен Ертіс жағалауларындағы археологиялық
ескерткіштерді зерттеумен айналысты. Барлық алған мәлеметтері жайлы
Петербургке жазып отыр. Осы мәліметтерді пайдаланып Көкшетау мен Павлодар
облысының аудандарындағы ескерткіштер тонала бастады. 3,20-27б
Мессершмидтің экспедициясының жақсы қызметкерінің бірі Ф.Страленберг,
қазба жұмыстарын жасауға көмектесе жүре, ескерткіштердің сызбасын жазып,
өзіне қажетті мәліметтерді жазып отырды. Ол Тобольскіде 1711-1721 жылдары
өмір сүріп, Солтүстік, Орталық Қазақстан және Батыс Сібірдің география,
тарих, тарихи топография және археологиясынан көптеген мәліметтер жинайды.
1723 жылы отаны Швецияға оралғанан кейін оларды өз кітабында жариялайды.
Бұл еңбекте Солтүстік және Орталық Қазақстан ескерткіштері жайлы көп
мәліметтер алуға болады.
Мессершмидт, Ф.Страленберг, Н.Витзеннің еңбектері Петр І шығысты
зерттеуге деген қызығушылығының нәтижесі болып отыр. Оның осы қызметінің
арқасында ерте кездегі ескерткіштердің өнері мен мәдениетінің Сібір
коллекциясы Мемлекеттік Эрмитажда сақталуда.2,17-20.
Сібір мен Қазақстанның тгеография, тарихы және археологиясы жайлы
мәліметтерді жинаумен орыстың белгілі тарихшысы В.Н. Татищевте айналысқан.
Көрнекті ғалым В.Н. Татищевтің көмегімен 1733 жылы Г.Ф. Миллердің
экспедициясы Сібірге аттанады. Бұл екінші Камчаткалық деп аталған
экспедицияның жинаған мәліметтері Қазақстан мен Сібір археологиясы жайлы
қызықты мәліметтер береді. Экспедицияның құрамында белгілі ғалым,
профессорлар – Г.Ф.Миллер, И.Гмелин, Л.Делакроер, геодизистер
А.Красильников, А.Иванов, Н.Чекин, М.Ушаков, суретшілер И.Беркан,
И.Лоресениус, студент С.Крашенников және т.б. болған. Кейіннен оларға
Сібірдің белгілі тарихшысы И.Фишерде қосылады. Олардың маршруты Тверь,
Казань, Екатеринбург, Тобольск, Тара, Железинский, Ямышевский, Семей арқылы
Өскемен, ал ол жерден Барнауыл, Сібір, Кузнецк.
1740 жылы И.Гмелин Солтүстік Қазақстанға, Жайықтың жоғарғы ағысына дейін
келеді. И.Гмелиннің В.В. Радлов аударған Қазақстанның археологиялық
ескерткіштері жайлы мәліметтері оның төрт томдық еңбектерінде шашыраңқы
жазылған. 3,18-19
Сібір мен Қазақстанның ескерткіштерін академик Г.Ф.Миллер де зерттейді.
Ол сібір жылнамаларын, мұрағат құжаттарын, географиялық карталар мен
сызбалар, этнография мен ерте дәуірдегі өнер шығармаларын, археологиялық
мәліметтер жинастырады. Г.Ф.Миллер Ертіс бойында археологиялық қазба
жұмыстарын жүргізеді. Сол жұмыстардың нәтижесінде, Петербургке Сібір мен
Қазақстанның археологиясына қатысты көп мәліметтер алып келеді. Бірақта
,өкінішке қарай, бұл мәліметтер бір жүйеге келтірілмеген, біраз бөлігі
жарияланбай, әртүрлі архивтарда сақталуда.
Қазақстан археологиясын зерттеуде : Исторические замечание, Описание
Сибирского путешествия, Описание Сибирского царства, Изъяснения о
некоторых древностях деген еңбектерінің маңызы зор.3,20-21
Орталық Қазақстан территориясында 18 ғ екінші жартысынан бастап екінші
академиялық экспедициясының қызметкерлері, соның ішінде осы аймақтың
археологиялық ескерткіштеріне деген қызығушылық танытқан И.Г.Георги (1729-
1802), П.С.Паллас (1741-1811), П.И.Рычков Х.Барданес, және т.б. П.С.Паллас
Волга далаларымен, Қазақстан және Сібір жерлерінде ұзақ саяхатшылап, тарих,
география және халықтардың этнографиясынан еңбек жазған.
1768-1773 жылдары И.П.Фальк Солтүстік және Орталық Қазақстанда өз
бетімен саяхат жасайды. Оның архивінде тарихи топография, археология мен
Қазақстанның архитектурасына тарихына қатысты мәліметтер бар.
И.П.Фальк және П.С.Паллас экспедицияларының қызметкері И.Г.Георгидің
еңбектерінде Қазақстанның топографиясының тарихына қатысты маңызды
деректер бар. Ол Оралда, Қостанай облысында, Солтүстік Қазақстан мен Алтай
жерлерінде болған. Сондай-ақ, И.П.Фальктың экспедициясының белсенді
қызметкері бірі Х.Барданес болған. Ол Орталық Қазақстанды Петропавлскпен
Аягөзге дейін жүріп өткен. Қазақ даласында қирағанына көп болмаған біраз
қалалардың орны қалған деп атап кеткен. Елек өзенінің маңында қалалардың
және кішкентай қорғандардың қирандыларын көрген. Х.Барданес Ембі және
Торғай даласындағы Тобыл өзеніндегі қоныстардың қалдықтары мен
архитектуралық ескерткіштер жайлы білген.2, 22-24
Қазақстанның география, тарихи топография және археологиясын зерттеуде
керемет ғалым П.И.Рычковтың да үлесі зор. П.И.Рычковты тарих-экономист
ретінде кен орындары көбірек қызықтырған.
18 ғ. соңынан бастап Орталық Қазақстанға саяхатшылар келе бастады. Бізге
капитан И.Г.Андреев, Телятников және Безносиков (1796), шенеунік Поспелов
пен Бурнашев (1800), Путинцев (1811), Ф.Назаров (1813), Н.И.Потанин (1829)
және т.б. маршруттары белгілі. Олар өздерінің жазбаларында Орталық
Қазақстанның далалары жайлы азды-көпті мәліметтер кездеседі. 1785 жылы
құралған капитан И.Г.Андреевтің қолжазбасында Қазақстанның этнография,
география және саяси тарихынан басқа, Семей, Шыңғыс, Қарқаралы аудандарымен
қатар, Жетісу жерлерінің археология және тарихи топографиясы жайлы маңызды
мәліметтер алуға болады.20, 135-137б
Орталық Қазақстанның археологиялық кешендері жайлы қоқандық елшілердің
жол бастаушылары, Сібір корпусының тілмашы Филипп Назаров та хабар береді.
Ол Есіл, Сарысу өзендері және батыс Бетпақдала арқылы, Петропавлдан
Ташкентке қарай жол жүреді. Ол Орталық Қазақстанды шығыс Бетпақдала мен
Мойынты және Сарысу өзендері жағалауларымен жүріп өтіп, ол жердегі кен
орындарын байқаған.
Семейден Созаққа Қарқаралы даласы және шығыс Бетпақдала арқылы өткен
Н.И.Потаниннің бақылаулары да ерекше қызығушылық тудырады. Осы жерлермен
жүргенінің арқасында Көкшетау аумағын, Темірші мен Қызыларай тауларындағы
тас және қола дәуірінің ескерткіштері мен тас қоршауларды байқаған.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан мен Алтайды археологиялық
зерттеулер осы аудандарды геологиялық зерттеумен байланысты болды. Геолог
және тау инженерлері Б.Ф.Гермен, И.П, Шангин, Г,Розе, В.Ледебур,
А.Гумбольттің жұмыстарнынан Орталық Қазақстанның археологиясына қатысты
маңызды мәліметтер алуға болады.23, 22-24б
Тау инженері И.П.Шангиннің Орталық Қазақстан ескерткіштерін суреттегені
үлкен қызығушылық тудырады. Ол Петропавлдан бастап, Көкшетау, Атбасар,
Ақмола және Қарқаралы далаларын меридиан бойынша кесіп өтіп, солтүстік
Балқашқа дейін жеткен. Осы үлкен аумақта И.П.Шангин көптеген археологиялық
ескерткіштерді көреді. Орталық Қазақстанның ескерткіштері еркше үлкен
грагит тастардан тұрады деп алғаш рет И.П.Шангин хабарлаған. 2, 23-24
Ол Көкшетау облысындағы Байқошқар тауында көп шоғырланған қола дәуірінің
ескерткіштерінің тауып алады. Сонымен қатар, көптеген кен орындарын табады
және бірнеше қоныстарға сипаттама береді.
И.П.Шангиннің Орталық Қазақстан территорясына саяхаттағы жазбалары
бірнеше рет “Вестник Европы”, “Сибирский вестник” және “Горный журнал “
журналдарында басылып шыққан. Бірақта, оның да қолжазбаларының маңызды
бөліктері мұрағат қорларында сақтаулы.2,26-27б
ХІХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап, Қазақстан мен Сібірдің
археологиясымен шығыстанушы ғалымдар айналыса бастады: Х.М.Френ,
Г.И.Спаский, П.С.Савельев, А.Ремюза және Ю.Клапрот. Олар алғаш рет
ескерткіштерді ғылыми зерттеу және оны сақтау мәселесін көтерді.
Г.И.Спаский Сібір мен Қазақстан археологиясы жайлы көптеген қызықты
мақалалар жариялайды. Әсіресе, “ Путешествие по Сибири”, “Записки о
сибирских древностях”, “О древних сибирских начертании” және т.б. маңызы
зор. Ғалым Орталық Қазақстан мен Ертіс өзенінің алқаптарына біраз
жұмыстарын арнаған. “Древности Сибири” мақаласында үлкен қорғандар мен тас
қоршаулардың тарихи-мәдени маңызын атап өтеді. Сонымен қатар, Г.И.Спасский
ертедегі ескерткіштерді қорғау мақсатын алға қояды.27, 45-49б
Орталық Қазақстанның қола дәуірі мен ерте көшпелілер жайлы өзінің осы
өлкедегі үш жылдық саяхаты кезінде жинаған А.И.Шренктің мәліметтері құнды
болып табылады. Ол Петропавлдан Шу өзенінің төменгі ағысына дейінгі
жерлерде жүріп өткен. А.И.Шренктің жинаған мәліметтері СССР Ғылым
Академиясының Антропология және этнография мұражайында сақталған. Инвентарь
кітабының сыртында “Заттар табылған жері Қырғыз даласына (яғни, Орталық
Қазақстан), Алтай округі мен Жоңғарияға тиесілі” деп жазылған.
С.С.Черников олардың барлығын Шығыс Қазақстанға жатқызады. Бірақта
А.И.Шренктің Жоғарғы Ертісте болғаны жайлы еш жерде тіркелмеген. Сол
кездегі Батыс Сібірдің генерал-губернататоры Горчаков оған тек Алакөл көлі
арқылы өтуге ғана рұқсат берген. 27, 52-53б
А.И.Шренктің коллекциясында қола бұйымдардың саны басым. Мұндай көп
бұйымдар жер бетінен ғана алынуы мүмкін емес. Археологиялық қазба
жұмыстарын жүргізгенін көруге болады.
Орталық Қазақстанда жүргізген үш жылдық зерттеулері негізінде
А.И.Шренктің бірқатар қызықты еңбектері жарық көрді.Солардың ішінде бізге
“Путешествие и исследования по Зоонгарским Киргизским степям (1840-
1843гг.), “Улутауская горная группа в своем топографо-географическом
положении”, “Заметки по топографии и этнографии”.27, 55б
Орталық Қазақстанның археологиялық ескерткіштері жайлы мәліметтер ХІХғ.
екінші жартысы мен ХХ ғ. басында ғалым-өлкетанушылардың арқасында
толығырақ мәліметтер пайда болды. Ғалымдардың арасында Е.М.Ядринцев,
Г.Н.Потанин, С.Н.Гуляев, В.В.Радлов, Н.Я.Кошин сияқты көрнекті қайраткерлер
болған. Бірақта В.В.Радловтан басқасының бәрі материалдық жағынан
қамтылмағандықтан археологиялық қазба жұмыстар жүргізе алмады. Олардың
жұмыстары археологиялық ескерткіштерді есепке алумен және тіркеумен ғана
шектелді. Сондай-ақ, есепке алудың тиімді әдісі деп нұсқаулар мен есепке
алу қағаздарын қазақ билік басқармаларына жіберуді санады.2,38-38б
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанды археологиялық зерттеу ғылыми
негізделе бастады. Қазақстанды тарихи-географиялық жағнан зерттеуде жас
ғалымдар – П.П.Семенов-Тянь-Шанский, Ш.Ш.Уәлиханов, Н.М.Ядринцев, академик
В.В.Радлов және П.И.Лерхтің еңбектерінің маңызы зор. Бұл ғалымдардың
жұмыстары жаңа ойлармен ғана емес, сондай-ақ тарих, география, тарихи
топографиядан терең білімдерінің болуымен ерекшеленеді. Олар өздернің
зерттеулері және қазба жұмыстары нәтижесінде ескерткіштерді кезеңдерге
бөлуге тырысты.2,39-40
Осыған байланысты жас ғалым Ш.Уәлихановтың жазбаларының маңызы зор. Оны
Орталық Қазақстан мен Жетісудың ескерткіштері қызықтырып, сондай-ақ осы
тақырыпқа байланысты еңбек жазуды ойлаған. Оның тарихи ескерткіштерге
деген көзқарастарын “Географический очерк Заилийского края”, “Дневник
поездки на Иссыккуль” және “Очерки Джунгарии” атты жұмыстарында қысқаша
баяндаған. Ол өзінің еңбектерінде ескерткіштердің негізгілерін анықтауға
тырысқан. Оның пікірі бойынша, Орталық Қазақстанда мынадай ескерткіштер
кешендері:
1) ескі кен орындары;
2) жыртылған жерлер;
3) тас қоршалар;
4) тастағы өрнектер;
5) үлкен қорғандар;
6) ерте орта ғасырлардың архитектуралық құрылыстары бар. 4. 277-279
Орталық Қазақстанның ескерткіштері жайлы П.П.Семенов-Тянь-Шансккий де
өзінің еңбектерінде, негізінен географиялық сөздігінде бірқатар
көзқарастарын білдіреді. Ол Миллер, Гмегин, Паллас, Шангин, Уәлиханов
еңбектерін талай келе, Орталық Қазақстанның ескерткіштері жайлы мақалалар
жазады.
Сондай-ақ, П.П.Семенов-Тянь-Шанский Россияның шеткі аймақтарына
Георафиялық қоғамның экспедицияларын құру туралы үлкен мәселені көтерді.
Осыған байланысты Орталық және Солтүстік-шығыс Қазақстанның ерте кезеңіне
деген қызығушылық арта түсті. Орыс географиялық қоғамының және
Археологиялық комисияның маңызы зор болды. Осы ұйымдарда ірі ғалымдар мен
зерттеушілер: А.С.Уваров, Н.Е.Забелин, Д.Н.Анучин, А.А.Спицын,
В.АГородцовтар жұмыс істеді.2, 36-38
1862 жылы В.В.Радлов алғаш рет Қарқаралы округінен табылған қола
дәуірінің ескерткішін зерттеп, оған ғылыми сипаттама берді.
Қазақстан археологиясын зерттеуде, орыс ғалымдары Н.М.Ядринцев, Н.И
Веселовский, В.В.Бартольд, суреттшілер П.Кошаров, М.С.Знаменский және
Дудиннің де үлестері зор. Орынбор мен Торғай даласында осы кезде
Ф.Д.Нефедов, Р.Г.Игнатьев, А.П.Аниховский және т.б. қола ғасырының
ескерткіштерін зерттеді.
ХХ ғасырға дейінгі жиналған мәліметтерді 1910 жылы И.А.Кастанье өз
еңбектерінде жинақтап, Орынбор ғылыми архив комиссиясында басып шығарды.
Бұл жинаққа П.С.Паллас, П.И.Рычков, А.И.Левшин, Г.И.Спаский, С.И.Гуляев,
В.В.Радлов, А.А.Козырев, В.П.Никитин, Н.Я.Коншиннің және т.б. жинаған
мәліметтері кірді. Мәліметтер облыс бойынша, ал оның ішінде: қорғандар,
қалалар, ертедегі кен орындары, тастағы жазулар мен суреттерді бөліп
жазған.3,44-46
Октябрь революциясына дейінгі Орталық Қазақстанның археологиялық
ескерткіштерін зерттеуді қорытып айтатын болсақ, бұл үлкен аймақ әлі де
толық зерттелмеген еді. Патшалық Ресей кезінде империяның шеткі
аймақтарының кең және жүйелі түрде зерттелуі мүмкін емес болған. ХІХ мен ХХ
ғасырдың басында бұл аймақта қазына іздеушілер ғалымдардан бұрын барғанына
байланысты, олар көптеген құнды ескерткіштерді тонап, қиратты.
Ескерткіштерді корғау дұрыс ұйымдастырылмады.
Неолит дәуірінде-ақ байқала бастанған өзгерістері б.з.б. ІІ
мыңжылдықта малшылық-егіншілік экономикасы мен жоғары дамыған
металлургияның қалыптасуына жеткізді. Өндіруші тұрпаттағы экономикаға көшу
Қазақстан аумағында бүкіл жағдайды түбірімен өзгертті. Қоныстарын жиі
өзгертетін, жігерлі, пысық малшы тайпалар ұлан-байтақ және қуатты
бірлестіктер құрды; бұлардың қалыптасуында соғыс қақтығыстарында едәуір
рөл атқарды. Қару енді жабайы хайуандарды аулау үшін ғана емес, сонымен
қатар тайпалар арасындағы қақтығыстарында жиі пайдаланылатын болды.
Қару жасау бір-бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.
Археологиялық материалдар бойынша, андронов тұрпатты ескерткіштер
қалдырған далалық малшы-егінші тайпалардың мәдени ортақтығы жақсы мәлім.
Барлық жергілікті өзгешіліктерге қарамастан, ұлан-байтақ аумаққа тараған
бұл тайпалар неолит дәуіріндегі тайпалық ала-құлалықты айқын мәдени
біркелкілік ауыстырғанын көрсетті.
Осы аймақты археологиялық зерттеу тек кеңес үкіметі кезінде ғана ,
біздің елімізде экономиканың, мәдениеттің, ғылымның қарқынды өсуінің
әсерінен кең ауқымды зерттеле бастады. Археология отанымыздың ерте
дәуірдегі тарихын тереңірек танып-білуге көмектесті.
ХХ ғасырдың 30 жылдарынан бастап Орталық Қазақстанның барлық
аудандарында дерлік құрылыс жұмыстары жүргізілді. Осыны ескере отырып,
еліміздің ғылыми мекемелері Орталық Қазақстанның археологиялық
ескерткіштерін зерттеуді ұйымдастырылды. 20, 85-89б
1910 жылы В.И.Каменский қола дәуірін зерттеудің негізін салды. Ол
Ертісте кең археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді. В.И.Каменский қола
дәуірінің Кіші Қойтас қонысын зерттейді. Ол қоныстан көп керамикалық
ыдыстың сынықтарын табады. Кейбір ыдыстар әртүрлі оюлармен шебер
өрнектелген.19, 126-128
В.И.Каменскийдің қазба жұмыстарынң мәліметтерінің біраз бөлігін
С.А.Теплоухов, М.П.Грязнов, С.С.Черников жариялаған болатын. Бірақ оның
материалдары – далалық жұмыстардың есептері, фотографиялар, суреттері
антропология және этнография мұражайының қорында сақтаулы.
Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін 1914 жылы А.Я. Тугаринов
ашты. Содан бері өткен уақыттың ішінде орасан зор археологиялық материал
жиналды.2, 58-59б
Қазақстанның ерте кезеңінің, әсіресе қола дәуірінің ескерткіштерін
жүйелі түрде зерттеу тек кеңестік кезеңде ғана басталды. С.А.Теплоуховтың
Енисейде көп жылдық зерттеу жүргізуінің (1922-1925 ж.ж.) нәтижесінде Сібір
мен солтүстік-шығыс аудандарының қола дәуірінін кезеңдеуге мүмкіндік алды.
Ол 1914 жылы Ачинск маңында, Андрон деревнясында осы мәдениеттің
ескерткіштерін табуына байланысты археологияға “андрон мәдениеті” терминін
енгізді. Бірақта, С.А.Теплоухов андрон мәдениеті батыс Сібір мен
Қазақстанның солтүстік аудандарында қола ғасырының мәдениетінің таралғанына
көзі жеткенімен, неміс әдебиеттерінде Минусинск қола мәдениетіні жалғыз
деген ескірген көзқарасты аттап өте алмады.2,61-62
Бұл мәселеге байланысты 1926 жылы Грязнов Ақтөбе далалары мен Оңтүстік
Оралда зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ол Қазақстанның қола дәуірінін
сипаттайтын бірнеше кешендерді зерттеп, Минусинскден тыс андрон
мәдениетінің батыс шекарасын белгіледі. Ол жеткен нәтиже Орталық және
Солтүстік-шығыс аудандарында болжамдар жасауға мүмкіндік берді.
М.П.Грязнов: “ Әсіресе, айтып кетерлік жайт, Қазақстанның зерттелмеген
палеонтропологиялық жағынан, болашақта жақсы нәтижелер күтуге болады.
Біздің қола ғасырының мәдениеті жағынан білгеніміз түкке тұрғысыз. Қазақ
даласындағы қоныстар мен тұрақтарда қазба жұмыстарын жүргізу, Қазақстанның
өткенінің көп қырларын айқындап, басқа облыстардағы ерте кездегі мәдениетке
басқа көзбен қарау мүмкіндігі туындауы мүмкін” деп өз ойын білдірген.9,
122-123б
Кейін К.В.Сальников Орал сыртының андронов мәдениетіне хронологиялық
топтама жасады; оны бірінің орнын бірі басқан үш кезеңге бөліп, оларға
шартты түрде мынадай аттар берді: федеров кезеңі – б.з.б. 18-17 ғасырлар,
алакөл кезеңі - б.з.б. 15-12 ғасырлар, замараев кезеңі - б.з.б. 12-8
ғасырлар. Андронов мәдениетін К.В.Сальников кезеңдерге бөлуі тарих
ғылымында дұрыс деп танылды және далалық қола дәуірінің ескерткіштерін
зерттегенде осы мәдениеттің тараған аудандарының бәрінде қолданылды.28,105-
106б
Кейіннен К.В.Сальниковтың кезеңдерге бөлуі қайта қаралып. Э.А.Федорова-
Давыдованың29, Г.Б. Зданович30 пен басқа да зерттеушілердің
еңбектерінде нақтылана түсті.
Андронов мәдениетін кезеңдерге бөлуге байланысты бұл болжамдарды
жақтаушылардың принциптерінің пікір алалығы бұл мәдениеттің федоров кезеңі
мен алакөл кезеңінің хронологиялық шеңберлерін бағалау жөнінде болып отыр.
Ең көп тараған көзқарас мынадай: бұл кезеңдер бірінен соң бірі келіп
отырды, соның өзінде неғұрлым ертеректегі кезең ретіндегі федеров кезеңінен
кейін алакөл кезеңі келеді, ал алакөл кезеңі андроновтық тайпалардың
экономикасы мен мәдениетінің ең дамыған шағы болып табылады. Екінші
көзқарас бойынша, федоров пен алакөл уақытындағы ескерткіштер бір уақыттың
ескерткіштері, бірақ өлке тұрғындарының әр түрлі топтарынан қалған.
Алакөлдік тайпалар Жайық өңірін, Батыс және солтүстік Қазақстанды
мекендеген және Еділ бойының қима мәдениеті тайпаларымен, Орта Азияның
далалық тұрғындарымен тығыз байланыс жасаған, ал федоровтық тайпалар Шығыс
Қазақстанды, ішінара Орталық Қазақстанды мекендеген және этникалық, мәдени-
шаруашылық жағынан Батыс Сібірдің орманды-далалық аймағы халқының тобына
жақын болған. 27, 133-136б
Бұл дәуірдегі ежелгі евразиялық дала туралы ғылыми түсініктерге қала
үлгісіндегі Синташт және Арқайым бекіністі қоныстарының ашылуы мен зерттелу
принципті түзетулер енгізді.
Андронов мәдениті бұл терминнің кең тараған – мәдени мағынасында
алғанда, қола дәуірінің алдыңғы кезеңіне ( б.з.б 18-17 ғасырлар) және
ортаңғы кезеңіне ( б.з.б. 15 – 12 ғасырлар) тұтас келеді. Б.з.б. ІІ
мыңжылдықтың басында андронов мәдениеті тайпаларының экономикасында,
тұрмысы мен мәдениетінде өзгерістер болды; бұ өзгерістер қоғамның жаңа
шаруашылық негізіне байланысты, әуелі жайлауда, кейін көше жүріп мал
өсіруге байланысты туды.3, 68-70б
Соңғы қола дәуірі деп аталған бұл кезеңде ( б.з.б 12 ғасыр мен 8
ғасырдың басы) , археологиялық деректердің көрсетуінше, шаруашылық пен
мәдениеттегі андроновтық дәстүрлердің орнына ерте темір дәуіріндегі
қоғамның экономикасы мен материалдық мәдениетінің неғұрлым прогресшіл
түрлері келді.
Орталық Қазақстандағы мәдениеттерді зерттеудің нәтижесінде алдыңғы
берілген классификацияға өзгеріс енгізіп алдыңғы берілген жаңа
мәліметтермен толықтырды.
М.П.Грязнов, С.В. Киселев, К.В.Сальниковтың теориялық болжамдары мен
қорытындылары кейіннен Қазақстанның қола ғасыры мен ерте көшпелілердің
мәдениетін зерттеген ғалым-археологтардың зерттеу жұмыстарын негіздеуге
көмектесті.
Орталық Қазақстанды археологиялық зерттеуде Академик Қ.И.Сәтпаевта өз
үлесін қосты. Қ.И.Сәтпаев негізгі геологиялық мәселерімен айналыса жүріп,
оны Ұлытау, Жезғазған, Амангелді металлургиясы және археологиясы қызықтыра
бостады. Ол жерлерден Ұлытау тауының маңында, Арғанаты тауы, Торғай
өзенінің жағалауларында көптеген ескерткіштер ашып, Жетіқыз өзеніндегі тас
мүсіндерді, Жыланшық өзеніндегі архитектуралық ескерткіштерді , Бұланты
өзені оң жақ жағалуындағы тастағы таңбаларды зерттеді. 2, 44б
Қ. Сәтпаев Алтын-Шоқы тауының оңтүстік-батыс жағынан Темірдің жазбасы
бар тасты табуы маңызды оқиғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының қола дәуірін
зерттеу тарихы
Ғылыми жетекшісі: Таймағамбетов Ж.Қ.
т.ғ.д., профессор
Орындаған: Теңізбаева
Л.М.
1- курс магистранты
Алматы 2007ж.
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...3
І – тарау. ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен
1945 жылға дейінгі зерттеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ – тарау. Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясының зерттеулері (1946-2003) ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .36
Тақырыптың өзектілігі:
Еліміз бодандықтың бұғауынан шығып, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен
кейін, ата-бабамыздың мұрасын қалпына келтіріп, оны жаңа қырларынан
зерттеуге мүмкіндік алып отырмыз.
Шу мен Сырдария өзендерінің солтүстігін алып жатқан, ата-
бабаларымыз Сарыарқа деп атаған үлкен далалы аймақ ертедегі жазба
деректерде аз сипатталған. Көп ғасырлар бойы үлкен ғылыми жұмбақ
болып келді. Өкінішке орай, Орталық Қазақстан территориясының
зерттелмегендігінен тарихи - археологиялық жағынан, аз мекендеген
Қазақстанның солтүстік далаларында ертеде өркениет ошақтары дамуы
мүмкін емес деген пікір қалыптасқан. Орта Азияның ерте кезеңінің көрнекті
тарихшысы В.В.Бартольдтің болжамы бойынша, “Сырдария жағасы мен
Қаратау тауы мәдени қоныстың соңғысы, ал солтүстікке қарай мекенсіз дала”.
Бұл концепцияны Қазақстанның ерте дәуір тарихын зерттеуші
М.П.Грязнов қате деп дәлелдеген.3,13-14
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының зерттеулері
көрсеткендей, Орталық Қазақстан территориясында мыңдаған жылдар бойы
этникалық өзара туыс дала тайпаларының мәдениетінің дамуы мен
ауысуының күрделі процесі жүрген.
Қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеу Орталық Қазақстаннның сол
дәуірде мекендеген тайпалардың тарихының жарқын көрінісі айқындап,
өлкенің көптеген бізге белгісіз тарих беттерін ашып берді.
Ғасырлар бойы Орталық Қазақстан аумағында өзіндік мәдениеті бар
тайпалар мекендеп , шалғынды шөбі мен пайдалы қазбалары бар ауқымды тау
шатқалдары мен ойпаңдарында, өзен алқаптарының жағалауларында орналасқан
керемет ескерткіштерін бізге мұраға қалдырған. Көбінесе, ерте тас пен
қола дәуіріне жататын ескерткіштері ерекше қызықтырады.
Өткен ғасырда ұлттық көне тарих зерттеу саласында өздерінің
зерттеулерімен, еңбегімен, талантымен зор үлес қосқан ғалымдардың шоғыры
шықты. Олардың ғылыми еңбектерінің құндылығы мен негізіне ғылыми тұрғыдан
талдау жүргізбей тұрып, болашақта тарихи зерттеулерді айтарлықтай деңгейде
жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да Қазақстан тарих ғылымын қалыптастырған
ғалымдардың мәдени мұрасын дұрыс түсініп, оны жан-жақты талдап игеру
білудің маңызы зор. Ұлттық көне тарихымызды, мәдениетімізді, оның құрамдас
бөліктерін жеке-дара талдап зерттеу ұлттық төл тарихымыз бен
мәдениетіміздің қырларын терең саралауда жол ашатыны сөзсіз.
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының қазіргі таңда
маңызды екендігін, сонымен қатар оның тарихымызда алатын орнын көрсету
және теориялық болжамдық жағынан өзекті мәселердің бірі болып отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Курстық жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттері тақырыптың
өзектілігі және оның қамтитын хронологиялық мерзімінен туындайды. Мақсат –
Орталық Қазақстан өңіріндегі қола дәуірінің ескерткіштерінде жүргізілген
ізденістер негізінде алынған деректерді жинақтап, топтастырып, саралап,
жеткен нәтижелерін көрсету.
Осы мақсатқа орай, төмендегідей міндеттер туындайды:
• Орталық Қазақстанның қола ғасырының патшалық Ресей кезіндегі
зерттеу жұмыстарына талдау жасау;
• Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының ғылыми – зерттеу
жұмыстарын сараптау;
• Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының зерттеу тарихының
қазақ халқы үшін маңыздылығын көрсету.
Методологиялық және теориялық негіздері:
Жаңа методологиялық өзгерістерді негізге ала отырып, жүйелілік,
обьективтілік, тарихи – салыстырмалылық сияқты ғылыми таным принциптерін
негізге алдым. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегіндегі соңғы уақыттыа
қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды , тұжырымдар мен пікірлерді
мүмкіндігінше нақты басшылыққа алынып, зерртеу барысында зерттеу, талдау,
сараптау әдістерін қолдандым.
Тарихнамасы:
Патшалық Ресей кезінде Орталық Қазақстанның археологиялық
ескерткіштерін зерттеу ғалымдар мен тарихшылар , географтар мен
саяхатшылардың еңбектерінде кездеседі. Атап айтсақ, С.Ремезов, Г.Ф.Миллер,
И.Фишер, П.С.Паллас, И.П.Фальк, И.Георги, П.ИРычков, Х.Барданестің 1, 8-
9б, 2, 17-20б жазбаларында кездеседі. Орталық және солтүстік-шығыс
Қазақстанның археология мен этнографиясы жайлы қызықты мәліметтерді швед
ғалымы Ф.Страленберг (1676-1747ж.ж.) жинастырған 14, 128-132б .
ХVІІ ғ. соңынан бастап Орталық Қазақстанға саяхатшылар келе бастады.
Бізге капитан И.Г.Андреев, Телятников және Безносиков (1796), шенеунік
Поспелов пен Бурнашев (1800), Путинцев (1811), Ф.Назаров (1813),
Н.И.Потанин (1829) және т.б. маршруттары белгілі. Олар өздерінің
жазбаларында Орталық Қазақстанның далалары жайлы азды-көпті мәліметтер
кездеседі. 1785 жылы құралған капитан И.Г.Андреевтің қолжазбасында
Қазақстанның этнография, география және саяси тарихынан басқа, Семей,
Шыңғыс, Қарқаралы аудандарымен қатар, Жетісу жерлерінің археология және
тарихи топографиясы жайлы маңызды мәліметтер алуға болады
ХІХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап, Қазақстан мен Сібірдің
археологиясымен шығыстанушы ғалымдар айналыса бастады: Х.М.Френ,
Г.И.Спаский, П.С.Савельев, А.Ремюза және Ю.Клапрот. Олар алғаш рет
ескерткіштерді ғылыми зерттеу және оны сақтау мәселесін көтерді. 2, 28-30
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанды археологиялық зерттеу ғылыми
негізделе бастады. Қазақстанды тарихи-географиялық жағнан зерттеуде жас
ғалымдар – П.П.Семенов-Тянь-Шанский, Ш.Ш.Уәлиханов, Н.М.Ядринцев, академик
В.В.Радлов және П.И.Лерхтің еңбектерінің маңызы зор. 1910 жылы
В.И.Каменский қола дәуірін зерттеудің негізін салды. Ол Ертісте кең
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді. В.И.Каменский қола дәуірінің Кіші
Қойтас қонысын зерттейді. Ол қоныстан көп керамикалық ыдыстың сынықтарын
табады. Кейбір ыдыстар әртүрлі оюлармен шебер өрнектелген.
В.И.Каменскийдің қазба жұмыстарынң мәліметтерінің біраз бөлігін
С.А.Теплоухов, М.П.Грязнов, С.С.Черников жариялаған болатын. Бірақ оның
материалдары – далалық жұмыстардың есептері, фотографиялар, суреттері
антропология және этнография мұражайының қорында сақтаулы. 14, 133-135б
1927 жылдан бастап Орталық Қазақстанның археологялық ескерткіштерін
зерттеумен ғалым-өлкетанушы Л.Ф. Семенов айналысты. Соғысқа дейін осы
ауданның белгілі ескеркіштерін барлығын тіркеуге алды, ал кейіннен тек қола
дәуірін зерттей бастады.
Орталық Қазақстандағы алғашқы археологиялық жұмыстар Қазан социалистік
революциясынан кейін Материалдық мәдениет тарихының Мемлекеттік
Академиясының (ГАИМК) 1933 жылы құрылған Нұра экспедициясы жүргізді.
Нұра экспедициясының жұмыстарының нәтижелері 1935 жылы толық есеп болып
жарияланды.1, 11-12.
Орталық Қазақстанның кейінгі қола дәуірінің ескерткіштерінің, әсіресе,
Дәндібай 11 қорғанынан алған мәліметтерді М.П.Грязнов еңбегінде айтып
өтеді.
Орталық Қазақстанды археологиялық зерттеуде, П.Л.Драверт, К.И.Сәтпаев,
В.А.Слевин, А.В.Формозов, Ю.А.Орлов, Г.Н.Щерба және т.б. геологтардың
жұмыстары да құнды болды. 2,46-47
Құрылған бөлімнің алғаш ұйымдастырған археологиялық экспедициясы Орталық
Қазақстан экспедициясы болды, оны сол кезде академик Ә.Х.Марғұлан басқарды.
Бұл экспедиция осы кезге дейін Сарыарқадағы көненің көздерін үнемі
іздестіріп, зерттеп келеді.1,13 б
Осы зерттеулердің нәтижесінде 1966 жылы экспедиция мүшелері
Ә.Х.Марғұлан, К.А Акишев , М.Қ.Қадырбаев ,А.М. Оразбаевтың “Древняя
культура Центрального Казахстана”2 атты еңбектері жарық көреді.
Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеттері жайлы монографиялар көп жыл
бойы қазба жұмыстарының нәтижесі болды. Ә.Х.Марғұланның беғазы - дәндібай
мәдениетіне арналған жұмысы іргелілігімен ерекешеленеді.3
Солтүстік Бетпақдала қоныстары мен обаларынан алынған көптеген жаңа
деректер ғылыми айналымға енгізілді. М.Қ Қадырбаевпен Ж.Қ.Құрманқұловтың
монографиясында Атасу –1, Мыржық, Ақ Мұстафа, Ақмая ескерткіштерінің
материалдары жүйеленіп, оларға талдау жасалған, олардың орналасу
заңдылықтары анықталған.23
Деректік негізі:
Курстық жұмыстың дерек көзі 1946-2003 жыл аралығында жүргізген Орталық
Қазақстан архелогиялық экспедициясының ғылыми-зерттеу жұмыстырының есептері
болып табылады.
Құрылымы:
Курстық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І – тарау. ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен 1945 жылға дейінгі
зерттеулер .
Ғасырлар бойы Орталық Қазақстан аумағында өзіндік мәдениеті бар
тайпалар мекендеп , шалғынды шөбі мен пайдалы қазбалары бар ауқымды тау
шатқалдары мен ойпаңдарында, өзен алқаптарының жағалауларында орналасқан
керемет ескерткіштерін бізге мұраға қалдырған. Көбінесе, ерте тас пен
қола дәуіріне жататын ескерткіштері ерекше қызықтырады.
Солтүстік-шығыс пен орталық Қазақстан археологиясы жайлы ХVІ-ХІХ ғ.ғ.
Сібір деректерінде, ең алдымен сібір жылнамаларында, қызметтегі жаңа
жерлерді ашқан адамдардың, сібір воеводаларының қазақ ордасындағы адамдар
мен жерлері жайлы сұраунамаларда, сондай-ақ 16-17 ғ.ғ. саяхатшылардың
жазбаларындағы мәліметтердің маңызы зор. С.У.Ремезовтың көптеген
еңбектерінің бірі 1701 жылы жазылған “Чертежная книга Сибири” еңбегінің
ішінде “чертеж земли всей безводный и малопроходной каменной степи” бізге
біраз деректік мәлімет береді. Ол Петр І нұсқауы бойынша 1698 жылы
Түркістанға Тәуке ханға келген Ф.Скибин мен М.Трошиннен алған сызбаларын
алып құрастырған. Бұл атласта Есіл өзенінің алқабындағы ерте кездегі
жазбалар мен құрылыстар көрсетілген. 2,11-12б
Кейіннен Г.Н. Потанин “Ремезовтың атласында” Қаратал өзенінің оң
жағалауында, Торғайдың оң жақ саласында, Тылқара мен Тесир-гор өзендерінің
арасындағы “тас қала”, Сары-су өзеніндегі “мешіт”, ерте кездегі қалалар мен
құрылыстан атап өтілген деп жазған.
Орталық Қазақстанның бай археологиялық ескерткіштері ерте кезден-ақ
саяхатшылардың назарын аударған болатын. Алғаш рет осы даланың
қорғандарының қазыналары жайлы мәліметті польшаның қоғам қайраткері Юрий
Крижанич (ХVІ ғ) хабар береді. Оның мәлімдемесі бойынша , осы кезде бұл
жерде белгісіз бір халықтың қорымдарын қазып, табылған қазынаны
Тобольскіде сатқан.2,13б
Орталық және солтүстік-шығыс Қазақстанның археология мен этнографиясы
жайлы қызықты мәліметтерді швед ғалымы Ф.Страленберг (1676-1747ж.ж.)
жинастырған. Ол 1711 жылы жер аударылып, жергілікті халықтың география,
тарих, археология және этнографиясымен айналысып 12 жылы осы жақта өмір
сүреді. Ғалым көрген Есіл мен Тобыл өзендерінің жоғарғы ағыстарының
арасында орналасқан ертедегі тас құрылыстардың, кен орындарының, тастағы
таңбалар мен жазулардың суретін салған.3, 28-300б
Орталық Қазақстанның ескерткіштері Г.Ф.Миллердің де қызығушылығын
тудырды. Әсіресе, оны ол кезде бүтіндей сақталған ерте кездегі кен мен
балқыту пештерінің орындары, тас құрылыстар қызықтырды. Бірақта сол
кездегі хан билігі бұл территорияда жұмыс істеуге кедергі келтірді.
Миллердің тек шеткі аудандарда саяхат жасауға ғана мүмкіндігі болды.3,34-
35б
Солтүстік-шығыс Қазақстанның археологиясы жайлы мәліметтер голландық
географ және заңгер Николай Витзеннің кітаптарында да кездеседі. ХVІ
ғ. 90-жылдарында Москвада тұрып бай тарихи және археологиялық мәліметтер
жинаған. 1692 жылы Н.Витзен Ф.А.Головин Петр І берген алтын және күміс
ыдыстар, жабайы аңдар мен үй жануарлары бейнеленген әртүрлі әшекейлер жайлы
“ Солтүстік-шығыс Татария” атты бірінші кітабын жазады. Ол коллекциясы
ылғида толықтырылып тұрды. 1705 жылы екінші кітадын басып шығарды. Бірақта
1785 жылы Петр І арнап шығарған үшінші кітабы ең жақсысы деп саналады.
Кестелер және иллюстравті суреттер жүзден асады. Бұл кітап қазірде маңызын
жоғалтқан жоқ. Сібір мен Қазақстанның архелогиялық ескерткіштеріне қатысты
бөлігін академик В.В.Радлов аударған Н.Витзеннің кестелерін археологтар мен
өнертанушылар қолданады.2,13б
ХVІІІ ғ. бірінші жартысында Орталық Азия мен Қазақстанға Петр І
қызығушылығы арта бастады. Ол қазақ далаларын “Азияның есігі” деп санаған.
Осыған байланысты біздің елімізге бірнеше экспедициялар ұйымдыстырылады:
Хиуаға А. Бекович-Черкасский (1714-1717), Бұхараға Ф.Беневени (1719-1725),
Ертіс жағалауларына И.Д.Бухгольц (1715-1716) және И.М.Лихарев (1720),
Жоңғар Алатауларына И.С.Унковский (1723) және т.б. Алтын кен орнын табу мен
өлкенің экономикасымен танысумен қатар, Перт І ерте кездегі бұйымдарды
зерттеу және жинауға да ерекше мән берген. Табылған алтын, күміс бұйымдар
мен қазыналарды жинап, Берг-коллегияға немесе Мосвка мен Ленинградқа
тапсыруды бұйырады. 1718 жылы Петр І қорғандарда табылған бір адамның
қаңқасына – мың рубль, ал бас сүйегіне – бес жүз рубль көлемінде сыйақы
беру жайлы бұйрық шығарады. 2,14б
Петр І Қазақстан мен Сібірдің мәдениеттері ескерткіштерінің зерттелуінің
негізін салады. 1719 жылы ғалым Мессершмидті Сібірге әртүрлі бұйымдарды
зерттеуге жібереді. Ол Тобольскге келіп, 1719-1720 жылдар аралығында осы
жерде өмір сүреді. Ол бұл жерде Таберт деген швед тұқынымен танысады.
Таберт кейіннен ғылымда Страленберг деген фамилиямен әйгілі болады.
Тобольскіде болған кезінде Мессершмидт Страленбергтің және жергілікті
адамдармен бірге, Батыс Сібір және солтүстік-шығыс Қазақстанның тарихи
топографиясымен танысып, Есіл мен Ертіс жағалауларындағы археологиялық
ескерткіштерді зерттеумен айналысты. Барлық алған мәлеметтері жайлы
Петербургке жазып отыр. Осы мәліметтерді пайдаланып Көкшетау мен Павлодар
облысының аудандарындағы ескерткіштер тонала бастады. 3,20-27б
Мессершмидтің экспедициясының жақсы қызметкерінің бірі Ф.Страленберг,
қазба жұмыстарын жасауға көмектесе жүре, ескерткіштердің сызбасын жазып,
өзіне қажетті мәліметтерді жазып отырды. Ол Тобольскіде 1711-1721 жылдары
өмір сүріп, Солтүстік, Орталық Қазақстан және Батыс Сібірдің география,
тарих, тарихи топография және археологиясынан көптеген мәліметтер жинайды.
1723 жылы отаны Швецияға оралғанан кейін оларды өз кітабында жариялайды.
Бұл еңбекте Солтүстік және Орталық Қазақстан ескерткіштері жайлы көп
мәліметтер алуға болады.
Мессершмидт, Ф.Страленберг, Н.Витзеннің еңбектері Петр І шығысты
зерттеуге деген қызығушылығының нәтижесі болып отыр. Оның осы қызметінің
арқасында ерте кездегі ескерткіштердің өнері мен мәдениетінің Сібір
коллекциясы Мемлекеттік Эрмитажда сақталуда.2,17-20.
Сібір мен Қазақстанның тгеография, тарихы және археологиясы жайлы
мәліметтерді жинаумен орыстың белгілі тарихшысы В.Н. Татищевте айналысқан.
Көрнекті ғалым В.Н. Татищевтің көмегімен 1733 жылы Г.Ф. Миллердің
экспедициясы Сібірге аттанады. Бұл екінші Камчаткалық деп аталған
экспедицияның жинаған мәліметтері Қазақстан мен Сібір археологиясы жайлы
қызықты мәліметтер береді. Экспедицияның құрамында белгілі ғалым,
профессорлар – Г.Ф.Миллер, И.Гмелин, Л.Делакроер, геодизистер
А.Красильников, А.Иванов, Н.Чекин, М.Ушаков, суретшілер И.Беркан,
И.Лоресениус, студент С.Крашенников және т.б. болған. Кейіннен оларға
Сібірдің белгілі тарихшысы И.Фишерде қосылады. Олардың маршруты Тверь,
Казань, Екатеринбург, Тобольск, Тара, Железинский, Ямышевский, Семей арқылы
Өскемен, ал ол жерден Барнауыл, Сібір, Кузнецк.
1740 жылы И.Гмелин Солтүстік Қазақстанға, Жайықтың жоғарғы ағысына дейін
келеді. И.Гмелиннің В.В. Радлов аударған Қазақстанның археологиялық
ескерткіштері жайлы мәліметтері оның төрт томдық еңбектерінде шашыраңқы
жазылған. 3,18-19
Сібір мен Қазақстанның ескерткіштерін академик Г.Ф.Миллер де зерттейді.
Ол сібір жылнамаларын, мұрағат құжаттарын, географиялық карталар мен
сызбалар, этнография мен ерте дәуірдегі өнер шығармаларын, археологиялық
мәліметтер жинастырады. Г.Ф.Миллер Ертіс бойында археологиялық қазба
жұмыстарын жүргізеді. Сол жұмыстардың нәтижесінде, Петербургке Сібір мен
Қазақстанның археологиясына қатысты көп мәліметтер алып келеді. Бірақта
,өкінішке қарай, бұл мәліметтер бір жүйеге келтірілмеген, біраз бөлігі
жарияланбай, әртүрлі архивтарда сақталуда.
Қазақстан археологиясын зерттеуде : Исторические замечание, Описание
Сибирского путешествия, Описание Сибирского царства, Изъяснения о
некоторых древностях деген еңбектерінің маңызы зор.3,20-21
Орталық Қазақстан территориясында 18 ғ екінші жартысынан бастап екінші
академиялық экспедициясының қызметкерлері, соның ішінде осы аймақтың
археологиялық ескерткіштеріне деген қызығушылық танытқан И.Г.Георги (1729-
1802), П.С.Паллас (1741-1811), П.И.Рычков Х.Барданес, және т.б. П.С.Паллас
Волга далаларымен, Қазақстан және Сібір жерлерінде ұзақ саяхатшылап, тарих,
география және халықтардың этнографиясынан еңбек жазған.
1768-1773 жылдары И.П.Фальк Солтүстік және Орталық Қазақстанда өз
бетімен саяхат жасайды. Оның архивінде тарихи топография, археология мен
Қазақстанның архитектурасына тарихына қатысты мәліметтер бар.
И.П.Фальк және П.С.Паллас экспедицияларының қызметкері И.Г.Георгидің
еңбектерінде Қазақстанның топографиясының тарихына қатысты маңызды
деректер бар. Ол Оралда, Қостанай облысында, Солтүстік Қазақстан мен Алтай
жерлерінде болған. Сондай-ақ, И.П.Фальктың экспедициясының белсенді
қызметкері бірі Х.Барданес болған. Ол Орталық Қазақстанды Петропавлскпен
Аягөзге дейін жүріп өткен. Қазақ даласында қирағанына көп болмаған біраз
қалалардың орны қалған деп атап кеткен. Елек өзенінің маңында қалалардың
және кішкентай қорғандардың қирандыларын көрген. Х.Барданес Ембі және
Торғай даласындағы Тобыл өзеніндегі қоныстардың қалдықтары мен
архитектуралық ескерткіштер жайлы білген.2, 22-24
Қазақстанның география, тарихи топография және археологиясын зерттеуде
керемет ғалым П.И.Рычковтың да үлесі зор. П.И.Рычковты тарих-экономист
ретінде кен орындары көбірек қызықтырған.
18 ғ. соңынан бастап Орталық Қазақстанға саяхатшылар келе бастады. Бізге
капитан И.Г.Андреев, Телятников және Безносиков (1796), шенеунік Поспелов
пен Бурнашев (1800), Путинцев (1811), Ф.Назаров (1813), Н.И.Потанин (1829)
және т.б. маршруттары белгілі. Олар өздерінің жазбаларында Орталық
Қазақстанның далалары жайлы азды-көпті мәліметтер кездеседі. 1785 жылы
құралған капитан И.Г.Андреевтің қолжазбасында Қазақстанның этнография,
география және саяси тарихынан басқа, Семей, Шыңғыс, Қарқаралы аудандарымен
қатар, Жетісу жерлерінің археология және тарихи топографиясы жайлы маңызды
мәліметтер алуға болады.20, 135-137б
Орталық Қазақстанның археологиялық кешендері жайлы қоқандық елшілердің
жол бастаушылары, Сібір корпусының тілмашы Филипп Назаров та хабар береді.
Ол Есіл, Сарысу өзендері және батыс Бетпақдала арқылы, Петропавлдан
Ташкентке қарай жол жүреді. Ол Орталық Қазақстанды шығыс Бетпақдала мен
Мойынты және Сарысу өзендері жағалауларымен жүріп өтіп, ол жердегі кен
орындарын байқаған.
Семейден Созаққа Қарқаралы даласы және шығыс Бетпақдала арқылы өткен
Н.И.Потаниннің бақылаулары да ерекше қызығушылық тудырады. Осы жерлермен
жүргенінің арқасында Көкшетау аумағын, Темірші мен Қызыларай тауларындағы
тас және қола дәуірінің ескерткіштері мен тас қоршауларды байқаған.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан мен Алтайды археологиялық
зерттеулер осы аудандарды геологиялық зерттеумен байланысты болды. Геолог
және тау инженерлері Б.Ф.Гермен, И.П, Шангин, Г,Розе, В.Ледебур,
А.Гумбольттің жұмыстарнынан Орталық Қазақстанның археологиясына қатысты
маңызды мәліметтер алуға болады.23, 22-24б
Тау инженері И.П.Шангиннің Орталық Қазақстан ескерткіштерін суреттегені
үлкен қызығушылық тудырады. Ол Петропавлдан бастап, Көкшетау, Атбасар,
Ақмола және Қарқаралы далаларын меридиан бойынша кесіп өтіп, солтүстік
Балқашқа дейін жеткен. Осы үлкен аумақта И.П.Шангин көптеген археологиялық
ескерткіштерді көреді. Орталық Қазақстанның ескерткіштері еркше үлкен
грагит тастардан тұрады деп алғаш рет И.П.Шангин хабарлаған. 2, 23-24
Ол Көкшетау облысындағы Байқошқар тауында көп шоғырланған қола дәуірінің
ескерткіштерінің тауып алады. Сонымен қатар, көптеген кен орындарын табады
және бірнеше қоныстарға сипаттама береді.
И.П.Шангиннің Орталық Қазақстан территорясына саяхаттағы жазбалары
бірнеше рет “Вестник Европы”, “Сибирский вестник” және “Горный журнал “
журналдарында басылып шыққан. Бірақта, оның да қолжазбаларының маңызды
бөліктері мұрағат қорларында сақтаулы.2,26-27б
ХІХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап, Қазақстан мен Сібірдің
археологиясымен шығыстанушы ғалымдар айналыса бастады: Х.М.Френ,
Г.И.Спаский, П.С.Савельев, А.Ремюза және Ю.Клапрот. Олар алғаш рет
ескерткіштерді ғылыми зерттеу және оны сақтау мәселесін көтерді.
Г.И.Спаский Сібір мен Қазақстан археологиясы жайлы көптеген қызықты
мақалалар жариялайды. Әсіресе, “ Путешествие по Сибири”, “Записки о
сибирских древностях”, “О древних сибирских начертании” және т.б. маңызы
зор. Ғалым Орталық Қазақстан мен Ертіс өзенінің алқаптарына біраз
жұмыстарын арнаған. “Древности Сибири” мақаласында үлкен қорғандар мен тас
қоршаулардың тарихи-мәдени маңызын атап өтеді. Сонымен қатар, Г.И.Спасский
ертедегі ескерткіштерді қорғау мақсатын алға қояды.27, 45-49б
Орталық Қазақстанның қола дәуірі мен ерте көшпелілер жайлы өзінің осы
өлкедегі үш жылдық саяхаты кезінде жинаған А.И.Шренктің мәліметтері құнды
болып табылады. Ол Петропавлдан Шу өзенінің төменгі ағысына дейінгі
жерлерде жүріп өткен. А.И.Шренктің жинаған мәліметтері СССР Ғылым
Академиясының Антропология және этнография мұражайында сақталған. Инвентарь
кітабының сыртында “Заттар табылған жері Қырғыз даласына (яғни, Орталық
Қазақстан), Алтай округі мен Жоңғарияға тиесілі” деп жазылған.
С.С.Черников олардың барлығын Шығыс Қазақстанға жатқызады. Бірақта
А.И.Шренктің Жоғарғы Ертісте болғаны жайлы еш жерде тіркелмеген. Сол
кездегі Батыс Сібірдің генерал-губернататоры Горчаков оған тек Алакөл көлі
арқылы өтуге ғана рұқсат берген. 27, 52-53б
А.И.Шренктің коллекциясында қола бұйымдардың саны басым. Мұндай көп
бұйымдар жер бетінен ғана алынуы мүмкін емес. Археологиялық қазба
жұмыстарын жүргізгенін көруге болады.
Орталық Қазақстанда жүргізген үш жылдық зерттеулері негізінде
А.И.Шренктің бірқатар қызықты еңбектері жарық көрді.Солардың ішінде бізге
“Путешествие и исследования по Зоонгарским Киргизским степям (1840-
1843гг.), “Улутауская горная группа в своем топографо-географическом
положении”, “Заметки по топографии и этнографии”.27, 55б
Орталық Қазақстанның археологиялық ескерткіштері жайлы мәліметтер ХІХғ.
екінші жартысы мен ХХ ғ. басында ғалым-өлкетанушылардың арқасында
толығырақ мәліметтер пайда болды. Ғалымдардың арасында Е.М.Ядринцев,
Г.Н.Потанин, С.Н.Гуляев, В.В.Радлов, Н.Я.Кошин сияқты көрнекті қайраткерлер
болған. Бірақта В.В.Радловтан басқасының бәрі материалдық жағынан
қамтылмағандықтан археологиялық қазба жұмыстар жүргізе алмады. Олардың
жұмыстары археологиялық ескерткіштерді есепке алумен және тіркеумен ғана
шектелді. Сондай-ақ, есепке алудың тиімді әдісі деп нұсқаулар мен есепке
алу қағаздарын қазақ билік басқармаларына жіберуді санады.2,38-38б
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанды археологиялық зерттеу ғылыми
негізделе бастады. Қазақстанды тарихи-географиялық жағнан зерттеуде жас
ғалымдар – П.П.Семенов-Тянь-Шанский, Ш.Ш.Уәлиханов, Н.М.Ядринцев, академик
В.В.Радлов және П.И.Лерхтің еңбектерінің маңызы зор. Бұл ғалымдардың
жұмыстары жаңа ойлармен ғана емес, сондай-ақ тарих, география, тарихи
топографиядан терең білімдерінің болуымен ерекшеленеді. Олар өздернің
зерттеулері және қазба жұмыстары нәтижесінде ескерткіштерді кезеңдерге
бөлуге тырысты.2,39-40
Осыған байланысты жас ғалым Ш.Уәлихановтың жазбаларының маңызы зор. Оны
Орталық Қазақстан мен Жетісудың ескерткіштері қызықтырып, сондай-ақ осы
тақырыпқа байланысты еңбек жазуды ойлаған. Оның тарихи ескерткіштерге
деген көзқарастарын “Географический очерк Заилийского края”, “Дневник
поездки на Иссыккуль” және “Очерки Джунгарии” атты жұмыстарында қысқаша
баяндаған. Ол өзінің еңбектерінде ескерткіштердің негізгілерін анықтауға
тырысқан. Оның пікірі бойынша, Орталық Қазақстанда мынадай ескерткіштер
кешендері:
1) ескі кен орындары;
2) жыртылған жерлер;
3) тас қоршалар;
4) тастағы өрнектер;
5) үлкен қорғандар;
6) ерте орта ғасырлардың архитектуралық құрылыстары бар. 4. 277-279
Орталық Қазақстанның ескерткіштері жайлы П.П.Семенов-Тянь-Шансккий де
өзінің еңбектерінде, негізінен географиялық сөздігінде бірқатар
көзқарастарын білдіреді. Ол Миллер, Гмегин, Паллас, Шангин, Уәлиханов
еңбектерін талай келе, Орталық Қазақстанның ескерткіштері жайлы мақалалар
жазады.
Сондай-ақ, П.П.Семенов-Тянь-Шанский Россияның шеткі аймақтарына
Георафиялық қоғамның экспедицияларын құру туралы үлкен мәселені көтерді.
Осыған байланысты Орталық және Солтүстік-шығыс Қазақстанның ерте кезеңіне
деген қызығушылық арта түсті. Орыс географиялық қоғамының және
Археологиялық комисияның маңызы зор болды. Осы ұйымдарда ірі ғалымдар мен
зерттеушілер: А.С.Уваров, Н.Е.Забелин, Д.Н.Анучин, А.А.Спицын,
В.АГородцовтар жұмыс істеді.2, 36-38
1862 жылы В.В.Радлов алғаш рет Қарқаралы округінен табылған қола
дәуірінің ескерткішін зерттеп, оған ғылыми сипаттама берді.
Қазақстан археологиясын зерттеуде, орыс ғалымдары Н.М.Ядринцев, Н.И
Веселовский, В.В.Бартольд, суреттшілер П.Кошаров, М.С.Знаменский және
Дудиннің де үлестері зор. Орынбор мен Торғай даласында осы кезде
Ф.Д.Нефедов, Р.Г.Игнатьев, А.П.Аниховский және т.б. қола ғасырының
ескерткіштерін зерттеді.
ХХ ғасырға дейінгі жиналған мәліметтерді 1910 жылы И.А.Кастанье өз
еңбектерінде жинақтап, Орынбор ғылыми архив комиссиясында басып шығарды.
Бұл жинаққа П.С.Паллас, П.И.Рычков, А.И.Левшин, Г.И.Спаский, С.И.Гуляев,
В.В.Радлов, А.А.Козырев, В.П.Никитин, Н.Я.Коншиннің және т.б. жинаған
мәліметтері кірді. Мәліметтер облыс бойынша, ал оның ішінде: қорғандар,
қалалар, ертедегі кен орындары, тастағы жазулар мен суреттерді бөліп
жазған.3,44-46
Октябрь революциясына дейінгі Орталық Қазақстанның археологиялық
ескерткіштерін зерттеуді қорытып айтатын болсақ, бұл үлкен аймақ әлі де
толық зерттелмеген еді. Патшалық Ресей кезінде империяның шеткі
аймақтарының кең және жүйелі түрде зерттелуі мүмкін емес болған. ХІХ мен ХХ
ғасырдың басында бұл аймақта қазына іздеушілер ғалымдардан бұрын барғанына
байланысты, олар көптеген құнды ескерткіштерді тонап, қиратты.
Ескерткіштерді корғау дұрыс ұйымдастырылмады.
Неолит дәуірінде-ақ байқала бастанған өзгерістері б.з.б. ІІ
мыңжылдықта малшылық-егіншілік экономикасы мен жоғары дамыған
металлургияның қалыптасуына жеткізді. Өндіруші тұрпаттағы экономикаға көшу
Қазақстан аумағында бүкіл жағдайды түбірімен өзгертті. Қоныстарын жиі
өзгертетін, жігерлі, пысық малшы тайпалар ұлан-байтақ және қуатты
бірлестіктер құрды; бұлардың қалыптасуында соғыс қақтығыстарында едәуір
рөл атқарды. Қару енді жабайы хайуандарды аулау үшін ғана емес, сонымен
қатар тайпалар арасындағы қақтығыстарында жиі пайдаланылатын болды.
Қару жасау бір-бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.
Археологиялық материалдар бойынша, андронов тұрпатты ескерткіштер
қалдырған далалық малшы-егінші тайпалардың мәдени ортақтығы жақсы мәлім.
Барлық жергілікті өзгешіліктерге қарамастан, ұлан-байтақ аумаққа тараған
бұл тайпалар неолит дәуіріндегі тайпалық ала-құлалықты айқын мәдени
біркелкілік ауыстырғанын көрсетті.
Осы аймақты археологиялық зерттеу тек кеңес үкіметі кезінде ғана ,
біздің елімізде экономиканың, мәдениеттің, ғылымның қарқынды өсуінің
әсерінен кең ауқымды зерттеле бастады. Археология отанымыздың ерте
дәуірдегі тарихын тереңірек танып-білуге көмектесті.
ХХ ғасырдың 30 жылдарынан бастап Орталық Қазақстанның барлық
аудандарында дерлік құрылыс жұмыстары жүргізілді. Осыны ескере отырып,
еліміздің ғылыми мекемелері Орталық Қазақстанның археологиялық
ескерткіштерін зерттеуді ұйымдастырылды. 20, 85-89б
1910 жылы В.И.Каменский қола дәуірін зерттеудің негізін салды. Ол
Ертісте кең археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді. В.И.Каменский қола
дәуірінің Кіші Қойтас қонысын зерттейді. Ол қоныстан көп керамикалық
ыдыстың сынықтарын табады. Кейбір ыдыстар әртүрлі оюлармен шебер
өрнектелген.19, 126-128
В.И.Каменскийдің қазба жұмыстарынң мәліметтерінің біраз бөлігін
С.А.Теплоухов, М.П.Грязнов, С.С.Черников жариялаған болатын. Бірақ оның
материалдары – далалық жұмыстардың есептері, фотографиялар, суреттері
антропология және этнография мұражайының қорында сақтаулы.
Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін 1914 жылы А.Я. Тугаринов
ашты. Содан бері өткен уақыттың ішінде орасан зор археологиялық материал
жиналды.2, 58-59б
Қазақстанның ерте кезеңінің, әсіресе қола дәуірінің ескерткіштерін
жүйелі түрде зерттеу тек кеңестік кезеңде ғана басталды. С.А.Теплоуховтың
Енисейде көп жылдық зерттеу жүргізуінің (1922-1925 ж.ж.) нәтижесінде Сібір
мен солтүстік-шығыс аудандарының қола дәуірінін кезеңдеуге мүмкіндік алды.
Ол 1914 жылы Ачинск маңында, Андрон деревнясында осы мәдениеттің
ескерткіштерін табуына байланысты археологияға “андрон мәдениеті” терминін
енгізді. Бірақта, С.А.Теплоухов андрон мәдениеті батыс Сібір мен
Қазақстанның солтүстік аудандарында қола ғасырының мәдениетінің таралғанына
көзі жеткенімен, неміс әдебиеттерінде Минусинск қола мәдениетіні жалғыз
деген ескірген көзқарасты аттап өте алмады.2,61-62
Бұл мәселеге байланысты 1926 жылы Грязнов Ақтөбе далалары мен Оңтүстік
Оралда зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ол Қазақстанның қола дәуірінін
сипаттайтын бірнеше кешендерді зерттеп, Минусинскден тыс андрон
мәдениетінің батыс шекарасын белгіледі. Ол жеткен нәтиже Орталық және
Солтүстік-шығыс аудандарында болжамдар жасауға мүмкіндік берді.
М.П.Грязнов: “ Әсіресе, айтып кетерлік жайт, Қазақстанның зерттелмеген
палеонтропологиялық жағынан, болашақта жақсы нәтижелер күтуге болады.
Біздің қола ғасырының мәдениеті жағынан білгеніміз түкке тұрғысыз. Қазақ
даласындағы қоныстар мен тұрақтарда қазба жұмыстарын жүргізу, Қазақстанның
өткенінің көп қырларын айқындап, басқа облыстардағы ерте кездегі мәдениетке
басқа көзбен қарау мүмкіндігі туындауы мүмкін” деп өз ойын білдірген.9,
122-123б
Кейін К.В.Сальников Орал сыртының андронов мәдениетіне хронологиялық
топтама жасады; оны бірінің орнын бірі басқан үш кезеңге бөліп, оларға
шартты түрде мынадай аттар берді: федеров кезеңі – б.з.б. 18-17 ғасырлар,
алакөл кезеңі - б.з.б. 15-12 ғасырлар, замараев кезеңі - б.з.б. 12-8
ғасырлар. Андронов мәдениетін К.В.Сальников кезеңдерге бөлуі тарих
ғылымында дұрыс деп танылды және далалық қола дәуірінің ескерткіштерін
зерттегенде осы мәдениеттің тараған аудандарының бәрінде қолданылды.28,105-
106б
Кейіннен К.В.Сальниковтың кезеңдерге бөлуі қайта қаралып. Э.А.Федорова-
Давыдованың29, Г.Б. Зданович30 пен басқа да зерттеушілердің
еңбектерінде нақтылана түсті.
Андронов мәдениетін кезеңдерге бөлуге байланысты бұл болжамдарды
жақтаушылардың принциптерінің пікір алалығы бұл мәдениеттің федоров кезеңі
мен алакөл кезеңінің хронологиялық шеңберлерін бағалау жөнінде болып отыр.
Ең көп тараған көзқарас мынадай: бұл кезеңдер бірінен соң бірі келіп
отырды, соның өзінде неғұрлым ертеректегі кезең ретіндегі федеров кезеңінен
кейін алакөл кезеңі келеді, ал алакөл кезеңі андроновтық тайпалардың
экономикасы мен мәдениетінің ең дамыған шағы болып табылады. Екінші
көзқарас бойынша, федоров пен алакөл уақытындағы ескерткіштер бір уақыттың
ескерткіштері, бірақ өлке тұрғындарының әр түрлі топтарынан қалған.
Алакөлдік тайпалар Жайық өңірін, Батыс және солтүстік Қазақстанды
мекендеген және Еділ бойының қима мәдениеті тайпаларымен, Орта Азияның
далалық тұрғындарымен тығыз байланыс жасаған, ал федоровтық тайпалар Шығыс
Қазақстанды, ішінара Орталық Қазақстанды мекендеген және этникалық, мәдени-
шаруашылық жағынан Батыс Сібірдің орманды-далалық аймағы халқының тобына
жақын болған. 27, 133-136б
Бұл дәуірдегі ежелгі евразиялық дала туралы ғылыми түсініктерге қала
үлгісіндегі Синташт және Арқайым бекіністі қоныстарының ашылуы мен зерттелу
принципті түзетулер енгізді.
Андронов мәдениті бұл терминнің кең тараған – мәдени мағынасында
алғанда, қола дәуірінің алдыңғы кезеңіне ( б.з.б 18-17 ғасырлар) және
ортаңғы кезеңіне ( б.з.б. 15 – 12 ғасырлар) тұтас келеді. Б.з.б. ІІ
мыңжылдықтың басында андронов мәдениеті тайпаларының экономикасында,
тұрмысы мен мәдениетінде өзгерістер болды; бұ өзгерістер қоғамның жаңа
шаруашылық негізіне байланысты, әуелі жайлауда, кейін көше жүріп мал
өсіруге байланысты туды.3, 68-70б
Соңғы қола дәуірі деп аталған бұл кезеңде ( б.з.б 12 ғасыр мен 8
ғасырдың басы) , археологиялық деректердің көрсетуінше, шаруашылық пен
мәдениеттегі андроновтық дәстүрлердің орнына ерте темір дәуіріндегі
қоғамның экономикасы мен материалдық мәдениетінің неғұрлым прогресшіл
түрлері келді.
Орталық Қазақстандағы мәдениеттерді зерттеудің нәтижесінде алдыңғы
берілген классификацияға өзгеріс енгізіп алдыңғы берілген жаңа
мәліметтермен толықтырды.
М.П.Грязнов, С.В. Киселев, К.В.Сальниковтың теориялық болжамдары мен
қорытындылары кейіннен Қазақстанның қола ғасыры мен ерте көшпелілердің
мәдениетін зерттеген ғалым-археологтардың зерттеу жұмыстарын негіздеуге
көмектесті.
Орталық Қазақстанды археологиялық зерттеуде Академик Қ.И.Сәтпаевта өз
үлесін қосты. Қ.И.Сәтпаев негізгі геологиялық мәселерімен айналыса жүріп,
оны Ұлытау, Жезғазған, Амангелді металлургиясы және археологиясы қызықтыра
бостады. Ол жерлерден Ұлытау тауының маңында, Арғанаты тауы, Торғай
өзенінің жағалауларында көптеген ескерткіштер ашып, Жетіқыз өзеніндегі тас
мүсіндерді, Жыланшық өзеніндегі архитектуралық ескерткіштерді , Бұланты
өзені оң жақ жағалуындағы тастағы таңбаларды зерттеді. 2, 44б
Қ. Сәтпаев Алтын-Шоқы тауының оңтүстік-батыс жағынан Темірдің жазбасы
бар тасты табуы маңызды оқиғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz